Ысқақ Дүйсенбаев - фольклортанушы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы
еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы
қоғамдық.саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2.Ысқақ Дүйсенбаев . фольклор мәтінін зерттеуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 Лиро.эпос саласындағы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 «Қозы Көрпеш . Баян Сұлу» жырын зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 «Қыз Жібек» жыры туралы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы
еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы
қоғамдық.саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2.Ысқақ Дүйсенбаев . фольклор мәтінін зерттеуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 Лиро.эпос саласындағы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 «Қозы Көрпеш . Баян Сұлу» жырын зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 «Қыз Жібек» жыры туралы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиетті, оның мән-маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жетпіс жылдық тарихы бар кеңес заманында қазақ әдебиеттанушылары, әдебиет тарихы мен әдеби сынға байланысты іргелі ғылыми еңбектер жазып, ұлттық әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен еңбек сіңірді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының ХХ ғасырдағы ең ірі жетістігі – алты кітаптан тұратын үш томдық «Қазақ әдебиетінің тарихында» (1960-1967) [1], [2], [3], [4], [5], [6] халық ауыз әдебиетінен бастап, жаңа сипат пен жаңа мазмұндағы қазақ кеңес әдебиетіне дейінгі кезеңдер социалистік әдістемелік принцип тұрғысынан жан-жақты зерттелді. 1968-1979 жылдар аралығында қазақ әдебиеттанушы-ғалымдарының алдыңғы, кейінгі талантты буын өкілдері бір кісідей атсалысқан осы ұжымдық іргелі ғылыми еңбек негізінде қазақ әдебиеті тарихының үш томы орыс тілінде жарық көруі республиканың ғылыми, мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. [7], [8], [9]. Себебі, қажырлы еңбек нәтижесінде қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырды қамтыған тарихы сол кездегі алып империя – Кеңес Одағы құрамындағы он бес одақтас республикаға, қазіргі он бес тәуелсіз мемлекетке танылып, миллиондаған оқырман қолына тиді.
1960-1970 жылдары қазақ әдебиеті тарихының жеке кезеңдері мен көкейкесті мәселелеріне, проза мен поэзияның көрнекті өкілдерінің шығармашылығына байланысты тыңнан жазылған әдебиеттанушылық еңбектер жарық көрді. Осы кезеңде академик-жазушы М.Әуезов қалаған абайтану ілімі ұлттық әдебиеттану ғылымының жетекші саласы ретінде орнығып, Абайдың ақындық шеберлігі мен талант қырларын тереңдеп ашқан көптеген тың ғылыми зерттеулер жазылды. 1970 жылдары әуезовтану ғылымы да қалыптасып, өзіндік өрнегімен дами бастады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған әдебиет тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Ы.Т.Дүйсенбаев еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Өйткені, ғалым туралы Ә.Дербісәлин, М.Жармахамедұлы сияқты әдебиет зерттеушілерінің ертеректе жазылған мақалалары мен оның ғылыми еңбектеріне арналған рецензияларды Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын толық әрі әділ бағалау үшін, қазіргі ғылым талабына сәйкес талдау үшін жеткіліксіз.Рас,әдебиет тарихы, фольклор, абайтану мен әуезовтануға байланысты және текстологияға арналған зерттеулер мен монграфияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады, кейде Ы.Дүйсенбаевтың салиқалы пікіріне өзіндік талдау жасаған тұстар да бар. [10], [11],[12],[13],[14],[15]. Алайда Ы.Т.Дүйсенбаев туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектріне салиқалы түрде ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның фольклортанушылық еңбегі алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде қарастырылып отырғандығын айта кеткеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – көрнекті фольклортанушы–ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент–мүшесі Ы.Дүйсенбаевтың қазақ фольклортану ғылымына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер төмендегідей:
– Ы.Т.Дүйсенбаевтың фольклорлық шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету;
– Ғалымның қазақ эпосын жариялау мен зерттеу принциптерін талдау;
– Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Ы.Т.Дүйсенбаевтың монографиялық еңбектері мен зерттеулері, «Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев» атты биобиблографиялық көрсеткіш пен Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивінің материалдары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылыи министірлігінің Орталық ғылыми кітапханасының әдеби, қолжазба материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. жұмысында қазақ фольклоры мен әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдардың теориялық, әдіснамалық еңбектері пайдаланылды. Дипломды жазу барысында фольклор, әдебиет тарихы мен сыны, текстология мәселелеріне байланысты іргелі зерттеу еңбектер башылыққа алынды. Мәселен, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, С.Мұқанов, З.Ахметов, Н.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Дербісәлин, Ш.Сәтбаева, Х.Сүйіншалиев, М.Бөжеев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, М.Жармұхамедұлы С.Қасқабасов, және т.б. ғалымдардың қазақ эпосы мен әдебиеті туралы ой-пікірлері мен тұжырымдары еңбекке негіз болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Ғылыми жұмыста Ы.Т.Дүйсенбаевтың қазақ эпосының қалыптасуы, ғашықтық жырлар жайындағы зерттеу еңбектері, ғылыми басылымдарда жарияланған мақалалары, сондай-ақ ол жариялаған жинақтар мен түсініктемелер зерттеу нысаны ретінде алынады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Ы.Т.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиетті, оның мән-маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жетпіс жылдық тарихы бар кеңес заманында қазақ әдебиеттанушылары, әдебиет тарихы мен әдеби сынға байланысты іргелі ғылыми еңбектер жазып, ұлттық әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен еңбек сіңірді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының ХХ ғасырдағы ең ірі жетістігі – алты кітаптан тұратын үш томдық «Қазақ әдебиетінің тарихында» (1960-1967) [1], [2], [3], [4], [5], [6] халық ауыз әдебиетінен бастап, жаңа сипат пен жаңа мазмұндағы қазақ кеңес әдебиетіне дейінгі кезеңдер социалистік әдістемелік принцип тұрғысынан жан-жақты зерттелді. 1968-1979 жылдар аралығында қазақ әдебиеттанушы-ғалымдарының алдыңғы, кейінгі талантты буын өкілдері бір кісідей атсалысқан осы ұжымдық іргелі ғылыми еңбек негізінде қазақ әдебиеті тарихының үш томы орыс тілінде жарық көруі республиканың ғылыми, мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. [7], [8], [9]. Себебі, қажырлы еңбек нәтижесінде қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырды қамтыған тарихы сол кездегі алып империя – Кеңес Одағы құрамындағы он бес одақтас республикаға, қазіргі он бес тәуелсіз мемлекетке танылып, миллиондаған оқырман қолына тиді.
1960-1970 жылдары қазақ әдебиеті тарихының жеке кезеңдері мен көкейкесті мәселелеріне, проза мен поэзияның көрнекті өкілдерінің шығармашылығына байланысты тыңнан жазылған әдебиеттанушылық еңбектер жарық көрді. Осы кезеңде академик-жазушы М.Әуезов қалаған абайтану ілімі ұлттық әдебиеттану ғылымының жетекші саласы ретінде орнығып, Абайдың ақындық шеберлігі мен талант қырларын тереңдеп ашқан көптеген тың ғылыми зерттеулер жазылды. 1970 жылдары әуезовтану ғылымы да қалыптасып, өзіндік өрнегімен дами бастады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған әдебиет тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Ы.Т.Дүйсенбаев еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Өйткені, ғалым туралы Ә.Дербісәлин, М.Жармахамедұлы сияқты әдебиет зерттеушілерінің ертеректе жазылған мақалалары мен оның ғылыми еңбектеріне арналған рецензияларды Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын толық әрі әділ бағалау үшін, қазіргі ғылым талабына сәйкес талдау үшін жеткіліксіз.Рас,әдебиет тарихы, фольклор, абайтану мен әуезовтануға байланысты және текстологияға арналған зерттеулер мен монграфияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады, кейде Ы.Дүйсенбаевтың салиқалы пікіріне өзіндік талдау жасаған тұстар да бар. [10], [11],[12],[13],[14],[15]. Алайда Ы.Т.Дүйсенбаев туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектріне салиқалы түрде ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның фольклортанушылық еңбегі алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде қарастырылып отырғандығын айта кеткеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – көрнекті фольклортанушы–ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент–мүшесі Ы.Дүйсенбаевтың қазақ фольклортану ғылымына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер төмендегідей:
– Ы.Т.Дүйсенбаевтың фольклорлық шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету;
– Ғалымның қазақ эпосын жариялау мен зерттеу принциптерін талдау;
– Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Ы.Т.Дүйсенбаевтың монографиялық еңбектері мен зерттеулері, «Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев» атты биобиблографиялық көрсеткіш пен Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивінің материалдары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылыи министірлігінің Орталық ғылыми кітапханасының әдеби, қолжазба материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. жұмысында қазақ фольклоры мен әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдардың теориялық, әдіснамалық еңбектері пайдаланылды. Дипломды жазу барысында фольклор, әдебиет тарихы мен сыны, текстология мәселелеріне байланысты іргелі зерттеу еңбектер башылыққа алынды. Мәселен, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, С.Мұқанов, З.Ахметов, Н.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Дербісәлин, Ш.Сәтбаева, Х.Сүйіншалиев, М.Бөжеев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, М.Жармұхамедұлы С.Қасқабасов, және т.б. ғалымдардың қазақ эпосы мен әдебиеті туралы ой-пікірлері мен тұжырымдары еңбекке негіз болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Ғылыми жұмыста Ы.Т.Дүйсенбаевтың қазақ эпосының қалыптасуы, ғашықтық жырлар жайындағы зерттеу еңбектері, ғылыми басылымдарда жарияланған мақалалары, сондай-ақ ол жариялаған жинақтар мен түсініктемелер зерттеу нысаны ретінде алынады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Ы.Т.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған М.Әуезов. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1960. – 740 б.
2 Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.1. 2-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті: Совет дәуірі. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1964. – 695 б.
3 Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.2. 1-кітап. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған Қ.Жұмалиев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1961. – 581 б.
4 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.2. 2-кітап. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған Т.Дүйсенбаев. – Алматы: Ғылым, 1965. – 523 б.
5 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.3. 1-кітап. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – 643 б.
6 Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 томдық. Т.3. 2-кітап. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – 663 б.
7 История казахской литературы в 3-х томах. Т.1. Казахский фольклор. Под ред. Н.С.Смирновой. – Алматы: Наука, 1968. – 450 с.
8 История казахской литературы в 3-х томах. Т.2. Дореволюционная казахская литература. Под ред. И.Т.Дюсембаева. –Алматы: Наука, 1979. –338 с.
9 История казахской литературы в 3-х томах. Т.3. Казахская советская литература. Под ред. М.Каратаева. – Алматы: Наука, 1971. – 798 с.
10 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – әдебиет тарихшысы //Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2003. №6. – Б.96-100.
11 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – лиро-эпосты зерттеуші //Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі мен Ұлттық ғылым академиясының Хабаралары. 2004. №3. – Б.104-108.
12 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – текстолог-ғалым //Есмағанбет Ысмайылов және қазақ әдебиеттану ғылымы: Республикалық ғылыми конференция материалдары және мақалалар мен естеліктер. – Алматы, 2004. –Б.65-68
13 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – М.Әуезов мұрасын насихаттаушы //II Әуезов оқулары: Жас ғалымдардың II халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Алматы, 2004. – Б.70-74.
14 Мұқатаева Қ. Абай шығармаларының мәтіні туралы (Ы.Дүйсенбаев зерттеулері) //Қазақ тілі мен әдебиеті. 2004. –Б.68-74
15 Мұқатаева Қ.Ы. Дүйсенбаев – Абай мәтінін зерттеуші //Қазақтың бас ақыны: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Дәуір, 2004. – Б.90-97.
16 Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиеті / Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1967. – 235 б.
17 Жабаев Ж. Шығармаларының толық жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1946. – 737 б.
18 Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер // Әдебиет және искусство, 1947. № 2-83 б.
19 Қирабаев С. 41-56 жылдардағы қазақ әдебиеті /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. Т.8. – Алматы: Ғылым, 2004. –520 б.
20 Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр – драмалық элементтер //Известия Академии наук Казахской ССР. Серия искусствования. 1950. Вып.1. –С. 89-95.
21 Қазақ театр көркемөнері тууының алғашқы қадамдары // Қазақ ССР ҒА Хабарлары., 1950. Вып. 1. – Б. 40-50.
22 Дюсенбаев И.Т. Социально-бытовой эпос казахского народа. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алма-Ата. Наука, 1955. –200 с.
23 Әуезов М. Жалпы театр өнері мен қазақ театры /Кітапта: Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1962. – 428 б.
24 Муканов С. Истоки казахского народного театра (перевод с казахского М.Ивановича) //Литература и искусство Казахстана. 1941. № 1. –С.111-115.
25 Жұбанов А. Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен /Кітапта: Жұбанов А. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – Б.307-321.
26 Әуезов М. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры /Кітапта: М.Әуезов. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1962. – 428 б.
27 Қазақ театрының тарихы. –Алматы, Ғылым,1975. Т.1. –398 б.
28 Қазақ театрының тарихы. –Алматы, Ғылым,1975. Т.2. –431 б.
29 Дюсенбаев И.Т. О социально-бытовом эпосе (варианты «Козы Корпеш-Баян Сулу» /В кн. Труды отдела народного творчества. –Алма-Ата, 1955. Вып. 1. –С.43-60.
30 Әуезов М. Қозы Көрпеш – Баян Сұлу / Кітапта: Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 555 б.
31 Әуезов М. Ертегілер. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1957. – 79 б.
32 Әуезов М. Ертегілер. /Кітапта: Әр жылдар ойлары. –Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1959. –555 б.
33 Ғұмарова М. Ш.Ш.Уәлиханов жинаған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» нұсқасының тексті жайлы /Кітапта: Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларының текстологиялық зерттелуі. – Алматы, 1983. – Б.113-128.
34 «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу». (Жолдасбеков М., Қасқабасов С.) – Астана: Фолиант, 2002. – 692 б.
35 Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары //Қазақ әдебиеті. 1957, 26 июль. №30 (34).
36 Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. Баспаға дайындаған, соңғы сөзі мен түсініктерін жазған филол.ғ.к. Ы.Т.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1957. – 138 б.
37 Дүйсенбаев Ы.Т. «Айман-Шолпан» жыры жайында /кітапта: Айман-Шолпан. – Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 45 б.
38 Қозы Көрпеш – Баян Сұлу // Құрастырған, кіріспе мақала мен түсініктерден жазған филология ғылымдарының кандидаты. Ы.Дүйсенбаев – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. –354 б.
39 Смирнова Н. Основные проблемы изучения фольклора /Кітапта: Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: ҚМКӘБ, 1961. –376 б.
40 Дүйсенбаев Ы.Т. Лиро-эпос жайында., Айман-Шолпан /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1960. – 740 б.
41 Дүйсенбаев Ы.Т. Қазақтың лиро-эпосы. –Алматы: Жазушы, 1973. –150 б.
42 Қасқабасов С., Әзібаева Б. Ғашықтық дастандар /Кітапта: Бабалар сөзі. Жүз томдық. Т.17. – Астана: Фолиант, 2005. –368 б.
43 Дүйсенбаев Ы.Т. Эпос және ақындар мұрасы. – Алматы: Ғылым, 1987. –344 б.
44 Дүйсенбаев Ы.Т. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырының нұсқалары туралы //Кітапта: Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. – Алматы.: Ғылым, 1959. –352 б.
45 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. –272 б.
46 Ғұмарова М. Ш.Уалиханов жинаған Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жыры нұсқасының тексті жайлы /Кітапта: Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. – Астана: Фолиант, 2002. –692 б.
47 Каскабасов С. Колыбель искусства. – Алматы: Гылым, 1992. –С.365-368.
48 Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. /Кітапта: Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.17. – Алматы: Ғылым, 1985. –352 б..
49 Қозы Көрпеш-Баян қыз /Кітапта: Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. –Алма-Ата: Наука, 1972. –382 с.
50 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Ғылым, 1985. –368 б.
51 Дюсенбаев И.Т. Социально-бытовой эпос казахского народа (очерк) Автореферат дисс. на соиск. ученой степени кандидата филол. наук. – Алма-Ата, 1955. –200 с.
52 Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма, 2002. – 580 б.
53 Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. Бірінші кітап. – Алматы: Ғылым, 1960. – 737 б.
54 Әуезов М. Қыз Жібек /Әдебиет тарихы. Екінші басылуы. – Алматы: Ғылым, 1991. – 781 б.
55 Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебитінің тарихы. Т.1. Фольклор. – Алматы. Ғылым, 1948. –439 б.
56 Қыз Жібек. Редакциясын басқарғандар М.О.Әуезов және Н.С.Смирнова Алматы: Ғылым, 1963. – 337 б.
57 Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1960. –740 б.
1 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған М.Әуезов. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1960. – 740 б.
2 Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.1. 2-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті: Совет дәуірі. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1964. – 695 б.
3 Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.2. 1-кітап. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған Қ.Жұмалиев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1961. – 581 б.
4 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.2. 2-кітап. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. Жалпы редакциясын басқарған Т.Дүйсенбаев. – Алматы: Ғылым, 1965. – 523 б.
5 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.3. 1-кітап. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – 643 б.
6 Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 томдық. Т.3. 2-кітап. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Жалпы редакциясын басқарған М.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – 663 б.
7 История казахской литературы в 3-х томах. Т.1. Казахский фольклор. Под ред. Н.С.Смирновой. – Алматы: Наука, 1968. – 450 с.
8 История казахской литературы в 3-х томах. Т.2. Дореволюционная казахская литература. Под ред. И.Т.Дюсембаева. –Алматы: Наука, 1979. –338 с.
9 История казахской литературы в 3-х томах. Т.3. Казахская советская литература. Под ред. М.Каратаева. – Алматы: Наука, 1971. – 798 с.
10 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – әдебиет тарихшысы //Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2003. №6. – Б.96-100.
11 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – лиро-эпосты зерттеуші //Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі мен Ұлттық ғылым академиясының Хабаралары. 2004. №3. – Б.104-108.
12 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – текстолог-ғалым //Есмағанбет Ысмайылов және қазақ әдебиеттану ғылымы: Республикалық ғылыми конференция материалдары және мақалалар мен естеліктер. – Алматы, 2004. –Б.65-68
13 Мұқатаева Қ. Ы.Дүйсенбаев – М.Әуезов мұрасын насихаттаушы //II Әуезов оқулары: Жас ғалымдардың II халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Алматы, 2004. – Б.70-74.
14 Мұқатаева Қ. Абай шығармаларының мәтіні туралы (Ы.Дүйсенбаев зерттеулері) //Қазақ тілі мен әдебиеті. 2004. –Б.68-74
15 Мұқатаева Қ.Ы. Дүйсенбаев – Абай мәтінін зерттеуші //Қазақтың бас ақыны: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Дәуір, 2004. – Б.90-97.
16 Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиеті / Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1967. – 235 б.
17 Жабаев Ж. Шығармаларының толық жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1946. – 737 б.
18 Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер // Әдебиет және искусство, 1947. № 2-83 б.
19 Қирабаев С. 41-56 жылдардағы қазақ әдебиеті /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. Т.8. – Алматы: Ғылым, 2004. –520 б.
20 Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр – драмалық элементтер //Известия Академии наук Казахской ССР. Серия искусствования. 1950. Вып.1. –С. 89-95.
21 Қазақ театр көркемөнері тууының алғашқы қадамдары // Қазақ ССР ҒА Хабарлары., 1950. Вып. 1. – Б. 40-50.
22 Дюсенбаев И.Т. Социально-бытовой эпос казахского народа. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алма-Ата. Наука, 1955. –200 с.
23 Әуезов М. Жалпы театр өнері мен қазақ театры /Кітапта: Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1962. – 428 б.
24 Муканов С. Истоки казахского народного театра (перевод с казахского М.Ивановича) //Литература и искусство Казахстана. 1941. № 1. –С.111-115.
25 Жұбанов А. Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен /Кітапта: Жұбанов А. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – Б.307-321.
26 Әуезов М. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры /Кітапта: М.Әуезов. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1962. – 428 б.
27 Қазақ театрының тарихы. –Алматы, Ғылым,1975. Т.1. –398 б.
28 Қазақ театрының тарихы. –Алматы, Ғылым,1975. Т.2. –431 б.
29 Дюсенбаев И.Т. О социально-бытовом эпосе (варианты «Козы Корпеш-Баян Сулу» /В кн. Труды отдела народного творчества. –Алма-Ата, 1955. Вып. 1. –С.43-60.
30 Әуезов М. Қозы Көрпеш – Баян Сұлу / Кітапта: Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 555 б.
31 Әуезов М. Ертегілер. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1957. – 79 б.
32 Әуезов М. Ертегілер. /Кітапта: Әр жылдар ойлары. –Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1959. –555 б.
33 Ғұмарова М. Ш.Ш.Уәлиханов жинаған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» нұсқасының тексті жайлы /Кітапта: Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларының текстологиялық зерттелуі. – Алматы, 1983. – Б.113-128.
34 «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу». (Жолдасбеков М., Қасқабасов С.) – Астана: Фолиант, 2002. – 692 б.
35 Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары //Қазақ әдебиеті. 1957, 26 июль. №30 (34).
36 Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. Баспаға дайындаған, соңғы сөзі мен түсініктерін жазған филол.ғ.к. Ы.Т.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылымакадбас, 1957. – 138 б.
37 Дүйсенбаев Ы.Т. «Айман-Шолпан» жыры жайында /кітапта: Айман-Шолпан. – Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 45 б.
38 Қозы Көрпеш – Баян Сұлу // Құрастырған, кіріспе мақала мен түсініктерден жазған филология ғылымдарының кандидаты. Ы.Дүйсенбаев – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. –354 б.
39 Смирнова Н. Основные проблемы изучения фольклора /Кітапта: Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: ҚМКӘБ, 1961. –376 б.
40 Дүйсенбаев Ы.Т. Лиро-эпос жайында., Айман-Шолпан /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1960. – 740 б.
41 Дүйсенбаев Ы.Т. Қазақтың лиро-эпосы. –Алматы: Жазушы, 1973. –150 б.
42 Қасқабасов С., Әзібаева Б. Ғашықтық дастандар /Кітапта: Бабалар сөзі. Жүз томдық. Т.17. – Астана: Фолиант, 2005. –368 б.
43 Дүйсенбаев Ы.Т. Эпос және ақындар мұрасы. – Алматы: Ғылым, 1987. –344 б.
44 Дүйсенбаев Ы.Т. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырының нұсқалары туралы //Кітапта: Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. – Алматы.: Ғылым, 1959. –352 б.
45 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. –272 б.
46 Ғұмарова М. Ш.Уалиханов жинаған Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жыры нұсқасының тексті жайлы /Кітапта: Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. – Астана: Фолиант, 2002. –692 б.
47 Каскабасов С. Колыбель искусства. – Алматы: Гылым, 1992. –С.365-368.
48 Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. /Кітапта: Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.17. – Алматы: Ғылым, 1985. –352 б..
49 Қозы Көрпеш-Баян қыз /Кітапта: Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. –Алма-Ата: Наука, 1972. –382 с.
50 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Ғылым, 1985. –368 б.
51 Дюсенбаев И.Т. Социально-бытовой эпос казахского народа (очерк) Автореферат дисс. на соиск. ученой степени кандидата филол. наук. – Алма-Ата, 1955. –200 с.
52 Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма, 2002. – 580 б.
53 Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. Бірінші кітап. – Алматы: Ғылым, 1960. – 737 б.
54 Әуезов М. Қыз Жібек /Әдебиет тарихы. Екінші басылуы. – Алматы: Ғылым, 1991. – 781 б.
55 Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебитінің тарихы. Т.1. Фольклор. – Алматы. Ғылым, 1948. –439 б.
56 Қыз Жібек. Редакциясын басқарғандар М.О.Әуезов және Н.С.Смирнова Алматы: Ғылым, 1963. – 337 б.
57 Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1960. –740 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы
қоғамдық-саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2.Ысқақ Дүйсенбаев - фольклор мәтінін зерттеуші ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..28
2 Лиро-эпос саласындағы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырын зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Қыз Жібек жыры туралы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиетті, оның мән-маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жетпіс жылдық тарихы бар кеңес заманында қазақ әдебиеттанушылары, әдебиет тарихы мен әдеби сынға байланысты іргелі ғылыми еңбектер жазып, ұлттық әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен еңбек сіңірді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының ХХ ғасырдағы ең ірі жетістігі - алты кітаптан тұратын үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихында (1960-1967) [1], [2], [3], [4], [5], [6] халық ауыз әдебиетінен бастап, жаңа сипат пен жаңа мазмұндағы қазақ кеңес әдебиетіне дейінгі кезеңдер социалистік әдістемелік принцип тұрғысынан жан-жақты зерттелді. 1968-1979 жылдар аралығында қазақ әдебиеттанушы-ғалымдарының алдыңғы, кейінгі талантты буын өкілдері бір кісідей атсалысқан осы ұжымдық іргелі ғылыми еңбек негізінде қазақ әдебиеті тарихының үш томы орыс тілінде жарық көруі республиканың ғылыми, мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. [7], [8], [9]. Себебі, қажырлы еңбек нәтижесінде қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырды қамтыған тарихы сол кездегі алып империя - Кеңес Одағы құрамындағы он бес одақтас республикаға, қазіргі он бес тәуелсіз мемлекетке танылып, миллиондаған оқырман қолына тиді.
1960-1970 жылдары қазақ әдебиеті тарихының жеке кезеңдері мен көкейкесті мәселелеріне, проза мен поэзияның көрнекті өкілдерінің шығармашылығына байланысты тыңнан жазылған әдебиеттанушылық еңбектер жарық көрді. Осы кезеңде академик-жазушы М.Әуезов қалаған абайтану ілімі ұлттық әдебиеттану ғылымының жетекші саласы ретінде орнығып, Абайдың ақындық шеберлігі мен талант қырларын тереңдеп ашқан көптеген тың ғылыми зерттеулер жазылды. 1970 жылдары әуезовтану ғылымы да қалыптасып, өзіндік өрнегімен дами бастады.
Кеңестік кезеңде қазақ әдебиеттану ғылымымен бір қанатта ұлттық фольклортану ғылымы да қарыштап дамыды. Қазақ халық ауыз әдебиеті туралы, оның түрлі жанрлары туралы ғылыми-типологиялық, текстологиялық тұрғыдағы іргелі зерттеу еңбектер жарияланды.
Ұлттық әдебиеттану мен фольклортану ғылымының одақтық және әлемдік деңгейде танылуына көрнекті ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев (1910-1976) қомақты үлес қосты. Ол өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін ашып зерделеуге айтарлықтай үлес қосты. Бұл игі істе ол әдебиетіміздің ірі тұлғалары М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев, М.Базарбаев, Н.Смирнова секілді зерттеушілермен бірге жемісті еңбек етті. Алайда ғалымның сан салалы ғылыми еңбектері әлі күнге дейін арнайы зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Сол себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығы арнайы зерттеудің мәні зор.Осыған орай, ең алдымен оның өскен ортасы мен оқып білім, тәлім-тәрбие алған өмір кезеңдеріне зер салған жөн.
Ы.Дүйсенбаев 1910 жылдың 14 қазанында Ресей Федерациясына қарасты Омбы облысының Таврия ауданындағы Қаушапқан ауылында дүниеге келіп, алғаш сондағы мектепте оқып сауатын ашады. Ол 1926 жыл мен 1939 жыл аралығында Қызылорда қаласындағы халық ағарту институтында, кейін Омбы қаласындағы рабфактың дайындық бөлімінде, Қазақтың Мемлекеттік университетінің дайындық курсында, Москваның геология-барлау институтында оқиды. 1939 жылы ССРО Жазушылар Одағының (кейін А.М.Горький атындағы) Әдебиет институтын бітіріп, 1942 жылға дейін Қазақтың Мемлекеттік Әдебиет баспасында редактор, артынша ССРО Ғылым академиясының Қазақ филиалында кіші, аға ғылыми қызметкер, сектор меңгерушісі болып жұмыс істейді. 1942-1946 жылдары Армия қатарында соғысқа қатысады, Қызыл Жұлдыз, Ұлы Отан соғысы ордендері және медальдармен марапатталады. 1946 жыл мен 1976 жылдың қарашасының 21-дейін Қазақ ССР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Әдебиет тарихы бөлімінің меңгерушісі болып істеді. 1955 жылы Қазақ халқының әлеуметтік-тұрмыстық эпосы (орыс тілінде, ғылыми жетекшісі Н.С.Смирнова) кандидаттық диссертация, ал 1967 жылы Қазақ халқының революцияға дейінгі әдебиет тарихын (XVІІІ-XІX-XХ ғасыр басындағы) зерттеудің мәселелері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының 25 жылдық тойына орай Ы.Т.Дүйсенбаевқа Қазақ ССР-нің ғылымына еңбегі сіңген қайраткер деген құрметті атақ берілді.
Бүкіл саналы өмірін туған халқының фольклоры мен әдебиетін зерттеуге арнаған Ы.Т.Дүйсенбаев Қозы Көрпеш - Баян Сұлу (алғы сөзі мен түсінігі бар ғылыми басылым. (22,75 б.т. 1959 ж.) Сұлтанмахмұт Торайғыров (4,1 б.т. 1967), Ғасырлар сыры (11,3 б.т. 1970ж.), Қазақтың лиро-эпосы (8,5 б.т. 1973 ж.), Мұхтар Әуезов (9,1 б.т. 1974 ж.), Мухтар Ауэзов (2,5 б.т. 1957 ж., Е.В.Лизуновамен бірге), Эпос және ақындар мұрасы (16 б.т. 1987 ж.) атты көлемді монографияларынан тыс, Қазақ әдебиеті тарихының алты томдығына (қазақша, орысша) жеке тараулар жазды. Сол дәуір әдебиетіне арналған хрестоматиялар мен жинақтарға, энциклопедияларға әр алуан мақалалар жазып жариялады. Сондай-ақ сан түрлі газет-журналдарда да әдебиет тарихы мәселеріне арнап бас-аяғы 60-қа тарта зерттеу еңбектері басылып жарық көрді. Бұлардан тыс ол ұлы Абайдың, сондай-ақ С.Торайғыровтың шығармалар жинағын (1967, 1977) дайындауға басшылық жасап, көлемді де мәнді алғы сөздер жазды. Айман-Шолпан, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу (1957 ж.) жинақтарына алғы сөз жазып, ғылыми түсінік пен текстологиялық жұмыстар жүргізуге басшылық етті.Зерттеушінің әр кездегі конференциялар мен әдебиет тарихына арналған алқалы мәжілістерде жасаған ғылыми баяндамаларының өзі сан алуан.
Ғалым фольклортанушы ретінде Қозы Көрпеш-Баян Сұлу, Қыз Жібек ғашықтық жырлары мен басқа да эпос туындыларын саралаған іргелі монографиялық еңбектерімен фольклортану ғылымында өзіндік орнын қалдырды. Әдебиет тарихын зерттеуге де белсене қатысып, үш томдық Қазақ әдебиеті тарихының белді авторларының бірі болды. Жаңа қалыптасқан абайтану ғылымына да үлесін қосып, абайтанушылық еңбектерімен көрінді. Ұстазы әрі қаламдас досы М.Әуезов туралы да зерттеулер жазып, әуезовтану ғылымын бекіте түсті.
Осыған дейін басқа белгілі әдебиеттанушы-ғалымдар туралы диссертациялар жазылғанымен Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасы әлі жеке зерттеу нысаны ретінде, арнайы қарастырылған емес.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклоры, әдебиет тарихы мәселелерін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев сынды ғалымдармен қатар өзі қатарлы әдебиет зерттеуші ғалымдармен бір кісідей дамытуға қалам қайратымен қатысқан Ы.Т.Дүйсенбаевтың артында қалған ғылыми мұрасын сала-сала бойынша саралаудың маңызы зор. Қазақ әдебиеттанушыларының ұзақ жыл тер төккен қажырлы еңбегі нәтижесінде жарық көрген үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихы 2-томының бірінші, екінші кітаптары Ы.Т.Дүйсенбаевтың тікелей басшылығымен дайындалды, өзі де осы томдарға жеке тараулар жазды. Ғалым қазақ әдебиетінің ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезі аралығындағы күрделі дәуіріне ғылыми тұрғыда талдау жасалып, осы кезеңдерде өмір сүрген көрнекті ақындардың шығармашылығын әділ бағалауға көп күш-жігерін жұмсады. Кертартпа зар заман ақындары ретінде бір жақты бағаланған Дулат, Шортанбай сияқты ақындық поэзияның ірі өкілдері шығармларының көркемдік ерекшеліктері мен халықтық сипатына байланысты өзіндік зерттеу принципін ұстанды, олардың көркем сөз тарихында алар орнын анықтауға күш салды.
Білгір ғалым Ы.Дүйсенбаев талантты фольклортанушы ретінде де танылып, Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырының алғашқы ғылыми басылымын дайындап, алғы сөзі мен түсініктерін жазды, қыруар текстологиялық жұмыстар атқарды. Ол сонымен бірге Абай, Сұлтанмахмұт, Бернияз ақындардың шығармаларын жариялап зерттеу ісінде ерекше көңіл бөліп, акдемиялық басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек сіңірді.
Әдебиеттанушы, фольклортанушы және мәтінтанушы ғалымның соңында қалған ғылыми еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты мол. Сол себепті Ы.Дүйсенбаевтың әдебиет тарихы мен фольклорды зерттеп, мәтінтану ісіне қосқан үлесін қамтыған жеке диссертациялық еңбек жазу тақырыптың өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған әдебиет тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Ы.Т.Дүйсенбаев еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Өйткені, ғалым туралы Ә.Дербісәлин, М.Жармахамедұлы сияқты әдебиет зерттеушілерінің ертеректе жазылған мақалалары мен оның ғылыми еңбектеріне арналған рецензияларды Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын толық әрі әділ бағалау үшін, қазіргі ғылым талабына сәйкес талдау үшін жеткіліксіз.Рас,әдебиет тарихы, фольклор, абайтану мен әуезовтануға байланысты және текстологияға арналған зерттеулер мен монграфияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады, кейде Ы.Дүйсенбаевтың салиқалы пікіріне өзіндік талдау жасаған тұстар да бар. [10], [11],[12],[13],[14],[15]. Алайда Ы.Т.Дүйсенбаев туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектріне салиқалы түрде ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның фольклортанушылық еңбегі алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде қарастырылып отырғандығын айта кеткеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - көрнекті фольклортанушы - ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент - мүшесі Ы.Дүйсенбаевтың қазақ фольклортану ғылымына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер төмендегідей:
oo Ы.Т.Дүйсенбаевтың фольклорлық шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету;
- Ғалымның қазақ эпосын жариялау мен зерттеу принциптерін талдау;
- Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Ы.Т.Дүйсенбаевтың монографиялық еңбектері мен зерттеулері, Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев атты биобиблографиялық көрсеткіш пен Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивінің материалдары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылыи министірлігінің Орталық ғылыми кітапханасының әдеби, қолжазба материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. жұмысында қазақ фольклоры мен әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдардың теориялық, әдіснамалық еңбектері пайдаланылды. Дипломды жазу барысында фольклор, әдебиет тарихы мен сыны, текстология мәселелеріне байланысты іргелі зерттеу еңбектер башылыққа алынды. Мәселен, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, С.Мұқанов, З.Ахметов, Н.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Дербісәлин, Ш.Сәтбаева, Х.Сүйіншалиев, М.Бөжеев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, М.Жармұхамедұлы С.Қасқабасов, және т.б. ғалымдардың қазақ эпосы мен әдебиеті туралы ой-пікірлері мен тұжырымдары еңбекке негіз болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Ғылыми жұмыста Ы.Т.Дүйсенбаевтың қазақ эпосының қалыптасуы, ғашықтық жырлар жайындағы зерттеу еңбектері, ғылыми басылымдарда жарияланған мақалалары, сондай-ақ ол жариялаған жинақтар мен түсініктемелер зерттеу нысаны ретінде алынады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Ы.Т.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетінің тарихы мен лиро-эпос туралы іргелі зерттеулер жазып қалдырған Ы.Т.Дүйсенбаеттың фольклортану, әдебиеттану және мәтінтану салалары бойынша ой-тұжырымдарын, жұмыстың негізгі қорытындыларын жалпы білім беретін мектептерде, жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің арнаулы курстарында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы еңбектері
1.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы қоғамдық-саяси жағдай
Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаевтың үлкен ғылымға енген шағы - 1950 жылдардың тұсы еді. Бұл кезеңде бүкіл Кеңестер Одағында өте күрделі де қайшылықты ахуал қалыптасқан болатын.Ұлы Отан соғысының зардабын жою жолындағы күйреген халық шаруашылығын қалпына келтіру, қираған қалаларды қайта тұрғызу - халық басына орасан салмақ түсірді. Осындай экономикалық, материалдық қиындықтардың үстіне саяси да проблемалар қосылып, қоғамдық ой-сананың прогрессивті дамуына біршама тұсау болды.
Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау кезеңдерінде Компартия 1935-1940 жылдардағы саясатын, идеологиясын өзгертіп, қан майданда соғысып жатқан жауынгерлердің рухын көтеру үшін бірінші кезекте орыс халқының бұрынғы заманда өткен Невский, Суворов, Кутузов, Ушаков сияқты қолбасшыларын, орыс былинасында жырланған Муромец, Попович, Никитич тәрізді батырларын еске алып, майдангерлерді солардан үлгі алуға шақырды, солардың рухы қолдайтынын айтты. Осы әдісті республикалық партия ұйымдары да қолданып, өз халықтарының ертеде жасаған қаһармандарын еске алып, солар туралы өлең-жыр жаздырып, майданда жүрген жерлестеріне хат жаздырды. Ел де бұл бастаманы қызу қолдап, халық ақындары, жазушылар, ғалымдар болып, өз батырларын үлгі етіп, солардың аруағы қолдасын деп жауынгерлерге сәлем жолдап жатты. Сөйтіп, қазақ ақын-жазушылары, зиялылары Едігені, Абылайды, Кенесарыны т.б. елін, жерін қорғаған ұлы тұлғалардың есімдерін атап, олардың қаһармандық істерін өлең-жырға қосып жатты, олар қазақтың ғана емес, басқа халықтардың да ерлерін мысалға келтіріп, қалай да әскерлердің рухын көтеруге, жауға қарсы қорықпай соғысуға шақырды [16, 235]. Мәселен, бір ғана Жамбылдың Майданға хат, Балама хат, Воронеж батырларына деген өлеңдерін атауға болады. Шындығында да, Жамбылдың да, басқа да қайраткерлердің майдангерлерге арнаған хаттары солдаттарға игі ықпал жасап, олар өздерінің жаумен аянбай шайқасып жатқанын, қалай соғысып жүргендерін баяндап, тылға хат жазғаны белгілі. Әйгілі Атамыз Жамбыл ақынға атты қазақ майдангерлерінің 1943 жылғы хаты - сөзіміздің айқын дәлелі [17, 497-501].
Алайда, бұрынғы өткен батырлар мен қайраткерлерді дәріптеу ұзаққа бармады. Соғыс бітер шақта, әсіресе, жеңіспен аяқталғаннан кейін ресми саясат пен идеологиялық жұмыс басқа сипат алды. Ұлы Жеңіс салтанатында И.Сталиннің соғыстың ең үлкен ауыртпалығын ұлы орыс халқы көтерді деп орыс елін ардақтағаннан кейін Кеңес Одағында ұлт саясаты мүлде өзгерді, орыстану ісі қолға алынды. Ол алдымен орыс жұртын мақтап шовинизмді күшейту арқылы, содан соң басқа ұлттарды кемсіту арқылы іске аса бастады. Бұл саясаттың алғашқы көрінісі ВКП(б)-ның татар обкомы туралы 1944 жылғы қаулысында нақты болды. Онда Едукей-Мурай спектаклі үлкен сынға ұшырап, Алтын Орда мемлекеті дәріптелген, сөйтіп советтік патриотизм мен интернационализмге, халықтар достығына өте зиянды деп бағаланды. Бұл сол шақтағы идеологияның бір бағытының, яғни, ұлтшылдық деген айыптау арқылы басқа халықтардың зиялы қайраткерлерін жою тәсілінің қолданылуы еді. Бұл бағыттың мақсаты - орыстан басқа ұлттың қоғамдық ойын шектеу, сөйтіп оларды тұқырту болды. Ал, екінші бағыты - космополитизмге қарсы күресу болатын. Звезда, Ленинград журналдары туралы қаулы қабылданып, Ахметова, Зощенколар сынға ұшырады, солар арқылы жалпы адамзаттық руханиятты пайдалану керек деушілерге соққы берілді.
Қазақ халқы үшін ең ауыр тигені- ұлтшылдармен күресу науқаны еді. Соғыс біткен соң Компартия бұрынғы қаһармандарды мақтаған ақын-жазушыларды, ғалымдарды буржуазияшыл ұлтшылдар деп кінәлады, оларды саяси тұрғыдан айыптап, қуғынға салды. Москвада қабылданған қаулылар негізінде республикаларда да қаулылар дүниеге келді. Сөйтіп, 1947 жылы 21 қаңтарда Қазақстан КП(б) Орталық Комитеті Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер деген атышулы қаулы қабылданды. Ол қаулыда: Институт көбінесе өткен заманға көңіл бөлді, ал қазіргі тақырыптағы жұмыс шын мәнінде жүргізілмей келді.
Институттың өткен заман мәселелеріне арналған ғылыми-зерттеу еңбектерінде саяси өрескел қателерге, ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға жол берілді [18, 1-4] - деген айыптаулар тағылып, содан кейін фольклор мен әдебиет тарихын зерттеген ғалымдар, тарихи тақырыпқа жазған ақын-жазушылар, тарихшылар қудалауға ұшырады. Соның салдарынан Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Қ.Мұхаметқанов сияқты тарихшы мен әдебиетші ғалымдар жау есебінде ұсталып, сотталды. Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, С.Мұқанов, А.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова қызметтерінен қуылды [19, 13].
Институт директоры, белгілі сыншы-ғалым Е.Ысмайылов орнынан алынып, партиядан шығарылды, кейін тұтқынға алынды. Мәдени мұраға сын көзімен қарамағаны, Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нарманбет, Мәшһүр-Жүсіп, Сұлтанмахмұт сияқты ескішіл, алашордашыл ақындарды мадақтағаны үшін көптеген ғалымдар мен әдебиетшілер сынға ұшырады. Бұл жағдай Правда газетінің Қазақстан тарихының мәселері маркстік-лениндік тұрғыда баяндалсын (1950) деген мақаласына ұласты. Онда Кенесары қозғалысын ұлт-азаттық қозғалыс деп бағалаған тарихшы Е.Бекмахановтың көзқарасы сынға алынды. Көтеріліс Кенесары қозғалысын өз мансабы үшін күрескен монархистік қозғалыс деп жарияланды. Тарихшыларға қоса әдебиеттегі Кенесары туралы жырларды зерттеушілерге кінә артылды. Абай мектебі буржуазиялық ғылым есебінде жоққа шығарылды. Мектеп оқулықтарындағы қателіктер туралы, Қазақстан Жазушылар одағындағы ұлтшылдық қателіктер туралы арнаулы қаулылар қабылданды. Осылардың нәтижесінде қазақтың ауыз әдебиеті тарихының көп шығармалары ескішіл деп жарияланып, оларды оқуға тыйым салынды. Батырлар мен эпос кейіпкерлері шыққан тегіне қарай жіктелді. Қобыланды, Алпамыс - байдың балалары, байларды қорғаған батырлар, Төлеген - бай баласы, Қыз Жібек - хан қызы ретінде бағаланды. Қазақтың бай эпосынан кедейдің ішінен шыққан Қамбар батыр мен тазша бала жайлы ертегілер ғана халықтық деп танылды. Осы саладағы асыра сілтеудің нәтижесінде Е.Ысмайыловпен бірге тарихшылар Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, әдебиет зерттеушілер Қ.Жұмалиев, Қ.Мұхаметқанов тұтқынға алынып, ұзақ мерзімге сотталды. Қ.Сәтбаев Ғылым академиясының президенті қызметінен босатылды. Вице-президент І.Кеңесбаев орнынан алынып, Қызылордаға жер аударылды. М. Әуезов Ғылым академиясы мен университеттегі профессорлық қызметінен қуылып, бой тасалап, Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаев жұмыстарынан босап қалды. Жазушылар одағы жүйесіндегі ұлтшылдық қателері - үшін одақтың төрағасы С.Мұқанов орнынан алынып, Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин сияқты ақындар партиялық жазаға тартылды. Осындай жағдайда әдебиет сыны мен әдебиетті зерттеу саласынан ғылыми пікір күтудің өзі де қиын еді. Газет-журнал бетіндегі мақалалар сынау мен әшкерелеу сарынына құрылды. Олар көрнекті қаламгерлер мен ұлттық мұраға қарсы қоғамдық пікір туғызды [19, 15-16].
Осындай алмағайып заманда Ысқақ Дүйсенбаев қорықпай, қаймықпай қазақтың рухани мұрасын зерттеуге кіріседі. Ол 1950 жылы жазушы-драматург Шахмет Хұсайыновпен бірігіп, екі мақала жазады: бірі - Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр - драмалық элементтер [20], ал екіншісі - Қазақ театр көркемөнері тууының алғашқы қадамдары [21]. Сол кезде Ысқақ Тәкімұлы Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырын зерттей бастайды да, 1955 жылы Социально-бытовой эпос казахского народа атты кандидаттық диссертация қорғайды [22].
Ысқақ Дүйсенбаевтың бұл еңбектері сол бір елді дүрліктірген дүрбелең заманда сәл де болса жұрт көңіліне үміт сәулесін түсіріп, ұлт мұрасын зерттеуге болатынына сенім ұялатқан еді. Әсіресе, алғашқы мақала өзінің аспектісімен ерекшеленіп, қазақтың дәстүрлі фольклорын, халық ойындарын- өнер ретінде қарастырған бірден-бір еңбек есебінде көзге түсті. Рас, ұлттық флоьклорымыз бен ойын-сауықтарымызды театр бастаулары деп 1926 жылы М. Әуезов [23], 1941 жылы С. Мұқанов жазған болатын [24, 89-91]. Мұхтар Омарханұлы өз мақаласында 20-жылдарда қазақ жұртына театр керек пе, керек болса, ол қандай болуы керек деген мәселеге қатысты өз ой-тұжырымын айтқан. Ол кісі жалпы театрдың әлемде, әсіресе Еуропа елдерінде халық ойын-сауықтары, діни мерекелері негізінде пайда болғанын айта келіп, оларға шолу жасайды және қазақ театры да өзіміздің ұлттық руханиятымызға арқа сүйеуге тиіс деген идея ұсынады. Осы орайда Мұхтар Әуезовтің қазақ театры қандай болуы қажет деген сөзін келтіре кеткен жөн сияқты. Егер қазақтың өзіне арналған жаңа театры салынатын болса, менің ойымша, сахнасын бүгінгі орыс театрынан гөрі басқарақ істеу керек.
Біздің ел тұрмысынан алған пьесаларымыздың барлығындағы оқиға жерде отырып ойналады. Орыс сахнасында жерде отырған артист артта отырған халыққа көрінбейді. Сондықтан біздің театрда мойны ұзын кісі болмаса, қысқа мойынды кісі сорлы болады. Ойынның қызу жерінде түрегеп кету, я болмаса орындыққа шығып алу, тәртіп бұзу - барлығы да бүгінгі сахнаның кемшілігінен туады.
Тағы бір ескертетін нәрсе - біздің театрдың декорациясы. Жаңа театр қазақ өмірінің декорациясына бай болу керек. Табиғат суретін алғанда : алыстағы тау, дала, жайылып жатқан мал, алыста отырған ауыл, желідегі құлын, өрістеп бара жатқан қой сияқтылар болу керек. Жаздыкүнгі киіз үй, қыстыкүнгі жер үйлердің де көп суреті болу керек. Тоғай суреті болса, қалың жиын тоғай керек емес, жартасты өзен тоғай, қайың тал керек. Сахнада төбешік, дөң жасаудың айласын табу керек [23, 32-33], - деп жазады Мұхтар Әуезов. Әрине, қазіргі қазақ театры ұлы жазушы ойларына сәйкес келе бермеуі де мүмкін, дей тұрғанмен Мұхтар Әуезовтің пьесалар мен тарихи драмалар қойылғанда декорацияға белгілі дәрежеде мән берілетіні анық.
Егер Мұхтар Әуезов өз мақаласын қоғамның 20-жылдардағы мәдениетті дамыту, дәлірек айтқанда театр өнерін қалыптастыру талабына жауап ретінде жазған болса, Сәбит Мұқанов 40-жылдары қалыптасып болған, елдің рухани сұранысына қызмет атқарып жатқан, профессионалды қазақ театрының қайнар бастауын қарастырып, халықтың бұрынғы той-томалақ, ас беру сияқты шаралары тұсында орындалатын әдет-ғұрып пен ойын-күлкіні, айтысты халық театры деп таниды. Мәселен, қыз-ойнақ, жар-жар (ау-жар), қулардың істері, айтыс, - міне, Сәбит Мұқанов осылардағы драмалық яки күлкілік жағдайларды театр өнерінің белгілері деп санайды. Шынында да, қазақ драматургтері өздерінің пьесаларында оларды орынды пайдаланып, режиссерлер қойылымды әдемі игерді, сөйтіп қазақ сахналық өнері өзінің топырағында туған рухани дүниеге негізделді.
Әділін айтқанда, осы Сәбит Мұқановтың мақаласынан кейін фольклор мен халық ойындарын өнер есебінде талдаған бірден-бір еңбек - осы Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаевтың бірге жазған жұмысы болды. Олар Батыс Еуропа мен Ресей елдердің театрлары халықтық әдет-ғұрпы, салтындағы ойын-сауықтың негізінде пайда болғанын еске салып, қазақтың да ежелден келе жатқан фольклоры мен ойындары театрлық сипатқа ие екенін айтады, содан соң оларды жіктеп, саралап талдайды. Қазақтың, - деп жазады авторлар, - ел болып басы құрылғаннан бергі шаруашылық жағдайы мал өсіру, кейбір аймақтарында егін шаруашылығымен айналысу, онымен бірге қолөнер кәсібі, мәселен киіз басу, түрлі кілем, алаша тоқу, тері илеу, ер-тұрман, ағаштан - кереге, уық, үй жабдықтарын жасау, темірден - сауыт-сайман, қару-жарақ соғып шығару, тағысын тағылар.
Шаруашылықтың осы айтылған негізінен туған қазақтың әдет-ғұрып жораларына байланысты эпикалық жырлар, ертегі, аңыздар, тапқырлық шешен сөздер, күлдіргі әңгімелер, алуан түрде ойналатын халық ойындары көшпелі халықтың дала табиғатына сай, сан түрлі болып келетінін көреміз. Осылардың қай-қайсысын болса да қазақ халқы өзіне рухани азық ете білді...
Театры жоқ елдің театр орнына көретін сауығы - еңбек мерекелері мен өлгенге ас беру, қыз ұзату сияқты ойын-тойларының өзекті арқауы ән мен күй, драмалық театр элементіне жататын халық ойындары болғаны да даусыз. Бұл жөнде халық жасаған әдебиет, мәдениет мұраларын, сол халықтың экономикалық қарым-қатынасы мен әдет-ғұрып жораларынан бөліп алып қарауға болмайды [20, 15].
Осы тұжырымды тұғыр етіп алып, Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайынов халық ойындарын іштей жіктеп, алғаш рет саралап, салалап талдайды. Сол кездегі методологиялық ұстаным бойынша олар ең бірінші кезекте еңбекке байланысты мерекелерде орындалатын ойын-сауықты қарастырады. Содан кейін әдет-ғұрып ойындарын бөліп алады. Үшінші топқа халық шығармашылығын, яғни фольклорды жатқызады. Төртінші топ ретінде айтысты жеке алып қарайды. Сонымен, авторлар жүйесімен нақтылап айтар болсақ, мынадай салаларда театр элементтері сақталған:
1.Еңбек мерекелері. Бұл топ іштей үш салаға бөлінген: Наурыз көже мерекесі; Қымыз мұрындық мейрамы; Күзем алу мерекесі. Зерттеушілер осы аталғандардың әрқайсысын жеке сипаттап, олардың сауықтық және ойындық белгілерін анықтаған. Сөйтіп олардан театрлық элементтер тапқан. Мысалы, Наурыз мейрамында не істелетінін айта келіп, Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев былай дейді:
Орыс, Батыс елдерінің көктемде, май айында жасайтын ойындары тәрізді (Майские игры) жаңа жылды қарсы алудағы қазақтың әдет ойындарында да қыз бен жігіттің айтысы арқылы қыс пен жаздың айқасы көрсетілетін болған. Қалтырауық қамыр кемпір, Ақ боран деп аталатын ойындар Наурыз көжеде екі жақтың тартысы арқылы ойналып, қыстың қысылшаң қаттылығын бейнелейтін болуға тиісті [20, 16].
Наурыз көже мерекесі көктемде болса, Күзем алу мейрамы күзде өткізіледі екен. Ол екі түрде өтетін болған: Үлкен күзем және Кіші күзем. Екеуін де халық ойын-думан құрып өткізген.
Зерттеушілер қарастырып отырған мерекелер мен ойын-сауықтар ел тұрмысымен тікелей байланысты. Көшпелі-бақташы халық мал шаруашылығының ыңғайына қарап жазда - жайлауға, күзде күзеуге, қыста - қыстауға көшіп отырған, соған лайық маусымдық әдет-ғұрыптар, ойын-сауықтар өткізіп отырған. Ғылымда мұндай кезде орындалатын ән-жырды, өнерді маусымдық фольклор деп атау орныққан. Міне, Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайыновтың еңбек мерекелерімен байланысты талдап отырған ойындар мен ән-өлеңдер осы маусымдық фольклорға жатады. Мұның бір ерекшелігі- іс пен өнердің бір мезгілде орындалып, қатар жүруі.
2. Әдет-ғұрып ойындары. Бұларды да зерттеушілер бірнеше топқа бөледі: жар-жар, қынаменде (немесе қыз кәде), беташар, қыз ұзату, келін түсіруден бастап марқұмға ас беру сияқты үлкен жиындар мен тойларда болатын ойындар, жеке түр ретінде топталған ақ сүйек, айгөлек, аларман, тоқтышақ деген ойындар да бар. Бұларға қоса қоштасу, естірту, жоқтау, көңіл айту өлеңдері де айтылады.
Осы жіктеу мен саралаудың мәнді екенін айта отырып, зерттеушілердің кейбір ғұрып пен салтты театрлық өнерге жатқызуы күмәнді және топтаудың өзі айтарлықтай жүйелі емес. Ең алдымен айтатын нәрсе- авторлар объекті алған материалдарын тым майдалап жіберген. Мысалы, жар-жар, қыз кәде, беташар, қыз ұзату, келін түсіру сияқты ғұрыптарды үйлену салтына байланысты ойын-сауық түрлері деп, ал естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау, қоштасу тәрізді ғұрыптарды жерлеу рәсіміне қатысты драмалық элементтер деп жүйелеу керек еді деп ойлаймыз. Екіншіден, соңғыларды әдет-ғұрып ойындары деу орынсыз. Марқұмды жөнелтуге байланысты ырымдар мен жоралғыларда ешбір ойындық белгі де, сауық та жоқ. Мұнда қайғы мен уайым. Рас, мұнда трагедиялық ауанмен бірге белгілі дәрежеде шарттылық бар. Айталық, естіртуші мен тыңдаушының рөлі, жоқтаушының сөзі мен әуені және оның тыңдаушылары- әрқайсысы өзіне тән рөл атқарып отыратындығы - осы шарттылықтың белгісі деуге болады.
Авторлардың қазақ ойындарының ішінде театрлық сипаты айқын көрінетін ойындар деп құда түсу кезіндегі әр түрлі ырым-кәделерді, жастардың ақ сүйек, алты бақан, айгөлек сияқты ойындарын сипаттап, олардың қалай орындалатынын айтуы сол кезең фольклортануы үшін маңызды болғанын айтпасқа болмайды. Бұлардың ішінде, деп жазады олар, алты бақан, айгөлек ойындары қарама-қарсы кезекпен айтылатын екі жақтың өлең жарысы арқылы ойналады. Екі жақтың да ойынды бастаушылары белгіленеді. Бір жақ екінші жақтың адамдарын әзіл өлеңмен шақырып, ойынға ән ілеседі. Шақыру өлеңінің қайырмасына көпшілік жабыла қосылады. Ойын ақыры бірін-бірі ұтумен аяқталады [20, 18].
Осы ойындардағы театрлық белгі қайсы? - деген сұрақ тууы мүмкін. Авторлар да оны нақтылап көрсетпейді. Біздің ойымызша, олар оны мақсат тұтпаған, өзінен-өзі түсінікті нәрсе деп ойлаған секілді. Анығында, мұнда театр өнеріне тән диалог пен рөлде ойнау нышандары бар. Ойыншылардың екі топқа бөлінуі, екі жақтың кезектесіп өлең айтуы, бір-бірімен жауаптасуы, өлең түрінде айтып, әрқайсысы өз рөлін орындауы - мұның бәрі фольклорлық, яғни халықтық театрға тән белгілер.
3.Халық творчествосының әлеуметтік аңызы. Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев бұл бөлімге батырлар жыры мен лирикалық ғашықтық жырларды енгізген. Осы қатарда олар жыршылық өнерді де қамтыған. Авторлар эпостың екі түрін сипаттап, оларға өз ұғымы аясында анықтама берген, бірақ батырлар жыры мен ғашықтық жырларды сөз өнері ретінде талдай алмаған. Оның есесіне зерттеушілер жырды орындаудағы ақындар мен жыршылардың өнерін жақсы баяндаған, олардың эпикалық дәстүрді жалғастырып, сақтағанын көрсетеді. Мәселен, ақындар мен жыршылар батырлар жырын немесе ғашықтар туралы эпосты орындағанда, кейіпкерлердің әрқайсысының мінезіне, кәрі-жасына, жағымды-жағымсыздығына қарай сарын қолданатыны жайында айта келіп [20, 19], Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев ойларына дәлел үшін мынандай мысал келтіреді де олардың шеберлігін ашады:
Қозы Көрпеш - Баян Сұлу поэмасындағы (ол кезде эпосты поэма деп атау әдеткі іс болған. К.Ғ.) Баянның әні дейтін ән сол ертедегі ақындардың айтуынан қалған болуға тиісті. Қарабай, Сарыбайдың сарыны, Қозы, Қодар, Таңсық, Күнікейлердің сарын дейтін сарындар халық аузында бертінге дейін сақталған... - Атақты Мұрын жырау, Шәкір ақындар ұзақ айтатын жырларында ондаған сарынды қолданады. Мынау Қобыландының Қазанға аттанардағы сарыны, мынау Тоқтарбай мен Аналықтың баласынан қауіп күткендегі зары деп, әр сарынның өзіне айдар тағып, ат қойып отырады. Тек театр сахнасында тұрып айтпағаны болмаса, әр кейіпкердің әрекетіне, мінез-құлқына қарай ән қолданып, мадақтап көтере айту не сықақтап түйрей айту, қазақтың суырып салма, ақпар ақындарында да болды. Ал, сол ақындар мен жыршылар, сахнада ойнайтын артистер тәрізді, адамның алуан түрлі мінез-құлқын, іс-әрекетін, жағымды-жағымсыздығын бейнелегенде, оның лебінен күлкі, сықақ, әзіл, аянышты хал, мұң, наз, ер тұлғасы түгел көрініп отырады [20, 19]. Авторлардың осы ойлары кейінгі театртанушы зерттеушілердің еңбектерінде қолдау тауып, кеңейтіле қарастырғаны белгілі.
4. Халық творчествосының айтыс түрі. Жалпы айтыстың билер дауының драмалық сипаты айқын екенін фольклор мен театр тарихын, драматургия саласын зерттеушілердің көбісі жазды. Осылардың алғашқылары болып, М.Әуезов пен С.Мұқановтан кейін Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев жазғанын айту керек. Олар өз мақалаласында айтыстың сахналық өнер екенін біршама толық әрі дәл айта алған. Поэзиялық ауыз әдебиетінде, - деп жазады зерттеушілер, - драмалық театр жанрына қатты ұқсайтын түрдің бірі - ақындардың айтысы...
... Мұндағы драмалық элементтер ақынның бірме-бір, кезекпен сөз қайыруында, сөздің драмалық шығармаларды, кейіпкерлердің диалогі, монологі тәрізді келіп отыруында. Айнала тыңдап отырған жұрттың театрдың залында отырған адамдардай, ақынның ұтымды, өткір сөздеріне елігіп, ақынмен бірге жасауында [20, 21].
Көңіл бөліп айтатын нәрсе - Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев бұдан әрі қарай ақындардың орындаушылық шеберлігін ашады, олардың іс-қимылы мен ән әуені, сарыны тыңдаушыларға үлкен әсер ететінін айтады, тыңдаушылардың біресе күліп, біресе жылап, біресе уайымдап, ақынмен бірге, шығарма кейіпкерлерімен бірге әр түрлі күй кешетінін баян етеді. Жұрттың ынтасын аудару үшін ақындар әр қилы әдіс-тәсіл қолданатынын, бетін құбылтатынын, денесін ырғап, көзін ойнататынын, тіпті қыза-қыза келе ақындардың бір орында отырмай, төрден есікке, есіктен төрге дейін шайқалып, сырғанайтынын, сондай-ақ олардың өз кейіпкерлерінің кейпіне еніп, нағыз артистік қабілет көрсететінін жақсы аңғарып, суреттейді. Міне, зерттеушілер айтыстың өнерлік қасиетін, оны өнерге айналдыратын ақындардың талантын жақсы аша алған, сөйтіп зерттеудің негізгі мақсатына жеткен.
Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев айтыстың түрлеріне де көңіл бөліп,олардың өнерлік белгілерін анықтауға ұмтылған. Осы ретте жар-жар, әзіл айтыс (қыз бен жігіт айтысы), тұрмыс-салт айтысы дегендерге тоқталып, олардың әр қайысысына қысқаша сипаттама береді және айтыстың Кеңес дәуіріндегі сипатын да айтып кетеді. Олар, әсіресе, ақындар айтысына мән береді, бұларды мезгіл бірлігі, оқиғаның тұтастық бірлігі сақталған ән-күйлі драмалық пьеса деп атауды ұсынады.
5. Халық творчествосындағы ән-күйдің орны. Ән менен күй - өзі де өнер, олардың орындалу мәнері, үнінің құбылуы, бір жағынан, орындаушылардың шеберлігі, диапазоны, екінші жағынан, тыңдаушылардың қабылдауы, үшінші жағынан, - мұның бәрі осы өнерді басқа түрлерден біршама оқшаулап тұратыны белгілі. Сонымен бірге автордың болуы және ән мен күйдің басқа адамдар үшін орындалуы - жалпы өнерге тән функция. Бұл жерде олардың театрлық өнерге жақындығы байқалады. Міне, осыны ескерген Шахмет Хұсайынов пен Ысқақ Дүйсенбаев ән менен күйді өздерінің зерттеу аспектісінің объектісі етіп алған. Мұнысы, расын айтқанда, жаңалық еді. Оларға дейінгі авторлар ән мен күйді бұл тұрғыда сөз қылған емес-ті [25], [26]. Ән мен күйде де өзіндік бір сюжет, идея, шиеленісу, өрістеу болатынын байқаған олар әсіресе, күйдің табиғатына, өнерлік қасиетіне айрықша көңіл бөлген. Күйдің музыкалық қасиетімен бірге мәтіндік мазмұны үлкен рөл атқаратынын да айтады және күй аңызының орындаушы үшін де, тыңдаушы үшін де өте маңызды болатынына көңіл аударады. Күймен жұбатып көңіл айту, күй арқылы ерлік, жорық оқиғаларын бейнелеу, күймен кеңесіп, күймен сырласу қазақтың әдет-ғұрып, салтында үлкен орын алады,- дей келіп [20, 23], зерттеушілер белгілі бір оқиғаны, аңызды, тіпті ертегіні күймен баяндау ертеден келе жатқан дәстүр деп есептейді. Мысалға Ақсақ құлан, Жошы хан, Саймақтың сары өзені, Тарғыл бұқа күйлерін келтіреді. Ендігі бір топ күйлерді халық тұрмысы мен арман-тілегін баяндайды деп анықтайды да, оларға Боз інген, Нар інген, Боз айғыр, Қара жорға, Аққу, Алты қаз, Кер толғау деген күйлерді жатқызады және бұларда романтикалық толғау, драмалық сюжет бар деп есептейді де, оларды музыкалық поэма деп атайды.
Бұдан әрі қарай Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев өздерінің проблемасынан сәл ауытқып, жалпы күйдің халық мәдениетінде алатын орны мен маңызы жайында, ХІХ ғасырда күйлер тақырыбы мен мазмұнының кеңейгені жөнінде, Исатай, Кенесары, Наурызбай есімдерімен байланысты күйлердің пайда болғаны туралы әңгімелейді. Соған қоса Құрманғазының өмірінен шағын мәлімет береді де, оның күй өнеріне қосқан жаңалығы жайлы, оның өз күйшілік мектебі қалыптасқаны жөнінде сөз қозғайды. Зерттеушілер күй өнерінің әсіресе ХІХ ғасырда кең жайылғанын, Батыс Қазақстанда Дәулеткерей, Сейтек, Қазанғап, Мәмен, Дина, Арқада Тәттімбет, Дайрабай, Тоқа, Қыздарбек, Сыр бойында Ықылас тәрізді атақты күйшілер болғанын, олар күй өнерін дамытып, биік дәрежеге көтергенін баяндайды, олардың өнері халықтың рухани азығы болғанын қуаттайды. Жапан түзде тау-таудың қойнауы мен сай-сайдың жылғасын мекендеген халықтың ұзақ түндегі алданышы, сусындар қорегі - сол халық композиторларының шығармалары болды, - деп жазады да зерттеушілер ойын әрі қарй былайша жалғастырады:
Ақындардың айтысы тәрізді күй шығарушы композиторлардың күй тарту шеберлігін сынасатын өнер жарысы да болған. Қона-түстене жатып айтатын ерте кездегі жыршыдай, ай жатып тартқанда таусылмайтын күйшілердің аты, олардың асқан ұсталық шеберлігі, қазақ ішінде бүгінге дейін сақталған... Әр күйдің баста бір алған екпінін бұзбай, ақырына дейін бір саздан аумай тарту, болмаса ондаған күйшілер бірінен-бірі асыру, бәсеке, жарыспен тарту, кейде аға күйшінің алдында өнерін сынату, я болмаса сыбызғы, домбыра үшеуін жарыстыра тарту, кейбір атақты күйшілер қасына топтаған күйшілерді ертіп, есік, терезені жауып, қараңғы үйде тіл қатпастан алма-кезек тарту әдетке айналып, халық музыка өнерпаздарының ортасынан орын алады [20, 25].
Осылай Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев күйшілік өнердің ерекше дамығанын, күйшілердің шеберлігі қалай ұшталатынын, күй тартысының қандай маңызды екенін және күйшілердің дәстүрі мен әдіс-тәсілдерінің мол болатынын әдемілеп баяндайды, сондай-ақ күй тыңдаушылардың топтасып, бас қосып, өнер жарыстыратын салты болғанын дәләлді көрсетеді.
Топтасып жүріп өнер көрсету, әсіресе, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өте кең жайылып, дәстүрге айналады. Бұл тұста күйшілер ғана емес, әнші-ақындар, сал-серілер үлкен мектеп қалыптастырады. Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайынов А.Жұбановты қолдап бұл мектептің басында Біржан сал тұр деп есептейді. Осы үрдісті әрі қарай Ақан сері, Жарылғапберді, Балуан-Шолақ, т.б. жалғастырып, дамытып, елге кеңінен жаяды.
Мақала авторлары Біржан сал мен Ақан серінің әншілік өнерін талдай келіп, олардың бір-бірімен жалғас, тығыз байланысты екенін айтады. Ақан Біржанның ән школасын ғана емес, оның серілік, салдық, халық өнеріне кіргізетін жаңалығын да қолданады. Қасындағы жолдастарына бір өңкей түстен ат мінгізіп, ер-тұрманды бір өңкей жасатып, киімді ала-құла, патсайы-шайлан кигізіп, бастарына кәмшат бөрік, қолдарына үкілі домбыра ұстатап, ел қыдырып ойын-сауыққа қатынасуы, Ақмола, Атбасар, Көкшетау жәрмеңкелерінде халық алдында ойын көрсетуі, халық өнерпаздарынан құралған, өз алдына ансамбль тәрізді...
Отырықшы болған қаласы, сауық жасайтын орны, театры жоқ, көруші зрителі әр шоқының бауырында, әр төбенің астында көшіп-қонып жүрген дәуірде салдық пен серілік көшпелі дәуірдің артистік кәсібі сияқты болды. Өйткені Ақандай әрі әнші, әрі ақын сері ән мен күйдің, поэзияның туын қолдарына биік ұстаған адамдар халықтың ғұрып-салтындағы ойын-сауығының туын да биік ұстады [20, 26].
Зерттеушілер ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жерінде экономикалық өзгерістермен бірге келген үлкен жәрмеңкелер мен шаһарлар базарында өтетін ойын-сауықтардың айтарлықтай театрланғанын, оларда көрсетілетін өнер түрлерінің көбейгенін, сауықшылардың әр түрлі талант иесі болғанын, олардың өнері біршама кәсіби сипатқа көше бастағанын нақты мысалдар арқылы көрсетеді.
Осы базар өмірі, - деп жазады авторлар, - қуақы тақпақшылар мен күлдіргіш қулар, ойынпаз шеберлердің бұрын үй ішінде қызойнақ, шілдеханада көрсететін ойындарын базар маңына шығартады. Базардың саудасымен байланысты ірі байлар халық өнерпаздарын жүйрік аты тәрізді, өзінің байлық дәрежесіне мансап ретінде пайдаланады. Көптің жиналған жері, базар алаңдарында оларға ойын жасатқызады [20, 27].
Осы орайда мақала авторлары Шашубайдың көп қырлы өнерін сипаттайды, Қалибектің ойнаған қуақылығын, т.б. өнерпаздардың істеген әрекеттерін айтады. Мысалы, Шашубайдың әр өлкеде өткен жәрмеңкелерде ақын ретінде айтысып та, әнші болып та ән шырқаумен қатар жонглерлік өнер көрсеткенін, оның базардағы көпшіліктің алдында аттың үстінде төбесімен тік тұрғанын баян етеді. Әрине, мұнда театрлық, сахналық сипат бар, бірақ таза театр емес. Өйткені Шашубайдың өнері- өз кейпін өзгерту емес, рөл ойнау емес, сауық құру, елді көңілдендіру. Мұнда цирк өнері көрініс береді.
Шашубайға қарағанда Қалибектің қуақылығы театрлық өнерге бір табан жақын. Ол өзінің орындаған әзіл-сықақ әңгімелерінде кейіпкерлердің рөліне еніп, олардың мінезін, жүрісін, сөйлеу машығын, сыртқы пішінін дәл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы
қоғамдық-саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2.Ысқақ Дүйсенбаев - фольклор мәтінін зерттеуші ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..28
2 Лиро-эпос саласындағы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Қозы Көрпеш - Баян Сұлу жырын зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Қыз Жібек жыры туралы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиетті, оның мән-маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жетпіс жылдық тарихы бар кеңес заманында қазақ әдебиеттанушылары, әдебиет тарихы мен әдеби сынға байланысты іргелі ғылыми еңбектер жазып, ұлттық әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен еңбек сіңірді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының ХХ ғасырдағы ең ірі жетістігі - алты кітаптан тұратын үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихында (1960-1967) [1], [2], [3], [4], [5], [6] халық ауыз әдебиетінен бастап, жаңа сипат пен жаңа мазмұндағы қазақ кеңес әдебиетіне дейінгі кезеңдер социалистік әдістемелік принцип тұрғысынан жан-жақты зерттелді. 1968-1979 жылдар аралығында қазақ әдебиеттанушы-ғалымдарының алдыңғы, кейінгі талантты буын өкілдері бір кісідей атсалысқан осы ұжымдық іргелі ғылыми еңбек негізінде қазақ әдебиеті тарихының үш томы орыс тілінде жарық көруі республиканың ғылыми, мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. [7], [8], [9]. Себебі, қажырлы еңбек нәтижесінде қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырды қамтыған тарихы сол кездегі алып империя - Кеңес Одағы құрамындағы он бес одақтас республикаға, қазіргі он бес тәуелсіз мемлекетке танылып, миллиондаған оқырман қолына тиді.
1960-1970 жылдары қазақ әдебиеті тарихының жеке кезеңдері мен көкейкесті мәселелеріне, проза мен поэзияның көрнекті өкілдерінің шығармашылығына байланысты тыңнан жазылған әдебиеттанушылық еңбектер жарық көрді. Осы кезеңде академик-жазушы М.Әуезов қалаған абайтану ілімі ұлттық әдебиеттану ғылымының жетекші саласы ретінде орнығып, Абайдың ақындық шеберлігі мен талант қырларын тереңдеп ашқан көптеген тың ғылыми зерттеулер жазылды. 1970 жылдары әуезовтану ғылымы да қалыптасып, өзіндік өрнегімен дами бастады.
Кеңестік кезеңде қазақ әдебиеттану ғылымымен бір қанатта ұлттық фольклортану ғылымы да қарыштап дамыды. Қазақ халық ауыз әдебиеті туралы, оның түрлі жанрлары туралы ғылыми-типологиялық, текстологиялық тұрғыдағы іргелі зерттеу еңбектер жарияланды.
Ұлттық әдебиеттану мен фольклортану ғылымының одақтық және әлемдік деңгейде танылуына көрнекті ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев (1910-1976) қомақты үлес қосты. Ол өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін ашып зерделеуге айтарлықтай үлес қосты. Бұл игі істе ол әдебиетіміздің ірі тұлғалары М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев, М.Базарбаев, Н.Смирнова секілді зерттеушілермен бірге жемісті еңбек етті. Алайда ғалымның сан салалы ғылыми еңбектері әлі күнге дейін арнайы зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Сол себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығы арнайы зерттеудің мәні зор.Осыған орай, ең алдымен оның өскен ортасы мен оқып білім, тәлім-тәрбие алған өмір кезеңдеріне зер салған жөн.
Ы.Дүйсенбаев 1910 жылдың 14 қазанында Ресей Федерациясына қарасты Омбы облысының Таврия ауданындағы Қаушапқан ауылында дүниеге келіп, алғаш сондағы мектепте оқып сауатын ашады. Ол 1926 жыл мен 1939 жыл аралығында Қызылорда қаласындағы халық ағарту институтында, кейін Омбы қаласындағы рабфактың дайындық бөлімінде, Қазақтың Мемлекеттік университетінің дайындық курсында, Москваның геология-барлау институтында оқиды. 1939 жылы ССРО Жазушылар Одағының (кейін А.М.Горький атындағы) Әдебиет институтын бітіріп, 1942 жылға дейін Қазақтың Мемлекеттік Әдебиет баспасында редактор, артынша ССРО Ғылым академиясының Қазақ филиалында кіші, аға ғылыми қызметкер, сектор меңгерушісі болып жұмыс істейді. 1942-1946 жылдары Армия қатарында соғысқа қатысады, Қызыл Жұлдыз, Ұлы Отан соғысы ордендері және медальдармен марапатталады. 1946 жыл мен 1976 жылдың қарашасының 21-дейін Қазақ ССР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Әдебиет тарихы бөлімінің меңгерушісі болып істеді. 1955 жылы Қазақ халқының әлеуметтік-тұрмыстық эпосы (орыс тілінде, ғылыми жетекшісі Н.С.Смирнова) кандидаттық диссертация, ал 1967 жылы Қазақ халқының революцияға дейінгі әдебиет тарихын (XVІІІ-XІX-XХ ғасыр басындағы) зерттеудің мәселелері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының 25 жылдық тойына орай Ы.Т.Дүйсенбаевқа Қазақ ССР-нің ғылымына еңбегі сіңген қайраткер деген құрметті атақ берілді.
Бүкіл саналы өмірін туған халқының фольклоры мен әдебиетін зерттеуге арнаған Ы.Т.Дүйсенбаев Қозы Көрпеш - Баян Сұлу (алғы сөзі мен түсінігі бар ғылыми басылым. (22,75 б.т. 1959 ж.) Сұлтанмахмұт Торайғыров (4,1 б.т. 1967), Ғасырлар сыры (11,3 б.т. 1970ж.), Қазақтың лиро-эпосы (8,5 б.т. 1973 ж.), Мұхтар Әуезов (9,1 б.т. 1974 ж.), Мухтар Ауэзов (2,5 б.т. 1957 ж., Е.В.Лизуновамен бірге), Эпос және ақындар мұрасы (16 б.т. 1987 ж.) атты көлемді монографияларынан тыс, Қазақ әдебиеті тарихының алты томдығына (қазақша, орысша) жеке тараулар жазды. Сол дәуір әдебиетіне арналған хрестоматиялар мен жинақтарға, энциклопедияларға әр алуан мақалалар жазып жариялады. Сондай-ақ сан түрлі газет-журналдарда да әдебиет тарихы мәселеріне арнап бас-аяғы 60-қа тарта зерттеу еңбектері басылып жарық көрді. Бұлардан тыс ол ұлы Абайдың, сондай-ақ С.Торайғыровтың шығармалар жинағын (1967, 1977) дайындауға басшылық жасап, көлемді де мәнді алғы сөздер жазды. Айман-Шолпан, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу (1957 ж.) жинақтарына алғы сөз жазып, ғылыми түсінік пен текстологиялық жұмыстар жүргізуге басшылық етті.Зерттеушінің әр кездегі конференциялар мен әдебиет тарихына арналған алқалы мәжілістерде жасаған ғылыми баяндамаларының өзі сан алуан.
Ғалым фольклортанушы ретінде Қозы Көрпеш-Баян Сұлу, Қыз Жібек ғашықтық жырлары мен басқа да эпос туындыларын саралаған іргелі монографиялық еңбектерімен фольклортану ғылымында өзіндік орнын қалдырды. Әдебиет тарихын зерттеуге де белсене қатысып, үш томдық Қазақ әдебиеті тарихының белді авторларының бірі болды. Жаңа қалыптасқан абайтану ғылымына да үлесін қосып, абайтанушылық еңбектерімен көрінді. Ұстазы әрі қаламдас досы М.Әуезов туралы да зерттеулер жазып, әуезовтану ғылымын бекіте түсті.
Осыған дейін басқа белгілі әдебиеттанушы-ғалымдар туралы диссертациялар жазылғанымен Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасы әлі жеке зерттеу нысаны ретінде, арнайы қарастырылған емес.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклоры, әдебиет тарихы мәселелерін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев сынды ғалымдармен қатар өзі қатарлы әдебиет зерттеуші ғалымдармен бір кісідей дамытуға қалам қайратымен қатысқан Ы.Т.Дүйсенбаевтың артында қалған ғылыми мұрасын сала-сала бойынша саралаудың маңызы зор. Қазақ әдебиеттанушыларының ұзақ жыл тер төккен қажырлы еңбегі нәтижесінде жарық көрген үш томдық Қазақ әдебиетінің тарихы 2-томының бірінші, екінші кітаптары Ы.Т.Дүйсенбаевтың тікелей басшылығымен дайындалды, өзі де осы томдарға жеке тараулар жазды. Ғалым қазақ әдебиетінің ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезі аралығындағы күрделі дәуіріне ғылыми тұрғыда талдау жасалып, осы кезеңдерде өмір сүрген көрнекті ақындардың шығармашылығын әділ бағалауға көп күш-жігерін жұмсады. Кертартпа зар заман ақындары ретінде бір жақты бағаланған Дулат, Шортанбай сияқты ақындық поэзияның ірі өкілдері шығармларының көркемдік ерекшеліктері мен халықтық сипатына байланысты өзіндік зерттеу принципін ұстанды, олардың көркем сөз тарихында алар орнын анықтауға күш салды.
Білгір ғалым Ы.Дүйсенбаев талантты фольклортанушы ретінде де танылып, Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырының алғашқы ғылыми басылымын дайындап, алғы сөзі мен түсініктерін жазды, қыруар текстологиялық жұмыстар атқарды. Ол сонымен бірге Абай, Сұлтанмахмұт, Бернияз ақындардың шығармаларын жариялап зерттеу ісінде ерекше көңіл бөліп, акдемиялық басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек сіңірді.
Әдебиеттанушы, фольклортанушы және мәтінтанушы ғалымның соңында қалған ғылыми еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты мол. Сол себепті Ы.Дүйсенбаевтың әдебиет тарихы мен фольклорды зерттеп, мәтінтану ісіне қосқан үлесін қамтыған жеке диссертациялық еңбек жазу тақырыптың өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының нысаны болып отырған әдебиет тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Ы.Т.Дүйсенбаев еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды. Өйткені, ғалым туралы Ә.Дербісәлин, М.Жармахамедұлы сияқты әдебиет зерттеушілерінің ертеректе жазылған мақалалары мен оның ғылыми еңбектеріне арналған рецензияларды Ы.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын толық әрі әділ бағалау үшін, қазіргі ғылым талабына сәйкес талдау үшін жеткіліксіз.Рас,әдебиет тарихы, фольклор, абайтану мен әуезовтануға байланысты және текстологияға арналған зерттеулер мен монграфияларда ғалым есімі аталып, оның еңбектеріне сілтеме жасалады, кейде Ы.Дүйсенбаевтың салиқалы пікіріне өзіндік талдау жасаған тұстар да бар. [10], [11],[12],[13],[14],[15]. Алайда Ы.Т.Дүйсенбаев туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның еңбектріне салиқалы түрде ғылыми талдау жасалған емес. Сондықтан ғалымның фольклортанушылық еңбегі алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде қарастырылып отырғандығын айта кеткеніміз жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - көрнекті фольклортанушы - ғалым, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент - мүшесі Ы.Дүйсенбаевтың қазақ фольклортану ғылымына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер төмендегідей:
oo Ы.Т.Дүйсенбаевтың фольклорлық шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету;
- Ғалымның қазақ эпосын жариялау мен зерттеу принциптерін талдау;
- Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Ы.Т.Дүйсенбаевтың монографиялық еңбектері мен зерттеулері, Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев атты биобиблографиялық көрсеткіш пен Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архивінің материалдары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылыи министірлігінің Орталық ғылыми кітапханасының әдеби, қолжазба материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. жұмысында қазақ фольклоры мен әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдардың теориялық, әдіснамалық еңбектері пайдаланылды. Дипломды жазу барысында фольклор, әдебиет тарихы мен сыны, текстология мәселелеріне байланысты іргелі зерттеу еңбектер башылыққа алынды. Мәселен, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, С.Мұқанов, З.Ахметов, Н.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Дербісәлин, Ш.Сәтбаева, Х.Сүйіншалиев, М.Бөжеев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, М.Жармұхамедұлы С.Қасқабасов, және т.б. ғалымдардың қазақ эпосы мен әдебиеті туралы ой-пікірлері мен тұжырымдары еңбекке негіз болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Ғылыми жұмыста Ы.Т.Дүйсенбаевтың қазақ эпосының қалыптасуы, ғашықтық жырлар жайындағы зерттеу еңбектері, ғылыми басылымдарда жарияланған мақалалары, сондай-ақ ол жариялаған жинақтар мен түсініктемелер зерттеу нысаны ретінде алынады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Ы.Т.Дүйсенбаевтың ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетінің тарихы мен лиро-эпос туралы іргелі зерттеулер жазып қалдырған Ы.Т.Дүйсенбаеттың фольклортану, әдебиеттану және мәтінтану салалары бойынша ой-тұжырымдарын, жұмыстың негізгі қорытындыларын жалпы білім беретін мектептерде, жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің арнаулы курстарында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ысқақ Дүйсенбаевтың фольклортану саласындағы еңбектері
1.1 Ғалымның алғашқы зерттеулері және сол тұстағы қоғамдық-саяси жағдай
Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаевтың үлкен ғылымға енген шағы - 1950 жылдардың тұсы еді. Бұл кезеңде бүкіл Кеңестер Одағында өте күрделі де қайшылықты ахуал қалыптасқан болатын.Ұлы Отан соғысының зардабын жою жолындағы күйреген халық шаруашылығын қалпына келтіру, қираған қалаларды қайта тұрғызу - халық басына орасан салмақ түсірді. Осындай экономикалық, материалдық қиындықтардың үстіне саяси да проблемалар қосылып, қоғамдық ой-сананың прогрессивті дамуына біршама тұсау болды.
Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау кезеңдерінде Компартия 1935-1940 жылдардағы саясатын, идеологиясын өзгертіп, қан майданда соғысып жатқан жауынгерлердің рухын көтеру үшін бірінші кезекте орыс халқының бұрынғы заманда өткен Невский, Суворов, Кутузов, Ушаков сияқты қолбасшыларын, орыс былинасында жырланған Муромец, Попович, Никитич тәрізді батырларын еске алып, майдангерлерді солардан үлгі алуға шақырды, солардың рухы қолдайтынын айтты. Осы әдісті республикалық партия ұйымдары да қолданып, өз халықтарының ертеде жасаған қаһармандарын еске алып, солар туралы өлең-жыр жаздырып, майданда жүрген жерлестеріне хат жаздырды. Ел де бұл бастаманы қызу қолдап, халық ақындары, жазушылар, ғалымдар болып, өз батырларын үлгі етіп, солардың аруағы қолдасын деп жауынгерлерге сәлем жолдап жатты. Сөйтіп, қазақ ақын-жазушылары, зиялылары Едігені, Абылайды, Кенесарыны т.б. елін, жерін қорғаған ұлы тұлғалардың есімдерін атап, олардың қаһармандық істерін өлең-жырға қосып жатты, олар қазақтың ғана емес, басқа халықтардың да ерлерін мысалға келтіріп, қалай да әскерлердің рухын көтеруге, жауға қарсы қорықпай соғысуға шақырды [16, 235]. Мәселен, бір ғана Жамбылдың Майданға хат, Балама хат, Воронеж батырларына деген өлеңдерін атауға болады. Шындығында да, Жамбылдың да, басқа да қайраткерлердің майдангерлерге арнаған хаттары солдаттарға игі ықпал жасап, олар өздерінің жаумен аянбай шайқасып жатқанын, қалай соғысып жүргендерін баяндап, тылға хат жазғаны белгілі. Әйгілі Атамыз Жамбыл ақынға атты қазақ майдангерлерінің 1943 жылғы хаты - сөзіміздің айқын дәлелі [17, 497-501].
Алайда, бұрынғы өткен батырлар мен қайраткерлерді дәріптеу ұзаққа бармады. Соғыс бітер шақта, әсіресе, жеңіспен аяқталғаннан кейін ресми саясат пен идеологиялық жұмыс басқа сипат алды. Ұлы Жеңіс салтанатында И.Сталиннің соғыстың ең үлкен ауыртпалығын ұлы орыс халқы көтерді деп орыс елін ардақтағаннан кейін Кеңес Одағында ұлт саясаты мүлде өзгерді, орыстану ісі қолға алынды. Ол алдымен орыс жұртын мақтап шовинизмді күшейту арқылы, содан соң басқа ұлттарды кемсіту арқылы іске аса бастады. Бұл саясаттың алғашқы көрінісі ВКП(б)-ның татар обкомы туралы 1944 жылғы қаулысында нақты болды. Онда Едукей-Мурай спектаклі үлкен сынға ұшырап, Алтын Орда мемлекеті дәріптелген, сөйтіп советтік патриотизм мен интернационализмге, халықтар достығына өте зиянды деп бағаланды. Бұл сол шақтағы идеологияның бір бағытының, яғни, ұлтшылдық деген айыптау арқылы басқа халықтардың зиялы қайраткерлерін жою тәсілінің қолданылуы еді. Бұл бағыттың мақсаты - орыстан басқа ұлттың қоғамдық ойын шектеу, сөйтіп оларды тұқырту болды. Ал, екінші бағыты - космополитизмге қарсы күресу болатын. Звезда, Ленинград журналдары туралы қаулы қабылданып, Ахметова, Зощенколар сынға ұшырады, солар арқылы жалпы адамзаттық руханиятты пайдалану керек деушілерге соққы берілді.
Қазақ халқы үшін ең ауыр тигені- ұлтшылдармен күресу науқаны еді. Соғыс біткен соң Компартия бұрынғы қаһармандарды мақтаған ақын-жазушыларды, ғалымдарды буржуазияшыл ұлтшылдар деп кінәлады, оларды саяси тұрғыдан айыптап, қуғынға салды. Москвада қабылданған қаулылар негізінде республикаларда да қаулылар дүниеге келді. Сөйтіп, 1947 жылы 21 қаңтарда Қазақстан КП(б) Орталық Комитеті Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер деген атышулы қаулы қабылданды. Ол қаулыда: Институт көбінесе өткен заманға көңіл бөлді, ал қазіргі тақырыптағы жұмыс шын мәнінде жүргізілмей келді.
Институттың өткен заман мәселелеріне арналған ғылыми-зерттеу еңбектерінде саяси өрескел қателерге, ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға жол берілді [18, 1-4] - деген айыптаулар тағылып, содан кейін фольклор мен әдебиет тарихын зерттеген ғалымдар, тарихи тақырыпқа жазған ақын-жазушылар, тарихшылар қудалауға ұшырады. Соның салдарынан Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Қ.Мұхаметқанов сияқты тарихшы мен әдебиетші ғалымдар жау есебінде ұсталып, сотталды. Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, С.Мұқанов, А.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова қызметтерінен қуылды [19, 13].
Институт директоры, белгілі сыншы-ғалым Е.Ысмайылов орнынан алынып, партиядан шығарылды, кейін тұтқынға алынды. Мәдени мұраға сын көзімен қарамағаны, Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нарманбет, Мәшһүр-Жүсіп, Сұлтанмахмұт сияқты ескішіл, алашордашыл ақындарды мадақтағаны үшін көптеген ғалымдар мен әдебиетшілер сынға ұшырады. Бұл жағдай Правда газетінің Қазақстан тарихының мәселері маркстік-лениндік тұрғыда баяндалсын (1950) деген мақаласына ұласты. Онда Кенесары қозғалысын ұлт-азаттық қозғалыс деп бағалаған тарихшы Е.Бекмахановтың көзқарасы сынға алынды. Көтеріліс Кенесары қозғалысын өз мансабы үшін күрескен монархистік қозғалыс деп жарияланды. Тарихшыларға қоса әдебиеттегі Кенесары туралы жырларды зерттеушілерге кінә артылды. Абай мектебі буржуазиялық ғылым есебінде жоққа шығарылды. Мектеп оқулықтарындағы қателіктер туралы, Қазақстан Жазушылар одағындағы ұлтшылдық қателіктер туралы арнаулы қаулылар қабылданды. Осылардың нәтижесінде қазақтың ауыз әдебиеті тарихының көп шығармалары ескішіл деп жарияланып, оларды оқуға тыйым салынды. Батырлар мен эпос кейіпкерлері шыққан тегіне қарай жіктелді. Қобыланды, Алпамыс - байдың балалары, байларды қорғаған батырлар, Төлеген - бай баласы, Қыз Жібек - хан қызы ретінде бағаланды. Қазақтың бай эпосынан кедейдің ішінен шыққан Қамбар батыр мен тазша бала жайлы ертегілер ғана халықтық деп танылды. Осы саладағы асыра сілтеудің нәтижесінде Е.Ысмайыловпен бірге тарихшылар Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, әдебиет зерттеушілер Қ.Жұмалиев, Қ.Мұхаметқанов тұтқынға алынып, ұзақ мерзімге сотталды. Қ.Сәтбаев Ғылым академиясының президенті қызметінен босатылды. Вице-президент І.Кеңесбаев орнынан алынып, Қызылордаға жер аударылды. М. Әуезов Ғылым академиясы мен университеттегі профессорлық қызметінен қуылып, бой тасалап, Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаев жұмыстарынан босап қалды. Жазушылар одағы жүйесіндегі ұлтшылдық қателері - үшін одақтың төрағасы С.Мұқанов орнынан алынып, Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин сияқты ақындар партиялық жазаға тартылды. Осындай жағдайда әдебиет сыны мен әдебиетті зерттеу саласынан ғылыми пікір күтудің өзі де қиын еді. Газет-журнал бетіндегі мақалалар сынау мен әшкерелеу сарынына құрылды. Олар көрнекті қаламгерлер мен ұлттық мұраға қарсы қоғамдық пікір туғызды [19, 15-16].
Осындай алмағайып заманда Ысқақ Дүйсенбаев қорықпай, қаймықпай қазақтың рухани мұрасын зерттеуге кіріседі. Ол 1950 жылы жазушы-драматург Шахмет Хұсайыновпен бірігіп, екі мақала жазады: бірі - Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр - драмалық элементтер [20], ал екіншісі - Қазақ театр көркемөнері тууының алғашқы қадамдары [21]. Сол кезде Ысқақ Тәкімұлы Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырын зерттей бастайды да, 1955 жылы Социально-бытовой эпос казахского народа атты кандидаттық диссертация қорғайды [22].
Ысқақ Дүйсенбаевтың бұл еңбектері сол бір елді дүрліктірген дүрбелең заманда сәл де болса жұрт көңіліне үміт сәулесін түсіріп, ұлт мұрасын зерттеуге болатынына сенім ұялатқан еді. Әсіресе, алғашқы мақала өзінің аспектісімен ерекшеленіп, қазақтың дәстүрлі фольклорын, халық ойындарын- өнер ретінде қарастырған бірден-бір еңбек есебінде көзге түсті. Рас, ұлттық флоьклорымыз бен ойын-сауықтарымызды театр бастаулары деп 1926 жылы М. Әуезов [23], 1941 жылы С. Мұқанов жазған болатын [24, 89-91]. Мұхтар Омарханұлы өз мақаласында 20-жылдарда қазақ жұртына театр керек пе, керек болса, ол қандай болуы керек деген мәселеге қатысты өз ой-тұжырымын айтқан. Ол кісі жалпы театрдың әлемде, әсіресе Еуропа елдерінде халық ойын-сауықтары, діни мерекелері негізінде пайда болғанын айта келіп, оларға шолу жасайды және қазақ театры да өзіміздің ұлттық руханиятымызға арқа сүйеуге тиіс деген идея ұсынады. Осы орайда Мұхтар Әуезовтің қазақ театры қандай болуы қажет деген сөзін келтіре кеткен жөн сияқты. Егер қазақтың өзіне арналған жаңа театры салынатын болса, менің ойымша, сахнасын бүгінгі орыс театрынан гөрі басқарақ істеу керек.
Біздің ел тұрмысынан алған пьесаларымыздың барлығындағы оқиға жерде отырып ойналады. Орыс сахнасында жерде отырған артист артта отырған халыққа көрінбейді. Сондықтан біздің театрда мойны ұзын кісі болмаса, қысқа мойынды кісі сорлы болады. Ойынның қызу жерінде түрегеп кету, я болмаса орындыққа шығып алу, тәртіп бұзу - барлығы да бүгінгі сахнаның кемшілігінен туады.
Тағы бір ескертетін нәрсе - біздің театрдың декорациясы. Жаңа театр қазақ өмірінің декорациясына бай болу керек. Табиғат суретін алғанда : алыстағы тау, дала, жайылып жатқан мал, алыста отырған ауыл, желідегі құлын, өрістеп бара жатқан қой сияқтылар болу керек. Жаздыкүнгі киіз үй, қыстыкүнгі жер үйлердің де көп суреті болу керек. Тоғай суреті болса, қалың жиын тоғай керек емес, жартасты өзен тоғай, қайың тал керек. Сахнада төбешік, дөң жасаудың айласын табу керек [23, 32-33], - деп жазады Мұхтар Әуезов. Әрине, қазіргі қазақ театры ұлы жазушы ойларына сәйкес келе бермеуі де мүмкін, дей тұрғанмен Мұхтар Әуезовтің пьесалар мен тарихи драмалар қойылғанда декорацияға белгілі дәрежеде мән берілетіні анық.
Егер Мұхтар Әуезов өз мақаласын қоғамның 20-жылдардағы мәдениетті дамыту, дәлірек айтқанда театр өнерін қалыптастыру талабына жауап ретінде жазған болса, Сәбит Мұқанов 40-жылдары қалыптасып болған, елдің рухани сұранысына қызмет атқарып жатқан, профессионалды қазақ театрының қайнар бастауын қарастырып, халықтың бұрынғы той-томалақ, ас беру сияқты шаралары тұсында орындалатын әдет-ғұрып пен ойын-күлкіні, айтысты халық театры деп таниды. Мәселен, қыз-ойнақ, жар-жар (ау-жар), қулардың істері, айтыс, - міне, Сәбит Мұқанов осылардағы драмалық яки күлкілік жағдайларды театр өнерінің белгілері деп санайды. Шынында да, қазақ драматургтері өздерінің пьесаларында оларды орынды пайдаланып, режиссерлер қойылымды әдемі игерді, сөйтіп қазақ сахналық өнері өзінің топырағында туған рухани дүниеге негізделді.
Әділін айтқанда, осы Сәбит Мұқановтың мақаласынан кейін фольклор мен халық ойындарын өнер есебінде талдаған бірден-бір еңбек - осы Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаевтың бірге жазған жұмысы болды. Олар Батыс Еуропа мен Ресей елдердің театрлары халықтық әдет-ғұрпы, салтындағы ойын-сауықтың негізінде пайда болғанын еске салып, қазақтың да ежелден келе жатқан фольклоры мен ойындары театрлық сипатқа ие екенін айтады, содан соң оларды жіктеп, саралап талдайды. Қазақтың, - деп жазады авторлар, - ел болып басы құрылғаннан бергі шаруашылық жағдайы мал өсіру, кейбір аймақтарында егін шаруашылығымен айналысу, онымен бірге қолөнер кәсібі, мәселен киіз басу, түрлі кілем, алаша тоқу, тері илеу, ер-тұрман, ағаштан - кереге, уық, үй жабдықтарын жасау, темірден - сауыт-сайман, қару-жарақ соғып шығару, тағысын тағылар.
Шаруашылықтың осы айтылған негізінен туған қазақтың әдет-ғұрып жораларына байланысты эпикалық жырлар, ертегі, аңыздар, тапқырлық шешен сөздер, күлдіргі әңгімелер, алуан түрде ойналатын халық ойындары көшпелі халықтың дала табиғатына сай, сан түрлі болып келетінін көреміз. Осылардың қай-қайсысын болса да қазақ халқы өзіне рухани азық ете білді...
Театры жоқ елдің театр орнына көретін сауығы - еңбек мерекелері мен өлгенге ас беру, қыз ұзату сияқты ойын-тойларының өзекті арқауы ән мен күй, драмалық театр элементіне жататын халық ойындары болғаны да даусыз. Бұл жөнде халық жасаған әдебиет, мәдениет мұраларын, сол халықтың экономикалық қарым-қатынасы мен әдет-ғұрып жораларынан бөліп алып қарауға болмайды [20, 15].
Осы тұжырымды тұғыр етіп алып, Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайынов халық ойындарын іштей жіктеп, алғаш рет саралап, салалап талдайды. Сол кездегі методологиялық ұстаным бойынша олар ең бірінші кезекте еңбекке байланысты мерекелерде орындалатын ойын-сауықты қарастырады. Содан кейін әдет-ғұрып ойындарын бөліп алады. Үшінші топқа халық шығармашылығын, яғни фольклорды жатқызады. Төртінші топ ретінде айтысты жеке алып қарайды. Сонымен, авторлар жүйесімен нақтылап айтар болсақ, мынадай салаларда театр элементтері сақталған:
1.Еңбек мерекелері. Бұл топ іштей үш салаға бөлінген: Наурыз көже мерекесі; Қымыз мұрындық мейрамы; Күзем алу мерекесі. Зерттеушілер осы аталғандардың әрқайсысын жеке сипаттап, олардың сауықтық және ойындық белгілерін анықтаған. Сөйтіп олардан театрлық элементтер тапқан. Мысалы, Наурыз мейрамында не істелетінін айта келіп, Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев былай дейді:
Орыс, Батыс елдерінің көктемде, май айында жасайтын ойындары тәрізді (Майские игры) жаңа жылды қарсы алудағы қазақтың әдет ойындарында да қыз бен жігіттің айтысы арқылы қыс пен жаздың айқасы көрсетілетін болған. Қалтырауық қамыр кемпір, Ақ боран деп аталатын ойындар Наурыз көжеде екі жақтың тартысы арқылы ойналып, қыстың қысылшаң қаттылығын бейнелейтін болуға тиісті [20, 16].
Наурыз көже мерекесі көктемде болса, Күзем алу мейрамы күзде өткізіледі екен. Ол екі түрде өтетін болған: Үлкен күзем және Кіші күзем. Екеуін де халық ойын-думан құрып өткізген.
Зерттеушілер қарастырып отырған мерекелер мен ойын-сауықтар ел тұрмысымен тікелей байланысты. Көшпелі-бақташы халық мал шаруашылығының ыңғайына қарап жазда - жайлауға, күзде күзеуге, қыста - қыстауға көшіп отырған, соған лайық маусымдық әдет-ғұрыптар, ойын-сауықтар өткізіп отырған. Ғылымда мұндай кезде орындалатын ән-жырды, өнерді маусымдық фольклор деп атау орныққан. Міне, Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайыновтың еңбек мерекелерімен байланысты талдап отырған ойындар мен ән-өлеңдер осы маусымдық фольклорға жатады. Мұның бір ерекшелігі- іс пен өнердің бір мезгілде орындалып, қатар жүруі.
2. Әдет-ғұрып ойындары. Бұларды да зерттеушілер бірнеше топқа бөледі: жар-жар, қынаменде (немесе қыз кәде), беташар, қыз ұзату, келін түсіруден бастап марқұмға ас беру сияқты үлкен жиындар мен тойларда болатын ойындар, жеке түр ретінде топталған ақ сүйек, айгөлек, аларман, тоқтышақ деген ойындар да бар. Бұларға қоса қоштасу, естірту, жоқтау, көңіл айту өлеңдері де айтылады.
Осы жіктеу мен саралаудың мәнді екенін айта отырып, зерттеушілердің кейбір ғұрып пен салтты театрлық өнерге жатқызуы күмәнді және топтаудың өзі айтарлықтай жүйелі емес. Ең алдымен айтатын нәрсе- авторлар объекті алған материалдарын тым майдалап жіберген. Мысалы, жар-жар, қыз кәде, беташар, қыз ұзату, келін түсіру сияқты ғұрыптарды үйлену салтына байланысты ойын-сауық түрлері деп, ал естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау, қоштасу тәрізді ғұрыптарды жерлеу рәсіміне қатысты драмалық элементтер деп жүйелеу керек еді деп ойлаймыз. Екіншіден, соңғыларды әдет-ғұрып ойындары деу орынсыз. Марқұмды жөнелтуге байланысты ырымдар мен жоралғыларда ешбір ойындық белгі де, сауық та жоқ. Мұнда қайғы мен уайым. Рас, мұнда трагедиялық ауанмен бірге белгілі дәрежеде шарттылық бар. Айталық, естіртуші мен тыңдаушының рөлі, жоқтаушының сөзі мен әуені және оның тыңдаушылары- әрқайсысы өзіне тән рөл атқарып отыратындығы - осы шарттылықтың белгісі деуге болады.
Авторлардың қазақ ойындарының ішінде театрлық сипаты айқын көрінетін ойындар деп құда түсу кезіндегі әр түрлі ырым-кәделерді, жастардың ақ сүйек, алты бақан, айгөлек сияқты ойындарын сипаттап, олардың қалай орындалатынын айтуы сол кезең фольклортануы үшін маңызды болғанын айтпасқа болмайды. Бұлардың ішінде, деп жазады олар, алты бақан, айгөлек ойындары қарама-қарсы кезекпен айтылатын екі жақтың өлең жарысы арқылы ойналады. Екі жақтың да ойынды бастаушылары белгіленеді. Бір жақ екінші жақтың адамдарын әзіл өлеңмен шақырып, ойынға ән ілеседі. Шақыру өлеңінің қайырмасына көпшілік жабыла қосылады. Ойын ақыры бірін-бірі ұтумен аяқталады [20, 18].
Осы ойындардағы театрлық белгі қайсы? - деген сұрақ тууы мүмкін. Авторлар да оны нақтылап көрсетпейді. Біздің ойымызша, олар оны мақсат тұтпаған, өзінен-өзі түсінікті нәрсе деп ойлаған секілді. Анығында, мұнда театр өнеріне тән диалог пен рөлде ойнау нышандары бар. Ойыншылардың екі топқа бөлінуі, екі жақтың кезектесіп өлең айтуы, бір-бірімен жауаптасуы, өлең түрінде айтып, әрқайсысы өз рөлін орындауы - мұның бәрі фольклорлық, яғни халықтық театрға тән белгілер.
3.Халық творчествосының әлеуметтік аңызы. Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев бұл бөлімге батырлар жыры мен лирикалық ғашықтық жырларды енгізген. Осы қатарда олар жыршылық өнерді де қамтыған. Авторлар эпостың екі түрін сипаттап, оларға өз ұғымы аясында анықтама берген, бірақ батырлар жыры мен ғашықтық жырларды сөз өнері ретінде талдай алмаған. Оның есесіне зерттеушілер жырды орындаудағы ақындар мен жыршылардың өнерін жақсы баяндаған, олардың эпикалық дәстүрді жалғастырып, сақтағанын көрсетеді. Мәселен, ақындар мен жыршылар батырлар жырын немесе ғашықтар туралы эпосты орындағанда, кейіпкерлердің әрқайсысының мінезіне, кәрі-жасына, жағымды-жағымсыздығына қарай сарын қолданатыны жайында айта келіп [20, 19], Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев ойларына дәлел үшін мынандай мысал келтіреді де олардың шеберлігін ашады:
Қозы Көрпеш - Баян Сұлу поэмасындағы (ол кезде эпосты поэма деп атау әдеткі іс болған. К.Ғ.) Баянның әні дейтін ән сол ертедегі ақындардың айтуынан қалған болуға тиісті. Қарабай, Сарыбайдың сарыны, Қозы, Қодар, Таңсық, Күнікейлердің сарын дейтін сарындар халық аузында бертінге дейін сақталған... - Атақты Мұрын жырау, Шәкір ақындар ұзақ айтатын жырларында ондаған сарынды қолданады. Мынау Қобыландының Қазанға аттанардағы сарыны, мынау Тоқтарбай мен Аналықтың баласынан қауіп күткендегі зары деп, әр сарынның өзіне айдар тағып, ат қойып отырады. Тек театр сахнасында тұрып айтпағаны болмаса, әр кейіпкердің әрекетіне, мінез-құлқына қарай ән қолданып, мадақтап көтере айту не сықақтап түйрей айту, қазақтың суырып салма, ақпар ақындарында да болды. Ал, сол ақындар мен жыршылар, сахнада ойнайтын артистер тәрізді, адамның алуан түрлі мінез-құлқын, іс-әрекетін, жағымды-жағымсыздығын бейнелегенде, оның лебінен күлкі, сықақ, әзіл, аянышты хал, мұң, наз, ер тұлғасы түгел көрініп отырады [20, 19]. Авторлардың осы ойлары кейінгі театртанушы зерттеушілердің еңбектерінде қолдау тауып, кеңейтіле қарастырғаны белгілі.
4. Халық творчествосының айтыс түрі. Жалпы айтыстың билер дауының драмалық сипаты айқын екенін фольклор мен театр тарихын, драматургия саласын зерттеушілердің көбісі жазды. Осылардың алғашқылары болып, М.Әуезов пен С.Мұқановтан кейін Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев жазғанын айту керек. Олар өз мақалаласында айтыстың сахналық өнер екенін біршама толық әрі дәл айта алған. Поэзиялық ауыз әдебиетінде, - деп жазады зерттеушілер, - драмалық театр жанрына қатты ұқсайтын түрдің бірі - ақындардың айтысы...
... Мұндағы драмалық элементтер ақынның бірме-бір, кезекпен сөз қайыруында, сөздің драмалық шығармаларды, кейіпкерлердің диалогі, монологі тәрізді келіп отыруында. Айнала тыңдап отырған жұрттың театрдың залында отырған адамдардай, ақынның ұтымды, өткір сөздеріне елігіп, ақынмен бірге жасауында [20, 21].
Көңіл бөліп айтатын нәрсе - Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев бұдан әрі қарай ақындардың орындаушылық шеберлігін ашады, олардың іс-қимылы мен ән әуені, сарыны тыңдаушыларға үлкен әсер ететінін айтады, тыңдаушылардың біресе күліп, біресе жылап, біресе уайымдап, ақынмен бірге, шығарма кейіпкерлерімен бірге әр түрлі күй кешетінін баян етеді. Жұрттың ынтасын аудару үшін ақындар әр қилы әдіс-тәсіл қолданатынын, бетін құбылтатынын, денесін ырғап, көзін ойнататынын, тіпті қыза-қыза келе ақындардың бір орында отырмай, төрден есікке, есіктен төрге дейін шайқалып, сырғанайтынын, сондай-ақ олардың өз кейіпкерлерінің кейпіне еніп, нағыз артистік қабілет көрсететінін жақсы аңғарып, суреттейді. Міне, зерттеушілер айтыстың өнерлік қасиетін, оны өнерге айналдыратын ақындардың талантын жақсы аша алған, сөйтіп зерттеудің негізгі мақсатына жеткен.
Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев айтыстың түрлеріне де көңіл бөліп,олардың өнерлік белгілерін анықтауға ұмтылған. Осы ретте жар-жар, әзіл айтыс (қыз бен жігіт айтысы), тұрмыс-салт айтысы дегендерге тоқталып, олардың әр қайысысына қысқаша сипаттама береді және айтыстың Кеңес дәуіріндегі сипатын да айтып кетеді. Олар, әсіресе, ақындар айтысына мән береді, бұларды мезгіл бірлігі, оқиғаның тұтастық бірлігі сақталған ән-күйлі драмалық пьеса деп атауды ұсынады.
5. Халық творчествосындағы ән-күйдің орны. Ән менен күй - өзі де өнер, олардың орындалу мәнері, үнінің құбылуы, бір жағынан, орындаушылардың шеберлігі, диапазоны, екінші жағынан, тыңдаушылардың қабылдауы, үшінші жағынан, - мұның бәрі осы өнерді басқа түрлерден біршама оқшаулап тұратыны белгілі. Сонымен бірге автордың болуы және ән мен күйдің басқа адамдар үшін орындалуы - жалпы өнерге тән функция. Бұл жерде олардың театрлық өнерге жақындығы байқалады. Міне, осыны ескерген Шахмет Хұсайынов пен Ысқақ Дүйсенбаев ән менен күйді өздерінің зерттеу аспектісінің объектісі етіп алған. Мұнысы, расын айтқанда, жаңалық еді. Оларға дейінгі авторлар ән мен күйді бұл тұрғыда сөз қылған емес-ті [25], [26]. Ән мен күйде де өзіндік бір сюжет, идея, шиеленісу, өрістеу болатынын байқаған олар әсіресе, күйдің табиғатына, өнерлік қасиетіне айрықша көңіл бөлген. Күйдің музыкалық қасиетімен бірге мәтіндік мазмұны үлкен рөл атқаратынын да айтады және күй аңызының орындаушы үшін де, тыңдаушы үшін де өте маңызды болатынына көңіл аударады. Күймен жұбатып көңіл айту, күй арқылы ерлік, жорық оқиғаларын бейнелеу, күймен кеңесіп, күймен сырласу қазақтың әдет-ғұрып, салтында үлкен орын алады,- дей келіп [20, 23], зерттеушілер белгілі бір оқиғаны, аңызды, тіпті ертегіні күймен баяндау ертеден келе жатқан дәстүр деп есептейді. Мысалға Ақсақ құлан, Жошы хан, Саймақтың сары өзені, Тарғыл бұқа күйлерін келтіреді. Ендігі бір топ күйлерді халық тұрмысы мен арман-тілегін баяндайды деп анықтайды да, оларға Боз інген, Нар інген, Боз айғыр, Қара жорға, Аққу, Алты қаз, Кер толғау деген күйлерді жатқызады және бұларда романтикалық толғау, драмалық сюжет бар деп есептейді де, оларды музыкалық поэма деп атайды.
Бұдан әрі қарай Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев өздерінің проблемасынан сәл ауытқып, жалпы күйдің халық мәдениетінде алатын орны мен маңызы жайында, ХІХ ғасырда күйлер тақырыбы мен мазмұнының кеңейгені жөнінде, Исатай, Кенесары, Наурызбай есімдерімен байланысты күйлердің пайда болғаны туралы әңгімелейді. Соған қоса Құрманғазының өмірінен шағын мәлімет береді де, оның күй өнеріне қосқан жаңалығы жайлы, оның өз күйшілік мектебі қалыптасқаны жөнінде сөз қозғайды. Зерттеушілер күй өнерінің әсіресе ХІХ ғасырда кең жайылғанын, Батыс Қазақстанда Дәулеткерей, Сейтек, Қазанғап, Мәмен, Дина, Арқада Тәттімбет, Дайрабай, Тоқа, Қыздарбек, Сыр бойында Ықылас тәрізді атақты күйшілер болғанын, олар күй өнерін дамытып, биік дәрежеге көтергенін баяндайды, олардың өнері халықтың рухани азығы болғанын қуаттайды. Жапан түзде тау-таудың қойнауы мен сай-сайдың жылғасын мекендеген халықтың ұзақ түндегі алданышы, сусындар қорегі - сол халық композиторларының шығармалары болды, - деп жазады да зерттеушілер ойын әрі қарй былайша жалғастырады:
Ақындардың айтысы тәрізді күй шығарушы композиторлардың күй тарту шеберлігін сынасатын өнер жарысы да болған. Қона-түстене жатып айтатын ерте кездегі жыршыдай, ай жатып тартқанда таусылмайтын күйшілердің аты, олардың асқан ұсталық шеберлігі, қазақ ішінде бүгінге дейін сақталған... Әр күйдің баста бір алған екпінін бұзбай, ақырына дейін бір саздан аумай тарту, болмаса ондаған күйшілер бірінен-бірі асыру, бәсеке, жарыспен тарту, кейде аға күйшінің алдында өнерін сынату, я болмаса сыбызғы, домбыра үшеуін жарыстыра тарту, кейбір атақты күйшілер қасына топтаған күйшілерді ертіп, есік, терезені жауып, қараңғы үйде тіл қатпастан алма-кезек тарту әдетке айналып, халық музыка өнерпаздарының ортасынан орын алады [20, 25].
Осылай Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев күйшілік өнердің ерекше дамығанын, күйшілердің шеберлігі қалай ұшталатынын, күй тартысының қандай маңызды екенін және күйшілердің дәстүрі мен әдіс-тәсілдерінің мол болатынын әдемілеп баяндайды, сондай-ақ күй тыңдаушылардың топтасып, бас қосып, өнер жарыстыратын салты болғанын дәләлді көрсетеді.
Топтасып жүріп өнер көрсету, әсіресе, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өте кең жайылып, дәстүрге айналады. Бұл тұста күйшілер ғана емес, әнші-ақындар, сал-серілер үлкен мектеп қалыптастырады. Ы.Дүйсенбаев пен Ш.Хұсайынов А.Жұбановты қолдап бұл мектептің басында Біржан сал тұр деп есептейді. Осы үрдісті әрі қарай Ақан сері, Жарылғапберді, Балуан-Шолақ, т.б. жалғастырып, дамытып, елге кеңінен жаяды.
Мақала авторлары Біржан сал мен Ақан серінің әншілік өнерін талдай келіп, олардың бір-бірімен жалғас, тығыз байланысты екенін айтады. Ақан Біржанның ән школасын ғана емес, оның серілік, салдық, халық өнеріне кіргізетін жаңалығын да қолданады. Қасындағы жолдастарына бір өңкей түстен ат мінгізіп, ер-тұрманды бір өңкей жасатып, киімді ала-құла, патсайы-шайлан кигізіп, бастарына кәмшат бөрік, қолдарына үкілі домбыра ұстатап, ел қыдырып ойын-сауыққа қатынасуы, Ақмола, Атбасар, Көкшетау жәрмеңкелерінде халық алдында ойын көрсетуі, халық өнерпаздарынан құралған, өз алдына ансамбль тәрізді...
Отырықшы болған қаласы, сауық жасайтын орны, театры жоқ, көруші зрителі әр шоқының бауырында, әр төбенің астында көшіп-қонып жүрген дәуірде салдық пен серілік көшпелі дәуірдің артистік кәсібі сияқты болды. Өйткені Ақандай әрі әнші, әрі ақын сері ән мен күйдің, поэзияның туын қолдарына биік ұстаған адамдар халықтың ғұрып-салтындағы ойын-сауығының туын да биік ұстады [20, 26].
Зерттеушілер ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жерінде экономикалық өзгерістермен бірге келген үлкен жәрмеңкелер мен шаһарлар базарында өтетін ойын-сауықтардың айтарлықтай театрланғанын, оларда көрсетілетін өнер түрлерінің көбейгенін, сауықшылардың әр түрлі талант иесі болғанын, олардың өнері біршама кәсіби сипатқа көше бастағанын нақты мысалдар арқылы көрсетеді.
Осы базар өмірі, - деп жазады авторлар, - қуақы тақпақшылар мен күлдіргіш қулар, ойынпаз шеберлердің бұрын үй ішінде қызойнақ, шілдеханада көрсететін ойындарын базар маңына шығартады. Базардың саудасымен байланысты ірі байлар халық өнерпаздарын жүйрік аты тәрізді, өзінің байлық дәрежесіне мансап ретінде пайдаланады. Көптің жиналған жері, базар алаңдарында оларға ойын жасатқызады [20, 27].
Осы орайда мақала авторлары Шашубайдың көп қырлы өнерін сипаттайды, Қалибектің ойнаған қуақылығын, т.б. өнерпаздардың істеген әрекеттерін айтады. Мысалы, Шашубайдың әр өлкеде өткен жәрмеңкелерде ақын ретінде айтысып та, әнші болып та ән шырқаумен қатар жонглерлік өнер көрсеткенін, оның базардағы көпшіліктің алдында аттың үстінде төбесімен тік тұрғанын баян етеді. Әрине, мұнда театрлық, сахналық сипат бар, бірақ таза театр емес. Өйткені Шашубайдың өнері- өз кейпін өзгерту емес, рөл ойнау емес, сауық құру, елді көңілдендіру. Мұнда цирк өнері көрініс береді.
Шашубайға қарағанда Қалибектің қуақылығы театрлық өнерге бір табан жақын. Ол өзінің орындаған әзіл-сықақ әңгімелерінде кейіпкерлердің рөліне еніп, олардың мінезін, жүрісін, сөйлеу машығын, сыртқы пішінін дәл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz