Нарманбет поэзиясындағы азаттық идеясы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Нарманбеттің шығармашылық
ғұмырбаяны ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Ақынның өмір
белестері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
1.2 Нарманбет поэзиясындағы замана
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 Ақын шығармашылығындағы азаматтық
үн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Нарманбет өлеңдеріндегі отаршылдық
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ақын поэзиясындағы ел, жер
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат баласы пайда болып, ұлт, халық, қоғам,
мемлекет ұғымдары пайда болғаннан бері көкейден кетпейтін бір құндылық бар,
баға жетпес асыл нєрсе бар, ол – тәуелсіздік. Бір халық ерте, бір халық кеш
те болса, әйтеуір бодандық бұғауын серпіп тастап, дербес, тәуелсіз егемен
ел атанса, одан артық мұрат та, мақсат та болмақ емес. Өркениетті елдердің
әлемдік қауымдастығына танымал болып отырған біздің еліміз тек экономика
саласындағы жетістіктерімен ғана емес, бай да құнарлы рухани мұраларымен де
өзгеге әйгілі болып отырғаны мәлім.
Өзің өзгеге бодан болып отырғанда ұлттық рухани иігіліктерді қаншалықты
дәрежеде зерттеп, насихаттай алатындығымыз айтпаса да белгілі. Күні кешегі
КСРО сияқты алып империяда салтанат құрып, ақ дегені алғыс, қара дегені
қарғыс болған қатаң да қасаң иделогия дүниеге әкелген маркстік-лениндік
әдіснама, социалистік реализм әдісі өз қолайына жақпаған небір ұлттық
құндылықтарды жойып жібергені немесе басқаша бағалауға ұмтылғаны дау
тудырмаса керек. Өзгеге өктемдіктерін жүргізетін империя қай уақытта
болсын, сол өзге елдегі алдыңғы қатарлы перзенттерге, бостандықты,
тәуелсіздікті ту етіп көтеріп, сана сілкінісі мен серпілісіне беттеген ақыл-
ой иелеріне қырғидай тиетіні белгілі жайт. Ел бастар көсемі, қол бастар
батырының кем болғанынан гөрі, мәңгүрттенген тобырдың мол болғаны пайдалы.
Міне, негізгі мєселемізге осы тұрғыдан үңілсек, ұзақ уақыт бойы өзінің әділ
де адал бағасын алаалмай, ұлтының, халқының қоғамдық-сана деңгейімен
біртұтас құбылыс ретінде кешенді түрде қарастылырып, зерттелмей келе жатқан
тұлға Нарманбет Орманбетұлы десек артық айтқандық болмас.
Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне бүгінгі күн биігінен
үңілсек, өткен ХХ ғасырдың басындағы ұлттық әдебиетіміздің аса құнарлы да
мәйекті деңгейге көтерілгенін байқау қиын емес. Қос ғасыр тоғысында туып,
өркен жайған, керегесін кеңейткен қазақ әдебиеті аса дарынды тұлғалармен
толықты. Ұлт ретінде жаңа яғни ХХ ғасырда жүретін жолды, алатын асуларды
межелеу қажет болды. Мақсат-міндеттерді айқындау, ұлт ретінде қазақы
болмысты алдыңғы қатарлы елдердің өмір сүру нормаларымен ұштастыра сақтау
мәселелері күн тәртібіне қойылды. Ал, бұл аталған аса күрделі жайттар
қазақтың ұлттық әдебиетінде алуан түрлі әдеби бағыт, ағым, концепциялардың
пайда болуына өз әсер-ықпалын тигізді. Қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы,
оқыған азаматтарының басым бөлшегі Ресей бодандығынан құтылу, ұлт ретінде
жүрер жолымызды айқындау мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлерін білдірді.
Алуан түрлі әлеуметтік проблемалар ішінде аса өткір тұрған мәселе – жер
мәселесі екені баршаға аян болатын. Қазақы ұғымында жер сөзі ана
сөзімен қосақтаса айтылатыны тегіннен-тегін болмаса керек. Ата-бабаның
кейінгі ұрпағына қалдырған жер-анасының өзгенің меншігіне айналып бара
жатқаны, тұтас ұлттың біртін-біртін кескін-келбеті мен болмыс-бітімінен
ажырап, мәңгүрттене бастауы елім, халқым, жұртым деген азаматтарды
бейжай қалдырмайтыны анық еді. Міне, осынау айтылған жағдаяттар ұлттық
әдебиетті жасаушылар үшін тақырыптық-идеялық ерекшеліктерді ғана емес,
көркемдік тәсіл, ізденіс, стиль, жанр саласында да аса мол өзгешеліктерді,
алуан түрлілікті, көп қырлылықты ала келгені және мәлім еді.
Тақырыпты зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
тарихындағы аса ірі ақын, философ-ойшыл Нарманбет Орманбетұлының әдеби
шығармашылығын сөз еткен Т.Ахметұлы [1], Е.Ысмайылов [2] [3], Б.Кенжебаев
[4], А.Нұрқатов [5], Ы.Дүйсенбаев [6], А.Туғанбаев [7], Қ.Мұхаметханов,
Т.Жұртбайдың, Р.Сағынбекұлының т.б. зерттеушілердің еңбектері Нарманбеттану
іліміне қосылған ірі үлес деуіміз керек. Бірақ, олардың тұсындағы замана
талабы, уақыт тынысы, салтанат құрып тұрған идеология Нарманбеттей ірі
тұлға туралы түбегейлі де кешенді, шыңғырған шындыққа негізделген саралы ой
айтуға мүмкіндік бермегенін жадымыздан шығармағанымыз абзал. Өйткені
әдебиет пен өнер бойынша 1930-40 және 1950 жылдар басында қабылданған
партиялық қаулы-қарарлар 1989 жылы ғана күшін жойған болатын. Онда тұтас
қазақ әдебиетінің, соның ішінде ХХ ғасыр басындағы сөз өнерінің айтулы
тұлғаларының өмірі мен шығармашылығын зерттеуде, әдеби мұраларын бағалауда
орын алған идеологиялық қателіктер Советтік кезеңге дейін өмір сүріп, өз
уақыты үшін көкейкесті болған қоғамдық тақырыпты, халық пен дәуір тақырыбын
өткір сөз еткен бір топ тұлғалы қазақ ақындарының творчествосы да өзін
бүгінге ғана емес, сонымен бірге өткенге де терең ізгі және демократиялық
көзқарас рухында принципті жаңаша оқуды талап етеді деп атап көрсетілді.
Аталған партиялық қаулы-қарарлардың күшін жоюы қазақ әдебиетінің тарихын
ақиқат тұрғысынан Жан-жақты зерттеуге жол ашты. Солардың қатарында ақын
Нарманбет мұрасы да араға ұзақ жылдар салып туған халқымен қайта қауышты.
Міне, еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өз ұлтының азаттығы мен еркіндігін
жырлаған
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсат,
міндеттеріне төмендегілер жатады:
-Қазақ әдебиеттану ғылымында Нарманбет ақын Орманбетұлының өмірі мен
шығармашылық еңбегіне қатысты ертелі-кеш жазылған еңбектерді бүгінгі күн
биігінен саралап, зерделеуден өткізу. Нақты, бұлтартпас айғақтарға
негізделген ой-тұжырымдарды ғылыми айналымға қосу;
-ХХ ғасырдың басында Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық-әлеуметтік, саяси,
тарихи, рухани жағдаяттарды кеңінен шола отырып, ақын мұрасын сол
жайттармен тығыз бірлікте, кешенді түрде, органикалққ байланыста қарастыру;
-Ақын шығармаларының көркемдік-эстетикалық құндылықтарын жан-жақты
талдау. Дәстүр мен жаңашылдық сияқты категориялар ауқымында ақын
төңірегіндегі, алды-артындғы рухани шүйгіндікті талдаудан өткізу;
-Нарманбет ақынның әдеби мұралары құдылықтарын талдай отырып,
типологиялық өрісіне саралау жүргізу;
-Ақын поэзиясының тақырыптық-идеялық, құрылымдық, жанрлық, стильдік,
тілдік сипаттарына қатысты ғылыми пайымдаулар жасау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық және
методологиялық өзегі Қазақстан және шетел ғалымдарының көркемөнер жайлы,
әсіресе, көркем әдебиетті жасаушы аса танымал, ірі тұлғалар жайлы жазылған
еңбектеріне негізделді. Нарманбет ақын мұрасы алуан қырлы, сан салалы және
қазақ әдебиеттану ғылымында біртұтас кешенді зерттеуге айнала қойған жоқ,
сондықтан да ұлттық әдебиеттану ғылымындағы салыстырмалы зерттеу әдісі
басшылыққа алынды, мағыналық-құрылымдық талдау өлшемі басты назарда болды.
Зерттеу нысаны ретінде Нарманбет Орманбетұлының бізге мәлім бүкіл
шығармалары алынды. Зерттеу жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымының ірі
зерттеушілері А.Байтұрсынов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
М.Қаратаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, М.Базарбаев, З.Қабдолов,Т.Кәкішев,
Қ.Мұхаметханов, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Ж.Ысмағұлов,
С.Негимов, Р.Тұрысбек, Б.Мамраев, З.Бисенғали, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Жүсіп, т.б.
еңбектері басты назарда болды. Сонымен бірге орыс ғалымдарының зерттеу
дүниелері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелері мен негізгі тұжырымдары мектеп оқушыларына ХХ ғасырдың басындағы
қазақ әдебиеті тарихына арналған арнайы курстарда теориялық-тәжірибелік,
дәйектік негіз бола алады. Сондай-ақ сол өткен ғасырдың бас кезіндегі
танымал қазақ қаламгерлерінің шығармашылықтары туралы факультатив сабақтар
мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Жұмыста ҚР Ұлттық Ғылым академиясының
қолжазбалар қорындағы ақын Нарманбет Орманбетұлы өмірі мен шығармашылығына
қатысты жазылған Тұрғанбек Ахметұының қолжазба (1939) деректері,
Е,Ысмайылов алғысөзі, құрастыруымен жарық көрген Нарманбеттің өлеңдері
жинағы (1939) пайдаланылды. Сондай-ақ Нарманбет Оманбетұлының А.Туғанбаев
құрастыруы, алғысөзімен жарық көрген шығармалары (1998), Т.Жұртбай
алғысөзімен жарық көрген Кер заман (2004) кітаптары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Н.Орманбетұлының
шығармашылық мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау,
жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Нарманбеттің шығармашылық ғұмырбаяны
1.1 Ақынның өмір белестері
Қазақ поэзиясының көрнекті өкілі және ұлы Абай салған реалистік
әдебиеттің арнасын заңды жалғастырушы ақындардың бірегейі Нарманбет
Орманбетұлы.
Нарманбет ақынның қалам ұстаған уақыты ХІХ ғасырдың соңы болғанымен,
өндірте жазып, шығармашылық жағынан толысып, поэзиясының үлкен көркемдік
бағыт алған мезгілі ХХ ғасырдың басы болып есептеледі. Сол уақыттағы, яғни,
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында
өзіндік орны бар ақындар қатарында Н.Орманбетұлының шығармашылығы айрықша
аталуы заңды. Алайда ол кешегі күйреген кеңестік дәуірдегі қатаң
бақылауында болған қазақ әдебиеттану ғылымында өз бағасын ала-алмады. Оның
басты себебі - кеңестік идеология талаптарынан туындаған әдебиет пен өнер
мәселелері бойынша 1930-40 жылдардағы және 1950 жылдардың басында
қабылданған қаулы-қарарлар еді. Біріншіден, ақын поэзиясындағы елшілдік
мұратымен астасып жатқан, мәні мен мағынасы зор азаттық ұранын ту етіп
көтерген толғақты ойлар зар заман сарыны, ұлтшлыдық көрініс деп
маркстік-лениндік әдіснама тұрғысынан қараланса, екіншіден, Алаш
зиялыларымен рухани үндестігі, сондай-ақ болыс болуы, отаршылыдық саясатты
ашық қасаң идеологиямен еш жанаспаған еді. Академик С.Қирабаевтың Қазақ
әдебиеті тарихының ақтаңдақ беттері ХІХ-ХХ ғасырлар тұсында тіпті көп. Бұл
тұстағы біздің қоғамдық саясатымыз орыстармен қатынасымызға негізделеді.
Барлық тарихи оқиғалар мен әдеби туындыларға осы тұрғыдан баға берілді.
Сондықтан бұл дәуірлердің әдебиеті коммунистік идеологияның қысымына
көбірек ұшырады [8,16] деген пікірі ойымызды нақтылай түссе, академик
Р.Нұрғалидың: Қазақ халқының ұлттық рухының тамырына балта шабу үшін
коммунистер, ең алдымен, осы қозғалыстың бастау көзінде тұрған Алаш
көсемдерін, большевизмді жақтаған, кеңес үкіметін мадақтаған коммунист
зиялылардың өзін де сыпырып әкетіп, көзін жойды [9,5] деген пікірі қазақ
халқының басынан кешкен талай қиянатты айқын танытады.
Н.Орманбетұлы бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын
болысында (Қарағанды өңірінің Тоқырауын өзенінің бойындағы Саға жерінде)
өмірге келді. Оның туған жылына қатысты деректер бірізді емес. Мысалы,
Е.Ысмайылов жарыққа шығарған Нарманбеттің өлеңдері атты кітаптың
алғысөзінде ғалым ақын 1860 жылы туған деп көрсетеді [2]. Ал 1998 жылы
Нарманбет ақынның шығармаларын толықтырып құрастырушы Қазақстан
Республикасы оқу ісінің озық қызметкері, жоғары дәрежелі мұғалім
А.Туғанбаев Ақынды көрген, одан сөз үйренген қариялардың айтуына қарағанда
Нарманбет 59 жасында 1918 жылы дүние салған. Бейітінің басына қойылған
құлпытаста 1895 жылы туып, 1918 жылы өлді деп жазылған. Құлпытасты ақынмен
көп жылдары қатар жүрген үзеңгілес жолдасы, Ә.Бөкейхановтың туған інісі
Смақан қария қойған. Сондықтан біз осы деректерге сүйеніп, ақынды 1859 жылы
туды деп көрсеттік [7,8] деп жазады. Біздіңше, А.Туғанбаев атап
көрсеткеніндей, Смақан қария қойған құлпытастағы көрсетілген ақынның туған
жылы оның өмірге келген уақытын айқындаудағы бірден бір дұрыс дерек болып
табылады. Оны Қарағанды өңірінен шыққан айтулы қоғам, әдебиет
қайраткерлерінің өмірін тыңғылықты зерттеуші, өлкетанушы Ю.Попов деректері
де растайды.
Туған халқының рухани мұрасынан нәр алып өскен Нарманбеттің ақындық
тұлғасының қалыптасуына от ауызды, орақ тілді шешендігімен дүйім елге
әйгілі болған әкесі Орманбеттің де ықпалы зор болды. Орманбет Байжомартұлы
қара қылды қақ жарған әділдігімен, турасын айтып тіліп түсер төрелігімен
мәлім қазақтың атақты билерінің бірі болған. Сондай-ақ ол Қарқаралы уездік
әкімшілігінде беделді қызметке де ие болған. Әке тәлім-тәрбиесіндегі
болашақ ақын әуелі ауыл молдасынан сауатын ашады. Болашақ ақын сегіз
жасынан бастап сол кездегі дәстүр бойынша алғашқыда Түркиядан көшіп келіп,
Орманбет ауылына тұрақтаған, аузынан дұға төгіліп, көріпкелдікпен ем
жасайтын айтулы тұлға ғұлама Қари деген молдадан ескіше, кейін ел аралап
бала оқытып жүрген татар Шаяхметұлы Хасен деген жігіттен жаңаша сабақ
алады. Екі үлкен молданың алдын көріп, мұсылманша жақмы сауат алуы шығыс
классикасымен ерте танысып, одан нәр алуына, әдеби тілде жазылған қолжазба-
көшірмелермен таныс болуына мүмкіндік жасайды [7,11],
1872-73 жылдары Қарқаралыдағы екі кластық орыс мектебінде білім алады.
1939 жылы басылып шыққан Нарманбет өлеңдері атты кітаптың кіріспесінде
ғалым Е.Ысмайлов жазғандай: Нарманбет 10 жасынан бастап Қарқаралы
қаласындағы екі класты орыс мектебіне түсіп оқиды, жас күнінен-ақ орысша
оқи, жаза, сөйлей білетін білім алады, қалада оқып жүргенде, ел басқару
ісіне байланысты орыстың оқыған адамдарымен жақындығы араласып, қарым-
қатынасы күшті болады. Бертін келген кезде бірер жыл болыс болғанда дуанға,
жоғарғы ұлықтарға жазылатын хаттарды, қатынастарды өзі орысша жазып
отырған, хатшылық, переводшік қызметтерін өзі атқарған. Алайда Нарманбет
оқуын толық тамамдай алмайды. Бұған қатысты зерттеуші А.Туғанбаев
Нарманбеттің түскен оқуын толық аяқтап шығуына ел ішіндегі бақталастық пен
партиягершілік кедергі жасайды. Атадан балаға мұра ретінде беріліп келе
жатқан ел билігін қолдан шығармау қамын ойлаған Орманбет баласын оқудан
ерте шығарып, атқа мінгізеді. Өзіне көмекшіліккее алып, ел билеу істеріне
баули бастайды [7,13] деп жазады.
Өзіндік ізденісімен туған халқының әдебиетін жетік білумен қатар Шығыс,
Батыс елдерінің әдебиетін терең игереді. Інжіл, Құран оқыдым, Көңіліме
тоқыдым немесе Пушкин менен Лермонтов біздей ақын емес пе, Ақын болған
адамдар елдің қамын жемес пе деген өлең жолдары да Нарманбеттің білім
алған нәрін көрсетеді. Бұл тұрғыда мұсылманша да бірталай оқыған ақын Шығыс
әдебиеті мен философиясын жеткілікті меңгеріп, сонымен қатар орыс
әдебиетінің озық үлгілері саналатын А.С.Пушкин, Ю.М.Лермонтов, Л.Н.Толстой
шығармаларымен танысады.
Бұқар жырау, Дулат, Шортанбай сынды азулы ақындар мұрасынан сусындап
өскен Нарманбеттің шығармашылық ізденісіне Абай поэзиясы айрықша әсер
етеді. Ұлы ақын шығармаларын ынта қойып оқыған ол Абайдың ақындық дәстүрін
тікелей бойына сіңіріп, ұлы сөз зергерінің әдеби мектебінің тағылымын
алады. Абаймен аталас ақын ұлы сөз зергерінің әдеби мектебінен тәрбие
алғанын:
Өзімді алма, сөзімді ал, - деген Абай,
Алмаса да сөз жазды-ау талай-талай.
Ағаты болса ғадауын өтінемін,
Сен соның інісі едің,-деме, пәле-ай [10,13] – деп
мақтанышпен айтқан да болатын.
Ол өзінің ұстазы Абай хакімдей халықты оқу-білімге үндеді, патша
өкіметінің отаршылдық саясатын, сол жүйеге малданған қазақ жандайшаптарының
озбырлығын нысанаға алып әшкерелейді. Есейіп ел билігіне араласқан
Нарманбет 1880 жылдардың аяқ шенінен бастап, сол кезде қазақ даласына
кеңінен тараған Абайдың озық ойлы поэзиясымен танысады. Міне, осы кезден
бастап, Абай өлеңдері ақынның қоғамға деген көзқарасын түбегейлі өзгертеді.
Оның шығармашылығы халықты құлдық санадан арылту үшін оқу-білімге үндеу,
патша өкіметінің отаршылдық саясатын, ел атқамінерлерінің түймеге сатылған
опасыздығы мен орыс шенеуніктерінің озбырлығын шенеу мен сынауға ойысады.
Абай – бүкіл дәуірдің перезенті, перезенттен көтерілген ұстазы [11,51]
десек, азаматтық тұғыры, әлеуметтік мұраты асқақ Абайдың үлгі шашқан
өнегесін ұстанып, өмір шындығын, заман келбетін Абайға тән реалистік
тәсілмен мейлінше айқын єрі шынайылықпен бейнелей білді.
Сондықтан да ақындық ізденісіндегі алғашқы белес саналатын 1886-1895
жылдар аралығанда жазылған Замана, Патшаның тағы бір политикасы
өлеңдері Нарманбеттің азаматтық тұлғасының тұтас болмыс-бітімі туған
халқының қайғы-қасіретімен, тағдырымен біте қайнаса қалыптасу үстінде
екенін көрсетеді. Мәселен, Заман өлеңінде зар заман ақындары сарынында
отаршылдық қысыммен қазақ халқының басына қилы да күрделі кезең туғанын
айта келіп:
Бай озды қамал бұзған батырдан да,
Ақша озды бұл заманда ақылдан да.
Жетісіп жанның бірі ербеңдейді,
Япыр-ай, дария тасып, тартылған ба?!
Көптен аз қорқады екен ақырғанда
Түйме алтын түкірігі қақырғанда.
Ақуалын замананың ойлай-ойлай,
Жүрегім қарсы айрылды аһ ұрғанда [10,58] деп жырлайды. Ал
Патшаның тағы бір политикасы өлеңінде Ресей империясының орыстандыру,
шоқындыру саясатын батыл да ашық әшкерлейді [10,61-62].
Нарманбет бірнеше жыл қатарынан болыс болған, қоғамдық өмірге жан-жақты
араласқан көкірегі ояу, көзі қарақты адам. Ол Балқаш болыстығындағы №3
ауылға бірнеше рет 1888-1903 жылдар аралығында халық биі болып сайланады.
1895-1897 жылдары болыстық басқарма орынбасары, 1890-1892, 1908-1910 және
1911-1913 жылдары болыс болды. Он жыл көлемінде Қарқаралы уезінің сот
алқасының құрамында да болды.
Оның болыстық қызметі халықтың береке-бірлігін сақтау, ел ішіндегі
отаршылдықтан өрістей бастаған озбырлық пен парақорлықты ауыздықтау және
әлеуметтің ғылым-білім жолымен дамуына ұйытқы болу сынды маңызды істермен
сабақтас. Әсіресе, ел басқару жұмысында жүргенде ел ішіне дендей бастаған
ұрлық, өтірік парақорлыққа қатаң тиым салып, балаларды оқыту, мектеп ашу
ісіне айрықша көңіл бөледі. Сондықтан да Нарманбеттің осы игілікті істерін
ХІХ және ХХ ғасырдың басында Балқаш өңірінде әйгілі болған Тілеш Тумабаев,
Оспан Алданазаров, Ахмет Құбылтаев, Атығұл Бертісов, Домбай Қожажанов,
Шұғайбек Ахметов сынды өзге де дала ақсүйектері мен билері қолдады. Ал дала
генерал-губернаторы Г.А.Колпаковскийдің 1885 жылғы 6 қаңтардағы бұйрығымен
Н.Орманбетұлы болыстық қызметіндегі адал еңбегі үшін мақтау қағазымен
марапатталды [12].
Қоғамдық өмірге белсене араласқан Н.Орманбетұлы Ресей империясының
отаршылдық саясатына қарсы халықтық үн көтерілген 1905 жылғы Қоянды
жәрмеңкесіндегі атақты Қарқаралы петициясына қатысушылардың бірі болды.
Патша өкіметі бұл акцияны барып тұрған саяси күрес деп тауып, жергілікті
басқару органдарынан бақылауды күшейтуді талап етеді. Дала генерал-
губернаторы хұзырхатты ұйымдастырған адамдарды анықтап, олардың үстінен іс
қозғау жөнінде Қарқаралы уезінің бастығына нұсқау береді. Уез бастығы
Оссовский өзінің тексеру жұмысытарының барысында хұзырхатты
дайындағандардың басшылары Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаев
екендерін дәлелдеп, қазақ тілінен орыс тіліне аударған Т.Нұрекенов болғанын
да анықтап, олардың үстінен іс қозғап, арттарынан аңдушылар қойды
[13,646]. Бұл жерде атақты Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылар Алаштың
көсемдері, соның ішінде А.Байтұрсынов десек, халқымыздың қоғам және әдебиет
қайраткері Қарқаралыда бастапқыда сыныптық орыс-қазақ, кейін қалалық
училищенің оқытушысы болғаны мәлім. Міне, Нарманбет ақын Мектеп бастығына
өлеңінде А.Байтұрсыновтың ұлтты ағарту мен оятудағы қызметін ереше бағалап,
халқымыздың отарлық қысымдағы мүшкіл халын жеткізеді:
Мүбәрәк болсын тойыңыз,
Мақпал болсын ойыңыз,
Зерек болып шәкірттер,
Бәлент болсын бойыңыз!
Бұйырмаңыз айыпқа, ауыл алыс,
Болмады тойғы сояр қойыңыз.
Қараңғы қасірет бұл күнде-
Басында тұр қазақтың.
Қатарында біз қалдық-
Ойын-күлкі мазақтың.
Дүниесін түзей бер!
Дін көңілді безей бер!
Атын естіп қорқамыз,
Ақыретті дозақтың [10,73].
М.Әуезов Ахаңның елу жылдық тойы деген мақаласында 1905 жылы
Қарқаралыда Ахаңмен басқа біраз оқығандар бас қосып, кіндік үкіметке қазақ
халқының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген, ол петициядағы аталған үлкен
сөздер: бірінші, жер мәселесі. Қазақтың жерін алуды тоқтатып,
переселендерді жібермеуді сұраған, екінші, қазақ жұртына земство беруді
сұраған, үшінші, отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол
күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ
жұртын муфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі мәселелер
осы. Ол күндегі ой ойлаған қазақ баласының дертті мәселесі осылар
болғандықтан, Ахаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер
көп шыққан. Көпшіліктің оянуына себепші болған [14,188-189] деп
жазғанындай сол оянған ұлттық санаға серпін берушілердің қатарында
Нарманбет те болды.
Н.Орманбетұлының қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі аталған саяси
маңызы зор іс-шараға қатысқаны жөнінде Қазақ Ғылым академиясы сирек
кітаптар мен және қолжазбалар бөлімінде мынадай құнды дерек бар: ...Осы
кезде қазақ даласында қызу түрде ұлт қозғалысы басталды. Ұлтшыл
оқығандардың басы қосылып, Қарқаралы уезінде бұл қозғалыс айқын және кең
орын алды. Сол жылы Қоянды жәрмеңкесінде ұлтшылдардың мың адам қол қойған
талап-тілектеріне қызу араласты. Ол (Нарманбет) соған арнап бірнеше өлең
жазды. Мектеп бастығына деген өлеңінде ақын өзінің таптасы
А.Байтұрсынұлының алдына ұлтшылдық пікірін жайып салды. Қарқаралы
қозғалысының ұйытқысы болған Ахмет, Жақыптар жер аударылғанда шығарған
өлеңі Қазақты жүруші еді қойдай бағып. Сонымен қатар Жақып Ақпайұлы екеуі
Алаш Орданың сайлауын өткізуге бара жатып бір үйде шығарған өлеңі
Құрылтайға бара алмай құр қалмайық деген жєне 1905 жылы Жақыпқа атты
өлеңдері бар [1,17]. Мұрағат құжатында кешегі таптық таным, идеологиялық
көзқарас жатқанымен Алаш арыстары өмірінен құнды деректер табамыз. Мәселен,
ақын 1905 жылы жазылған Жақыпқа деген өлеңінде: Жатпадық су түбінде
сәден болып, Шықпадық бір күндерде дария толып. Сұңқардай биік шыңды мекен
қылмай, Сықылды болдық қарға ұшып-қонып. Біз болдық өнерімізді тауысқандай,
Мерт болдық айға шауып арыстандай. Байғазыдай тауда жытып, тас жастанбай,
Шықылдап көзге түстік сауысқандай [10,73] деп кең даланы ен жайлаған
бейқам елдің мүшкіл халін айтып, берекесіз тіршіліктің мәнсіздігіне налиды.
Тығырыққа тап болған халықты жарық болашаққа бастайтын ұлт зиялыларына,
соның ішінде Ж.Ақбаевқа сенім артады.
Ж.Ақбаевтың қоғамдық қызметін терең зерттеген ғалым, қоғам қайраткері
М.Құл-Мұхаммедтің: Отаршыл шенеуніктердің аса зор өкінішіне қарай, ХХ
ғасырдың басында далада осындай адамдар пайда бола бастады. Ж.Ақбаев сондай
адамдардың бірі болса, білімі терең және барынша батыл болған ол халықтың
қанын сүліктей сорған зорлықшыларға тау селіндей тасқындап, шүйлікті
[15,16] деген пікірі қазақтан шыққан тұңғыш заң магистрі, Алаш арысының ел
үшін атқарған ер еңбегін, ұлтжандылық тұлғасын анық танытады.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып өлеңінде Қарқаралы петициясының
маңызын, осы іске ұйытқы болған Алаш азаматтарының елдік жолындағы
қызметін:
Жазылды жәрмеңкеде патшаға дат,
Мұнан соң мәшһүр болды бұл ғазағат.
Тоқтамға жұрт қатарлы елді сұрап,
Жанақтан болсын деген келді рұқса.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып,
Қабаған сәттерінде қоңырау тағып,
Халықты аяй тұғын асыл заттар.
Бір-екі тұйғын ұшты қанат қағып.
Ұшқан жоқ ол тұйғындар қызыл үшін,
Соқты ғой дін мұсылман қызығы үшін [10,113] деп бағалаған ақын
дүниетанымына, шығармашылығына 1905 жылғы бірінші орыс төңкерісі де айрықша
ықпал етеді. Ол оның саяси-әлеуметтік поэзиясына жаңа үн, жаңа сарын әкелді
деп айта аламыз.
Адал мінез, ақ кәсіп,
Үйде отырып қорланбай,
Ашық тұр ғой кең есік -
Кіріп хаққа жылайық!
Қаршыға аңдып қоянды,
О да шошып оянды,
Кел, ұйқыдан тұрайық! [10,74] деп ұлттық ояну ұранына өзіндік
үнін қосады.
Бұл өлеңде Нарманбеттің 1905 жылы қандай бағыт ұстанғаны, қандай мақсат
көздегені айқын көрінеді. Ол сол кездегі барша көзі ашық, көкірегі ояу ұлт
зиялылары сынды заман ағымы, қоғам өзгерісіне сергек қарады. Сол себепті де
қазақ әдебиетінде алғашқылардың бірі болып, өз дәуірінде барша Алаш
азаматтарын толғандырған қоғамдық және әлеуметтік мәселелерді батыл
көтерді. Ол империялық отаршылдық саясаттың әдейі жасап отырған рулық
тартыстарды, олардың халықтың бірлігіне нұқсан келтірген кереғар әсерін,
еліміздің алауыздығын, сол кезеңдегі қоғамдық қайшылықтарды сынай отырып,
халықты оқу-білімге, рухани оянуға шақырды.
Ақын 1906 жылы Семей қаласында өткен Мемлекеттік Думаға депутаттықа
кандидат ұсыну жөніндегі жиынға қатысса, 1907 жылы Семей облысының
қазақтарынан Мемлекеттік Думаға сайланатын осы өңірдің сайлау жиналысының
Қарқаралы уезі болыстығынан сайлаушысы да болып бекітіледі. Осындай
әлеуметтік өмірге араласа жүріп, ақын патшаның отаршылдық саясаты қазақ
халқын жерінен айыру, елдігін жою екенін терең ұғына бастайды. Ол
Сарыарқаға қарасақ, Қазақ елі біз тұрмыз, Шал қайғысы, Ауыл
қайғысы, Бұл күнде байлар ғаяр, билер мекер өзге де саяси-әлеуметтік
тақырыптағы өлеңдерінде өз көрінісін тапты. Сондықтан да оның поэзиясының
негізгі арқауы – патшалық отаршыл саясат озбырлығы, жер қайғысы, әлеуметтік
теңсіздік, халық бостандығы болып келеді. Бұны белгілі әдебиетші ғалым
Е.Ысмайылов: Нарманбет – сөзсіз ірі талантты ақын, ол өз дәуірінің зор
реалист сыншысы. Мұның творчествосында ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ даласының саяси-экономикалық және әлеуметтік шындығы,
бейнесі айқын көрінді. Нарманбет творчествосының негізгі мотивы – халықтың
қоғамдық өмірін айтып, жырлап беру - деп атап көрсеткен болатын.
Міне, осы тұрғыдан алғанда ақын өз дәуірінің елдікпен сабақтас күрделі
мәселелеріне сергек қарай отырып, әлеуметтік істерде де барынша беделді
болды. Мәселен, ел игілігі үшін, халқының рухани кемелденуі үшін ақ адал
еңбегімен тапқан қаржысын аямаған атақты қазақ меценаты Есенқұл Маманов
1915 жылы Қазақ газетінде жарық көрген Ашық хат, азаматтарға
мақаласында қазақ романдарына бәйге жариялағанын және сол шыңармалардың
әділ бағасын берушілер қатарында Нарманбет Орманбетұлын да атайды. Мысалы:
Сыншылыққа мына мырзаларды лайықтаймын. Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, екеуінің бірі, Мұхаметжан Сералин, Райымжан
Мәрсеков, Шәкәрім Құдайбердин, Яқұп Ақбаев, Нармамбет Орманбетов һәм
Нұрғали Құлжанов. Ардақты азаматтар! Жаңа бас көтеріп келе жатқан
әдебиетімізг бір қызмет бола ма деп басталған ниет еді, бұған әрқайсыңыз
ілтипат етіп, ұлт әдебиеті құрметіне сыншылықты қабыл етулеріңізді
өтінемін [16,167].
Есенқұл Мамановтың әлеумет мұңын жырлап, халық мүддесін көздеген
Нарманбет ақынға деген ерекше ілтипаты десек, сонымен қатар Қазан
төңкерісіне дейінгі ұлт баспасөзін ыждахатты зерттеуші Ү.Субханбердина атап
өткеніндей, Н.Орманбетұлы Қазақ газетіне хабар жазған, тілшілік міндет
атқарған [17].
Соның ішінде Нарманбеттің Қазақ газетінің шығарушыларына жазған хаты
да аса құнды мұра деуге болады. Мұрағаттағы Т.Ахметұлының Нарманбеттің
өлеңдер жинағына жазған алғы сөзінен алынған хат мәтінін толығымен
келтірмекпіз. Өйткені бұл маңызды мұра әлі ешқандай басылымда жарияланғаны
жоқ. Ол ақынның азаматтық тұлғасындағы елшілдік қасиетті танытумен қатар
қазақ зиялыларын ақыл-парасатқа шақырған озық ойын да айғақтай түседі.
Сүйікті Қазақ газетінің шығарушы мырза!
Аға қарындас.
Лайық көрсеңіз мына хатты бір нөмірге бастырсаңыз.
Қазақ газетінің әлде неше нөмірлерінде жазылды. Жаһанша мен Ғалихан
мырзалардың бас қосу турасындағы бірнеше мақалалары. Бағзы оқушларға талас-
тартыс тәрізді. Менің ойымша мынау мақұл, анау теріс деуге болмайды. Не
үшін? Екеуі де халықтың қамқоры сияқты кісі. Моллалар айтады - Мажмурның
қатесі-мақпуы ниет түзулігі үшін деп, һәм шариғат бір құлды қырық жарады.
Ортасын таппақ оңай емес. Жаһанша ақ көңілмен айтатын шығар-кеңескен ел
азбайды, кең бішкен киім тозбайды-жақсылар бас қосып кеңессе, әлбетте жақсы
болар еді. Жаһанша қудан ұшқыр, құланнан жүйрік зейінді, ойлаған шығар.-
Жұрт адамы бас болып, ақыл ауыздан, мерей көзден дегендей, жұрттың мұң-
мұқтажын сөйлесіп, бір жағадан бас, бір ауыздан бірлік шығарып, жақсы
мәслихатта болып, ХХ-ғасырдың тарихында Қазақ кеңесі деп, жазылғандай
бірінші болып қалар еді деп. Кеңескен ел азбайды, кең бішкен тон тозбайды
деген бұ да мақұл.
Екінші. Ғалихан көпті көрген көнелік ақылмен толғанған шығар. - Қазақ
жиылып, бас қоса қоя ма, қосқанмен қазірде не шығады? дейсіз. Көбікке
күйген ауыз сүтке күймей ме? Ләкин рұқсат бере қоя ма? Көрпеңе қарай
көсіл деген, көрпе тар ғой деп. Бұ да дұрыс. - Кеңесіңді кейін сал,
құлағыңды бері сал, көрпеңе қарай көсілу керек деп. Көбікке күйген ауыз,
сүтке күймей ме? Қайыр, екеуіне де рахмет айтып, халықтың қамы үшін қалам
тебіренткеніне. Һәм өтінем сол екі бауырымның асыл сөздерін жасыққа
жібермей тоқтатуға.
Біздің қазақ осы күнде тұманда адасып. . . . . . . . . . .. . . . . . .
. . ... . . . . . . .. . . . . . . . . .
Адасқан адамға-батыстан біреу, шығыстан біреу айқайласа, қайсысына
барарын да білмейді-һәм ауылын да оңай таба алмайды. Әгәр дауыс біреу болса
тұспалдап табуға да болады. Осы мүптикік мәселесі қозғалынса, оған да
бірыңғай мәсилихат ету керек. Мен ойлаймын-қыр облыстарының қазағы рухани
жұмыс туралы ноғай мүптиі де қосылу керек,. Ноғай біздің: бірінші-түптес,
екінші-діндес қарындасымыз. Ноғай түгіл кеше . . . . . мұжықтың жартысы
қазақпен бір туысса. .. . .. . . . . . .. . . .. .. . ... ... .. . . .. .
. .. . .. .. .. .. . .
Ақыр көрпеміз ұлғайса көреміз. Бір болыс елдің екі болыс ел болғаны бар
ғой. Және де қариялар айтыпты барыңда болып өт, боз жорғадай желіп өт,
әгәр оңай болмасаң, болған ердің қосын деп.
Нарманбет Орманбетұлы. Қарқаралы. [1,49-50].
Хаттағы ақын ойларынан оның әлеуметтік мәні зор іске үн қосып, елдік
мәселедегі ортақ шешімін табуда парасат пайымдарын білдіріп, ұлт
зиялыларының талаптарын қолдаушы болғанын көреміз. Сонымен қатар туысқан
татар халқымен рухани, діни өркендеуде бір бағытты ұстану қажеттігі туралы
толғаныстарының да саяси мән-мағынасы терең деп айта аламыз. Өйткені өз
дәуірінің келелі мәселелерінен шет қалмаған ақын сол тұстағы жәдитшілді,
милләтшілдік сияқты Ресей түркі халықтырының озық ойларымен де таныс
болғанын хаттағы пікірлері толық танытады.
Н.Орманбетұлының өміріндегі осындай маңызды оқиғаларды айта отырып, оның
тұлғасын даралайтын ендігі бір атап өтер қасиет қазақ жерінің қазба
байлығына байланысты барлау жұмыстарын жүргізу ісіне белсене араласуы. Ақын
Солтүстік Балқаш өңірі тау байлығының терең білгірі ретінде аталған
жерлердегі пайдалы қазбаларды барлауға рұқсат алу туралы Ресей патшалығының
құзырлы орындарына, соның ішінде Томск Тау-кен басқармасына ресми өтініш
береді. Бұған қатысты Семипалатинские областыне ведомости газетінің 1903
жылғы 5 шілдедегі санында тың деректер беріліп, Томск Тау-кен басқармасы
Нарманбеттің атап көрсеткен жерлерін барлауға рұқсат беретіні хабарланған
[12]. Осындай тың да соны деректер келтірген Ю.Попов осы мәселе геолог
мамандар тарапынан жан-жақты зерттелуі керек деген пікір айтады.
Шындығында, бұл мәселе терең қарастырылса, Н.Орманбетұлының осы істегі
өзіндік қызметі айқындала түспек.
Сол тұстағы қазақ қоғамының ең күрделі де өзекті мәселесі Ресей
империясының отарлау саясатынан туындаған саяси-әлеуметтік жағдай болатын.
Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған патша отаршыларының қазақ
даласына орыс шаруаларын жаппай қоныстандырылуы барысында байырғы ұлт
өкілдері өз жерінде өгейлік күй кеше бастады. Ол барша ойлы қазақ
азаматтарын ауыр мұңға батырды. Ел мен жер қайғысы ХІХ жән ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі зар заман және Алаш ақындары өткір көтеріп,
батыл әшкерлеген отаршылдық саясатты айыптау, ұлт қайғысын жырлау үрдісінің
дәстүрі Нарманбет ақынға да тән
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласының саяси-
әлеуметтік жағдайын жырлауда – Нарманбеттің орны ерекше. Кеңес дәуірінде
отарлауға қарсы жазған өлеңдері үшін кері тартпа, кер заман ақыны деген
саяси айыптаулар, негізінен ақын көзқарасының қалыптасу себебін тарихи-
әлеуметтік тұрғыдан тыс бағалаудан туған мін болатын. Әйтпесе, Нарманбеттің
поэзиясынан ешқандай кері тартпалықты көрмей, қайта ойшыл ақынның отарлау
саясатының басты мақсатын жете түсініп, оған бей-тарап қарамаған елдік
қасиеттен суарылған азаматтық тұлғасын танимыз. Бүгінгі тарих ғылымы
тұрғысынан үңілсек отаршылдық саясат өктемдігінен Егер 1893 жылдан 1905
жылға дейін, яғни 12 жылдың ішінде қазақ халқынан 4 миллион десятинадан
артығырақ жер тартып алынса, 7 жылдың ішінде, 1906 жыл мен 1912 жыл
аралығында 17 миллион десятинадан астам жер тартып алынды [18]. Осы
тұрғыдан алағанда Нарманбеттің 1900-1915 жылдар аралығында жазған
Әждаһаның аузында, Сахараға қарасақ, Қазақ ұлы біз тұрмыз, Ауыл
қайғысы, Сарыарқа, Шал қайғысы өлеңдері отаршылдық саясаттан туындаған
әлеуметтік өмір шындығын тануда үлкен маңызға ие деуге болады. Ал, Бұл
күнде байлар ғаяр, билер мекер, Партия туралы, Кер заман өлеңдерінде
шен-шекпенге таласып, отаршылдар қолшоқпары болған екіжүзді ел билеушілерді
Абай дәстүрінде сынға алады. Мәселен, Кер заман өлеңінде: Ағайын ала,
Қолда шала: Тұтып жана. Ұрлық-зорлық, Аққа жала; Өтірік арыз – Бермек
парыз, Бармақ қала. Күнде кеңес, Ылғи егес – Шап та тала, Қаны қашып, Малын
шашып, Іздегені Крес тана. Осы сынды, Өзі жынды, Кісі кімгше, Болмақ пана?
[10,84-85] деп ел ішін жайлаған арыз бен шағым, атақ пен шен үшін болып
жатқан келеңсіздіктерді әшкерлейді.
Партия туралы өлеңі Абайдың сыншыл реализмі дәстүрінде жазылып қана
қоймай, ұлы ақын өткір сынап, ажуәлаған ел билеушінің кескін-келбетін тағы
да көз алдымызға әкеледі.
Партияға кірісті,
Біреуді біреу икемдеп,
Ығыр болды көп адам,
Жауыр аттай кикеңдеп.
Әркім бір ит алып жүр-
Қаптырам деп үргізіп.
Түбі жоқ қиын тереңге...
А десең мә деп,
Қасқайып қарсы тұрады -
Сен үйткенде,
Мен бүйтем деп,
Екі ұртының қаны бар,
Ойлағаны тағы бар,
Ақша бетке бүркем деп [10,82]
Осындай қазақ қоғамының шындығын барынша терең де шынайы жырлаған ақын
отаршылдық саясат халықтың береке-бірлігін кетіріп отырғандығын: Біріккен
ықылас пен шын тілеу жоқ, Ағайын ала көңіл, достар бекер [19] деп
көрсетеді. Сондықтан да туған халқын надандықтан арылтуды діттеген ақын
Жау жағадан алқымдар, Бөрі етектен тақымдар, Бұған ылаж қылайық! Балаларды
оқытып, Көңіліне өнер тоқытып, Талап қылып сынайық! Адал мінез, ақ кәсіп,
Үйде отырып қорланбай, Ашық тұр ғой кең есік – Кіріп хаққа жылайық!
[10,74] деп, ұлтын өнер-білім, ғылымға шақырады, адал еңбек пен кәсіпке
үндейді.
Жүйелі жүргізілген орыс отаршылдығы қазақ даласында бұрыннан да басталып
келе жатқан егін шаруашылығымен айналысқан отырықшылық мекендерді қасақана
бұза отырып, шөл және шөлейт аудандарға қазақтарды күштеп көшіріп жіберді.
...Бір ғана Жетісуда 30000-нан астам адамы бар 5100-ден астам отырықшылдың
ошағын талқандады. Сонымен бірге 1848 ж. жүз десятина бөлек түрінде 22376
десятина жыртылатын жер алған Қапал станциясының казактары 1855 жылы яғни
сегіз жыл өткеннен кейін тек 1826 десятина жерге егін еккен. Бұл
қырғыздардың бұрынғы егіннің 7 проценттейі ғана болатын.
Міне осындай тарихи деректерді келтіре отырып, патшалық отарлаудың
кешегі кеңестік тарихта барынша дәріптелген прогресті сипатының қазақ
халқы үшін қаншалықты қасеретті болғанын байқаймыз. Демек, тарихи шындық
тұрғысынан үңілсек озбыр отарлаушылдықтан туындаған заңсыздық, шектен
шыққан билеп-төстеу, қисапсыз алым-салық, ұлттық кемсіту, қорлау – мұың
бәрі халық тарапынан қарсылы тудырып, ұлттық ояну, азаттық жолындағы
күресті күшейте түсті. Халық арасынан шыққан оқыған, ел басындағы
ауыртпалықты түсінген азаматтар – Б.Қаратаев, Ә.Бөкейхановтар Мемлекеттік
Думаның мінберінен патша үкіметінің отаршылдық саясатын аяусыз сынады,
әшкереледі [20]. Ол оянған ұлттық сана – сезімдегі бұлқынысты аңғартуымен
қатар қазақ халқының да өз тағдырына бейжай қарай алмайтындығын да дәлелдей
түсті. Сол себепті де қоныс аударушылармен қақтығыстар барынша көбейді.
Бұрынғыдай емес, енді заңсыз жер бөлу ісіне ашық қарсылық өрістеді. Қамсыз
жатқан қазақтың көңіліне соғңы кезде ғана қайғы кіре бастады [21,213].
Оның жарықын сәті ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар еді.
Әсіресе, бодандық пен отарлық қысымдағы қазақ халқының намысы мен жігерінің
ерекше ширыққан сәті 1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліс болды. Бұл көтеріліс
себебін тек қазақтарды тыл жұмысына алу туралы патшаның маусым жарлығымен
ғана байланыстырудың реті жоқ. Өйткені ғасырлар бойғы қорлау мен тонауға
тап болған, содан әбден титықтаған халықтың ашу-ызасы мен азаттық жолындағы
бұлқынысы пісіп-жетілген де болатын. Азаттық жолындағы көтеріліс бүкіл
қазақ даласын шарпыды.
Патша өкіметі көтерілісті басу үшін небір қатал шаралар қолдана отырып,
азаттық жолындағы ерлік пен өрлікті аяусыз жаныштау үшін ірі әскери күштер
жіберді. Қоныс аударушылар арасынан шаруа отрядтары жасақталды. Мысалы,
патша жендеті генерал Ерофеев барлық аймақ генерал-губернаторларына
мынандай бұйрық жолдады: Бұратаналар жайлаған ауылдар мен қалаларға қысым
көрсету арқылы мәжбүр ету үшін және үкімет шараларына қарсы шыққан бұратана
халық санасын үрейлендіру үшін әскери серуендер жасалсын, - деген бұйрықты
Жетісу генерал-губернаторы Фольбаум: әскери серуенді одан әрі дамытып,
әскерлерге үлгі көрсететін тәжірибелік сабағы ретінде тым құрығанда бір
болыстың бірден жүздеген адамын қырып жіберуге бұйрық бергенімді
жеткізіңдер [22] деп нақтылай бұйрық жөнелтті. Осындай жазалағыш отрядттар
қазақ даласының түкпір-түкпіріне аттандырылып, қанды жорықтарымен бейбіт
халықты қырып-жойды. Міне, сол бір тарихи оқиғалар да Нарманбет ақынның
поэзиясында кеңінен жырланды. Қарқылдап күлген шал қайда?, Сарыарқа
сайран жерім-ай өлеңдері замана шындығы, дүрбелең дәуір ақиқатын барша
реалистік қуатта суреттеуімен ерекшеленеді. Зарлай, жарлай, сұрай арнау
өзара тоғысқан өлеңдерінде ақын: Көзіңнің жасы көл болды, Көбейген соң шел
болды дей келіп, еркіндіктен айырылып, сұм заманға тап болған халқының
қайғы-қасіретін:
Сұм заманға кез болдық,
Кеңде жүріп тез болдық
Енді бізге той қайда?
Ойбайла, жұртым, ойбайла! [10,101]деп ақындық қуатпен
жеткізеді.
Ал атақты Сарарқа сайран жерім-ай! - кең байтақ даламызды жайлаған
ойранды жылдар ақиқатын терең де шынайы жырлауымен және ұлт қасіретін еш
боямасыз танытуымен тұтас қазақ поэзиясындағы ерекше өлең болып табылады.
Ақын қазақ халқының басына төнген қауіп қатерді, елге келген зобалаңды
қоғамдық өмірдің күрделі саяси-әлеуметтік мәселелерімен тығыз байланыста
алып жырлайды. Сарыарқадан сән кетті, Қазақтан қуат, әл кетті. Ойын-күлкі
сауықты, Бозбаладан ән кетті [10,101] дей келіп:
Жалпағынан өрт алды,
Көк тарлауы қуармай,
Мезгілінен ерте алды,
Көк ала түтін қаптады,
Ішкен асым батпады
Жүрегімді дерт алды [10,101] деп ел қайғысына терең үңіледі.
Ел ішін жайлай бастаған қиянат, соған жол беріп отырған патша әкімдері мен
жергілікті атқамінерлердің әділетсіздігін Ауру кетіп, сау қалды, Алды-
артында дау қалды. Кім табады жүйені? деп аяусыз әшкерлейді. Реалистік
қуаты ерекше өлеңді Ә.Бөкейханов 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің он
жылдығына арналған 1916-1925 (26 июль) деген зерттеу мақаласында толық
келтіруі де кездейсоқтық емес [23]. Ол сол кездегі қан жылаған қазақ
баласының қасіретін ұғынуда, еш боямасыз тануда әдебиетіміздегі шоқтығы
биік өлең болатын. Ал Келтірген Сарыарқаға құдай бастап өлеңінде: Бір
тілек - баламыздан солдат алма, Болмасын дінге зорлық, ықтиярға [10,216]
деп жырлаған ақын қазақтың қолына қару беріп ел қорғату емес, майданның
қара жұмысына салып қорлауына күйінеді. Патшалық саясаттың ұлтты кемітуі
мен кемсітуіне тұтас әлеуметтің ашық наразылығын білдіреді. . Казак-орыс
сықылды атқа мінсек
Өлсек кейіс қылмас ек майданында.
Риза едік патшаның жарлығына,
Сайманы, қазыналы жабдығына.
Қару жоқ жан қорғарлық тым болмаса,
Шақырды-ау қара жұмыс қорлығына...[10,217].
Ғалым Т.Жұртбайдың М.Әуезовтің Қилы заман туындысына қатысты ...Бұл
жазбауға болмайтын, жаздырмай қоймайтын тақырып. Тек тақырып қана емес –
ар-ұяттың парызы. Сол ел аманатын – арманда кеткендер мен қыршынынан
қиылған боздақтардың өсиетін, ана мен сәбидің көз жасын: табаны тілініп,
әуелде маңдайына жазбаған тағдырдың сорын татып, жат жерге ауғандардың
тауқыметін қарыз ғып өмір кешуді Әуезов ар санады [24,5] деп жазған
пікірін Нарманбет ақынға да қарата айтуға болады.
ХХ ғасырдың басы Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының
тарихындағы күрделі өзгерістерге толы кезең. 1917 жылғы ақпан, қазан
төңкерістері ақын шығармашылығына да елеулі ықпал етті. Осы аласапыран
тұстардың көрінісі ақынның Тілекті хақтың берген күн, Даусың қалай
ашылды?, Ұран, Олқын-толқын өлеңдерінде суреттелді.
1917 жылдар ақынның өмір белесіндегі қоғамдық істерге белсене араласқан
кезеңдері болып табылады. Ақпан төңкерісінен кейін Уақытша Үкімет уездік
органдар ұйымдастырғаны мәлім. Соған сай Семейде 1917 жылдың 5 наурызында
қоғамдық ұйымдар мен әскердің облыстық атқарушы комитеті ұйымдастырылады.
Сол жылдың наурызында Қарқаралыда 23 болыстық уезд өкілдерінен құралған
құрылтай кеңесі өтеді. Оған Балқаш болысынан Н.Орманбетұлы мен Ш.Ахметов
қатысып, Кеңес мүшелігіне Нарманбет сайланады. Мәселен, 1917 жылдың 16
наурызында өткен жиналыс хаттамасында Біз, Қарқаралы уезді қазақтарының
(қырғыз) өкілдері, өтпелі уақыттың күрделі жағдайларын ескере отырып,
жергілікті және облыстық комитеттермен арласу үшін қазақтарға мейлінше
қажет заң жобаларын жасау қажеттігін ескере отырып, қаулы еттік:
1.Қарқаралы уездік қазақ (қырғыз) комитетін құру. 2.Семей облыстық қазақ
[қырғыз] комитетінен олар жасаған Жарғыны жіберуді сұрау. 3.Комитет
мүшелігіне ұлтына, діни наным сенімі мен нәсіліне қарамастан қабылдау. 4. 5
рубльден кем емес мүшелік жарна бекіту. 5.Комитеттің құралғаны туралы уезд
халқын хабардар ету. 6.Қазақ (қырғыз) комитетінің құрылғаны туралы қаулы
көшірмесін анықтама үшін Қарқаралы қалалық басқармасына жіберу. 7. Комитет
мүшелерінен Кеңес құру, ал Кеңес мүшелерінен Президиум құру [12] деп
жазылған. Кеңес төрағасы болып Жақып Ақпаев, вице-президентігіне Нарманбет
Орманбетұлы мен Рахымбай Сапақов, хатшылығына Смайл Байтеиев, хатшы
көмекшілігіне Ахмет Бектібаев тағайындалады (А.Туғанбаев. Нарманбеттің
қолтаңбасы. Сарыарқа. 1990.15.ІХ). Ал Призидиум мүшелігінде халыққа белгілі
Нарымбек Бодықов, Амантай Адамбаев, Төлеу Әзімбаев, Хасен Ақаев, Хасен
Даиров, Сыздық Тұтқышев, Сыпатай Райымбеков, Садуақас Сыңғырбаев, Шайкен
Қарымсақов, Мұқажай Баиров, Жәкей Сартов, Аманбай Шегіров, Смағұл Бекпауов,
Нығмет Нұрмақов сынды тұлғалар болса, ал қазынашысы ретінде Смақан төре
Бөкейханов тағайындалды [12]. Қарқаралы уездік қазақ (қырғыз) комитеті
Президиумының бірінші отырысы хаттамасына Ж.Ақпаев қол қойса, өзге
хаттамаларда (барлығы сақталмаған) Н.Орманбетұлы қолымен бекітілген. Жалпы
тарихи құжаттардың анықтамаларында Нарманбет есімі жиырма рет аталып, он
рет оның өз қолы тіркелген [12].
Бұл тұста ақын Алаш қозғалысының халық азаттығын, еркіндігін ту етіп
көтерген саясаты қолдап, оған өзінің тілектестігін білдіреді. Ұран,
Құрылтайға барғанда өлеңдері сол бір тарихи кезеңдегі тұтас қазақ
халқының қоғамдық өміріндегі айтулы күндердер болмысын айқын танытады.
Мәселен 1917 жылы жазылған Ұран өлеңі Алаш идеясынан туындап, соны
қолдаған ақынның әлеуметті Алаш ұранының туы астына бірігуге шақырған
азаматтық тұлғасын да танытады. Құрылтайға барғанда өлеңі Алаш қозғалысы,
Алаш Орда үкіметі өмірге келген тарихи сәттерде жазылды десек, осы өлеңінде
ақынның айқын әлеуметтік көзқарасы, саяси ұстанымы да танылады.
Ақын 1918 жылы Қарқаралы уезінің соты қызметін атқарады. Бұған қатысты
Қазақ КСР Ғылым академиясының Орталық кітапханасындағы құжатта Нарманбет
1918 жылы Қарқаралы уезінің сот ағасы қызметін атқарады. Бұл арада ескере
кететін әңгіме – ақын Қарқаралыда бір ай өмір сүрген соң Совдептің тұсында
сот болды. Кейін Жақып Ақбайұлы Совдеп соты болған деп орнынан түсірген.
Бірақ Семейден келген облыстық соттың мүшесі Мұқыш Боштайұлы бұл сияқты
кісіні – сен Совдептің кісісің деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Нарманбеттің шығармашылық
ғұмырбаяны ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Ақынның өмір
белестері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
1.2 Нарманбет поэзиясындағы замана
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 Ақын шығармашылығындағы азаматтық
үн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Нарманбет өлеңдеріндегі отаршылдық
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ақын поэзиясындағы ел, жер
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат баласы пайда болып, ұлт, халық, қоғам,
мемлекет ұғымдары пайда болғаннан бері көкейден кетпейтін бір құндылық бар,
баға жетпес асыл нєрсе бар, ол – тәуелсіздік. Бір халық ерте, бір халық кеш
те болса, әйтеуір бодандық бұғауын серпіп тастап, дербес, тәуелсіз егемен
ел атанса, одан артық мұрат та, мақсат та болмақ емес. Өркениетті елдердің
әлемдік қауымдастығына танымал болып отырған біздің еліміз тек экономика
саласындағы жетістіктерімен ғана емес, бай да құнарлы рухани мұраларымен де
өзгеге әйгілі болып отырғаны мәлім.
Өзің өзгеге бодан болып отырғанда ұлттық рухани иігіліктерді қаншалықты
дәрежеде зерттеп, насихаттай алатындығымыз айтпаса да белгілі. Күні кешегі
КСРО сияқты алып империяда салтанат құрып, ақ дегені алғыс, қара дегені
қарғыс болған қатаң да қасаң иделогия дүниеге әкелген маркстік-лениндік
әдіснама, социалистік реализм әдісі өз қолайына жақпаған небір ұлттық
құндылықтарды жойып жібергені немесе басқаша бағалауға ұмтылғаны дау
тудырмаса керек. Өзгеге өктемдіктерін жүргізетін империя қай уақытта
болсын, сол өзге елдегі алдыңғы қатарлы перзенттерге, бостандықты,
тәуелсіздікті ту етіп көтеріп, сана сілкінісі мен серпілісіне беттеген ақыл-
ой иелеріне қырғидай тиетіні белгілі жайт. Ел бастар көсемі, қол бастар
батырының кем болғанынан гөрі, мәңгүрттенген тобырдың мол болғаны пайдалы.
Міне, негізгі мєселемізге осы тұрғыдан үңілсек, ұзақ уақыт бойы өзінің әділ
де адал бағасын алаалмай, ұлтының, халқының қоғамдық-сана деңгейімен
біртұтас құбылыс ретінде кешенді түрде қарастылырып, зерттелмей келе жатқан
тұлға Нарманбет Орманбетұлы десек артық айтқандық болмас.
Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне бүгінгі күн биігінен
үңілсек, өткен ХХ ғасырдың басындағы ұлттық әдебиетіміздің аса құнарлы да
мәйекті деңгейге көтерілгенін байқау қиын емес. Қос ғасыр тоғысында туып,
өркен жайған, керегесін кеңейткен қазақ әдебиеті аса дарынды тұлғалармен
толықты. Ұлт ретінде жаңа яғни ХХ ғасырда жүретін жолды, алатын асуларды
межелеу қажет болды. Мақсат-міндеттерді айқындау, ұлт ретінде қазақы
болмысты алдыңғы қатарлы елдердің өмір сүру нормаларымен ұштастыра сақтау
мәселелері күн тәртібіне қойылды. Ал, бұл аталған аса күрделі жайттар
қазақтың ұлттық әдебиетінде алуан түрлі әдеби бағыт, ағым, концепциялардың
пайда болуына өз әсер-ықпалын тигізді. Қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы,
оқыған азаматтарының басым бөлшегі Ресей бодандығынан құтылу, ұлт ретінде
жүрер жолымызды айқындау мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлерін білдірді.
Алуан түрлі әлеуметтік проблемалар ішінде аса өткір тұрған мәселе – жер
мәселесі екені баршаға аян болатын. Қазақы ұғымында жер сөзі ана
сөзімен қосақтаса айтылатыны тегіннен-тегін болмаса керек. Ата-бабаның
кейінгі ұрпағына қалдырған жер-анасының өзгенің меншігіне айналып бара
жатқаны, тұтас ұлттың біртін-біртін кескін-келбеті мен болмыс-бітімінен
ажырап, мәңгүрттене бастауы елім, халқым, жұртым деген азаматтарды
бейжай қалдырмайтыны анық еді. Міне, осынау айтылған жағдаяттар ұлттық
әдебиетті жасаушылар үшін тақырыптық-идеялық ерекшеліктерді ғана емес,
көркемдік тәсіл, ізденіс, стиль, жанр саласында да аса мол өзгешеліктерді,
алуан түрлілікті, көп қырлылықты ала келгені және мәлім еді.
Тақырыпты зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
тарихындағы аса ірі ақын, философ-ойшыл Нарманбет Орманбетұлының әдеби
шығармашылығын сөз еткен Т.Ахметұлы [1], Е.Ысмайылов [2] [3], Б.Кенжебаев
[4], А.Нұрқатов [5], Ы.Дүйсенбаев [6], А.Туғанбаев [7], Қ.Мұхаметханов,
Т.Жұртбайдың, Р.Сағынбекұлының т.б. зерттеушілердің еңбектері Нарманбеттану
іліміне қосылған ірі үлес деуіміз керек. Бірақ, олардың тұсындағы замана
талабы, уақыт тынысы, салтанат құрып тұрған идеология Нарманбеттей ірі
тұлға туралы түбегейлі де кешенді, шыңғырған шындыққа негізделген саралы ой
айтуға мүмкіндік бермегенін жадымыздан шығармағанымыз абзал. Өйткені
әдебиет пен өнер бойынша 1930-40 және 1950 жылдар басында қабылданған
партиялық қаулы-қарарлар 1989 жылы ғана күшін жойған болатын. Онда тұтас
қазақ әдебиетінің, соның ішінде ХХ ғасыр басындағы сөз өнерінің айтулы
тұлғаларының өмірі мен шығармашылығын зерттеуде, әдеби мұраларын бағалауда
орын алған идеологиялық қателіктер Советтік кезеңге дейін өмір сүріп, өз
уақыты үшін көкейкесті болған қоғамдық тақырыпты, халық пен дәуір тақырыбын
өткір сөз еткен бір топ тұлғалы қазақ ақындарының творчествосы да өзін
бүгінге ғана емес, сонымен бірге өткенге де терең ізгі және демократиялық
көзқарас рухында принципті жаңаша оқуды талап етеді деп атап көрсетілді.
Аталған партиялық қаулы-қарарлардың күшін жоюы қазақ әдебиетінің тарихын
ақиқат тұрғысынан Жан-жақты зерттеуге жол ашты. Солардың қатарында ақын
Нарманбет мұрасы да араға ұзақ жылдар салып туған халқымен қайта қауышты.
Міне, еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өз ұлтының азаттығы мен еркіндігін
жырлаған
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсат,
міндеттеріне төмендегілер жатады:
-Қазақ әдебиеттану ғылымында Нарманбет ақын Орманбетұлының өмірі мен
шығармашылық еңбегіне қатысты ертелі-кеш жазылған еңбектерді бүгінгі күн
биігінен саралап, зерделеуден өткізу. Нақты, бұлтартпас айғақтарға
негізделген ой-тұжырымдарды ғылыми айналымға қосу;
-ХХ ғасырдың басында Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық-әлеуметтік, саяси,
тарихи, рухани жағдаяттарды кеңінен шола отырып, ақын мұрасын сол
жайттармен тығыз бірлікте, кешенді түрде, органикалққ байланыста қарастыру;
-Ақын шығармаларының көркемдік-эстетикалық құндылықтарын жан-жақты
талдау. Дәстүр мен жаңашылдық сияқты категориялар ауқымында ақын
төңірегіндегі, алды-артындғы рухани шүйгіндікті талдаудан өткізу;
-Нарманбет ақынның әдеби мұралары құдылықтарын талдай отырып,
типологиялық өрісіне саралау жүргізу;
-Ақын поэзиясының тақырыптық-идеялық, құрылымдық, жанрлық, стильдік,
тілдік сипаттарына қатысты ғылыми пайымдаулар жасау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық және
методологиялық өзегі Қазақстан және шетел ғалымдарының көркемөнер жайлы,
әсіресе, көркем әдебиетті жасаушы аса танымал, ірі тұлғалар жайлы жазылған
еңбектеріне негізделді. Нарманбет ақын мұрасы алуан қырлы, сан салалы және
қазақ әдебиеттану ғылымында біртұтас кешенді зерттеуге айнала қойған жоқ,
сондықтан да ұлттық әдебиеттану ғылымындағы салыстырмалы зерттеу әдісі
басшылыққа алынды, мағыналық-құрылымдық талдау өлшемі басты назарда болды.
Зерттеу нысаны ретінде Нарманбет Орманбетұлының бізге мәлім бүкіл
шығармалары алынды. Зерттеу жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымының ірі
зерттеушілері А.Байтұрсынов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
М.Қаратаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, М.Базарбаев, З.Қабдолов,Т.Кәкішев,
Қ.Мұхаметханов, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Ж.Ысмағұлов,
С.Негимов, Р.Тұрысбек, Б.Мамраев, З.Бисенғали, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Жүсіп, т.б.
еңбектері басты назарда болды. Сонымен бірге орыс ғалымдарының зерттеу
дүниелері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелері мен негізгі тұжырымдары мектеп оқушыларына ХХ ғасырдың басындағы
қазақ әдебиеті тарихына арналған арнайы курстарда теориялық-тәжірибелік,
дәйектік негіз бола алады. Сондай-ақ сол өткен ғасырдың бас кезіндегі
танымал қазақ қаламгерлерінің шығармашылықтары туралы факультатив сабақтар
мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Жұмыста ҚР Ұлттық Ғылым академиясының
қолжазбалар қорындағы ақын Нарманбет Орманбетұлы өмірі мен шығармашылығына
қатысты жазылған Тұрғанбек Ахметұының қолжазба (1939) деректері,
Е,Ысмайылов алғысөзі, құрастыруымен жарық көрген Нарманбеттің өлеңдері
жинағы (1939) пайдаланылды. Сондай-ақ Нарманбет Оманбетұлының А.Туғанбаев
құрастыруы, алғысөзімен жарық көрген шығармалары (1998), Т.Жұртбай
алғысөзімен жарық көрген Кер заман (2004) кітаптары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Н.Орманбетұлының
шығармашылық мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау,
жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Нарманбеттің шығармашылық ғұмырбаяны
1.1 Ақынның өмір белестері
Қазақ поэзиясының көрнекті өкілі және ұлы Абай салған реалистік
әдебиеттің арнасын заңды жалғастырушы ақындардың бірегейі Нарманбет
Орманбетұлы.
Нарманбет ақынның қалам ұстаған уақыты ХІХ ғасырдың соңы болғанымен,
өндірте жазып, шығармашылық жағынан толысып, поэзиясының үлкен көркемдік
бағыт алған мезгілі ХХ ғасырдың басы болып есептеледі. Сол уақыттағы, яғни,
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында
өзіндік орны бар ақындар қатарында Н.Орманбетұлының шығармашылығы айрықша
аталуы заңды. Алайда ол кешегі күйреген кеңестік дәуірдегі қатаң
бақылауында болған қазақ әдебиеттану ғылымында өз бағасын ала-алмады. Оның
басты себебі - кеңестік идеология талаптарынан туындаған әдебиет пен өнер
мәселелері бойынша 1930-40 жылдардағы және 1950 жылдардың басында
қабылданған қаулы-қарарлар еді. Біріншіден, ақын поэзиясындағы елшілдік
мұратымен астасып жатқан, мәні мен мағынасы зор азаттық ұранын ту етіп
көтерген толғақты ойлар зар заман сарыны, ұлтшлыдық көрініс деп
маркстік-лениндік әдіснама тұрғысынан қараланса, екіншіден, Алаш
зиялыларымен рухани үндестігі, сондай-ақ болыс болуы, отаршылыдық саясатты
ашық қасаң идеологиямен еш жанаспаған еді. Академик С.Қирабаевтың Қазақ
әдебиеті тарихының ақтаңдақ беттері ХІХ-ХХ ғасырлар тұсында тіпті көп. Бұл
тұстағы біздің қоғамдық саясатымыз орыстармен қатынасымызға негізделеді.
Барлық тарихи оқиғалар мен әдеби туындыларға осы тұрғыдан баға берілді.
Сондықтан бұл дәуірлердің әдебиеті коммунистік идеологияның қысымына
көбірек ұшырады [8,16] деген пікірі ойымызды нақтылай түссе, академик
Р.Нұрғалидың: Қазақ халқының ұлттық рухының тамырына балта шабу үшін
коммунистер, ең алдымен, осы қозғалыстың бастау көзінде тұрған Алаш
көсемдерін, большевизмді жақтаған, кеңес үкіметін мадақтаған коммунист
зиялылардың өзін де сыпырып әкетіп, көзін жойды [9,5] деген пікірі қазақ
халқының басынан кешкен талай қиянатты айқын танытады.
Н.Орманбетұлы бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын
болысында (Қарағанды өңірінің Тоқырауын өзенінің бойындағы Саға жерінде)
өмірге келді. Оның туған жылына қатысты деректер бірізді емес. Мысалы,
Е.Ысмайылов жарыққа шығарған Нарманбеттің өлеңдері атты кітаптың
алғысөзінде ғалым ақын 1860 жылы туған деп көрсетеді [2]. Ал 1998 жылы
Нарманбет ақынның шығармаларын толықтырып құрастырушы Қазақстан
Республикасы оқу ісінің озық қызметкері, жоғары дәрежелі мұғалім
А.Туғанбаев Ақынды көрген, одан сөз үйренген қариялардың айтуына қарағанда
Нарманбет 59 жасында 1918 жылы дүние салған. Бейітінің басына қойылған
құлпытаста 1895 жылы туып, 1918 жылы өлді деп жазылған. Құлпытасты ақынмен
көп жылдары қатар жүрген үзеңгілес жолдасы, Ә.Бөкейхановтың туған інісі
Смақан қария қойған. Сондықтан біз осы деректерге сүйеніп, ақынды 1859 жылы
туды деп көрсеттік [7,8] деп жазады. Біздіңше, А.Туғанбаев атап
көрсеткеніндей, Смақан қария қойған құлпытастағы көрсетілген ақынның туған
жылы оның өмірге келген уақытын айқындаудағы бірден бір дұрыс дерек болып
табылады. Оны Қарағанды өңірінен шыққан айтулы қоғам, әдебиет
қайраткерлерінің өмірін тыңғылықты зерттеуші, өлкетанушы Ю.Попов деректері
де растайды.
Туған халқының рухани мұрасынан нәр алып өскен Нарманбеттің ақындық
тұлғасының қалыптасуына от ауызды, орақ тілді шешендігімен дүйім елге
әйгілі болған әкесі Орманбеттің де ықпалы зор болды. Орманбет Байжомартұлы
қара қылды қақ жарған әділдігімен, турасын айтып тіліп түсер төрелігімен
мәлім қазақтың атақты билерінің бірі болған. Сондай-ақ ол Қарқаралы уездік
әкімшілігінде беделді қызметке де ие болған. Әке тәлім-тәрбиесіндегі
болашақ ақын әуелі ауыл молдасынан сауатын ашады. Болашақ ақын сегіз
жасынан бастап сол кездегі дәстүр бойынша алғашқыда Түркиядан көшіп келіп,
Орманбет ауылына тұрақтаған, аузынан дұға төгіліп, көріпкелдікпен ем
жасайтын айтулы тұлға ғұлама Қари деген молдадан ескіше, кейін ел аралап
бала оқытып жүрген татар Шаяхметұлы Хасен деген жігіттен жаңаша сабақ
алады. Екі үлкен молданың алдын көріп, мұсылманша жақмы сауат алуы шығыс
классикасымен ерте танысып, одан нәр алуына, әдеби тілде жазылған қолжазба-
көшірмелермен таныс болуына мүмкіндік жасайды [7,11],
1872-73 жылдары Қарқаралыдағы екі кластық орыс мектебінде білім алады.
1939 жылы басылып шыққан Нарманбет өлеңдері атты кітаптың кіріспесінде
ғалым Е.Ысмайлов жазғандай: Нарманбет 10 жасынан бастап Қарқаралы
қаласындағы екі класты орыс мектебіне түсіп оқиды, жас күнінен-ақ орысша
оқи, жаза, сөйлей білетін білім алады, қалада оқып жүргенде, ел басқару
ісіне байланысты орыстың оқыған адамдарымен жақындығы араласып, қарым-
қатынасы күшті болады. Бертін келген кезде бірер жыл болыс болғанда дуанға,
жоғарғы ұлықтарға жазылатын хаттарды, қатынастарды өзі орысша жазып
отырған, хатшылық, переводшік қызметтерін өзі атқарған. Алайда Нарманбет
оқуын толық тамамдай алмайды. Бұған қатысты зерттеуші А.Туғанбаев
Нарманбеттің түскен оқуын толық аяқтап шығуына ел ішіндегі бақталастық пен
партиягершілік кедергі жасайды. Атадан балаға мұра ретінде беріліп келе
жатқан ел билігін қолдан шығармау қамын ойлаған Орманбет баласын оқудан
ерте шығарып, атқа мінгізеді. Өзіне көмекшіліккее алып, ел билеу істеріне
баули бастайды [7,13] деп жазады.
Өзіндік ізденісімен туған халқының әдебиетін жетік білумен қатар Шығыс,
Батыс елдерінің әдебиетін терең игереді. Інжіл, Құран оқыдым, Көңіліме
тоқыдым немесе Пушкин менен Лермонтов біздей ақын емес пе, Ақын болған
адамдар елдің қамын жемес пе деген өлең жолдары да Нарманбеттің білім
алған нәрін көрсетеді. Бұл тұрғыда мұсылманша да бірталай оқыған ақын Шығыс
әдебиеті мен философиясын жеткілікті меңгеріп, сонымен қатар орыс
әдебиетінің озық үлгілері саналатын А.С.Пушкин, Ю.М.Лермонтов, Л.Н.Толстой
шығармаларымен танысады.
Бұқар жырау, Дулат, Шортанбай сынды азулы ақындар мұрасынан сусындап
өскен Нарманбеттің шығармашылық ізденісіне Абай поэзиясы айрықша әсер
етеді. Ұлы ақын шығармаларын ынта қойып оқыған ол Абайдың ақындық дәстүрін
тікелей бойына сіңіріп, ұлы сөз зергерінің әдеби мектебінің тағылымын
алады. Абаймен аталас ақын ұлы сөз зергерінің әдеби мектебінен тәрбие
алғанын:
Өзімді алма, сөзімді ал, - деген Абай,
Алмаса да сөз жазды-ау талай-талай.
Ағаты болса ғадауын өтінемін,
Сен соның інісі едің,-деме, пәле-ай [10,13] – деп
мақтанышпен айтқан да болатын.
Ол өзінің ұстазы Абай хакімдей халықты оқу-білімге үндеді, патша
өкіметінің отаршылдық саясатын, сол жүйеге малданған қазақ жандайшаптарының
озбырлығын нысанаға алып әшкерелейді. Есейіп ел билігіне араласқан
Нарманбет 1880 жылдардың аяқ шенінен бастап, сол кезде қазақ даласына
кеңінен тараған Абайдың озық ойлы поэзиясымен танысады. Міне, осы кезден
бастап, Абай өлеңдері ақынның қоғамға деген көзқарасын түбегейлі өзгертеді.
Оның шығармашылығы халықты құлдық санадан арылту үшін оқу-білімге үндеу,
патша өкіметінің отаршылдық саясатын, ел атқамінерлерінің түймеге сатылған
опасыздығы мен орыс шенеуніктерінің озбырлығын шенеу мен сынауға ойысады.
Абай – бүкіл дәуірдің перезенті, перезенттен көтерілген ұстазы [11,51]
десек, азаматтық тұғыры, әлеуметтік мұраты асқақ Абайдың үлгі шашқан
өнегесін ұстанып, өмір шындығын, заман келбетін Абайға тән реалистік
тәсілмен мейлінше айқын єрі шынайылықпен бейнелей білді.
Сондықтан да ақындық ізденісіндегі алғашқы белес саналатын 1886-1895
жылдар аралығанда жазылған Замана, Патшаның тағы бір политикасы
өлеңдері Нарманбеттің азаматтық тұлғасының тұтас болмыс-бітімі туған
халқының қайғы-қасіретімен, тағдырымен біте қайнаса қалыптасу үстінде
екенін көрсетеді. Мәселен, Заман өлеңінде зар заман ақындары сарынында
отаршылдық қысыммен қазақ халқының басына қилы да күрделі кезең туғанын
айта келіп:
Бай озды қамал бұзған батырдан да,
Ақша озды бұл заманда ақылдан да.
Жетісіп жанның бірі ербеңдейді,
Япыр-ай, дария тасып, тартылған ба?!
Көптен аз қорқады екен ақырғанда
Түйме алтын түкірігі қақырғанда.
Ақуалын замананың ойлай-ойлай,
Жүрегім қарсы айрылды аһ ұрғанда [10,58] деп жырлайды. Ал
Патшаның тағы бір политикасы өлеңінде Ресей империясының орыстандыру,
шоқындыру саясатын батыл да ашық әшкерлейді [10,61-62].
Нарманбет бірнеше жыл қатарынан болыс болған, қоғамдық өмірге жан-жақты
араласқан көкірегі ояу, көзі қарақты адам. Ол Балқаш болыстығындағы №3
ауылға бірнеше рет 1888-1903 жылдар аралығында халық биі болып сайланады.
1895-1897 жылдары болыстық басқарма орынбасары, 1890-1892, 1908-1910 және
1911-1913 жылдары болыс болды. Он жыл көлемінде Қарқаралы уезінің сот
алқасының құрамында да болды.
Оның болыстық қызметі халықтың береке-бірлігін сақтау, ел ішіндегі
отаршылдықтан өрістей бастаған озбырлық пен парақорлықты ауыздықтау және
әлеуметтің ғылым-білім жолымен дамуына ұйытқы болу сынды маңызды істермен
сабақтас. Әсіресе, ел басқару жұмысында жүргенде ел ішіне дендей бастаған
ұрлық, өтірік парақорлыққа қатаң тиым салып, балаларды оқыту, мектеп ашу
ісіне айрықша көңіл бөледі. Сондықтан да Нарманбеттің осы игілікті істерін
ХІХ және ХХ ғасырдың басында Балқаш өңірінде әйгілі болған Тілеш Тумабаев,
Оспан Алданазаров, Ахмет Құбылтаев, Атығұл Бертісов, Домбай Қожажанов,
Шұғайбек Ахметов сынды өзге де дала ақсүйектері мен билері қолдады. Ал дала
генерал-губернаторы Г.А.Колпаковскийдің 1885 жылғы 6 қаңтардағы бұйрығымен
Н.Орманбетұлы болыстық қызметіндегі адал еңбегі үшін мақтау қағазымен
марапатталды [12].
Қоғамдық өмірге белсене араласқан Н.Орманбетұлы Ресей империясының
отаршылдық саясатына қарсы халықтық үн көтерілген 1905 жылғы Қоянды
жәрмеңкесіндегі атақты Қарқаралы петициясына қатысушылардың бірі болды.
Патша өкіметі бұл акцияны барып тұрған саяси күрес деп тауып, жергілікті
басқару органдарынан бақылауды күшейтуді талап етеді. Дала генерал-
губернаторы хұзырхатты ұйымдастырған адамдарды анықтап, олардың үстінен іс
қозғау жөнінде Қарқаралы уезінің бастығына нұсқау береді. Уез бастығы
Оссовский өзінің тексеру жұмысытарының барысында хұзырхатты
дайындағандардың басшылары Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаев
екендерін дәлелдеп, қазақ тілінен орыс тіліне аударған Т.Нұрекенов болғанын
да анықтап, олардың үстінен іс қозғап, арттарынан аңдушылар қойды
[13,646]. Бұл жерде атақты Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылар Алаштың
көсемдері, соның ішінде А.Байтұрсынов десек, халқымыздың қоғам және әдебиет
қайраткері Қарқаралыда бастапқыда сыныптық орыс-қазақ, кейін қалалық
училищенің оқытушысы болғаны мәлім. Міне, Нарманбет ақын Мектеп бастығына
өлеңінде А.Байтұрсыновтың ұлтты ағарту мен оятудағы қызметін ереше бағалап,
халқымыздың отарлық қысымдағы мүшкіл халын жеткізеді:
Мүбәрәк болсын тойыңыз,
Мақпал болсын ойыңыз,
Зерек болып шәкірттер,
Бәлент болсын бойыңыз!
Бұйырмаңыз айыпқа, ауыл алыс,
Болмады тойғы сояр қойыңыз.
Қараңғы қасірет бұл күнде-
Басында тұр қазақтың.
Қатарында біз қалдық-
Ойын-күлкі мазақтың.
Дүниесін түзей бер!
Дін көңілді безей бер!
Атын естіп қорқамыз,
Ақыретті дозақтың [10,73].
М.Әуезов Ахаңның елу жылдық тойы деген мақаласында 1905 жылы
Қарқаралыда Ахаңмен басқа біраз оқығандар бас қосып, кіндік үкіметке қазақ
халқының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген, ол петициядағы аталған үлкен
сөздер: бірінші, жер мәселесі. Қазақтың жерін алуды тоқтатып,
переселендерді жібермеуді сұраған, екінші, қазақ жұртына земство беруді
сұраған, үшінші, отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол
күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ
жұртын муфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі мәселелер
осы. Ол күндегі ой ойлаған қазақ баласының дертті мәселесі осылар
болғандықтан, Ахаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер
көп шыққан. Көпшіліктің оянуына себепші болған [14,188-189] деп
жазғанындай сол оянған ұлттық санаға серпін берушілердің қатарында
Нарманбет те болды.
Н.Орманбетұлының қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі аталған саяси
маңызы зор іс-шараға қатысқаны жөнінде Қазақ Ғылым академиясы сирек
кітаптар мен және қолжазбалар бөлімінде мынадай құнды дерек бар: ...Осы
кезде қазақ даласында қызу түрде ұлт қозғалысы басталды. Ұлтшыл
оқығандардың басы қосылып, Қарқаралы уезінде бұл қозғалыс айқын және кең
орын алды. Сол жылы Қоянды жәрмеңкесінде ұлтшылдардың мың адам қол қойған
талап-тілектеріне қызу араласты. Ол (Нарманбет) соған арнап бірнеше өлең
жазды. Мектеп бастығына деген өлеңінде ақын өзінің таптасы
А.Байтұрсынұлының алдына ұлтшылдық пікірін жайып салды. Қарқаралы
қозғалысының ұйытқысы болған Ахмет, Жақыптар жер аударылғанда шығарған
өлеңі Қазақты жүруші еді қойдай бағып. Сонымен қатар Жақып Ақпайұлы екеуі
Алаш Орданың сайлауын өткізуге бара жатып бір үйде шығарған өлеңі
Құрылтайға бара алмай құр қалмайық деген жєне 1905 жылы Жақыпқа атты
өлеңдері бар [1,17]. Мұрағат құжатында кешегі таптық таным, идеологиялық
көзқарас жатқанымен Алаш арыстары өмірінен құнды деректер табамыз. Мәселен,
ақын 1905 жылы жазылған Жақыпқа деген өлеңінде: Жатпадық су түбінде
сәден болып, Шықпадық бір күндерде дария толып. Сұңқардай биік шыңды мекен
қылмай, Сықылды болдық қарға ұшып-қонып. Біз болдық өнерімізді тауысқандай,
Мерт болдық айға шауып арыстандай. Байғазыдай тауда жытып, тас жастанбай,
Шықылдап көзге түстік сауысқандай [10,73] деп кең даланы ен жайлаған
бейқам елдің мүшкіл халін айтып, берекесіз тіршіліктің мәнсіздігіне налиды.
Тығырыққа тап болған халықты жарық болашаққа бастайтын ұлт зиялыларына,
соның ішінде Ж.Ақбаевқа сенім артады.
Ж.Ақбаевтың қоғамдық қызметін терең зерттеген ғалым, қоғам қайраткері
М.Құл-Мұхаммедтің: Отаршыл шенеуніктердің аса зор өкінішіне қарай, ХХ
ғасырдың басында далада осындай адамдар пайда бола бастады. Ж.Ақбаев сондай
адамдардың бірі болса, білімі терең және барынша батыл болған ол халықтың
қанын сүліктей сорған зорлықшыларға тау селіндей тасқындап, шүйлікті
[15,16] деген пікірі қазақтан шыққан тұңғыш заң магистрі, Алаш арысының ел
үшін атқарған ер еңбегін, ұлтжандылық тұлғасын анық танытады.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып өлеңінде Қарқаралы петициясының
маңызын, осы іске ұйытқы болған Алаш азаматтарының елдік жолындағы
қызметін:
Жазылды жәрмеңкеде патшаға дат,
Мұнан соң мәшһүр болды бұл ғазағат.
Тоқтамға жұрт қатарлы елді сұрап,
Жанақтан болсын деген келді рұқса.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып,
Қабаған сәттерінде қоңырау тағып,
Халықты аяй тұғын асыл заттар.
Бір-екі тұйғын ұшты қанат қағып.
Ұшқан жоқ ол тұйғындар қызыл үшін,
Соқты ғой дін мұсылман қызығы үшін [10,113] деп бағалаған ақын
дүниетанымына, шығармашылығына 1905 жылғы бірінші орыс төңкерісі де айрықша
ықпал етеді. Ол оның саяси-әлеуметтік поэзиясына жаңа үн, жаңа сарын әкелді
деп айта аламыз.
Адал мінез, ақ кәсіп,
Үйде отырып қорланбай,
Ашық тұр ғой кең есік -
Кіріп хаққа жылайық!
Қаршыға аңдып қоянды,
О да шошып оянды,
Кел, ұйқыдан тұрайық! [10,74] деп ұлттық ояну ұранына өзіндік
үнін қосады.
Бұл өлеңде Нарманбеттің 1905 жылы қандай бағыт ұстанғаны, қандай мақсат
көздегені айқын көрінеді. Ол сол кездегі барша көзі ашық, көкірегі ояу ұлт
зиялылары сынды заман ағымы, қоғам өзгерісіне сергек қарады. Сол себепті де
қазақ әдебиетінде алғашқылардың бірі болып, өз дәуірінде барша Алаш
азаматтарын толғандырған қоғамдық және әлеуметтік мәселелерді батыл
көтерді. Ол империялық отаршылдық саясаттың әдейі жасап отырған рулық
тартыстарды, олардың халықтың бірлігіне нұқсан келтірген кереғар әсерін,
еліміздің алауыздығын, сол кезеңдегі қоғамдық қайшылықтарды сынай отырып,
халықты оқу-білімге, рухани оянуға шақырды.
Ақын 1906 жылы Семей қаласында өткен Мемлекеттік Думаға депутаттықа
кандидат ұсыну жөніндегі жиынға қатысса, 1907 жылы Семей облысының
қазақтарынан Мемлекеттік Думаға сайланатын осы өңірдің сайлау жиналысының
Қарқаралы уезі болыстығынан сайлаушысы да болып бекітіледі. Осындай
әлеуметтік өмірге араласа жүріп, ақын патшаның отаршылдық саясаты қазақ
халқын жерінен айыру, елдігін жою екенін терең ұғына бастайды. Ол
Сарыарқаға қарасақ, Қазақ елі біз тұрмыз, Шал қайғысы, Ауыл
қайғысы, Бұл күнде байлар ғаяр, билер мекер өзге де саяси-әлеуметтік
тақырыптағы өлеңдерінде өз көрінісін тапты. Сондықтан да оның поэзиясының
негізгі арқауы – патшалық отаршыл саясат озбырлығы, жер қайғысы, әлеуметтік
теңсіздік, халық бостандығы болып келеді. Бұны белгілі әдебиетші ғалым
Е.Ысмайылов: Нарманбет – сөзсіз ірі талантты ақын, ол өз дәуірінің зор
реалист сыншысы. Мұның творчествосында ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ ғасырдың
басындағы қазақ даласының саяси-экономикалық және әлеуметтік шындығы,
бейнесі айқын көрінді. Нарманбет творчествосының негізгі мотивы – халықтың
қоғамдық өмірін айтып, жырлап беру - деп атап көрсеткен болатын.
Міне, осы тұрғыдан алғанда ақын өз дәуірінің елдікпен сабақтас күрделі
мәселелеріне сергек қарай отырып, әлеуметтік істерде де барынша беделді
болды. Мәселен, ел игілігі үшін, халқының рухани кемелденуі үшін ақ адал
еңбегімен тапқан қаржысын аямаған атақты қазақ меценаты Есенқұл Маманов
1915 жылы Қазақ газетінде жарық көрген Ашық хат, азаматтарға
мақаласында қазақ романдарына бәйге жариялағанын және сол шыңармалардың
әділ бағасын берушілер қатарында Нарманбет Орманбетұлын да атайды. Мысалы:
Сыншылыққа мына мырзаларды лайықтаймын. Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, екеуінің бірі, Мұхаметжан Сералин, Райымжан
Мәрсеков, Шәкәрім Құдайбердин, Яқұп Ақбаев, Нармамбет Орманбетов һәм
Нұрғали Құлжанов. Ардақты азаматтар! Жаңа бас көтеріп келе жатқан
әдебиетімізг бір қызмет бола ма деп басталған ниет еді, бұған әрқайсыңыз
ілтипат етіп, ұлт әдебиеті құрметіне сыншылықты қабыл етулеріңізді
өтінемін [16,167].
Есенқұл Мамановтың әлеумет мұңын жырлап, халық мүддесін көздеген
Нарманбет ақынға деген ерекше ілтипаты десек, сонымен қатар Қазан
төңкерісіне дейінгі ұлт баспасөзін ыждахатты зерттеуші Ү.Субханбердина атап
өткеніндей, Н.Орманбетұлы Қазақ газетіне хабар жазған, тілшілік міндет
атқарған [17].
Соның ішінде Нарманбеттің Қазақ газетінің шығарушыларына жазған хаты
да аса құнды мұра деуге болады. Мұрағаттағы Т.Ахметұлының Нарманбеттің
өлеңдер жинағына жазған алғы сөзінен алынған хат мәтінін толығымен
келтірмекпіз. Өйткені бұл маңызды мұра әлі ешқандай басылымда жарияланғаны
жоқ. Ол ақынның азаматтық тұлғасындағы елшілдік қасиетті танытумен қатар
қазақ зиялыларын ақыл-парасатқа шақырған озық ойын да айғақтай түседі.
Сүйікті Қазақ газетінің шығарушы мырза!
Аға қарындас.
Лайық көрсеңіз мына хатты бір нөмірге бастырсаңыз.
Қазақ газетінің әлде неше нөмірлерінде жазылды. Жаһанша мен Ғалихан
мырзалардың бас қосу турасындағы бірнеше мақалалары. Бағзы оқушларға талас-
тартыс тәрізді. Менің ойымша мынау мақұл, анау теріс деуге болмайды. Не
үшін? Екеуі де халықтың қамқоры сияқты кісі. Моллалар айтады - Мажмурның
қатесі-мақпуы ниет түзулігі үшін деп, һәм шариғат бір құлды қырық жарады.
Ортасын таппақ оңай емес. Жаһанша ақ көңілмен айтатын шығар-кеңескен ел
азбайды, кең бішкен киім тозбайды-жақсылар бас қосып кеңессе, әлбетте жақсы
болар еді. Жаһанша қудан ұшқыр, құланнан жүйрік зейінді, ойлаған шығар.-
Жұрт адамы бас болып, ақыл ауыздан, мерей көзден дегендей, жұрттың мұң-
мұқтажын сөйлесіп, бір жағадан бас, бір ауыздан бірлік шығарып, жақсы
мәслихатта болып, ХХ-ғасырдың тарихында Қазақ кеңесі деп, жазылғандай
бірінші болып қалар еді деп. Кеңескен ел азбайды, кең бішкен тон тозбайды
деген бұ да мақұл.
Екінші. Ғалихан көпті көрген көнелік ақылмен толғанған шығар. - Қазақ
жиылып, бас қоса қоя ма, қосқанмен қазірде не шығады? дейсіз. Көбікке
күйген ауыз сүтке күймей ме? Ләкин рұқсат бере қоя ма? Көрпеңе қарай
көсіл деген, көрпе тар ғой деп. Бұ да дұрыс. - Кеңесіңді кейін сал,
құлағыңды бері сал, көрпеңе қарай көсілу керек деп. Көбікке күйген ауыз,
сүтке күймей ме? Қайыр, екеуіне де рахмет айтып, халықтың қамы үшін қалам
тебіренткеніне. Һәм өтінем сол екі бауырымның асыл сөздерін жасыққа
жібермей тоқтатуға.
Біздің қазақ осы күнде тұманда адасып. . . . . . . . . . .. . . . . . .
. . ... . . . . . . .. . . . . . . . . .
Адасқан адамға-батыстан біреу, шығыстан біреу айқайласа, қайсысына
барарын да білмейді-һәм ауылын да оңай таба алмайды. Әгәр дауыс біреу болса
тұспалдап табуға да болады. Осы мүптикік мәселесі қозғалынса, оған да
бірыңғай мәсилихат ету керек. Мен ойлаймын-қыр облыстарының қазағы рухани
жұмыс туралы ноғай мүптиі де қосылу керек,. Ноғай біздің: бірінші-түптес,
екінші-діндес қарындасымыз. Ноғай түгіл кеше . . . . . мұжықтың жартысы
қазақпен бір туысса. .. . .. . . . . . .. . . .. .. . ... ... .. . . .. .
. .. . .. .. .. .. . .
Ақыр көрпеміз ұлғайса көреміз. Бір болыс елдің екі болыс ел болғаны бар
ғой. Және де қариялар айтыпты барыңда болып өт, боз жорғадай желіп өт,
әгәр оңай болмасаң, болған ердің қосын деп.
Нарманбет Орманбетұлы. Қарқаралы. [1,49-50].
Хаттағы ақын ойларынан оның әлеуметтік мәні зор іске үн қосып, елдік
мәселедегі ортақ шешімін табуда парасат пайымдарын білдіріп, ұлт
зиялыларының талаптарын қолдаушы болғанын көреміз. Сонымен қатар туысқан
татар халқымен рухани, діни өркендеуде бір бағытты ұстану қажеттігі туралы
толғаныстарының да саяси мән-мағынасы терең деп айта аламыз. Өйткені өз
дәуірінің келелі мәселелерінен шет қалмаған ақын сол тұстағы жәдитшілді,
милләтшілдік сияқты Ресей түркі халықтырының озық ойларымен де таныс
болғанын хаттағы пікірлері толық танытады.
Н.Орманбетұлының өміріндегі осындай маңызды оқиғаларды айта отырып, оның
тұлғасын даралайтын ендігі бір атап өтер қасиет қазақ жерінің қазба
байлығына байланысты барлау жұмыстарын жүргізу ісіне белсене араласуы. Ақын
Солтүстік Балқаш өңірі тау байлығының терең білгірі ретінде аталған
жерлердегі пайдалы қазбаларды барлауға рұқсат алу туралы Ресей патшалығының
құзырлы орындарына, соның ішінде Томск Тау-кен басқармасына ресми өтініш
береді. Бұған қатысты Семипалатинские областыне ведомости газетінің 1903
жылғы 5 шілдедегі санында тың деректер беріліп, Томск Тау-кен басқармасы
Нарманбеттің атап көрсеткен жерлерін барлауға рұқсат беретіні хабарланған
[12]. Осындай тың да соны деректер келтірген Ю.Попов осы мәселе геолог
мамандар тарапынан жан-жақты зерттелуі керек деген пікір айтады.
Шындығында, бұл мәселе терең қарастырылса, Н.Орманбетұлының осы істегі
өзіндік қызметі айқындала түспек.
Сол тұстағы қазақ қоғамының ең күрделі де өзекті мәселесі Ресей
империясының отарлау саясатынан туындаған саяси-әлеуметтік жағдай болатын.
Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған патша отаршыларының қазақ
даласына орыс шаруаларын жаппай қоныстандырылуы барысында байырғы ұлт
өкілдері өз жерінде өгейлік күй кеше бастады. Ол барша ойлы қазақ
азаматтарын ауыр мұңға батырды. Ел мен жер қайғысы ХІХ жән ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі зар заман және Алаш ақындары өткір көтеріп,
батыл әшкерлеген отаршылдық саясатты айыптау, ұлт қайғысын жырлау үрдісінің
дәстүрі Нарманбет ақынға да тән
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласының саяси-
әлеуметтік жағдайын жырлауда – Нарманбеттің орны ерекше. Кеңес дәуірінде
отарлауға қарсы жазған өлеңдері үшін кері тартпа, кер заман ақыны деген
саяси айыптаулар, негізінен ақын көзқарасының қалыптасу себебін тарихи-
әлеуметтік тұрғыдан тыс бағалаудан туған мін болатын. Әйтпесе, Нарманбеттің
поэзиясынан ешқандай кері тартпалықты көрмей, қайта ойшыл ақынның отарлау
саясатының басты мақсатын жете түсініп, оған бей-тарап қарамаған елдік
қасиеттен суарылған азаматтық тұлғасын танимыз. Бүгінгі тарих ғылымы
тұрғысынан үңілсек отаршылдық саясат өктемдігінен Егер 1893 жылдан 1905
жылға дейін, яғни 12 жылдың ішінде қазақ халқынан 4 миллион десятинадан
артығырақ жер тартып алынса, 7 жылдың ішінде, 1906 жыл мен 1912 жыл
аралығында 17 миллион десятинадан астам жер тартып алынды [18]. Осы
тұрғыдан алағанда Нарманбеттің 1900-1915 жылдар аралығында жазған
Әждаһаның аузында, Сахараға қарасақ, Қазақ ұлы біз тұрмыз, Ауыл
қайғысы, Сарыарқа, Шал қайғысы өлеңдері отаршылдық саясаттан туындаған
әлеуметтік өмір шындығын тануда үлкен маңызға ие деуге болады. Ал, Бұл
күнде байлар ғаяр, билер мекер, Партия туралы, Кер заман өлеңдерінде
шен-шекпенге таласып, отаршылдар қолшоқпары болған екіжүзді ел билеушілерді
Абай дәстүрінде сынға алады. Мәселен, Кер заман өлеңінде: Ағайын ала,
Қолда шала: Тұтып жана. Ұрлық-зорлық, Аққа жала; Өтірік арыз – Бермек
парыз, Бармақ қала. Күнде кеңес, Ылғи егес – Шап та тала, Қаны қашып, Малын
шашып, Іздегені Крес тана. Осы сынды, Өзі жынды, Кісі кімгше, Болмақ пана?
[10,84-85] деп ел ішін жайлаған арыз бен шағым, атақ пен шен үшін болып
жатқан келеңсіздіктерді әшкерлейді.
Партия туралы өлеңі Абайдың сыншыл реализмі дәстүрінде жазылып қана
қоймай, ұлы ақын өткір сынап, ажуәлаған ел билеушінің кескін-келбетін тағы
да көз алдымызға әкеледі.
Партияға кірісті,
Біреуді біреу икемдеп,
Ығыр болды көп адам,
Жауыр аттай кикеңдеп.
Әркім бір ит алып жүр-
Қаптырам деп үргізіп.
Түбі жоқ қиын тереңге...
А десең мә деп,
Қасқайып қарсы тұрады -
Сен үйткенде,
Мен бүйтем деп,
Екі ұртының қаны бар,
Ойлағаны тағы бар,
Ақша бетке бүркем деп [10,82]
Осындай қазақ қоғамының шындығын барынша терең де шынайы жырлаған ақын
отаршылдық саясат халықтың береке-бірлігін кетіріп отырғандығын: Біріккен
ықылас пен шын тілеу жоқ, Ағайын ала көңіл, достар бекер [19] деп
көрсетеді. Сондықтан да туған халқын надандықтан арылтуды діттеген ақын
Жау жағадан алқымдар, Бөрі етектен тақымдар, Бұған ылаж қылайық! Балаларды
оқытып, Көңіліне өнер тоқытып, Талап қылып сынайық! Адал мінез, ақ кәсіп,
Үйде отырып қорланбай, Ашық тұр ғой кең есік – Кіріп хаққа жылайық!
[10,74] деп, ұлтын өнер-білім, ғылымға шақырады, адал еңбек пен кәсіпке
үндейді.
Жүйелі жүргізілген орыс отаршылдығы қазақ даласында бұрыннан да басталып
келе жатқан егін шаруашылығымен айналысқан отырықшылық мекендерді қасақана
бұза отырып, шөл және шөлейт аудандарға қазақтарды күштеп көшіріп жіберді.
...Бір ғана Жетісуда 30000-нан астам адамы бар 5100-ден астам отырықшылдың
ошағын талқандады. Сонымен бірге 1848 ж. жүз десятина бөлек түрінде 22376
десятина жыртылатын жер алған Қапал станциясының казактары 1855 жылы яғни
сегіз жыл өткеннен кейін тек 1826 десятина жерге егін еккен. Бұл
қырғыздардың бұрынғы егіннің 7 проценттейі ғана болатын.
Міне осындай тарихи деректерді келтіре отырып, патшалық отарлаудың
кешегі кеңестік тарихта барынша дәріптелген прогресті сипатының қазақ
халқы үшін қаншалықты қасеретті болғанын байқаймыз. Демек, тарихи шындық
тұрғысынан үңілсек озбыр отарлаушылдықтан туындаған заңсыздық, шектен
шыққан билеп-төстеу, қисапсыз алым-салық, ұлттық кемсіту, қорлау – мұың
бәрі халық тарапынан қарсылы тудырып, ұлттық ояну, азаттық жолындағы
күресті күшейте түсті. Халық арасынан шыққан оқыған, ел басындағы
ауыртпалықты түсінген азаматтар – Б.Қаратаев, Ә.Бөкейхановтар Мемлекеттік
Думаның мінберінен патша үкіметінің отаршылдық саясатын аяусыз сынады,
әшкереледі [20]. Ол оянған ұлттық сана – сезімдегі бұлқынысты аңғартуымен
қатар қазақ халқының да өз тағдырына бейжай қарай алмайтындығын да дәлелдей
түсті. Сол себепті де қоныс аударушылармен қақтығыстар барынша көбейді.
Бұрынғыдай емес, енді заңсыз жер бөлу ісіне ашық қарсылық өрістеді. Қамсыз
жатқан қазақтың көңіліне соғңы кезде ғана қайғы кіре бастады [21,213].
Оның жарықын сәті ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар еді.
Әсіресе, бодандық пен отарлық қысымдағы қазақ халқының намысы мен жігерінің
ерекше ширыққан сәті 1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліс болды. Бұл көтеріліс
себебін тек қазақтарды тыл жұмысына алу туралы патшаның маусым жарлығымен
ғана байланыстырудың реті жоқ. Өйткені ғасырлар бойғы қорлау мен тонауға
тап болған, содан әбден титықтаған халықтың ашу-ызасы мен азаттық жолындағы
бұлқынысы пісіп-жетілген де болатын. Азаттық жолындағы көтеріліс бүкіл
қазақ даласын шарпыды.
Патша өкіметі көтерілісті басу үшін небір қатал шаралар қолдана отырып,
азаттық жолындағы ерлік пен өрлікті аяусыз жаныштау үшін ірі әскери күштер
жіберді. Қоныс аударушылар арасынан шаруа отрядтары жасақталды. Мысалы,
патша жендеті генерал Ерофеев барлық аймақ генерал-губернаторларына
мынандай бұйрық жолдады: Бұратаналар жайлаған ауылдар мен қалаларға қысым
көрсету арқылы мәжбүр ету үшін және үкімет шараларына қарсы шыққан бұратана
халық санасын үрейлендіру үшін әскери серуендер жасалсын, - деген бұйрықты
Жетісу генерал-губернаторы Фольбаум: әскери серуенді одан әрі дамытып,
әскерлерге үлгі көрсететін тәжірибелік сабағы ретінде тым құрығанда бір
болыстың бірден жүздеген адамын қырып жіберуге бұйрық бергенімді
жеткізіңдер [22] деп нақтылай бұйрық жөнелтті. Осындай жазалағыш отрядттар
қазақ даласының түкпір-түкпіріне аттандырылып, қанды жорықтарымен бейбіт
халықты қырып-жойды. Міне, сол бір тарихи оқиғалар да Нарманбет ақынның
поэзиясында кеңінен жырланды. Қарқылдап күлген шал қайда?, Сарыарқа
сайран жерім-ай өлеңдері замана шындығы, дүрбелең дәуір ақиқатын барша
реалистік қуатта суреттеуімен ерекшеленеді. Зарлай, жарлай, сұрай арнау
өзара тоғысқан өлеңдерінде ақын: Көзіңнің жасы көл болды, Көбейген соң шел
болды дей келіп, еркіндіктен айырылып, сұм заманға тап болған халқының
қайғы-қасіретін:
Сұм заманға кез болдық,
Кеңде жүріп тез болдық
Енді бізге той қайда?
Ойбайла, жұртым, ойбайла! [10,101]деп ақындық қуатпен
жеткізеді.
Ал атақты Сарарқа сайран жерім-ай! - кең байтақ даламызды жайлаған
ойранды жылдар ақиқатын терең де шынайы жырлауымен және ұлт қасіретін еш
боямасыз танытуымен тұтас қазақ поэзиясындағы ерекше өлең болып табылады.
Ақын қазақ халқының басына төнген қауіп қатерді, елге келген зобалаңды
қоғамдық өмірдің күрделі саяси-әлеуметтік мәселелерімен тығыз байланыста
алып жырлайды. Сарыарқадан сән кетті, Қазақтан қуат, әл кетті. Ойын-күлкі
сауықты, Бозбаладан ән кетті [10,101] дей келіп:
Жалпағынан өрт алды,
Көк тарлауы қуармай,
Мезгілінен ерте алды,
Көк ала түтін қаптады,
Ішкен асым батпады
Жүрегімді дерт алды [10,101] деп ел қайғысына терең үңіледі.
Ел ішін жайлай бастаған қиянат, соған жол беріп отырған патша әкімдері мен
жергілікті атқамінерлердің әділетсіздігін Ауру кетіп, сау қалды, Алды-
артында дау қалды. Кім табады жүйені? деп аяусыз әшкерлейді. Реалистік
қуаты ерекше өлеңді Ә.Бөкейханов 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің он
жылдығына арналған 1916-1925 (26 июль) деген зерттеу мақаласында толық
келтіруі де кездейсоқтық емес [23]. Ол сол кездегі қан жылаған қазақ
баласының қасіретін ұғынуда, еш боямасыз тануда әдебиетіміздегі шоқтығы
биік өлең болатын. Ал Келтірген Сарыарқаға құдай бастап өлеңінде: Бір
тілек - баламыздан солдат алма, Болмасын дінге зорлық, ықтиярға [10,216]
деп жырлаған ақын қазақтың қолына қару беріп ел қорғату емес, майданның
қара жұмысына салып қорлауына күйінеді. Патшалық саясаттың ұлтты кемітуі
мен кемсітуіне тұтас әлеуметтің ашық наразылығын білдіреді. . Казак-орыс
сықылды атқа мінсек
Өлсек кейіс қылмас ек майданында.
Риза едік патшаның жарлығына,
Сайманы, қазыналы жабдығына.
Қару жоқ жан қорғарлық тым болмаса,
Шақырды-ау қара жұмыс қорлығына...[10,217].
Ғалым Т.Жұртбайдың М.Әуезовтің Қилы заман туындысына қатысты ...Бұл
жазбауға болмайтын, жаздырмай қоймайтын тақырып. Тек тақырып қана емес –
ар-ұяттың парызы. Сол ел аманатын – арманда кеткендер мен қыршынынан
қиылған боздақтардың өсиетін, ана мен сәбидің көз жасын: табаны тілініп,
әуелде маңдайына жазбаған тағдырдың сорын татып, жат жерге ауғандардың
тауқыметін қарыз ғып өмір кешуді Әуезов ар санады [24,5] деп жазған
пікірін Нарманбет ақынға да қарата айтуға болады.
ХХ ғасырдың басы Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының
тарихындағы күрделі өзгерістерге толы кезең. 1917 жылғы ақпан, қазан
төңкерістері ақын шығармашылығына да елеулі ықпал етті. Осы аласапыран
тұстардың көрінісі ақынның Тілекті хақтың берген күн, Даусың қалай
ашылды?, Ұран, Олқын-толқын өлеңдерінде суреттелді.
1917 жылдар ақынның өмір белесіндегі қоғамдық істерге белсене араласқан
кезеңдері болып табылады. Ақпан төңкерісінен кейін Уақытша Үкімет уездік
органдар ұйымдастырғаны мәлім. Соған сай Семейде 1917 жылдың 5 наурызында
қоғамдық ұйымдар мен әскердің облыстық атқарушы комитеті ұйымдастырылады.
Сол жылдың наурызында Қарқаралыда 23 болыстық уезд өкілдерінен құралған
құрылтай кеңесі өтеді. Оған Балқаш болысынан Н.Орманбетұлы мен Ш.Ахметов
қатысып, Кеңес мүшелігіне Нарманбет сайланады. Мәселен, 1917 жылдың 16
наурызында өткен жиналыс хаттамасында Біз, Қарқаралы уезді қазақтарының
(қырғыз) өкілдері, өтпелі уақыттың күрделі жағдайларын ескере отырып,
жергілікті және облыстық комитеттермен арласу үшін қазақтарға мейлінше
қажет заң жобаларын жасау қажеттігін ескере отырып, қаулы еттік:
1.Қарқаралы уездік қазақ (қырғыз) комитетін құру. 2.Семей облыстық қазақ
[қырғыз] комитетінен олар жасаған Жарғыны жіберуді сұрау. 3.Комитет
мүшелігіне ұлтына, діни наным сенімі мен нәсіліне қарамастан қабылдау. 4. 5
рубльден кем емес мүшелік жарна бекіту. 5.Комитеттің құралғаны туралы уезд
халқын хабардар ету. 6.Қазақ (қырғыз) комитетінің құрылғаны туралы қаулы
көшірмесін анықтама үшін Қарқаралы қалалық басқармасына жіберу. 7. Комитет
мүшелерінен Кеңес құру, ал Кеңес мүшелерінен Президиум құру [12] деп
жазылған. Кеңес төрағасы болып Жақып Ақпаев, вице-президентігіне Нарманбет
Орманбетұлы мен Рахымбай Сапақов, хатшылығына Смайл Байтеиев, хатшы
көмекшілігіне Ахмет Бектібаев тағайындалады (А.Туғанбаев. Нарманбеттің
қолтаңбасы. Сарыарқа. 1990.15.ІХ). Ал Призидиум мүшелігінде халыққа белгілі
Нарымбек Бодықов, Амантай Адамбаев, Төлеу Әзімбаев, Хасен Ақаев, Хасен
Даиров, Сыздық Тұтқышев, Сыпатай Райымбеков, Садуақас Сыңғырбаев, Шайкен
Қарымсақов, Мұқажай Баиров, Жәкей Сартов, Аманбай Шегіров, Смағұл Бекпауов,
Нығмет Нұрмақов сынды тұлғалар болса, ал қазынашысы ретінде Смақан төре
Бөкейханов тағайындалды [12]. Қарқаралы уездік қазақ (қырғыз) комитеті
Президиумының бірінші отырысы хаттамасына Ж.Ақпаев қол қойса, өзге
хаттамаларда (барлығы сақталмаған) Н.Орманбетұлы қолымен бекітілген. Жалпы
тарихи құжаттардың анықтамаларында Нарманбет есімі жиырма рет аталып, он
рет оның өз қолы тіркелген [12].
Бұл тұста ақын Алаш қозғалысының халық азаттығын, еркіндігін ту етіп
көтерген саясаты қолдап, оған өзінің тілектестігін білдіреді. Ұран,
Құрылтайға барғанда өлеңдері сол бір тарихи кезеңдегі тұтас қазақ
халқының қоғамдық өміріндегі айтулы күндердер болмысын айқын танытады.
Мәселен 1917 жылы жазылған Ұран өлеңі Алаш идеясынан туындап, соны
қолдаған ақынның әлеуметті Алаш ұранының туы астына бірігуге шақырған
азаматтық тұлғасын да танытады. Құрылтайға барғанда өлеңі Алаш қозғалысы,
Алаш Орда үкіметі өмірге келген тарихи сәттерде жазылды десек, осы өлеңінде
ақынның айқын әлеуметтік көзқарасы, саяси ұстанымы да танылады.
Ақын 1918 жылы Қарқаралы уезінің соты қызметін атқарады. Бұған қатысты
Қазақ КСР Ғылым академиясының Орталық кітапханасындағы құжатта Нарманбет
1918 жылы Қарқаралы уезінің сот ағасы қызметін атқарады. Бұл арада ескере
кететін әңгіме – ақын Қарқаралыда бір ай өмір сүрген соң Совдептің тұсында
сот болды. Кейін Жақып Ақбайұлы Совдеп соты болған деп орнынан түсірген.
Бірақ Семейден келген облыстық соттың мүшесі Мұқыш Боштайұлы бұл сияқты
кісіні – сен Совдептің кісісің деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz