Қошке Кемеңгерұлы және ұлттық әдеби сын мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..6
Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Қ.Кеменгерұлының абайтану іліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Дарынды ақын, қарымды қаламгер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Қ.Кемеңгерұлының поэзиялық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Қ.Кемеңгерұлының проза жанрындағы ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..6
Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Қ.Кеменгерұлының абайтану іліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Дарынды ақын, қарымды қаламгер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Қ.Кемеңгерұлының поэзиялық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Қ.Кемеңгерұлының проза жанрындағы ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..64
Тақырыптың өзектілігі.XX ғасырдың бас кезінде, әсіресе 1905-1907 жылдары қазақ елінде баспа ісінің қолға алынуының үлкен маңызы болды. Қазақтар өз тілінде газет-журналдар мен кітап оқи бастады. Солардың ішінде жиырма жылдан астам үзбей шығып тұрған «Дала уалаяты» газетінің орны ерекше еді.
«Дала уалаяты»– патша үкіметінің, дала уалаяты генерал-губернаторлығының ресми газеті болды. Патша үкіметі бұл газетті қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық, мәдени-ағарту тілектерін ескеріп отыру үшін емес, қазақ даласында өзінің отаршылдық саясатын түпкілікті орнықтыру мақсатында, бұйрық-жарлықтарын тарату ниетінде шығарып тұрды. Газет тек осы мақсатта ғана қызмет істеді. Ал «Туркістан уалаяты» мен «Торғай газеті» («Тургайская газета») ел жайында көптеген мақалалар басып, халық ауыз әдебиетінің нұсқаларын жариялап отырғанымен, «Дала уалаяты» сияқты қазақ арасына көп тарай қоймады. 1905 жылы Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс болып өтті. Бұл төңкеріс ондағы бұратана халықтар үшін ықпалды да нәтижелі болды, олардың рухании оянуына зор септігін тигізді.
XX ғасырдың басында қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі бағытта жүргізілді. Оның бірі –мұсылманша, екіншісі – орысша оқу еді. Оқудың екінші түрі Қазақстанның Ресей патшалығына қосылғаннан кейін өріс алды. Ел басқарушы хан, сұлтандар мен ру басшылары балаларын орысша оқытты. Осы тұста екі жүзге тарта орыс-қазақ мектептері ашылды. Ауылдық мектептердің саны да артып жүзге жетті. Сөйтіп, ұлт зиялыларының қатары да молая түсті.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.XX ғасырдың басындағы тарихи жағдайлар қазақ елінің қоғамдық өмірінің қай саласына болса да, елеуі өзгерістер әкелді. Қазақ халқының жазба әдебиеті қалыптасты. Әдебиетқайраткерлері заманныңқажет-мүддесіне белсене араласты, өмірді шынайы суреттеп, асазәру әлеуметтік мәселелерді көтерді. Сол кездегі баспасөзбеттеріңде көп көрініп, көп жазып жүрген мәдениет,әдебиетқайраткерлерініңішінде МұстафаҚайыпназаровтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Елжас Бекеновтің, Самат Нұржановтың, Ерғали Алдоңғаровтың, Хамза Жүсіпбековтің, Нәзір Төреқұловтың, Ғаббас Тоғжановтың, Смағұл Садуақасовтың, Әбдірахман Айсариннің, Жұмат Шаниннің, Орынбек Бековтің, Ыдырыс Мұстамбаевтың, Шаймерден Тоқжігітовтің, Әмина Мәмбет келінінің, Камал Сағыровтың, Қошке Кемеңгерұлының, Тайыр Жомартбаевтың, Сұлтанбек Қожановтың есімдерін аса құрметпен айтар едік.
Зерттеу нысаны.Егемен ел болып, ес жиған кезде ғана алаштың осы азаматтарының елі үшін атқарған ерен қызметтері мен өнегелі өмірлері жайында біле бастадық. Қазақтың қамын ойлап қалам тартқан сол алаш ардағының бірі – Қошке (Қошмұхамбет) Кемеңгерұлы еді.
Көп жыл бойы бұрмаланып келген ақиқатты ашу, шынын айту керек оңай шаруа емес. Әлі талай мұрағат деректері табылар, әлі талай зерттеулер дүниеге
«Дала уалаяты»– патша үкіметінің, дала уалаяты генерал-губернаторлығының ресми газеті болды. Патша үкіметі бұл газетті қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық, мәдени-ағарту тілектерін ескеріп отыру үшін емес, қазақ даласында өзінің отаршылдық саясатын түпкілікті орнықтыру мақсатында, бұйрық-жарлықтарын тарату ниетінде шығарып тұрды. Газет тек осы мақсатта ғана қызмет істеді. Ал «Туркістан уалаяты» мен «Торғай газеті» («Тургайская газета») ел жайында көптеген мақалалар басып, халық ауыз әдебиетінің нұсқаларын жариялап отырғанымен, «Дала уалаяты» сияқты қазақ арасына көп тарай қоймады. 1905 жылы Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс болып өтті. Бұл төңкеріс ондағы бұратана халықтар үшін ықпалды да нәтижелі болды, олардың рухании оянуына зор септігін тигізді.
XX ғасырдың басында қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі бағытта жүргізілді. Оның бірі –мұсылманша, екіншісі – орысша оқу еді. Оқудың екінші түрі Қазақстанның Ресей патшалығына қосылғаннан кейін өріс алды. Ел басқарушы хан, сұлтандар мен ру басшылары балаларын орысша оқытты. Осы тұста екі жүзге тарта орыс-қазақ мектептері ашылды. Ауылдық мектептердің саны да артып жүзге жетті. Сөйтіп, ұлт зиялыларының қатары да молая түсті.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.XX ғасырдың басындағы тарихи жағдайлар қазақ елінің қоғамдық өмірінің қай саласына болса да, елеуі өзгерістер әкелді. Қазақ халқының жазба әдебиеті қалыптасты. Әдебиетқайраткерлері заманныңқажет-мүддесіне белсене араласты, өмірді шынайы суреттеп, асазәру әлеуметтік мәселелерді көтерді. Сол кездегі баспасөзбеттеріңде көп көрініп, көп жазып жүрген мәдениет,әдебиетқайраткерлерініңішінде МұстафаҚайыпназаровтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Елжас Бекеновтің, Самат Нұржановтың, Ерғали Алдоңғаровтың, Хамза Жүсіпбековтің, Нәзір Төреқұловтың, Ғаббас Тоғжановтың, Смағұл Садуақасовтың, Әбдірахман Айсариннің, Жұмат Шаниннің, Орынбек Бековтің, Ыдырыс Мұстамбаевтың, Шаймерден Тоқжігітовтің, Әмина Мәмбет келінінің, Камал Сағыровтың, Қошке Кемеңгерұлының, Тайыр Жомартбаевтың, Сұлтанбек Қожановтың есімдерін аса құрметпен айтар едік.
Зерттеу нысаны.Егемен ел болып, ес жиған кезде ғана алаштың осы азаматтарының елі үшін атқарған ерен қызметтері мен өнегелі өмірлері жайында біле бастадық. Қазақтың қамын ойлап қалам тартқан сол алаш ардағының бірі – Қошке (Қошмұхамбет) Кемеңгерұлы еді.
Көп жыл бойы бұрмаланып келген ақиқатты ашу, шынын айту керек оңай шаруа емес. Әлі талай мұрағат деректері табылар, әлі талай зерттеулер дүниеге
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Кемеңгерқызы Р. Тот баспаған асыл. – Алматы: Мұраттас, 1995. – 184 б.
2 Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474 б.
3 Қаратаев Б. Бетбұрыс белестері: мақалалар, естеліктер (1985-1995 жж.). –Алматы: Алатау баспасы, 2005. -336 б.
4 Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. –Алматы: Ғылым, 1997. -504 б.
5 Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Шыѓармаларыныњ бес томдыќ жинаѓы. І том. –Алматы: Жазушы, 1986. -217 б.
6 Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы: Жазушы, 1982. -224 б.
7 Әдеби мұра және оны зерттеу / Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 1959.15-19 маусым. Ред.колл.: М.Әуезов, М.Базарбаев (жауапты редактор), Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Е.Ысмайылов, С.Кеңесбаев, М.С.Сильченко. А., 1961.
8 Жұмабаев М. Шығармалар. –Алматы: Білім, 1996. - 371 б.
9 Кәкішев Т. Қазақ әдебиет сынының тарихы. –Алматы: Санат, 1994. -448 б.
10 Қамзабекұлы Д. Руханият. –Алматы: Темірқазық, 1997. -371 б.
11 Жұмағұлов С. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы (1956-1991 жж.). –Қарағанды: Гласир. -552 б.
12 Смағұлов Ж. Ұлттық әдебиеттану әлемі. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005. -317 б.
13 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: ҚМКӘБ, 1961. -488 б.
14 Есенов Қ. Еленбей келген оқулық // Қазақстан мұғалімі. 1987, №5. –Б.58-67.
15 Кемеңгерұлы Қ. Көркем әдебиет туралы //Еңбекші қазақ. 1926, №1.
16 Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тарихынан. – Мәскеу: Күншығыс баспасы, 1924. -124 б.
17 Мұқанов С. Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер // Еңбекші қазақ, 1923, №1.
18 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Раритет, 2006. - 256 б
19 Кемеңгерұлы Қ. Қазақтың тарихи тұрмысынан // Темір қазық. 1923, №2, 3. -Б. 53-68.
20 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: ҚМ КӘБ, 1959. -412 б.
21 Бердібаев Р. Кәусәр бұлақ. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1989. -360 б.
22 Сәдуақасұлы С. Қазіргі дәуір – іс дәуірінде // Лениншіл жас, 1925, №7.
23 Ысқақұлы Д. Сын сонар. – Алматы: Рауан, 1994. -238 б.
24 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 т. //Жалпы ред. бас: Т.Кәкішұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.
25 Бөкейханов Ә. Абай // Жұлдыз, 1991, №1. –Б. 141-152.
26 Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алмакты: Жалын, 1991. - 445 б.
27 Дулатов М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1991. -328 б.
28 Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тіліндегі өлең кітаптар.
29 Аймауытов Ж., Әуезов М. Абайдан соңғы ақындар. / Қазақ әдебиеті, 1989, 10 тамыз.
30 Қожкеев Т. Сатиралық жанрлар. –Алматы: Жазушы, 1983. -456 б.
31 Торайғыров С. Сарарқаның жаңбыры. –Алматы: Жазушы, 1993. -219 б.
32 Ысқақұлы Д. Сын – шын болсын. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 128 б.
33 Жансүгіров І. Таңдамалы шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1988. -410 б.
34 Бекхожин Қ. ¤лењ µткелдері. –Алматы: Жазушы, 1986. – 240 б.
35 Пушкин А.С. Евгений Онегин, -Астана: Фолиант, - 2002. – 315 б.
36 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы: Жазушы, 1966. – 324 б.
1 Кемеңгерқызы Р. Тот баспаған асыл. – Алматы: Мұраттас, 1995. – 184 б.
2 Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474 б.
3 Қаратаев Б. Бетбұрыс белестері: мақалалар, естеліктер (1985-1995 жж.). –Алматы: Алатау баспасы, 2005. -336 б.
4 Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. –Алматы: Ғылым, 1997. -504 б.
5 Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Шыѓармаларыныњ бес томдыќ жинаѓы. І том. –Алматы: Жазушы, 1986. -217 б.
6 Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы: Жазушы, 1982. -224 б.
7 Әдеби мұра және оны зерттеу / Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 1959.15-19 маусым. Ред.колл.: М.Әуезов, М.Базарбаев (жауапты редактор), Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Е.Ысмайылов, С.Кеңесбаев, М.С.Сильченко. А., 1961.
8 Жұмабаев М. Шығармалар. –Алматы: Білім, 1996. - 371 б.
9 Кәкішев Т. Қазақ әдебиет сынының тарихы. –Алматы: Санат, 1994. -448 б.
10 Қамзабекұлы Д. Руханият. –Алматы: Темірқазық, 1997. -371 б.
11 Жұмағұлов С. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы (1956-1991 жж.). –Қарағанды: Гласир. -552 б.
12 Смағұлов Ж. Ұлттық әдебиеттану әлемі. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005. -317 б.
13 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: ҚМКӘБ, 1961. -488 б.
14 Есенов Қ. Еленбей келген оқулық // Қазақстан мұғалімі. 1987, №5. –Б.58-67.
15 Кемеңгерұлы Қ. Көркем әдебиет туралы //Еңбекші қазақ. 1926, №1.
16 Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тарихынан. – Мәскеу: Күншығыс баспасы, 1924. -124 б.
17 Мұқанов С. Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер // Еңбекші қазақ, 1923, №1.
18 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Раритет, 2006. - 256 б
19 Кемеңгерұлы Қ. Қазақтың тарихи тұрмысынан // Темір қазық. 1923, №2, 3. -Б. 53-68.
20 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: ҚМ КӘБ, 1959. -412 б.
21 Бердібаев Р. Кәусәр бұлақ. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1989. -360 б.
22 Сәдуақасұлы С. Қазіргі дәуір – іс дәуірінде // Лениншіл жас, 1925, №7.
23 Ысқақұлы Д. Сын сонар. – Алматы: Рауан, 1994. -238 б.
24 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 т. //Жалпы ред. бас: Т.Кәкішұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.
25 Бөкейханов Ә. Абай // Жұлдыз, 1991, №1. –Б. 141-152.
26 Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алмакты: Жалын, 1991. - 445 б.
27 Дулатов М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1991. -328 б.
28 Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тіліндегі өлең кітаптар.
29 Аймауытов Ж., Әуезов М. Абайдан соңғы ақындар. / Қазақ әдебиеті, 1989, 10 тамыз.
30 Қожкеев Т. Сатиралық жанрлар. –Алматы: Жазушы, 1983. -456 б.
31 Торайғыров С. Сарарқаның жаңбыры. –Алматы: Жазушы, 1993. -219 б.
32 Ысқақұлы Д. Сын – шын болсын. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 128 б.
33 Жансүгіров І. Таңдамалы шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1988. -410 б.
34 Бекхожин Қ. ¤лењ µткелдері. –Алматы: Жазушы, 1986. – 240 б.
35 Пушкин А.С. Евгений Онегин, -Астана: Фолиант, - 2002. – 315 б.
36 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы: Жазушы, 1966. – 324 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..6
1
Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
9
1.1
Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3
Қ.Кеменгерұлының абайтану іліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
26
2
Дарынды ақын, қарымды қаламгер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.1
Қ.Кемеңгерұлының поэзиялық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2
Қ.Кемеңгерұлының проза жанрындағы ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың бас кезінде, әсіресе 1905-1907 жылдары қазақ елінде баспа ісінің қолға алынуының үлкен маңызы болды. Қазақтар өз тілінде газет-журналдар мен кітап оқи бастады. Солардың ішінде жиырма жылдан астам үзбей шығып тұрған Дала уалаяты газетінің орны ерекше еді.
Дала уалаяты - патша үкіметінің, дала уалаяты генерал- губернаторлығының ресми газеті болды. Патша үкіметі бұл газетті қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық, мәдени-ағарту тілектерін ескеріп отыру үшін емес, қазақ даласында өзінің отаршылдық саясатын түпкілікті орнықтыру мақсатында, бұйрық-жарлықтарын тарату ниетінде шығарып тұрды. Газет тек осы мақсатта ғана қызмет істеді. Ал Туркістан уалаяты мен Торғай газеті (Тургайская газета) ел жайында көптеген мақалалар басып, халық ауыз әдебиетінің нұсқаларын жариялап отырғанымен, Дала уалаяты сияқты қазақ арасына көп тарай қоймады. 1905 жылы Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс болып өтті. Бұл төңкеріс ондағы бұратана халықтар үшін ықпалды да нәтижелі болды, олардың рухании оянуына зор септігін тигізді.
XX ғасырдың басында қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі бағытта жүргізілді. Оның бірі - мұсылманша, екіншісі - орысша оқу еді. Оқудың екінші түрі Қазақстанның Ресей патшалығына қосылғаннан кейін өріс алды. Ел басқарушы хан, сұлтандар мен ру басшылары балаларын орысша оқытты. Осы тұста екі жүзге тарта орыс-қазақ мектептері ашылды. Ауылдық мектептердің саны да артып жүзге жетті. Сөйтіп, ұлт зиялыларының қатары да молая түсті.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. XX ғасырдың басындағы тарихи жағдайлар қазақ елінің қоғамдық өмірінің қай саласына болса да, елеуі өзгерістер әкелді. Қазақ халқының жазба әдебиеті қалыптасты. Әдебиет қайраткерлері заманның қажет-мүддесіне белсене араласты, өмірді шынайы суреттеп, аса зәру әлеуметтік мәселелерді көтерді. Сол кездегі баспасөз беттеріңде көп көрініп, көп жазып жүрген мәдениет, әдебиет қайраткерлерінің ішінде Мұстафа Қайыпназаровтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Елжас Бекеновтің, Самат Нұржановтың, Ерғали Алдоңғаровтың, Хамза Жүсіпбековтің, Нәзір Төреқұловтың, Ғаббас Тоғжановтың, Смағұл Садуақасовтың, Әбдірахман Айсариннің, Жұмат Шаниннің, Орынбек Бековтің, Ыдырыс Мұстамбаевтың, Шаймерден Тоқжігітовтің, Әмина Мәмбет келінінің, Камал Сағыровтың, Қошке Кемеңгерұлының, Тайыр Жомартбаевтың, Сұлтанбек Қожановтың есімдерін аса құрметпен айтар едік.
Зерттеу нысаны. Егемен ел болып, ес жиған кезде ғана алаштың осы азаматтарының елі үшін атқарған ерен қызметтері мен өнегелі өмірлері жайында біле бастадық. Қазақтың қамын ойлап қалам тартқан сол алаш ардағының бірі - Қошке (Қошмұхамбет) Кемеңгерұлы еді.
Көп жыл бойы бұрмаланып келген ақиқатты ашу, шынын айту керек оңай шаруа емес. Әлі талай мұрағат деректері табылар, әлі талай зерттеулер дүниеге келер. Ал бұл ұсынылып отырған жұмысымыз - сол бағыттағы алғашқы талап.
Егемен ел болған санаулы жылдардың ішінде әдебиет зерттеуші ғалымдарымыз өлгенімізді тірілтіп, өткенімізге өмір бере бастады.
Қошкетанудың көш басында жүрген Рәзия апай өзінің еңбекқорлығының арқасында қаламгердің шығармалар жинаған [1] 1995 жылы Қазақстан Республикасы мәдениет қоры жанындағы Мұраттас ғылыми-зерттеу және баспа орталығы жанындағы Тұлға жекеменшік өндірістік фирмасынан шығарып, тот баспаған асылдарды көпшілік оқырманға тарту етті. Соңғы жылдары әдебиетші Д.Қамзабекұлы [2] да осы тақырып төңірегінде көп ізденіп, нәтижелі еңбектеніп жүр. Ол мерзімді басылым беттерінде бірнеше мақала жариялады және екі бөлімді Қазақтың Қошкесі атты деректі фильм түсірді. Сондай-ақ қаламгердің таңдамалы еңбектерін 1996 жылы Қазақстан баспасынан кітап етіп шығарды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қазақ әдебиет тарихының көп томдығын жасау ісін қолға алды. Осы үлкен іс жөнінде академик М.Қаратаев: Көп томдық тарихта XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі әдебиеттің әлі зерттелмей келе жатқан немесе аз зерттелген проблемаларына назар аударылатын болады. Бұл тұста атышулы ақ таңдақ проблемасын шешу үстінде жекелеген ақын-жазушылардың идеялық-эстетикалық ізденістеріне, шығармашылық әдістеріне, шеберлік ерекшеліктеріне көбірек ден қойылар деп білеміз. Әдеби мұраны тарихи-нақтылық принципімен зерттей отырып, барды барша көрсету арқылы аталған кезеңдегі рухании байлығымыз едәуір молыға түседі-ау деп топшылаймыз [3,178], - деген еді. Аталмыш көп томдықты жасау үстінде бүкіл әдеби-тарихи процестің жеке дәуір, кезеңдерін түгелдей қайта қарап, қайта ұғынуға тура келетіндігі белгілі.
Осы институтта 1920-30 жылдардағы қазақ әдебиетін зерттеудің жаңа міндеттері атты ғылыми-методологиялық конференция болған еді. 1920-30 жылдар әдебиетін зерттеудің методологиялық жайы туралы профессор М.Базарбаев баяндама жасаған болатын.
Жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстар хақында баяндаманы филология ғылымының кандидаты әдебиетші Б.Дәрімбетов жасады. Баяңдамашы 1920-30 жылдар аралығындағы көркем әдебиет туралы айтысқа кеңінен тоқталды. Мұнда Қошке Кемеңғерұлының сол айтысқа ерекше үлес қосқаны баса айтылды [4, 58].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тағдыр тәлкегіне ерте ұшырап, өмірден қыршын кеткен Қошке Кемеңгерұлының аз ғұмырында артында өмірі өшпейтін, өлмейтін мұралар қалдырды. Біздің жұмысымыздың да негізгі мақсаты Қ.Кемеңгерұлының мұраларын жинақтап, әдеби-теориялық талдау жасау. Ондағы міндетіміз: біріншіден, Қошкенің өз тұсындағы қоғамдық өмірге белсене араласқандығын таныту; екіншіден, артында қалған мол әдеби-сын мақалалары арқылы сыншылдық көзқарасына баға беру; үшіншіден, поэзиялық, прозалық туындылары негізінде қаламгерлік шеберлігін көрсету еді. Оның драматургиясы туралы Б.Құндақбаев, С.Ордалиев, аудармасы жөнінде С.Сейітов, әңгімесі жайында Р.Рүстембекова танымдық мазмұнға бай еңбектер жазды. Сол себепті ол мәселе біздің назарымыздан тыс қалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Бұл жұмысымызда Қ.Кемеңгерұлының көп сөз болып, көп назар аударылған саласы - әдебиет. Соның өзінде толыққанды бас-аяғы бүтін ғылыми зерттеу жұмысы әзірге жазылған жоқ. Біз бұл еңбекте Қошке Кемеңгерұлының көркемсөз бен әдеби сынға қаншалықты үлес қосқанына баса көңіл аудардық. Және де оның қазақ әдебиетінің даму, өсу, қалыптасу тарихынан алатын орнын анықтауға тырыспақпыз.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау сияқты тәсілдер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелерін Алаш қайраткерлерінің шығармаларын оқытуда, студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс - кіріспе және іштей бөлімдерге сараланған екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны
0.1 Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі
Мамандығы дәрігер Қошке Кемеңгерұлы 1896 жылы 15 шілдеде Омбы уезі, Теке болысы, №9-ауылда дүниеге келген.
Приходская школаны, ветеринарлық-фельдшерлік мектептің 2-класын бітірген ол 1913 жылы 1 тамызда Омбы ауыл шаруашылық училищесінің ауыл шаруашылығы бөліміне оқуға түседі.
Кемеңгерұлының Омбы сынды үлкен қалаға білім іздеп келуінің өзінде үлкен мән бар. Бұл кезде Омбы қаласы өнер-білімге ұмтылған қазақ жастарының орталығына айналған еді. Мұнда тұңғыш жастар ұйымы - Бірліктің ашылғаны да тарихтан белгілі. Ол жөніндегі деректерді біз Сәкен Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешуінен [5] білеміз. Осы кітапта сол ұйым туралы көп айтылған, онда Кемеңгерұлының да ұйымға белсенді мүше болғаны жайында қызықты деректер бар.
1913 жылы Омбыда ең әуелі жасырынып, жастар ұйымы Бірлікті ашқанымызда Шаймерденді ұйымның басқармасының төрағасы қылып сайлап едік [5,156] - дейді Сәкен Сейфуллин. Жастардың осы ұйымның ашылуы туралы дерек екі түрлі. Бірі, яғни Сәкен, 1913 жылы десе, екіншісі, яғни Смағұл Садуақасұлы, 1914 жылы дейді. Мұның екеуінің де жаңсақтығы жоқ. Бірлік 1913 жылдан жасырын ұйымдасқан да, 1914 жылдан бастап жария болған.
Туған елінің әдебиеті мен мәдениетін көтеруді мақсат еткен ұйымның негізгі міндеттерінің бірі - ұйымның журналын шығару болады. Көп кешікпей олар Балапан атты журнал да шығарады. Ал Қошке осы журналға редактор болып, үлкен ұйымдастырушылық қызмет атқарады. С.Садуақасұлының айтуынша, 1916 жылдан шыға бастаған Балапан журналы бірден-ақ ауызға ілініп, оқырман арасында аса зор беделге ие болады [6,118].
1917 жылы 1-4 қазан аралығында Бірліктің кеңейтілген жиылысы өтеді. Жиналыстың төрағалығына және Бірліктің үні - Балапан журналының редакторлығына енді М.Жұмабаев сайланғандығын тарихшы ғалымдар М.Қойгелдиев, Т.Омарбековтер растап отыр [7,123].
Алғашында Қошке, кейін Мағжан редакторлық еткен Балапан журналының күн көріс халі мәз емес еді. Ауыр жүкті көтерген бұл журналдың өмір сұруі де жеңіл болмағанға ұқсайды. Балапанның сол кездегі жай-күйін ақын Мағжан Жұмабаевтың мына бір жазғанынан да көруімізге болады:
Балапан қанат қақты...
Жас еді. Қанаты да қатып жеткен жоқ еді. Амалсыз қақты.
Солтүстіктің суығына шыдай алмады. Суық жел сүйегіне жетті. Ызғар өкпесіне өтті.
Ұшып орманға барып еді, күні кеше күбірлесіп, күлімдесіп, жылы құшағын ашып тұрған ағаштар бұған мойнын бұрмады. Ұшып тоғайға барып еді, қанша шырылдап айналып жүрсе де, қалың ақ кебінін жамылып, тоғай тұрмады.
Балапан баспана таба алмады.
Балапан қанат қақты... [8, 213].
Қошке Кемеңгерұлы Омбыда жүрген кезінде Айқап журналынын шығуына да белсене ат салысады. Сол кезде оның журналдың бірнеше санында Солған гүл, Жазғытұры, Сонда... атты өлеңдерімен қатар Пайғамбар (Пушкиннен), Сәскелік көлдің жағасында (Никитиннен) аудармалары да жарияланып, көпшілікке таныла бастайды. Омбыда оқуда жүрген алаш жастарының ұйымына айналған Бірлік 1918 жылы мамыр айында Жалпы жастар съезін өткізеді.
Кеңес үкіметін тану, танымау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда, сьезде қызу айтыс-тартыс туған. Жастар пікірі үшке бөлінген. Кеңес үкіметінің саясатына Бірліктің басшылары - оң (правое) пікірлі Қ.Кемеңгерұлы, С.Садуақасұлы, Ғ.Тоғжанұлы және басқалар қарсы шыққан. Осы съезден кейін Қ.Кемеңгерұлы Қызылжарда жабылып қалған Көлбайдың газеті - Үш жүздің орнына Жас азамат газетін шығарушы болып сайланады. Ол қоғамдық іске осылай белсене араласумен қатар білімін жетілдіруге де уақыт табады. Қошке Омбы политехника институтында, Сібір ауыл шаруашылық және өндіріс институтында, Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетінде оқып, білімін жетілдіреді.
1925 жылдың басында Қазақстандағы жағдай күрт өзгеріп, Қазақстан өлкелік партия комитетін басқаруға Ф.И.Голощекин келеді. Ол келген күннен бастап, қазақтың оқыған азаматтарының соңына шам алып түседі. Қазақ зиялыларының жүрген жолы мен істеген ісінен тырнАқ астынан кір іздеу басталады.
Осы жылы Мағжан Жұмабаев Алқа атты әдеби үйірме құруды көздеп, оның бағдарламасын жасаған. Онда тоғыз жолдың торабында тұрған қазақ әдебиетінің өткен тарихы, оның бүгіні мен болашағы кең сөз болады. Қаламгер бұл ұйымның оқушы жасқа жөн сілтейтінін, адасқандарды жолға салатынын айта келіп, қазақ әдебиетінің болашағын ойлар әдебиетші, тума таланттарды осы ұйымға мүше болуға шақырады. Осы ұйымның құрылуына ат салысқан Мұхтар Әуезов, Даниял Ысқақұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Абдолла Байтасұлы сынды қазақ әдебиетінің ірі өкілдері солшыл саясаттың қырағы сынына түсті. Жандайшаптардың қолына түскен осы бағдарлама жоғарыдағы аты аталған қаламгерлердің әрқайсысына сор боп жабысты. Пролетариат мәдениетін пролетарлар ғана жасау керек деген ұранның салдарынан бұл тұста Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Даниял Ысқақұлы, Жанша Досмұхамедов, Қошке Кемеңгерұлы сынды әдебиет майталмандары жолбикелер қатарында кете барды. Бұл топқа 1928 жылдары Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, 1932 жылы Сәкен Сейфуллиннің де ілінгені мәлім.
Голощекиннің атышулы: Қазақ ұлтшылдары Байтұрсынов, Әуезов, Дулатов, Кемеңгеров, Омаров, Жұмабаев, Аймауытов, Жұматаев, Сейфуллин бұрынғы заманды мадақтап, жаңа заманды жамандап, өздерінің жебелерін кеңес үкіметіне қарсы жіберіп жатыр [9, 156] - деген сөзінен кейін, жау табуға жандайшаптар жан сала кіріседі. Осыдан кейін көп ұзамай-ақ қазақ елінің біртуар білімді азаматтарына жала жабылып, қоғамдық істерден аластатыла бастайды. Оларға жаңа өмірге, яғни кеңес өкіметіне қарсы деген қатаң айып тағылады. Жиналыстар жиілеп, халық жауларын жамандаушылар көбейеді.
1929 жылдың Қазақстан үшін аса ауыр болғаны тарихтан мәлім. Жеке адамға табыну зардаптарының алғашқы нышаны біліне бастаған осы бір тұста-ақ отызға жуық қазақ оқығандары Алматы түрмесіне қамалады. Бұдан кейін де зиялыларды қаралау, қамау қызыл шеке қырғын науқанға айналып, толас таппайды.
Бұл кезде М.Әуезов пен Қ.Кемеңгерұлы аспирантурада оқып жүрген болатын. Сол жылдардағы сталиндік жаппай жала жауып, мін тағудың қармағынан бұл таланттар да шет қалмайды. Мұхтар мен Қошке ұсталып, оқудан қуылады.
Құрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков бар қырықтан астам қазақ зиялылары түрмеге қамалып, жазаға тартылады. Бес жылға жер аударылғандардың ішінде Қ.Кемеңгерұлы да бар еді.
Бір жақты қоғамдық пікір тудыруда саясаттың сұр семсері - комсомол ұйымдары да жала жауып, тіл безеуден алдарына жан салмады. Қазақстан комсомол ұйымының VI конференциясы: Көркем әдебиет негізінен соңғы кезге дейін Алашорда идеологиясының творчествосы болып келді. Көркем әдебиеттегі басшылық орындарды өз қолдарына ұстап келген алашордашылар өткен жылдар-да бірқатар ұлтшыл-коммунистердің (Қожанов, Садуақасов) қолдауына сүйене отырып, өз әдебиетін бұқараға енгізумен болды. Жастар негізінен Жұмабаев, Әуезов, Аймауытов, Дулатов, Кемеңгеров, Байтұрсынов және басқалардың шығармаларынан нәр алды [10, 178], - деп байбалам салды.
Сталиндік солақай саясат сілтеген сойылдың зардабы Қазақстанға да оңай тиген жоқ. Халқының қамын ойлап, болашағына болжау айтқан терең ойлы, ақыл-парасаты мол зиялыларын жазда жауған бұршақтай жайпай садды. Олардың қарақан басына ғана емес, айналасыңдағыларға да, ағайын-туғандарына да, жора-жолдастарына да бұлтты, бұршақты ауыр күн туды. Қазақ жазушыларын қуғындау, әсіресе 1932 жылы 10 қаңтарда ВКП (б) Қазақ өлкелік комитетінің Мәдениет және насихат бөлімі мен Қазақстанның марксизм-ленинизм институтының Сталин жолдастың хатына байланысты Қазақстанда теория майданындағы күрес міндеттері туралы [11, 180] түсіндірме хаты жарияланғаннан кейін мүлдем асқынып кетті. Республика көлемінде ресми нұсқау ретінде басшылыққа алынған бұл құжат қазақ әдебиетінің ұлттық кадрлары үшін аса қауіпті рөл атқарды. Біздің өткен тарихымыздың, соның ішінде әдебиетіміздің теріс бағалануы осы қаулыдан кейін тым өршіп, өрістеп кетті.
ҚАЗАПП-тың 1932 жылғы съезінде өлкелік партия комитетінің хатшысы М.Кахиани өз сөзінде әдебиеттің қай бағытта жұру керектігін кесіп, пішіп:
Литература, написанная о Казахстане, в значитедьной своей части является не марксистской, сохраияет на себе влияние алаш-ордынской, кондратьевской и прочей враждебной марксизму-ленинизму иделолгии. Необходимо наряду с разработкой проблем социалистического стройтельства в Казакстане подвергнуть марксистко-ленинской критике все великодержавно- шовинистические и т.д. теории, проникшие в литературу о Казахстане.
Особое вимание должны привлечь вопросы казахской художественной литературы и литературной критики, которые далеко еще не стоят на уровне требований и задач переживаемого этапа соцстроительства в Казахстане и полностью еще не освободились от алаш-ордынских влияний [10, 183] - деді.
Осындай қатал сынға іліккен сол кездегі әдебиет сыншылары ішінде Аймауытов, Әуезов тағы басқалармен қатар Қ.Кемеңгерұлы да бар еді.
Съезд өзінің кезекті міндеттерін белгілеген кезде, оның бірінші міндеті етіп: Байшыл-ұлтшыл әдебиетті ортаға салып, талқылап, ең соңғы түрде бетін ашып салу үшін - А.Байтұрсынов, МДулатов, М. Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Садуақасов, С.Торайғыров, Қ.Кемеңгерұлы, Х.Досмұхамедов және басқаларының шығармаларын тексеру [12, 74] - деп нұсқау берді. Сөйтіп, жоғарыда аты аталған қаламгерлер төл туындыларында халық мұңын мұңдап, жоғын жоқтағаны үшін байшыл-ұлтшыл жазушылар болып танылды. Олардың халықтың болашағын толғаған рухании мол мұралары өздерін қуғынға ұшыратып, бастарына бәле болып жабысты.
Қаулы жарыққа шыққаннан кейін көп ұзамай-ақ Қошке Кемеңгерұлы НКВД-ның тұзағына екінші рет түседі. Содан қамаудан аман-сау құтылмай, 1937 жылдың 21 қарашасында Омбы түрмесінде атылады.
Ақын-жазушыларын жазалап, соттап, айдатып, атқызып жіберетін өкіметі болған елдің мандайындағы соры бес елі ғой. Ақын-жаушыларын жәбірлеген өкімет адамдары ше? Әне, халқының жауы - солар! Солар, солар! [13, 213] - деп, академик жазушы Ғ.Мүсірепов айтқандай, біздің де мандайымыздың соры бес елі ел болдық. Замана тізгіні халқының нағыз жауы, яғни өкімет адамдарының қанды қолында болған XX ғасырдың алғашқы 30 жылы тарих парағынан ешқашан да өшірілмек емес. Елуінші жылдардың орта тұсында қоғамдық ойдың құрсауы босап, баспасөз беттерінде жұртшылық пікірі ашық, айқын айтыла бастады. Мұндай жағдайдың болуына СОКП XX съезінің (1956) әсері болды. Осыдан соң-ақ қараңғы қапаста шаң басып жатқан құжаттарға қол тиіп, сәуле түсіп, ақ-қарасы ажыратыла бастады.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы қаулысы жарияланғаннан кейін, яғни 1957 жылдың 17 тамызында Қошке Кемеңгерұлы да мыңдаған қуғын-сүргін құрбандарымен бірге ақталды.
Қошке Кемеңгерұлы ресми ақталғаннан кейін зайыбы Гүлсім апайдың ізденімпаздығының арқасында шығармалар жинағы 1965 жылы жарық көрді. Бұл көп талқыға түскен, қаншама қысқартуға мәжбүр болған қаламгер туындыларының оннан бір нұсқасы ғана еді. Қайта жариялауға мүмкіндік болғанмен, кезінде шығармаларын қолға түгел түсіре алмай, әзірге жоқтан бар құрауға негіз болды. Қаламгер мұраларын оқып көрсеқ ол кісінің аз жылдың ішінде жемісті еңбек еткені көрініп-ақ тұр. Ол әдебиет, тіл білімі, тарих, журналистика, педагогика сынды әр алуын салада тебірене тер төгіп, қалам тартқан екен.
Сол кездегі қазақ, зиялыларының түрлі салада еңбек етуі ел қажеттілігінен, заман талабынан туған еді. Халқының болашағын ойлаған азаматтардың алдында сан-алуан міндеттер тұрды. Кемеңгерұлының тіл саласында жазған еңбектері тіл мәселесі жөнінде көкейтесті мәселелерді қозғады. Ол тілмаштардың бірінші конференциясында Тілшілердің міндеті мәнісі туралы (Ақ жол, 1925, сәуір) көлемді баяндама жасады. Жат сөздер туралы ( Қызыл Қазақстан, 1926, №11, 14, 138-143-б.), Қотыр сөздер (Жаңа мектеп, 1926, №14,15) мақалаларын жазумен қатар. Қазақша-орысша тілмаш (М., 1925), Жағрапия үшін оқу құралы (Т., 1928, 1-том., Қызылорда, 1929) атты еңбектер жазды. Сондай-ақ алғашқы кітабының соңынан сол кітап жайында Қазақша-орысша тілмаш туралы (Еңбекші қазақ, (24, XI, 1926) мақала жазғанын да еске сала кеткенді жөн көрдік. 1927 жылы Жақа мектеп журналының бетінде Жат тіл оқыту әдісі атты көлемді ғылыми-әдістемелік еңбегі де жарық көрді.
Тілші ғалымдар Қошкенің тіл білімін дамытудағы көлемді зерттеу еңбектерін қалыс қалдырған жоқ. Қ.Есенов Еленбей келген оқулық (Қазақстан мұғалімі) [14] атты мақаласын жазса, Б.Хасанов 1987 жылы жарық көрген Казахско-русское двуязычье атты еңбегінде Кемеңгерұлының есімін аса зор құрметпен атап, оны С.Аспандияров, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев сияқты атақты тілшілермен қатар қояды. Өкінішке орай, тілші мамандар кейінгі кезде бұл тақырыпты ұмыт қалдырып жүргенге ұқсайды.
Кемеңгерұлының тарихи-танымдық еңбектері де аз емес. Қазақтың тарихи тұрмысынан [15] мақаласында қазақтың өткен замандағы жайы мен әскердің, сот, оқу және жер мәселесі, ру жайында талдау жасайды. Қазақ тарихынан (М., 1924) атты еңбегінде қазақ халқының Ресейге қосылудан бұрынғы жаймашуақ өмірінен бастап, кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі (1923-24 жылға дейін) жағдайларға шолу жасайды. Кітап үлкен-үлкен төрт тараудан тұрады.
Бұрынғы езілген ұлттар (М., 1925) [16] атты зерттеу кітабында патшалық Ресейдін, езгісіне ұшыраған 36 ұлттың тұрмысы (тарихы, жер-суы, мәдениеті, шаруашылығы, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы) кең түрде қаралады. Бірақ оның бұл зерттеу еңбектері тарих мамандары тарапынан арнайы талдау, зерттеу күні бүгінге дейін кешеуілдеумен келеді. Жасыратыны жоқ, тарихшы ғалымдар бүгінге дейін Қошкенің өмір жолы мен қоғамдық қызметтерін ғана сөз етіп келеді.
Ғұлама ғалымдығымен қатар Қошке журналист ретінде де жұрт жақсы танылды. Кеңес қызметкерлері туралы (сұрауларымыз, жауаптар, анкеталар, Ақ жол, 1924, №5, 9. XII), Мектеп қай тілде болу керек? (Еңбекші қазақ, 1926, № 25), Дұрыс па?, Бұрыс па? (Еңбекші қазақ, №249,) Қызмет адамдарының қонақасы (Еңбекші қазақ, 1926, №237), Ұмытшақтық (Жас азамат, 19, XI, 1918. №11), Ел газеті қандай болу керек (Ақ жол тілшілерінің бірінші конференциясы жинағында) мақалаларымен қатар Жол әсері (Қазақ тілі, 1924, №91) очеркі арнайы талдауды, зерттеуді қажет ететін құнды дүниелер демекпіз. Мысалы, соңғы Жол әсерінде де қаламгер 20-жылдардағы Семей үйезінің Бұғылы, Шыңғыс, Меңдеш, болыстары, Қарқаралы үйезінен Ағанды, Кент, Абыралы, Ақсары, Дастар, Ақбота елді мекендерінің тұрмысынан жан-жақты хабар береді. Олардың тазалық жайы, жалпы жайы, денсаулық жайы, кооператив жағы, салық жағы, отырықшыл жағы сөз болады.
Қ.Кемеңгерұлы - халық мұрасын жинауға да үлес қосқан қаламгер. Ол Абайділдә хан айдаудан келгенде Орынбай ақынның айтқаны (Сана, 1924, №2 - 3, 120, 121-б.), Қалмақ-қырғыз, Мұрат ақынның сөздері (Сана, 1924, №2, 3), Есепбике қыз бен жылқышының айтысқаны (Әйел теңдігі, 1926, 2 - 3, 40-б.) сынды мұраларды да аса құнды дүниелер демекпіз.
Оның Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, І,ХІІ, 1926,), Сәбитпен айтысты доғардым (Еңбекші қазақ, 1927, №23) және Қазақ тарихынан зерттеуінің III бөлімі (XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басындағы қазақ әдебиеті) - Кемеңгерұлының сауатты да сындарлы әдебиетші екендігін танытқан еңбектер.
Ал жазушы ретінде поэзия, проза, драматургия салаларына елеулі үлес қосты. Ол Солған гүл (Айқап, 1915, №14, 207 - 208-б.), Жазғытұры (Айқап, 1915, №7 - 8, 112 - 113-б.), Сонда... (Айқап, 1915, №12), Ашығып үш күн болды арығаныма, Қайғыланба қамығып, Сүйікті сәулем, Нұрмағамбет тілмашқа, Атаң менен анаңды, Бұлбұл үнсіз, гүлсіз бе?, Жаздым сәлем жаныма, Бала-шаға, серік жоқ өлеңдерімен қатар Пушкиннің, Пайғамбарын (Айқап, 1915, №4, 58 - 59-б.), Никитиннің Сәскелік көлдің жағасында (Айқап, 1915, №13, 198 - 199-б.) өлеңдерін қазақ тіліне аударды.
Драмалық туындылары: Алтын сақа (1925), Парашылдар (Жаңа мектеп, 1926, №7 - 8), Ескі оқу (Жаңа мектеп, 1927, №1), Бостандық жемісі (1919), Қасқырлар мен қойлар (1920), Күнәсіз күйгендер (1930) атты пьесалар жазды.
Прозалық туындылары: Жетім қыз (Жас қайрат, №6, 17 - 19-б.), Момынтай (Лениншіл жас, №3-4-5, 2-7-б.), Отаршылдық ұсқындары (Әдебиет термесі, 1925, №1, 81-83-б.), Қанды толқын (Еңбекші қазақ, 1926, №3), Дүрия (Әйел теңдігі, 1927, №12-13, 40-б.), Қазақ әйелдері (Әйел теңдігі, 1927, №4, 60 - 61-б.), Қарашаш (Әйел теңдігі, 1928, №4, 83 - 84-б.), Назиқа ( Әйел теңдігі, 1928, №4, 83 - 84-б.), Ерлік жүректе (Сана, 1924, №2-3) әңгімелері баспасөз беттерінде жарық көрді.
1.2 Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын
Жиырмасыншы жылдары қоғам өмірі күрт өзгерістерге толы болды. Бұл өзгерістерден көркем әдебиет саласы да қалыс қала қойған жоқ. Қызу айтыс-тартыс идеология майданында ерекше көрініс тапты.
Қазақстан топырағында әдебиет мәселесі 1922-23 жылдардан бастау алды. Еңбекші қазақ, Қызыл Қазақстан, Жаңа әдебиет, Ақ жол, Шолпан, Темір қазық, Сана, Лениншіл жас секілді газет, журналдарда әдебиет мәселесі қызу талқ,ыға түсті. Осы талқылау кезінде көркем әдебиет төңірегіндегі шиеленіскен айтыстарға қазақ әдебиетінің белгілі өкілдері белсене араласты.
Әдеби айтыстар әдеби мұраға да өз көзқарастарын білдірмей қоймады. Әдеби мұраға қалай қарау керек, қазақ әдебиеті қай бағытта даму керек, ақын кім, ол кімнен үлгі алу керек, қазақ әдебиетінде қанша бағыт бар? т.б. мәселелер төңірегінде айтыстар туды. Бұл салада өз ойларын ортаға салған Сәбит Мұқанұлының Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, 14 - 15-қазан, 1926), Қошкеге жауап (Еңбекші қазақ, 1927, №23, 31-қаңтар), Көркем әдебиет туралы қорытынды пікірім (Қызыл Қазақстан, 1927, №1), Әркім өзінше ойлайды (Жаңа әдебиет, 1928, №3-4), Қошке Кемеңгерұлының Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, 1926, I, XII), Сәбитпен айтысты доғардым (Еңбекші қазақ, 1927, №3), Ыдырыс Мұстамбайұлының Көркем әдебиет туралы (Қызыл Қазақстан, 1927, №2), Сын мен баспасөз туралы (Еңбекшіқазақ, 1928 1), Біздің таластарымыз (Жаңа әдебиет, 1928, №5-6), Ш.Тоқжігітұлының Әдебиет мәселелері (Қызыл Қазақстан, 1927, №3-4,) Екеудің Көркем әдебиет туралы, Еңбекші қазақ, №8-9, VIII, 1927), Смағұл Садуақасұлының Әдебиет әңгімелері (Еңбекші қазақ, 15-16, II, 1927.) т.б. мақалаларын айтыс мақаланың үлгілеріне қосуға болады. Бұлардың біразы маман әдебиетшілер болса, енді біреулері ұлтын сүйген, оның тарихын жетік білетін, өресі биік қоғам қайраткерлері еді.
Пікір сайыстың бірден жанданып, қуат алып кетуіне Сәбит Мұқановтың 1926 жылы 14-15 қазанда Еңбекші қазақта жарияланған Көркем әдебиет туралы деген мақаласы себеп болады. Сәбит Мұқанұлы мақаласында таптық ұстаным тұрғысынан келіп, пролетариат әдебиетін дамытуды ұсынды. Оған жоғарыда аталған авторлардың барлығы дерлік қарсы шығып, пікір таластырды. Әсіресе, Қошке Кемеңгерұлы Сәбиттің айтқандарын Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ 1 желтоқсан 1926) мақаласында батыл сынап, онымен ашық айтысқа түсті.
Сәбит өз мақаласында Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан бергі алты жыл ішінде қазақ әдебиетінде ештеңе істелген жоқ деп, үзілді-кесілді сын айтады. Бұлай болуға үш түрлі себеп бар деп, оларды санамалап көрсетеді.
Біріншіден, жалпы қазақ елінің, оның ішінде кедейлердің сауаты төмен. Сондықтанда бірлі-жарым талаптылардың жазғандары елден келмей қалып жатыр.
Екіншіден, сынның тым қаттылығынан жаңа жаза бастағандар бұғып қалып жүр.
Үшіншіден, жазушылар ұйымын құру керек дегенді айтады [17, 156].
Сәбиттің осы пікірлеріне Қошке қарсы дау айтқан.
Алты жылдың ішінде көркем әдебиет туралы не істедік дегенде, Сәбит жоқ деп жауап береді. Сәбит өңгені көрмесе де, Бейімбет пен Сәкенді көру керек еді. Басылған пьесаларды, әңгімелерді, газет-журналдардағы өлеңдерді, әңгімелерді көру керек еді. Қартқожа сияқты романды көру керек еді. Осының бәрі алты жылдың жемісі емес пе ?
Айтса айтқандай, Сәбиттің жоқ деп айтуы орынсыз еді. Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек Мұхтарларды айтпағанның өзінде, Бейімбет пен Сәкенді айту керек еді. Бұл әрине, кемшілік.
Сәбиттің ойынша, байлардан оқығандар көп шығу керек еді, іс жүзінде олай болмай отыр. Абай мен Мағжаннан басқа байлар табынан ешкім шықпаса, Жүсіпбек пен Мұхтар жалғыз процент кедейлердің арасынан шығып отыр.
Қошке бұл жерде сол кездегі таптық көзқарасқа байланысты Мұхтар мен Жүсіпбекті кедейден шықты деп әдейі айтып отыр.
Қазақ жазба әдебиетінің көш басшысы Абай мен XX ғасырдың басындағы ұлт әдебиетінің ірі өкілдерінің бағасын кезінде дәл бере білген Қошкені көреген дегеннен артық не айтпақпыз. Бүгінгі күні Абайдың ұлт әдебиетінің негізін салған ұлы классик екенін бүкіл әлем мойындап отыр. Халқының біртуар перзенттерінің талантын дер кезінде көре білгенге не жетсін. Осы арада Ғабит Мүсіреповтің М.Әуезов қабірінің басында тұрып, бір жазушының орнын екінші жазушы баса алмайтынын, әрбір жазушы өз орнымен бағалы екенін айтқан даналық сөзі еске оралады. Әрбір жазушының орнын өзінен қалған асыл мұрасы ғана толтырмақ. Олардың біртуарлығы - асқан шығармашылдығы. Дарынға еліктеу, үлгі алу болар, бірақ тура солай қайталанар таланттың дүниеге келуі мүмкін емес. Әдебиет тарихында әрбір қаламгердің өз орны бар. Қошке айтқандай-ақ, Абай мен Мұхтардың орнына біреуді апарып қойсақ, одан бәрібір не Абай, не Мұхтар шықпайды. Бұл екі алып - бірі поэзияның, екіншісі прозаның асқар биік шыңынан орын алғандығымен де тарихта мәңгілік өшпес атқа ие [18, 145].
Кемеңгерұлы бұдан ары пролетариат әдебиетінің өрістемей жатқандығына тоқталады. Оның сырын қазақ әдебиеті тарихына шолу жасаумен көрсетеді. Ол ауызша айтылып жүрген халық әдебиеті көшпелі шаруаның, рулық қоғамның айнасы болғандығын, ол ұзақ уақытта кемеліне жеткендігін айтады. Қазақ елі патша үкіметіне бағынған соң қазақ ақындары дін үгітін тарата бастағанын да жасырмайды. Одан бері де капитализм уысына түскен қазақ елі жерінен айрылып, саудаға түсіп, ру билігінен айрылғанын, осылайша салт-сананың өзгеруі нәтижесінде отаршылдыққа қарсы ұлт әдебиеті туды дейді. Ол төңкерістен кейін тамыры арыда жатқан ұлт әдебиетінің өрісі кеңейіп, деңгейі көтерілді деп тұжырымдайды.
Кедей әдебиетінің өріс кеңейтпеуіне бас себеп: жаңа салт-сананың кемдігі, шаруашылық түрінің өзгермегендігі. Бұдан бұлай кедей әдебиеті өрісін кеңейтер деп үміттенуге болады. Әлі де болса, кедей әдебиеті көрнекті орын алу үшін көп жылдар керек. Тура осындай ойды Әдебиет әңгімелері атты мақаласында С.Сәдуақасұлы да: Біз ауылды өзгертеміз, ауыл электрден жарық алады, трактормен жер жыртады, машинамен шөп шабады, шым үйдің орнына тас үй, алты бақанды тастап театрға түседі. Бірақ мұның бәрі бір күннің емес, көп заманнан кейін жасалады - деп қайталайды.
Олай болса, Экспресті бір кісі жазса, қазақтың жаман арбасын он кісі жазу керек. Болашақтың әдемілігін бір кісі айтса, қазіргі заманды түзету жолын жүз кісі айту керек - деп нықтай түседі.
Көркем әдебиетте жаңа мен ескінің көрінісі қалай жазылу керек деген мәселе кеңінен етек алды. Сол тұста көркем әдебиетке талап өте ауыр және бір жақты қойылды, Алайда айтулы пролетариат жазушысы болу да оңай болған жоқ.
Қ.Кемеңгерұлы Сәбиттің әдебиеттің өркендеуіне сынның қаттылығы бөгеу болады дегеніне қарсы болды. Сынның әкесі Нәзірдікіндей болар, сонда да Сәкен бұққан жоқ қой. Сәкенді ескі жазушы деп айтатыңдар болар, олай болса Самат (Нұржанов) пен Байбатыр (Ержанов) да ескі жазушылар. Қатты сыннан қорыққан сол екеуі ғана.
Бұл жерде Қошке Темірқазық журналының 1923 жылғы бірінші санында шыққан Нәзір Төреқұлұлының, С.Сейфуллиннің Асау тұлпар атты өлеңдер жинағы туралы мақаласын айтып отыр.
Сәкен - әлі ауылды көксейтін, ауылдың ескі қызығын, ескі мерекесін сағынатын ақын. Сәкеннің кітаптарының аты Асау тұлпар, Домбыра, Қызыл сұңқарлар - бұлардыд бәрі де ескі ауылдың сағымы. Қолда домбыра, астында асау тұлпар! Бұл кім?
Бұл - қазақтың кедейі емес, мырзасы. Асау тұлпар мен сұңқарға асық қылатын Сәкеннің қазіргі халі емес, өткен күні. Сәкен өткендегі мырзалығын талақ қылған жоқ деген жолдардан да Сәкенге аз сын айтылмағаны көрініп-ақ тұр. Бірақ Сәкен бұққан жоқ, жазған үстіне жаза түсті. Ескіні жырладың десе, экспресті жырлап, жаңаны жырлаушы ақын болып та көзге түсті.
Кедей жазушылардың жазғанын мазмұн жағынан жақсы екен деп, кемшілігін айтпай, салып-сипауға да болмайды. Сын түзелмей мін түзелмейді, мін түзелмей - ел түзелмейді деген халық даналығы. Алдыңғы қатарлы елдің әдебиетімен иықтас боламыз десек: біріншіден, өз мінімізді түзеуіміз керек. Ал, сол мін әділ сын болмаса түзелмейтіні де анық. Ендеше Кемеңгерұлы айтқандай: Қатты сын сабақ болады, үлгі болады. Бірақ жазушының қара басына тиісудің, сөгудің қажетті жоқ.
Ал Сәбиттің ұйым керек дегенін Қошке де қолдайды. Ол ұйымның пайда келтіруінде талас жоқ екенін айтады. Сәбиттің үлкен уайымының бірі - ұлтшылдардың көркем әдебиеті көп басылып кетті. Ұлтшылдар газетке кінәлі болса да, басылған кітаптарға кінәлі емес шығар. Мағжанның 4-5 өлеңін кесе-көлденең тарта берудің жөні жоқ.
Мағжанның ол өлеңді жазуында тарихи себеп бар шығар. Өзі Ұлтшыл болғанымен, бұқара кедей тұрмысын жазатын болса, не айып-шамы бар? Жүсіпбектің пьесаларынан, Қартқожасынан, қандай кінәмшіл адам болғанымен, ұлтшылдықтың иісін таба алмас. Мұхтардікі де осындай [19].
Кезіңде әділ сынның болмауы салдарынан Мағжан, Жүсіпбектер де аз қуғын көрген жоқ. Оларды арашалаушылар саясат тырнағынан алып қала алмады, Сондай-ақ қазақ поэзиясының атасы Абайды сүйетіндігін айта келіп, Мұхтар Әуезов (1929): Бұдан сон Мағжанды сүйемін. Еуропалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп-сезгендей боламын. Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды, заманнан басып озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет әдебиет үіпін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз - Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін [20, 181].
Мағжан Жұмабаевтың қазақ әдебиетіне өз жаңалығымен келгенін, поэзия әлемінде айрықша із қалдырып, өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырып, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат етіп қалдырғанын, сондай-ақ көп өлеңдерінде Мағжан өзі жанып тұрған жарық сияқты екенін бүгін ғана айтып отырмыз. Өз бағасын енді алған Мағжанмен қатар Жүсіпбек Аймауытұлын да атауымызға болады. Жүсіпбектің қазақ әдебиетінің қалыптасып, дамуына ерекше үлес қосқанын, әдебиеттің әр түріне жаңалық қосқанын енді ғана білудеміз.
Кезінде ұлтшылдық әдебиеттің өкілдері саналып келген бұл қаламгерлердің қоғамдық, шығармашылық еңбегі қазақ халқының азаттық жолындағы ұлттық мүделерімен тығыз байланысты болғаны белгілі. Олар сол кездегі қазақ халқының қанау астындағы аянышты да жабырқау өмірін, патша үкіметінің отаршылдық саясатының халықтың тұрмыс-тіршілігін ауырлатып, саяси құқын тежеп отырғанын дер кезінде көре білді. Сондықтан халықты ағарту, өнер-білімге тарту жолында аянбай еңбек етті.
Ұлтшылдардың шығармалары көп басылса, Қошке айтқандай-ақ, аса шебер көркем туыпды болғандығы үшін басылған болар. Ол орыстар Достаевский мен Тургеневті, Пушкин мен Толстойды дәріптеп, олардың жазғандарын қайта бастырып жатқанда ұлтшылдық әдебиет көп басылып кетті деп, айту орынсыз болатындығын ескертеді.
Пильняк пен В.Иванов болмаса, біздің әдебиетіміз сәл кедейлеу болар еді, - деп Троцкий айтады. Қазақтың ұлтшыл жазушылары Пильнякке қарағанда көп иман жүзді. Кедейшіл ақын Сәбитке диалектиканы қолдану керек еді. Оян, қазақ! пен Шолпанды Сәбиттің көже деп, кемсіте сынауы диалектикаға жатпайды. Нені болса да орнына, заманына, тарихи жағдайларға қарай бағалау керек. Оян, қазақ пен Шолпан шыққанда жаңа әдебиет қандай күйде еді? Мұны Сәбит ескермейді [19] - дейді Кемеңгерұлы.
Қаламгер орыс жазушыларын атағанда біз неге солардан үлгі алмаймыз дегенді айтады. Ескінің бәріне топырақ шашсақ, жаңаны қайдан аламыз? Жаңаны жасау үшін ескіден керекті алу керек екенін ескертеді. Сәбиттің Оян, қазақ пен Шолпанды көже дегеніне біз де қарсы дау айтамыз. Сәбит басқаны ескермесе де, Оян, қазақтың көтерген жүгін ескеру керек еді. Міржақыптың Оян, қазағы қараңғы түнектегі қазақ халқын ұйқыдан ояту мақсатымен үгіттік үлгіде жазылғаны анық. Ол еркіндікке жетудің басты шарты надандықтан арылу, яғни ояну, сілкіну деп білді.
Кемеңгерұлы көркем әдебиеттің кезек күттірмейтін бірнеше тақырыбын да санамалап көрсетеді. Сол аталған тақырыптар толығымен орындалғанда қазақ әдебиетінің ұлттық үлгісі де толық жасалатыны белгілі еді. Өкінішке қарай, кейбір тақырыптар туралы жазбақ түгілі, оны ауызға алу да мүмкін болмады.
Қошке мен Сәбиттің келісе алмаған келесі пікірі - поляк ақыны Густав Зелинскийдің Қазақ поэмасы жөнінде.
Қошке: Сәбиттің Зелинский деген поляктың Қазақ деген поэмасы бар дегеніне айтатыным:
Отаршыл патша үкіметі Полыпаға қуғын жасаған, бостандықты көксеген азаматтарын айдаған, атқан, қуған, асқан.
Зелинский Полыпаның құлдықта жүріп жатқанын айтып, көрсетуге болмаған соң, астарлап Қазақ деп жазған [17, 116], - дейді.
Сәбит: Қанша көпті білгенімен (универсалист) Қошке Зелинскийді оқымаған, онда поляк тұрмысынан он екіде бір нұсқа жоқ, жұмбақтаған да түк жоқ. Ондағы суреттелетін нәрсе - таза қазақ тұрмысы, - дейді.
Густав Зелинскийдің тұсында поляк елі де, қазақ секілді отаршыл патша үкіметінің қол астында еді. Сондықтан да оның поэмасының қайсысында болса да азаттықты аңсау идеясы ашық көрініп тұрады. Осындай ерекшелігінің арқасында Г.Зелинский поэмалары әлемге таныс. Поляктің 1830-31 жылдардағы көтерілісі отаршылдық езгіге қарсы халық наразылығынан туған еді. Бірақ бұл көтеріліс жеңіліске ұшырады. Қошке айтқандай-ақ, азаттықты аңсаған поляк елінің бас көтерер азаматтары тұтқынға түсіп, қол-аяғына тұсау салынып кете барды. Солардың бірі - Г.Зелинский.
Ақын Дала поэмасында: Ақындары менің туған жерімнің,
- Ақындары менің поляк елімнің!
Тәңірі босқа сыйламаған сендерге
Дарын дәнін - жұлдызындай өмірдің.
Сол жұлдыздай жаншы, достар, жарқырап,
Жарығысың сендер менің көгімнің.
...Қанаттан да, бозторғайдай шырқап ұш,
Өлі дүние үстінде ол самғасыы!
Мұз боп қатқан әлем жанын жылатып,
Арманыңды жарқын жырың жалғасын! -
деп жырлайды. Өзі айтып отырғандай, поляк елінің басына түскен ауыр халді дарыңды перзенттері халық арманымен ұштастыра жырлау көзделіп отыр.
Әдебиетші-ғалым Р.Бердібаев: ...Г.Зелинский де қазақ елінің ғажайып жыршысына айналған. Оның Қазағы мен Даласы әншейін көрген, естіген оқиғалардың қайталамасы емес, бұларда үлкен поэтикалық ой, қуат бар.
Романтик ақындарға әсірелеу оның өз басының да жәбір-жапасын, қазақ елінің де мұң-мұқтажын ұтымды жеткізуге көмектескен [21, 212], - дейді.
Әдебиет мәселесі туралы айтысқа қатысқан келесі бір қаламгер - Шаймерден Тоқжігітұлы. Оның Әдебиет мәселелері деген мақаласында оқу, үйрену, игеру сияқты мәселеге айрықша көңіл бөледі. Үлгі, пішінді ұлтшылдар-ан алмаймыз деп, бір жолдастар ат-тонын ала қашады. Сырт пішін әдеміліқ көркемдік жөнінен бізге үлгі беретін жазушылар ұлтшылдардан табылса да, пайдалану керек. Жаңа жұртшылықтың жасалу жолында біз ескінің керегін алып, жарамсызын тастаймыз. Пішін жағынан, қисын жағынан бізге үлгі боларлық Абай, Сұлтанмахмұттар бар - деді.
Шаймерденнің де үйрену туралы пікірі Сәбитке қарсы. Үйренуге келгенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..6
1
Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
9
1.1
Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3
Қ.Кеменгерұлының абайтану іліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
26
2
Дарынды ақын, қарымды қаламгер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.1
Қ.Кемеңгерұлының поэзиялық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2
Қ.Кемеңгерұлының проза жанрындағы ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың бас кезінде, әсіресе 1905-1907 жылдары қазақ елінде баспа ісінің қолға алынуының үлкен маңызы болды. Қазақтар өз тілінде газет-журналдар мен кітап оқи бастады. Солардың ішінде жиырма жылдан астам үзбей шығып тұрған Дала уалаяты газетінің орны ерекше еді.
Дала уалаяты - патша үкіметінің, дала уалаяты генерал- губернаторлығының ресми газеті болды. Патша үкіметі бұл газетті қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық, мәдени-ағарту тілектерін ескеріп отыру үшін емес, қазақ даласында өзінің отаршылдық саясатын түпкілікті орнықтыру мақсатында, бұйрық-жарлықтарын тарату ниетінде шығарып тұрды. Газет тек осы мақсатта ғана қызмет істеді. Ал Туркістан уалаяты мен Торғай газеті (Тургайская газета) ел жайында көптеген мақалалар басып, халық ауыз әдебиетінің нұсқаларын жариялап отырғанымен, Дала уалаяты сияқты қазақ арасына көп тарай қоймады. 1905 жылы Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс болып өтті. Бұл төңкеріс ондағы бұратана халықтар үшін ықпалды да нәтижелі болды, олардың рухании оянуына зор септігін тигізді.
XX ғасырдың басында қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы екі бағытта жүргізілді. Оның бірі - мұсылманша, екіншісі - орысша оқу еді. Оқудың екінші түрі Қазақстанның Ресей патшалығына қосылғаннан кейін өріс алды. Ел басқарушы хан, сұлтандар мен ру басшылары балаларын орысша оқытты. Осы тұста екі жүзге тарта орыс-қазақ мектептері ашылды. Ауылдық мектептердің саны да артып жүзге жетті. Сөйтіп, ұлт зиялыларының қатары да молая түсті.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. XX ғасырдың басындағы тарихи жағдайлар қазақ елінің қоғамдық өмірінің қай саласына болса да, елеуі өзгерістер әкелді. Қазақ халқының жазба әдебиеті қалыптасты. Әдебиет қайраткерлері заманның қажет-мүддесіне белсене араласты, өмірді шынайы суреттеп, аса зәру әлеуметтік мәселелерді көтерді. Сол кездегі баспасөз беттеріңде көп көрініп, көп жазып жүрген мәдениет, әдебиет қайраткерлерінің ішінде Мұстафа Қайыпназаровтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Елжас Бекеновтің, Самат Нұржановтың, Ерғали Алдоңғаровтың, Хамза Жүсіпбековтің, Нәзір Төреқұловтың, Ғаббас Тоғжановтың, Смағұл Садуақасовтың, Әбдірахман Айсариннің, Жұмат Шаниннің, Орынбек Бековтің, Ыдырыс Мұстамбаевтың, Шаймерден Тоқжігітовтің, Әмина Мәмбет келінінің, Камал Сағыровтың, Қошке Кемеңгерұлының, Тайыр Жомартбаевтың, Сұлтанбек Қожановтың есімдерін аса құрметпен айтар едік.
Зерттеу нысаны. Егемен ел болып, ес жиған кезде ғана алаштың осы азаматтарының елі үшін атқарған ерен қызметтері мен өнегелі өмірлері жайында біле бастадық. Қазақтың қамын ойлап қалам тартқан сол алаш ардағының бірі - Қошке (Қошмұхамбет) Кемеңгерұлы еді.
Көп жыл бойы бұрмаланып келген ақиқатты ашу, шынын айту керек оңай шаруа емес. Әлі талай мұрағат деректері табылар, әлі талай зерттеулер дүниеге келер. Ал бұл ұсынылып отырған жұмысымыз - сол бағыттағы алғашқы талап.
Егемен ел болған санаулы жылдардың ішінде әдебиет зерттеуші ғалымдарымыз өлгенімізді тірілтіп, өткенімізге өмір бере бастады.
Қошкетанудың көш басында жүрген Рәзия апай өзінің еңбекқорлығының арқасында қаламгердің шығармалар жинаған [1] 1995 жылы Қазақстан Республикасы мәдениет қоры жанындағы Мұраттас ғылыми-зерттеу және баспа орталығы жанындағы Тұлға жекеменшік өндірістік фирмасынан шығарып, тот баспаған асылдарды көпшілік оқырманға тарту етті. Соңғы жылдары әдебиетші Д.Қамзабекұлы [2] да осы тақырып төңірегінде көп ізденіп, нәтижелі еңбектеніп жүр. Ол мерзімді басылым беттерінде бірнеше мақала жариялады және екі бөлімді Қазақтың Қошкесі атты деректі фильм түсірді. Сондай-ақ қаламгердің таңдамалы еңбектерін 1996 жылы Қазақстан баспасынан кітап етіп шығарды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қазақ әдебиет тарихының көп томдығын жасау ісін қолға алды. Осы үлкен іс жөнінде академик М.Қаратаев: Көп томдық тарихта XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі әдебиеттің әлі зерттелмей келе жатқан немесе аз зерттелген проблемаларына назар аударылатын болады. Бұл тұста атышулы ақ таңдақ проблемасын шешу үстінде жекелеген ақын-жазушылардың идеялық-эстетикалық ізденістеріне, шығармашылық әдістеріне, шеберлік ерекшеліктеріне көбірек ден қойылар деп білеміз. Әдеби мұраны тарихи-нақтылық принципімен зерттей отырып, барды барша көрсету арқылы аталған кезеңдегі рухании байлығымыз едәуір молыға түседі-ау деп топшылаймыз [3,178], - деген еді. Аталмыш көп томдықты жасау үстінде бүкіл әдеби-тарихи процестің жеке дәуір, кезеңдерін түгелдей қайта қарап, қайта ұғынуға тура келетіндігі белгілі.
Осы институтта 1920-30 жылдардағы қазақ әдебиетін зерттеудің жаңа міндеттері атты ғылыми-методологиялық конференция болған еді. 1920-30 жылдар әдебиетін зерттеудің методологиялық жайы туралы профессор М.Базарбаев баяндама жасаған болатын.
Жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстар хақында баяндаманы филология ғылымының кандидаты әдебиетші Б.Дәрімбетов жасады. Баяңдамашы 1920-30 жылдар аралығындағы көркем әдебиет туралы айтысқа кеңінен тоқталды. Мұнда Қошке Кемеңғерұлының сол айтысқа ерекше үлес қосқаны баса айтылды [4, 58].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тағдыр тәлкегіне ерте ұшырап, өмірден қыршын кеткен Қошке Кемеңгерұлының аз ғұмырында артында өмірі өшпейтін, өлмейтін мұралар қалдырды. Біздің жұмысымыздың да негізгі мақсаты Қ.Кемеңгерұлының мұраларын жинақтап, әдеби-теориялық талдау жасау. Ондағы міндетіміз: біріншіден, Қошкенің өз тұсындағы қоғамдық өмірге белсене араласқандығын таныту; екіншіден, артында қалған мол әдеби-сын мақалалары арқылы сыншылдық көзқарасына баға беру; үшіншіден, поэзиялық, прозалық туындылары негізінде қаламгерлік шеберлігін көрсету еді. Оның драматургиясы туралы Б.Құндақбаев, С.Ордалиев, аудармасы жөнінде С.Сейітов, әңгімесі жайында Р.Рүстембекова танымдық мазмұнға бай еңбектер жазды. Сол себепті ол мәселе біздің назарымыздан тыс қалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Бұл жұмысымызда Қ.Кемеңгерұлының көп сөз болып, көп назар аударылған саласы - әдебиет. Соның өзінде толыққанды бас-аяғы бүтін ғылыми зерттеу жұмысы әзірге жазылған жоқ. Біз бұл еңбекте Қошке Кемеңгерұлының көркемсөз бен әдеби сынға қаншалықты үлес қосқанына баса көңіл аудардық. Және де оның қазақ әдебиетінің даму, өсу, қалыптасу тарихынан алатын орнын анықтауға тырыспақпыз.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау сияқты тәсілдер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелерін Алаш қайраткерлерінің шығармаларын оқытуда, студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс - кіріспе және іштей бөлімдерге сараланған екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Кемеңгерұлының шығармашылық өмірбаяны
0.1 Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен қызметі
Мамандығы дәрігер Қошке Кемеңгерұлы 1896 жылы 15 шілдеде Омбы уезі, Теке болысы, №9-ауылда дүниеге келген.
Приходская школаны, ветеринарлық-фельдшерлік мектептің 2-класын бітірген ол 1913 жылы 1 тамызда Омбы ауыл шаруашылық училищесінің ауыл шаруашылығы бөліміне оқуға түседі.
Кемеңгерұлының Омбы сынды үлкен қалаға білім іздеп келуінің өзінде үлкен мән бар. Бұл кезде Омбы қаласы өнер-білімге ұмтылған қазақ жастарының орталығына айналған еді. Мұнда тұңғыш жастар ұйымы - Бірліктің ашылғаны да тарихтан белгілі. Ол жөніндегі деректерді біз Сәкен Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешуінен [5] білеміз. Осы кітапта сол ұйым туралы көп айтылған, онда Кемеңгерұлының да ұйымға белсенді мүше болғаны жайында қызықты деректер бар.
1913 жылы Омбыда ең әуелі жасырынып, жастар ұйымы Бірлікті ашқанымызда Шаймерденді ұйымның басқармасының төрағасы қылып сайлап едік [5,156] - дейді Сәкен Сейфуллин. Жастардың осы ұйымның ашылуы туралы дерек екі түрлі. Бірі, яғни Сәкен, 1913 жылы десе, екіншісі, яғни Смағұл Садуақасұлы, 1914 жылы дейді. Мұның екеуінің де жаңсақтығы жоқ. Бірлік 1913 жылдан жасырын ұйымдасқан да, 1914 жылдан бастап жария болған.
Туған елінің әдебиеті мен мәдениетін көтеруді мақсат еткен ұйымның негізгі міндеттерінің бірі - ұйымның журналын шығару болады. Көп кешікпей олар Балапан атты журнал да шығарады. Ал Қошке осы журналға редактор болып, үлкен ұйымдастырушылық қызмет атқарады. С.Садуақасұлының айтуынша, 1916 жылдан шыға бастаған Балапан журналы бірден-ақ ауызға ілініп, оқырман арасында аса зор беделге ие болады [6,118].
1917 жылы 1-4 қазан аралығында Бірліктің кеңейтілген жиылысы өтеді. Жиналыстың төрағалығына және Бірліктің үні - Балапан журналының редакторлығына енді М.Жұмабаев сайланғандығын тарихшы ғалымдар М.Қойгелдиев, Т.Омарбековтер растап отыр [7,123].
Алғашында Қошке, кейін Мағжан редакторлық еткен Балапан журналының күн көріс халі мәз емес еді. Ауыр жүкті көтерген бұл журналдың өмір сұруі де жеңіл болмағанға ұқсайды. Балапанның сол кездегі жай-күйін ақын Мағжан Жұмабаевтың мына бір жазғанынан да көруімізге болады:
Балапан қанат қақты...
Жас еді. Қанаты да қатып жеткен жоқ еді. Амалсыз қақты.
Солтүстіктің суығына шыдай алмады. Суық жел сүйегіне жетті. Ызғар өкпесіне өтті.
Ұшып орманға барып еді, күні кеше күбірлесіп, күлімдесіп, жылы құшағын ашып тұрған ағаштар бұған мойнын бұрмады. Ұшып тоғайға барып еді, қанша шырылдап айналып жүрсе де, қалың ақ кебінін жамылып, тоғай тұрмады.
Балапан баспана таба алмады.
Балапан қанат қақты... [8, 213].
Қошке Кемеңгерұлы Омбыда жүрген кезінде Айқап журналынын шығуына да белсене ат салысады. Сол кезде оның журналдың бірнеше санында Солған гүл, Жазғытұры, Сонда... атты өлеңдерімен қатар Пайғамбар (Пушкиннен), Сәскелік көлдің жағасында (Никитиннен) аудармалары да жарияланып, көпшілікке таныла бастайды. Омбыда оқуда жүрген алаш жастарының ұйымына айналған Бірлік 1918 жылы мамыр айында Жалпы жастар съезін өткізеді.
Кеңес үкіметін тану, танымау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда, сьезде қызу айтыс-тартыс туған. Жастар пікірі үшке бөлінген. Кеңес үкіметінің саясатына Бірліктің басшылары - оң (правое) пікірлі Қ.Кемеңгерұлы, С.Садуақасұлы, Ғ.Тоғжанұлы және басқалар қарсы шыққан. Осы съезден кейін Қ.Кемеңгерұлы Қызылжарда жабылып қалған Көлбайдың газеті - Үш жүздің орнына Жас азамат газетін шығарушы болып сайланады. Ол қоғамдық іске осылай белсене араласумен қатар білімін жетілдіруге де уақыт табады. Қошке Омбы политехника институтында, Сібір ауыл шаруашылық және өндіріс институтында, Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетінде оқып, білімін жетілдіреді.
1925 жылдың басында Қазақстандағы жағдай күрт өзгеріп, Қазақстан өлкелік партия комитетін басқаруға Ф.И.Голощекин келеді. Ол келген күннен бастап, қазақтың оқыған азаматтарының соңына шам алып түседі. Қазақ зиялыларының жүрген жолы мен істеген ісінен тырнАқ астынан кір іздеу басталады.
Осы жылы Мағжан Жұмабаев Алқа атты әдеби үйірме құруды көздеп, оның бағдарламасын жасаған. Онда тоғыз жолдың торабында тұрған қазақ әдебиетінің өткен тарихы, оның бүгіні мен болашағы кең сөз болады. Қаламгер бұл ұйымның оқушы жасқа жөн сілтейтінін, адасқандарды жолға салатынын айта келіп, қазақ әдебиетінің болашағын ойлар әдебиетші, тума таланттарды осы ұйымға мүше болуға шақырады. Осы ұйымның құрылуына ат салысқан Мұхтар Әуезов, Даниял Ысқақұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Абдолла Байтасұлы сынды қазақ әдебиетінің ірі өкілдері солшыл саясаттың қырағы сынына түсті. Жандайшаптардың қолына түскен осы бағдарлама жоғарыдағы аты аталған қаламгерлердің әрқайсысына сор боп жабысты. Пролетариат мәдениетін пролетарлар ғана жасау керек деген ұранның салдарынан бұл тұста Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Даниял Ысқақұлы, Жанша Досмұхамедов, Қошке Кемеңгерұлы сынды әдебиет майталмандары жолбикелер қатарында кете барды. Бұл топқа 1928 жылдары Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, 1932 жылы Сәкен Сейфуллиннің де ілінгені мәлім.
Голощекиннің атышулы: Қазақ ұлтшылдары Байтұрсынов, Әуезов, Дулатов, Кемеңгеров, Омаров, Жұмабаев, Аймауытов, Жұматаев, Сейфуллин бұрынғы заманды мадақтап, жаңа заманды жамандап, өздерінің жебелерін кеңес үкіметіне қарсы жіберіп жатыр [9, 156] - деген сөзінен кейін, жау табуға жандайшаптар жан сала кіріседі. Осыдан кейін көп ұзамай-ақ қазақ елінің біртуар білімді азаматтарына жала жабылып, қоғамдық істерден аластатыла бастайды. Оларға жаңа өмірге, яғни кеңес өкіметіне қарсы деген қатаң айып тағылады. Жиналыстар жиілеп, халық жауларын жамандаушылар көбейеді.
1929 жылдың Қазақстан үшін аса ауыр болғаны тарихтан мәлім. Жеке адамға табыну зардаптарының алғашқы нышаны біліне бастаған осы бір тұста-ақ отызға жуық қазақ оқығандары Алматы түрмесіне қамалады. Бұдан кейін де зиялыларды қаралау, қамау қызыл шеке қырғын науқанға айналып, толас таппайды.
Бұл кезде М.Әуезов пен Қ.Кемеңгерұлы аспирантурада оқып жүрген болатын. Сол жылдардағы сталиндік жаппай жала жауып, мін тағудың қармағынан бұл таланттар да шет қалмайды. Мұхтар мен Қошке ұсталып, оқудан қуылады.
Құрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков бар қырықтан астам қазақ зиялылары түрмеге қамалып, жазаға тартылады. Бес жылға жер аударылғандардың ішінде Қ.Кемеңгерұлы да бар еді.
Бір жақты қоғамдық пікір тудыруда саясаттың сұр семсері - комсомол ұйымдары да жала жауып, тіл безеуден алдарына жан салмады. Қазақстан комсомол ұйымының VI конференциясы: Көркем әдебиет негізінен соңғы кезге дейін Алашорда идеологиясының творчествосы болып келді. Көркем әдебиеттегі басшылық орындарды өз қолдарына ұстап келген алашордашылар өткен жылдар-да бірқатар ұлтшыл-коммунистердің (Қожанов, Садуақасов) қолдауына сүйене отырып, өз әдебиетін бұқараға енгізумен болды. Жастар негізінен Жұмабаев, Әуезов, Аймауытов, Дулатов, Кемеңгеров, Байтұрсынов және басқалардың шығармаларынан нәр алды [10, 178], - деп байбалам салды.
Сталиндік солақай саясат сілтеген сойылдың зардабы Қазақстанға да оңай тиген жоқ. Халқының қамын ойлап, болашағына болжау айтқан терең ойлы, ақыл-парасаты мол зиялыларын жазда жауған бұршақтай жайпай садды. Олардың қарақан басына ғана емес, айналасыңдағыларға да, ағайын-туғандарына да, жора-жолдастарына да бұлтты, бұршақты ауыр күн туды. Қазақ жазушыларын қуғындау, әсіресе 1932 жылы 10 қаңтарда ВКП (б) Қазақ өлкелік комитетінің Мәдениет және насихат бөлімі мен Қазақстанның марксизм-ленинизм институтының Сталин жолдастың хатына байланысты Қазақстанда теория майданындағы күрес міндеттері туралы [11, 180] түсіндірме хаты жарияланғаннан кейін мүлдем асқынып кетті. Республика көлемінде ресми нұсқау ретінде басшылыққа алынған бұл құжат қазақ әдебиетінің ұлттық кадрлары үшін аса қауіпті рөл атқарды. Біздің өткен тарихымыздың, соның ішінде әдебиетіміздің теріс бағалануы осы қаулыдан кейін тым өршіп, өрістеп кетті.
ҚАЗАПП-тың 1932 жылғы съезінде өлкелік партия комитетінің хатшысы М.Кахиани өз сөзінде әдебиеттің қай бағытта жұру керектігін кесіп, пішіп:
Литература, написанная о Казахстане, в значитедьной своей части является не марксистской, сохраияет на себе влияние алаш-ордынской, кондратьевской и прочей враждебной марксизму-ленинизму иделолгии. Необходимо наряду с разработкой проблем социалистического стройтельства в Казакстане подвергнуть марксистко-ленинской критике все великодержавно- шовинистические и т.д. теории, проникшие в литературу о Казахстане.
Особое вимание должны привлечь вопросы казахской художественной литературы и литературной критики, которые далеко еще не стоят на уровне требований и задач переживаемого этапа соцстроительства в Казахстане и полностью еще не освободились от алаш-ордынских влияний [10, 183] - деді.
Осындай қатал сынға іліккен сол кездегі әдебиет сыншылары ішінде Аймауытов, Әуезов тағы басқалармен қатар Қ.Кемеңгерұлы да бар еді.
Съезд өзінің кезекті міндеттерін белгілеген кезде, оның бірінші міндеті етіп: Байшыл-ұлтшыл әдебиетті ортаға салып, талқылап, ең соңғы түрде бетін ашып салу үшін - А.Байтұрсынов, МДулатов, М. Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Садуақасов, С.Торайғыров, Қ.Кемеңгерұлы, Х.Досмұхамедов және басқаларының шығармаларын тексеру [12, 74] - деп нұсқау берді. Сөйтіп, жоғарыда аты аталған қаламгерлер төл туындыларында халық мұңын мұңдап, жоғын жоқтағаны үшін байшыл-ұлтшыл жазушылар болып танылды. Олардың халықтың болашағын толғаған рухании мол мұралары өздерін қуғынға ұшыратып, бастарына бәле болып жабысты.
Қаулы жарыққа шыққаннан кейін көп ұзамай-ақ Қошке Кемеңгерұлы НКВД-ның тұзағына екінші рет түседі. Содан қамаудан аман-сау құтылмай, 1937 жылдың 21 қарашасында Омбы түрмесінде атылады.
Ақын-жазушыларын жазалап, соттап, айдатып, атқызып жіберетін өкіметі болған елдің мандайындағы соры бес елі ғой. Ақын-жаушыларын жәбірлеген өкімет адамдары ше? Әне, халқының жауы - солар! Солар, солар! [13, 213] - деп, академик жазушы Ғ.Мүсірепов айтқандай, біздің де мандайымыздың соры бес елі ел болдық. Замана тізгіні халқының нағыз жауы, яғни өкімет адамдарының қанды қолында болған XX ғасырдың алғашқы 30 жылы тарих парағынан ешқашан да өшірілмек емес. Елуінші жылдардың орта тұсында қоғамдық ойдың құрсауы босап, баспасөз беттерінде жұртшылық пікірі ашық, айқын айтыла бастады. Мұндай жағдайдың болуына СОКП XX съезінің (1956) әсері болды. Осыдан соң-ақ қараңғы қапаста шаң басып жатқан құжаттарға қол тиіп, сәуле түсіп, ақ-қарасы ажыратыла бастады.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы қаулысы жарияланғаннан кейін, яғни 1957 жылдың 17 тамызында Қошке Кемеңгерұлы да мыңдаған қуғын-сүргін құрбандарымен бірге ақталды.
Қошке Кемеңгерұлы ресми ақталғаннан кейін зайыбы Гүлсім апайдың ізденімпаздығының арқасында шығармалар жинағы 1965 жылы жарық көрді. Бұл көп талқыға түскен, қаншама қысқартуға мәжбүр болған қаламгер туындыларының оннан бір нұсқасы ғана еді. Қайта жариялауға мүмкіндік болғанмен, кезінде шығармаларын қолға түгел түсіре алмай, әзірге жоқтан бар құрауға негіз болды. Қаламгер мұраларын оқып көрсеқ ол кісінің аз жылдың ішінде жемісті еңбек еткені көрініп-ақ тұр. Ол әдебиет, тіл білімі, тарих, журналистика, педагогика сынды әр алуын салада тебірене тер төгіп, қалам тартқан екен.
Сол кездегі қазақ, зиялыларының түрлі салада еңбек етуі ел қажеттілігінен, заман талабынан туған еді. Халқының болашағын ойлаған азаматтардың алдында сан-алуан міндеттер тұрды. Кемеңгерұлының тіл саласында жазған еңбектері тіл мәселесі жөнінде көкейтесті мәселелерді қозғады. Ол тілмаштардың бірінші конференциясында Тілшілердің міндеті мәнісі туралы (Ақ жол, 1925, сәуір) көлемді баяндама жасады. Жат сөздер туралы ( Қызыл Қазақстан, 1926, №11, 14, 138-143-б.), Қотыр сөздер (Жаңа мектеп, 1926, №14,15) мақалаларын жазумен қатар. Қазақша-орысша тілмаш (М., 1925), Жағрапия үшін оқу құралы (Т., 1928, 1-том., Қызылорда, 1929) атты еңбектер жазды. Сондай-ақ алғашқы кітабының соңынан сол кітап жайында Қазақша-орысша тілмаш туралы (Еңбекші қазақ, (24, XI, 1926) мақала жазғанын да еске сала кеткенді жөн көрдік. 1927 жылы Жақа мектеп журналының бетінде Жат тіл оқыту әдісі атты көлемді ғылыми-әдістемелік еңбегі де жарық көрді.
Тілші ғалымдар Қошкенің тіл білімін дамытудағы көлемді зерттеу еңбектерін қалыс қалдырған жоқ. Қ.Есенов Еленбей келген оқулық (Қазақстан мұғалімі) [14] атты мақаласын жазса, Б.Хасанов 1987 жылы жарық көрген Казахско-русское двуязычье атты еңбегінде Кемеңгерұлының есімін аса зор құрметпен атап, оны С.Аспандияров, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев сияқты атақты тілшілермен қатар қояды. Өкінішке орай, тілші мамандар кейінгі кезде бұл тақырыпты ұмыт қалдырып жүргенге ұқсайды.
Кемеңгерұлының тарихи-танымдық еңбектері де аз емес. Қазақтың тарихи тұрмысынан [15] мақаласында қазақтың өткен замандағы жайы мен әскердің, сот, оқу және жер мәселесі, ру жайында талдау жасайды. Қазақ тарихынан (М., 1924) атты еңбегінде қазақ халқының Ресейге қосылудан бұрынғы жаймашуақ өмірінен бастап, кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі (1923-24 жылға дейін) жағдайларға шолу жасайды. Кітап үлкен-үлкен төрт тараудан тұрады.
Бұрынғы езілген ұлттар (М., 1925) [16] атты зерттеу кітабында патшалық Ресейдін, езгісіне ұшыраған 36 ұлттың тұрмысы (тарихы, жер-суы, мәдениеті, шаруашылығы, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы) кең түрде қаралады. Бірақ оның бұл зерттеу еңбектері тарих мамандары тарапынан арнайы талдау, зерттеу күні бүгінге дейін кешеуілдеумен келеді. Жасыратыны жоқ, тарихшы ғалымдар бүгінге дейін Қошкенің өмір жолы мен қоғамдық қызметтерін ғана сөз етіп келеді.
Ғұлама ғалымдығымен қатар Қошке журналист ретінде де жұрт жақсы танылды. Кеңес қызметкерлері туралы (сұрауларымыз, жауаптар, анкеталар, Ақ жол, 1924, №5, 9. XII), Мектеп қай тілде болу керек? (Еңбекші қазақ, 1926, № 25), Дұрыс па?, Бұрыс па? (Еңбекші қазақ, №249,) Қызмет адамдарының қонақасы (Еңбекші қазақ, 1926, №237), Ұмытшақтық (Жас азамат, 19, XI, 1918. №11), Ел газеті қандай болу керек (Ақ жол тілшілерінің бірінші конференциясы жинағында) мақалаларымен қатар Жол әсері (Қазақ тілі, 1924, №91) очеркі арнайы талдауды, зерттеуді қажет ететін құнды дүниелер демекпіз. Мысалы, соңғы Жол әсерінде де қаламгер 20-жылдардағы Семей үйезінің Бұғылы, Шыңғыс, Меңдеш, болыстары, Қарқаралы үйезінен Ағанды, Кент, Абыралы, Ақсары, Дастар, Ақбота елді мекендерінің тұрмысынан жан-жақты хабар береді. Олардың тазалық жайы, жалпы жайы, денсаулық жайы, кооператив жағы, салық жағы, отырықшыл жағы сөз болады.
Қ.Кемеңгерұлы - халық мұрасын жинауға да үлес қосқан қаламгер. Ол Абайділдә хан айдаудан келгенде Орынбай ақынның айтқаны (Сана, 1924, №2 - 3, 120, 121-б.), Қалмақ-қырғыз, Мұрат ақынның сөздері (Сана, 1924, №2, 3), Есепбике қыз бен жылқышының айтысқаны (Әйел теңдігі, 1926, 2 - 3, 40-б.) сынды мұраларды да аса құнды дүниелер демекпіз.
Оның Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, І,ХІІ, 1926,), Сәбитпен айтысты доғардым (Еңбекші қазақ, 1927, №23) және Қазақ тарихынан зерттеуінің III бөлімі (XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басындағы қазақ әдебиеті) - Кемеңгерұлының сауатты да сындарлы әдебиетші екендігін танытқан еңбектер.
Ал жазушы ретінде поэзия, проза, драматургия салаларына елеулі үлес қосты. Ол Солған гүл (Айқап, 1915, №14, 207 - 208-б.), Жазғытұры (Айқап, 1915, №7 - 8, 112 - 113-б.), Сонда... (Айқап, 1915, №12), Ашығып үш күн болды арығаныма, Қайғыланба қамығып, Сүйікті сәулем, Нұрмағамбет тілмашқа, Атаң менен анаңды, Бұлбұл үнсіз, гүлсіз бе?, Жаздым сәлем жаныма, Бала-шаға, серік жоқ өлеңдерімен қатар Пушкиннің, Пайғамбарын (Айқап, 1915, №4, 58 - 59-б.), Никитиннің Сәскелік көлдің жағасында (Айқап, 1915, №13, 198 - 199-б.) өлеңдерін қазақ тіліне аударды.
Драмалық туындылары: Алтын сақа (1925), Парашылдар (Жаңа мектеп, 1926, №7 - 8), Ескі оқу (Жаңа мектеп, 1927, №1), Бостандық жемісі (1919), Қасқырлар мен қойлар (1920), Күнәсіз күйгендер (1930) атты пьесалар жазды.
Прозалық туындылары: Жетім қыз (Жас қайрат, №6, 17 - 19-б.), Момынтай (Лениншіл жас, №3-4-5, 2-7-б.), Отаршылдық ұсқындары (Әдебиет термесі, 1925, №1, 81-83-б.), Қанды толқын (Еңбекші қазақ, 1926, №3), Дүрия (Әйел теңдігі, 1927, №12-13, 40-б.), Қазақ әйелдері (Әйел теңдігі, 1927, №4, 60 - 61-б.), Қарашаш (Әйел теңдігі, 1928, №4, 83 - 84-б.), Назиқа ( Әйел теңдігі, 1928, №4, 83 - 84-б.), Ерлік жүректе (Сана, 1924, №2-3) әңгімелері баспасөз беттерінде жарық көрді.
1.2 Қ.Кемеңгерұлы және әдеби сын
Жиырмасыншы жылдары қоғам өмірі күрт өзгерістерге толы болды. Бұл өзгерістерден көркем әдебиет саласы да қалыс қала қойған жоқ. Қызу айтыс-тартыс идеология майданында ерекше көрініс тапты.
Қазақстан топырағында әдебиет мәселесі 1922-23 жылдардан бастау алды. Еңбекші қазақ, Қызыл Қазақстан, Жаңа әдебиет, Ақ жол, Шолпан, Темір қазық, Сана, Лениншіл жас секілді газет, журналдарда әдебиет мәселесі қызу талқ,ыға түсті. Осы талқылау кезінде көркем әдебиет төңірегіндегі шиеленіскен айтыстарға қазақ әдебиетінің белгілі өкілдері белсене араласты.
Әдеби айтыстар әдеби мұраға да өз көзқарастарын білдірмей қоймады. Әдеби мұраға қалай қарау керек, қазақ әдебиеті қай бағытта даму керек, ақын кім, ол кімнен үлгі алу керек, қазақ әдебиетінде қанша бағыт бар? т.б. мәселелер төңірегінде айтыстар туды. Бұл салада өз ойларын ортаға салған Сәбит Мұқанұлының Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, 14 - 15-қазан, 1926), Қошкеге жауап (Еңбекші қазақ, 1927, №23, 31-қаңтар), Көркем әдебиет туралы қорытынды пікірім (Қызыл Қазақстан, 1927, №1), Әркім өзінше ойлайды (Жаңа әдебиет, 1928, №3-4), Қошке Кемеңгерұлының Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ, 1926, I, XII), Сәбитпен айтысты доғардым (Еңбекші қазақ, 1927, №3), Ыдырыс Мұстамбайұлының Көркем әдебиет туралы (Қызыл Қазақстан, 1927, №2), Сын мен баспасөз туралы (Еңбекшіқазақ, 1928 1), Біздің таластарымыз (Жаңа әдебиет, 1928, №5-6), Ш.Тоқжігітұлының Әдебиет мәселелері (Қызыл Қазақстан, 1927, №3-4,) Екеудің Көркем әдебиет туралы, Еңбекші қазақ, №8-9, VIII, 1927), Смағұл Садуақасұлының Әдебиет әңгімелері (Еңбекші қазақ, 15-16, II, 1927.) т.б. мақалаларын айтыс мақаланың үлгілеріне қосуға болады. Бұлардың біразы маман әдебиетшілер болса, енді біреулері ұлтын сүйген, оның тарихын жетік білетін, өресі биік қоғам қайраткерлері еді.
Пікір сайыстың бірден жанданып, қуат алып кетуіне Сәбит Мұқановтың 1926 жылы 14-15 қазанда Еңбекші қазақта жарияланған Көркем әдебиет туралы деген мақаласы себеп болады. Сәбит Мұқанұлы мақаласында таптық ұстаным тұрғысынан келіп, пролетариат әдебиетін дамытуды ұсынды. Оған жоғарыда аталған авторлардың барлығы дерлік қарсы шығып, пікір таластырды. Әсіресе, Қошке Кемеңгерұлы Сәбиттің айтқандарын Көркем әдебиет туралы (Еңбекші қазақ 1 желтоқсан 1926) мақаласында батыл сынап, онымен ашық айтысқа түсті.
Сәбит өз мақаласында Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан бергі алты жыл ішінде қазақ әдебиетінде ештеңе істелген жоқ деп, үзілді-кесілді сын айтады. Бұлай болуға үш түрлі себеп бар деп, оларды санамалап көрсетеді.
Біріншіден, жалпы қазақ елінің, оның ішінде кедейлердің сауаты төмен. Сондықтанда бірлі-жарым талаптылардың жазғандары елден келмей қалып жатыр.
Екіншіден, сынның тым қаттылығынан жаңа жаза бастағандар бұғып қалып жүр.
Үшіншіден, жазушылар ұйымын құру керек дегенді айтады [17, 156].
Сәбиттің осы пікірлеріне Қошке қарсы дау айтқан.
Алты жылдың ішінде көркем әдебиет туралы не істедік дегенде, Сәбит жоқ деп жауап береді. Сәбит өңгені көрмесе де, Бейімбет пен Сәкенді көру керек еді. Басылған пьесаларды, әңгімелерді, газет-журналдардағы өлеңдерді, әңгімелерді көру керек еді. Қартқожа сияқты романды көру керек еді. Осының бәрі алты жылдың жемісі емес пе ?
Айтса айтқандай, Сәбиттің жоқ деп айтуы орынсыз еді. Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек Мұхтарларды айтпағанның өзінде, Бейімбет пен Сәкенді айту керек еді. Бұл әрине, кемшілік.
Сәбиттің ойынша, байлардан оқығандар көп шығу керек еді, іс жүзінде олай болмай отыр. Абай мен Мағжаннан басқа байлар табынан ешкім шықпаса, Жүсіпбек пен Мұхтар жалғыз процент кедейлердің арасынан шығып отыр.
Қошке бұл жерде сол кездегі таптық көзқарасқа байланысты Мұхтар мен Жүсіпбекті кедейден шықты деп әдейі айтып отыр.
Қазақ жазба әдебиетінің көш басшысы Абай мен XX ғасырдың басындағы ұлт әдебиетінің ірі өкілдерінің бағасын кезінде дәл бере білген Қошкені көреген дегеннен артық не айтпақпыз. Бүгінгі күні Абайдың ұлт әдебиетінің негізін салған ұлы классик екенін бүкіл әлем мойындап отыр. Халқының біртуар перзенттерінің талантын дер кезінде көре білгенге не жетсін. Осы арада Ғабит Мүсіреповтің М.Әуезов қабірінің басында тұрып, бір жазушының орнын екінші жазушы баса алмайтынын, әрбір жазушы өз орнымен бағалы екенін айтқан даналық сөзі еске оралады. Әрбір жазушының орнын өзінен қалған асыл мұрасы ғана толтырмақ. Олардың біртуарлығы - асқан шығармашылдығы. Дарынға еліктеу, үлгі алу болар, бірақ тура солай қайталанар таланттың дүниеге келуі мүмкін емес. Әдебиет тарихында әрбір қаламгердің өз орны бар. Қошке айтқандай-ақ, Абай мен Мұхтардың орнына біреуді апарып қойсақ, одан бәрібір не Абай, не Мұхтар шықпайды. Бұл екі алып - бірі поэзияның, екіншісі прозаның асқар биік шыңынан орын алғандығымен де тарихта мәңгілік өшпес атқа ие [18, 145].
Кемеңгерұлы бұдан ары пролетариат әдебиетінің өрістемей жатқандығына тоқталады. Оның сырын қазақ әдебиеті тарихына шолу жасаумен көрсетеді. Ол ауызша айтылып жүрген халық әдебиеті көшпелі шаруаның, рулық қоғамның айнасы болғандығын, ол ұзақ уақытта кемеліне жеткендігін айтады. Қазақ елі патша үкіметіне бағынған соң қазақ ақындары дін үгітін тарата бастағанын да жасырмайды. Одан бері де капитализм уысына түскен қазақ елі жерінен айрылып, саудаға түсіп, ру билігінен айрылғанын, осылайша салт-сананың өзгеруі нәтижесінде отаршылдыққа қарсы ұлт әдебиеті туды дейді. Ол төңкерістен кейін тамыры арыда жатқан ұлт әдебиетінің өрісі кеңейіп, деңгейі көтерілді деп тұжырымдайды.
Кедей әдебиетінің өріс кеңейтпеуіне бас себеп: жаңа салт-сананың кемдігі, шаруашылық түрінің өзгермегендігі. Бұдан бұлай кедей әдебиеті өрісін кеңейтер деп үміттенуге болады. Әлі де болса, кедей әдебиеті көрнекті орын алу үшін көп жылдар керек. Тура осындай ойды Әдебиет әңгімелері атты мақаласында С.Сәдуақасұлы да: Біз ауылды өзгертеміз, ауыл электрден жарық алады, трактормен жер жыртады, машинамен шөп шабады, шым үйдің орнына тас үй, алты бақанды тастап театрға түседі. Бірақ мұның бәрі бір күннің емес, көп заманнан кейін жасалады - деп қайталайды.
Олай болса, Экспресті бір кісі жазса, қазақтың жаман арбасын он кісі жазу керек. Болашақтың әдемілігін бір кісі айтса, қазіргі заманды түзету жолын жүз кісі айту керек - деп нықтай түседі.
Көркем әдебиетте жаңа мен ескінің көрінісі қалай жазылу керек деген мәселе кеңінен етек алды. Сол тұста көркем әдебиетке талап өте ауыр және бір жақты қойылды, Алайда айтулы пролетариат жазушысы болу да оңай болған жоқ.
Қ.Кемеңгерұлы Сәбиттің әдебиеттің өркендеуіне сынның қаттылығы бөгеу болады дегеніне қарсы болды. Сынның әкесі Нәзірдікіндей болар, сонда да Сәкен бұққан жоқ қой. Сәкенді ескі жазушы деп айтатыңдар болар, олай болса Самат (Нұржанов) пен Байбатыр (Ержанов) да ескі жазушылар. Қатты сыннан қорыққан сол екеуі ғана.
Бұл жерде Қошке Темірқазық журналының 1923 жылғы бірінші санында шыққан Нәзір Төреқұлұлының, С.Сейфуллиннің Асау тұлпар атты өлеңдер жинағы туралы мақаласын айтып отыр.
Сәкен - әлі ауылды көксейтін, ауылдың ескі қызығын, ескі мерекесін сағынатын ақын. Сәкеннің кітаптарының аты Асау тұлпар, Домбыра, Қызыл сұңқарлар - бұлардыд бәрі де ескі ауылдың сағымы. Қолда домбыра, астында асау тұлпар! Бұл кім?
Бұл - қазақтың кедейі емес, мырзасы. Асау тұлпар мен сұңқарға асық қылатын Сәкеннің қазіргі халі емес, өткен күні. Сәкен өткендегі мырзалығын талақ қылған жоқ деген жолдардан да Сәкенге аз сын айтылмағаны көрініп-ақ тұр. Бірақ Сәкен бұққан жоқ, жазған үстіне жаза түсті. Ескіні жырладың десе, экспресті жырлап, жаңаны жырлаушы ақын болып та көзге түсті.
Кедей жазушылардың жазғанын мазмұн жағынан жақсы екен деп, кемшілігін айтпай, салып-сипауға да болмайды. Сын түзелмей мін түзелмейді, мін түзелмей - ел түзелмейді деген халық даналығы. Алдыңғы қатарлы елдің әдебиетімен иықтас боламыз десек: біріншіден, өз мінімізді түзеуіміз керек. Ал, сол мін әділ сын болмаса түзелмейтіні де анық. Ендеше Кемеңгерұлы айтқандай: Қатты сын сабақ болады, үлгі болады. Бірақ жазушының қара басына тиісудің, сөгудің қажетті жоқ.
Ал Сәбиттің ұйым керек дегенін Қошке де қолдайды. Ол ұйымның пайда келтіруінде талас жоқ екенін айтады. Сәбиттің үлкен уайымының бірі - ұлтшылдардың көркем әдебиеті көп басылып кетті. Ұлтшылдар газетке кінәлі болса да, басылған кітаптарға кінәлі емес шығар. Мағжанның 4-5 өлеңін кесе-көлденең тарта берудің жөні жоқ.
Мағжанның ол өлеңді жазуында тарихи себеп бар шығар. Өзі Ұлтшыл болғанымен, бұқара кедей тұрмысын жазатын болса, не айып-шамы бар? Жүсіпбектің пьесаларынан, Қартқожасынан, қандай кінәмшіл адам болғанымен, ұлтшылдықтың иісін таба алмас. Мұхтардікі де осындай [19].
Кезіңде әділ сынның болмауы салдарынан Мағжан, Жүсіпбектер де аз қуғын көрген жоқ. Оларды арашалаушылар саясат тырнағынан алып қала алмады, Сондай-ақ қазақ поэзиясының атасы Абайды сүйетіндігін айта келіп, Мұхтар Әуезов (1929): Бұдан сон Мағжанды сүйемін. Еуропалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық сарайына барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп-сезгендей боламын. Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып, күндегі өмірінің тереңін терген ақын болмайды, заманнан басып озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет әдебиет үіпін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз - Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін [20, 181].
Мағжан Жұмабаевтың қазақ әдебиетіне өз жаңалығымен келгенін, поэзия әлемінде айрықша із қалдырып, өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырып, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат етіп қалдырғанын, сондай-ақ көп өлеңдерінде Мағжан өзі жанып тұрған жарық сияқты екенін бүгін ғана айтып отырмыз. Өз бағасын енді алған Мағжанмен қатар Жүсіпбек Аймауытұлын да атауымызға болады. Жүсіпбектің қазақ әдебиетінің қалыптасып, дамуына ерекше үлес қосқанын, әдебиеттің әр түріне жаңалық қосқанын енді ғана білудеміз.
Кезінде ұлтшылдық әдебиеттің өкілдері саналып келген бұл қаламгерлердің қоғамдық, шығармашылық еңбегі қазақ халқының азаттық жолындағы ұлттық мүделерімен тығыз байланысты болғаны белгілі. Олар сол кездегі қазақ халқының қанау астындағы аянышты да жабырқау өмірін, патша үкіметінің отаршылдық саясатының халықтың тұрмыс-тіршілігін ауырлатып, саяси құқын тежеп отырғанын дер кезінде көре білді. Сондықтан халықты ағарту, өнер-білімге тарту жолында аянбай еңбек етті.
Ұлтшылдардың шығармалары көп басылса, Қошке айтқандай-ақ, аса шебер көркем туыпды болғандығы үшін басылған болар. Ол орыстар Достаевский мен Тургеневті, Пушкин мен Толстойды дәріптеп, олардың жазғандарын қайта бастырып жатқанда ұлтшылдық әдебиет көп басылып кетті деп, айту орынсыз болатындығын ескертеді.
Пильняк пен В.Иванов болмаса, біздің әдебиетіміз сәл кедейлеу болар еді, - деп Троцкий айтады. Қазақтың ұлтшыл жазушылары Пильнякке қарағанда көп иман жүзді. Кедейшіл ақын Сәбитке диалектиканы қолдану керек еді. Оян, қазақ! пен Шолпанды Сәбиттің көже деп, кемсіте сынауы диалектикаға жатпайды. Нені болса да орнына, заманына, тарихи жағдайларға қарай бағалау керек. Оян, қазақ пен Шолпан шыққанда жаңа әдебиет қандай күйде еді? Мұны Сәбит ескермейді [19] - дейді Кемеңгерұлы.
Қаламгер орыс жазушыларын атағанда біз неге солардан үлгі алмаймыз дегенді айтады. Ескінің бәріне топырақ шашсақ, жаңаны қайдан аламыз? Жаңаны жасау үшін ескіден керекті алу керек екенін ескертеді. Сәбиттің Оян, қазақ пен Шолпанды көже дегеніне біз де қарсы дау айтамыз. Сәбит басқаны ескермесе де, Оян, қазақтың көтерген жүгін ескеру керек еді. Міржақыптың Оян, қазағы қараңғы түнектегі қазақ халқын ұйқыдан ояту мақсатымен үгіттік үлгіде жазылғаны анық. Ол еркіндікке жетудің басты шарты надандықтан арылу, яғни ояну, сілкіну деп білді.
Кемеңгерұлы көркем әдебиеттің кезек күттірмейтін бірнеше тақырыбын да санамалап көрсетеді. Сол аталған тақырыптар толығымен орындалғанда қазақ әдебиетінің ұлттық үлгісі де толық жасалатыны белгілі еді. Өкінішке қарай, кейбір тақырыптар туралы жазбақ түгілі, оны ауызға алу да мүмкін болмады.
Қошке мен Сәбиттің келісе алмаған келесі пікірі - поляк ақыны Густав Зелинскийдің Қазақ поэмасы жөнінде.
Қошке: Сәбиттің Зелинский деген поляктың Қазақ деген поэмасы бар дегеніне айтатыным:
Отаршыл патша үкіметі Полыпаға қуғын жасаған, бостандықты көксеген азаматтарын айдаған, атқан, қуған, асқан.
Зелинский Полыпаның құлдықта жүріп жатқанын айтып, көрсетуге болмаған соң, астарлап Қазақ деп жазған [17, 116], - дейді.
Сәбит: Қанша көпті білгенімен (универсалист) Қошке Зелинскийді оқымаған, онда поляк тұрмысынан он екіде бір нұсқа жоқ, жұмбақтаған да түк жоқ. Ондағы суреттелетін нәрсе - таза қазақ тұрмысы, - дейді.
Густав Зелинскийдің тұсында поляк елі де, қазақ секілді отаршыл патша үкіметінің қол астында еді. Сондықтан да оның поэмасының қайсысында болса да азаттықты аңсау идеясы ашық көрініп тұрады. Осындай ерекшелігінің арқасында Г.Зелинский поэмалары әлемге таныс. Поляктің 1830-31 жылдардағы көтерілісі отаршылдық езгіге қарсы халық наразылығынан туған еді. Бірақ бұл көтеріліс жеңіліске ұшырады. Қошке айтқандай-ақ, азаттықты аңсаған поляк елінің бас көтерер азаматтары тұтқынға түсіп, қол-аяғына тұсау салынып кете барды. Солардың бірі - Г.Зелинский.
Ақын Дала поэмасында: Ақындары менің туған жерімнің,
- Ақындары менің поляк елімнің!
Тәңірі босқа сыйламаған сендерге
Дарын дәнін - жұлдызындай өмірдің.
Сол жұлдыздай жаншы, достар, жарқырап,
Жарығысың сендер менің көгімнің.
...Қанаттан да, бозторғайдай шырқап ұш,
Өлі дүние үстінде ол самғасыы!
Мұз боп қатқан әлем жанын жылатып,
Арманыңды жарқын жырың жалғасын! -
деп жырлайды. Өзі айтып отырғандай, поляк елінің басына түскен ауыр халді дарыңды перзенттері халық арманымен ұштастыра жырлау көзделіп отыр.
Әдебиетші-ғалым Р.Бердібаев: ...Г.Зелинский де қазақ елінің ғажайып жыршысына айналған. Оның Қазағы мен Даласы әншейін көрген, естіген оқиғалардың қайталамасы емес, бұларда үлкен поэтикалық ой, қуат бар.
Романтик ақындарға әсірелеу оның өз басының да жәбір-жапасын, қазақ елінің де мұң-мұқтажын ұтымды жеткізуге көмектескен [21, 212], - дейді.
Әдебиет мәселесі туралы айтысқа қатысқан келесі бір қаламгер - Шаймерден Тоқжігітұлы. Оның Әдебиет мәселелері деген мақаласында оқу, үйрену, игеру сияқты мәселеге айрықша көңіл бөледі. Үлгі, пішінді ұлтшылдар-ан алмаймыз деп, бір жолдастар ат-тонын ала қашады. Сырт пішін әдеміліқ көркемдік жөнінен бізге үлгі беретін жазушылар ұлтшылдардан табылса да, пайдалану керек. Жаңа жұртшылықтың жасалу жолында біз ескінің керегін алып, жарамсызын тастаймыз. Пішін жағынан, қисын жағынан бізге үлгі боларлық Абай, Сұлтанмахмұттар бар - деді.
Шаймерденнің де үйрену туралы пікірі Сәбитке қарсы. Үйренуге келгенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz