Махамбет Өтемісұлы поэзиясындағы көркем шындық
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем
бейнелеу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен
қарау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 Ақын өлеңдері. көтеріліс ұрандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Жауынгерлік рух дәстүрі және оның жалғастығы ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Сөз қолданысы . жаңашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем
бейнелеу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен
қарау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 Ақын өлеңдері. көтеріліс ұрандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Жауынгерлік рух дәстүрі және оның жалғастығы ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Сөз қолданысы . жаңашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыста ақынның шығармашылық ой-өзегінің туу үрдісі, оған ықпал еткен басты тарихи, қоғамдық-әлеуметтік факторлар анықталады. Махамбет поэзиясына негіз болған өмір шындықтары айтыла отырып, оның өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ойлау даралығы, өлеңдеріндегі көркемдік элементтерді (айшықтау, әсерлеу, метафора, теңеу, градация, аллитерация, ассонанс, т.б) қолданудағы шеберлігі, сөз саптауы пайымдалады және трагедиялық қаһарман – Исатайдың, лирико –трагедиялық қаһарман ретіндегі ақынның өз «мені»–нің кескіндері және Жәңгір хан–Баймағамбет образдар жүйесі жеке-жеке талданады.
Дәстүр жалғастығын тілдік, көркемдік, стильдік ерекшеліктер арқылы анықтау да өзекті мәселе. Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісі де қарастырылып, оның басты сипаттары айқындалады. Ұлттық поэзиямыздың бастауларын, өзіндік ерекшеліктерін, дәстүр сабақтастығы мен ақынның сөз қолданудағы жаңашылдығын қарастырып, айқындау тұрғысынан дипломдық жұмысымның өзектілігі туды.
Мақсаты мен міндеттері: Махамбет Өтемісұлының көтерілістің ұраны болған жырларындағы көркемдік жүйеге сипаттама беру, оның поэзиясының құрылымдық–статистикалық моделін анықтау. Бұл ретте ақынның шығармашылық өнерінің шеберлік қырлары мен басты ерекшеліктерін тану үшін алдыма мынадай міндеттер қойдым:
– Махамбет Өтемісұлы өлеңдеріндегі тарихи шындықты, яғни шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарын анықтап, шеберлігінің ұшталуына, ақын болып қалыптасуына ықпал еткен сол тұстағы қоғамдық-тарихи жағдай мен алғышарттардың мән-маңызына, дәуір тынысына талдау жасау;
– батыр ақынның өлеңдері арқылы сол дәуір шындығын, оның поэзиясы замана шежіресінің айнасы екендігін көрсету;
– жауынгер ақынның өмір шындығынан көркем шындық тудыру жолындағы шығармашылық шеберлігін, даралығын саралау;
– Махамбет Өтемісұлы жырларындағы жыраулар поэзиясы дәстүрінің көрінісін пайымдау;
– ақын өлеңдерінің табиғаты мен ерекшеліктерін, жыраулар поэзиясы дәстүрінің көрінісі мен жаңашылдықты, сөз құдіреті мен оның тартымдық сипатын зерделеу;
– ақын қолданған өлшем-өрнек, құрылыс-жүйе, бейнелеу құралдарының көркемдік дәстүр жалғастығын айқындаушы факторлар екендігіне көз жеткізу;
– Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісін зерделеу.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде ақын поэзиясын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды. Солардың ішінен ақын шығармашылығын ең алғашқы зерттеушілер Х. Досмұхамедовтің, М. Әуезовтың, сондай-ақ, Махамбет поэзиясына әр жылдарда арнайы зерттеу жүргізген көрнекті ғалымдар Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Б. Аманшиннің, Қ. Сыдиқовтың, Қ. Өмірәлиевтің, Р. Нұрғалидің, З. Қабдоловтың, Р.Сыздықованың, Ғ.Әнестің, Ә.Сарайдың, С.Мақпырұлының ғылыми-теориялық еңбектерін басшылыққа алдым.
Бұл дипломдық жұмыста ақынның шығармашылық ой-өзегінің туу үрдісі, оған ықпал еткен басты тарихи, қоғамдық-әлеуметтік факторлар анықталады. Махамбет поэзиясына негіз болған өмір шындықтары айтыла отырып, оның өмір шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ойлау даралығы, өлеңдеріндегі көркемдік элементтерді (айшықтау, әсерлеу, метафора, теңеу, градация, аллитерация, ассонанс, т.б) қолданудағы шеберлігі, сөз саптауы пайымдалады және трагедиялық қаһарман – Исатайдың, лирико –трагедиялық қаһарман ретіндегі ақынның өз «мені»–нің кескіндері және Жәңгір хан–Баймағамбет образдар жүйесі жеке-жеке талданады.
Дәстүр жалғастығын тілдік, көркемдік, стильдік ерекшеліктер арқылы анықтау да өзекті мәселе. Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісі де қарастырылып, оның басты сипаттары айқындалады. Ұлттық поэзиямыздың бастауларын, өзіндік ерекшеліктерін, дәстүр сабақтастығы мен ақынның сөз қолданудағы жаңашылдығын қарастырып, айқындау тұрғысынан дипломдық жұмысымның өзектілігі туды.
Мақсаты мен міндеттері: Махамбет Өтемісұлының көтерілістің ұраны болған жырларындағы көркемдік жүйеге сипаттама беру, оның поэзиясының құрылымдық–статистикалық моделін анықтау. Бұл ретте ақынның шығармашылық өнерінің шеберлік қырлары мен басты ерекшеліктерін тану үшін алдыма мынадай міндеттер қойдым:
– Махамбет Өтемісұлы өлеңдеріндегі тарихи шындықты, яғни шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарын анықтап, шеберлігінің ұшталуына, ақын болып қалыптасуына ықпал еткен сол тұстағы қоғамдық-тарихи жағдай мен алғышарттардың мән-маңызына, дәуір тынысына талдау жасау;
– батыр ақынның өлеңдері арқылы сол дәуір шындығын, оның поэзиясы замана шежіресінің айнасы екендігін көрсету;
– жауынгер ақынның өмір шындығынан көркем шындық тудыру жолындағы шығармашылық шеберлігін, даралығын саралау;
– Махамбет Өтемісұлы жырларындағы жыраулар поэзиясы дәстүрінің көрінісін пайымдау;
– ақын өлеңдерінің табиғаты мен ерекшеліктерін, жыраулар поэзиясы дәстүрінің көрінісі мен жаңашылдықты, сөз құдіреті мен оның тартымдық сипатын зерделеу;
– ақын қолданған өлшем-өрнек, құрылыс-жүйе, бейнелеу құралдарының көркемдік дәстүр жалғастығын айқындаушы факторлар екендігіне көз жеткізу;
– Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісін зерделеу.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде ақын поэзиясын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды. Солардың ішінен ақын шығармашылығын ең алғашқы зерттеушілер Х. Досмұхамедовтің, М. Әуезовтың, сондай-ақ, Махамбет поэзиясына әр жылдарда арнайы зерттеу жүргізген көрнекті ғалымдар Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Б. Аманшиннің, Қ. Сыдиқовтың, Қ. Өмірәлиевтің, Р. Нұрғалидің, З. Қабдоловтың, Р.Сыздықованың, Ғ.Әнестің, Ә.Сарайдың, С.Мақпырұлының ғылыми-теориялық еңбектерін басшылыққа алдым.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Махамбет. Жыр-жебе. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002.–148 б.
2 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1958. – 401 б.
3 Әбдіғазиұлы Б. Махамбет жырының мәңгілік болмысы: Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері, ғылыми жинақ. Алматы. – 2003. – 189 б.
4 АхметовЗ.Махамбеттің ақындық шеберлігі// Махамбет: Елдік пен ерліктің өшпес рухы // Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2002. -23-28 б.
5 Тасмағамбетов И. Махамбеттің жыр жебесі // Махамбет. Жыр жебе. Алматы, 2003. – 5-12 б.
6 Қабдолов З. Елдік пен ерліктің өшпес рухы // Ана тілі, 2001. –9 тамыз. –7 б.
7 Сарай Ә. Исатай –Махамбет тарихы. Алматы, 1997. – 408 б.
8 Жұмалиев Қ. М. Өтемісовтың өмірі // Ана тілі, 2002. – Алматы, №10 –12 б.
9 Шөреков Ы. Исатай – Махамбет. Алматы, 1976. –164б.
10 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы, 2000. – 307 б.
11Жұмалиев Қ. Егеулі найза. Алматы, 1979. – 188 б.
12Жұмалиев Қ. XVIII – XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы, 1967. –336б.
13Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973. – 212 б.
14Қорқытов Б. Махамбеттің шыққан тегі, ата бабалары. // Махамбет: Ерлік пен елдік тің өшпес рухы, Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2002. –134-137 б.
15 Тілепов Ж. Махамбет пен Шернияз XIX ғасырдағы қазақ ақындары. Алматы, 1983. –322 - 343б.
16 Кекілбайұлы Ә. Шандоз. Атырау, 2003. -386 б.
17 Көш заманынан бүгінге дейінгі Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 448б.
18 Қорабаев С. Доспамбет жырау // Қазақ әдебиетінің тарихы (XVIII–XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы) Т.3. Алматы, 2000. – 341-346 б.
19 Күмісбаев Б. Ақтамберді жырау // Қазақ әдебиетінің тарихы, Т.3. Алматы, 2000. – 374-386 б.
20 Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет // Жұлдыз, 1993. - №7. -189-195 б.
21Бес ғасыр жырлайды. Т. 1. Алматы. 1999. – 384б.
22 Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті. Алматы: Ана тілі, 1992. – 360 б.
23 Әбдіғазиұлы Б. Махамбет жырының мәңгілік болмысы // М. Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері; ғлыми-практикалық конференциялардың мәселелері. Алматы, 2003. - 11 сәуір.-4-7 б.
24 Дәуітұлы Т. Махамбет өлеңдеріндегі ақындық жыраулық дәстүрдің жалғастығы // М. Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиетінің мәселелері; ғылыми –практикалық конференция материалдары. Алматы, 2003. – 36 б.
25 Аманжолов Қ. Шығармалардың толық жинағы. Алматы, 1977. – 568 б.
26 Тасмағамбетов И.Ақындықтың алдаспаны, намыстың наркескені // Егемен қазақстан, 2003. – 236-237 б.
27 Мақатаев М. Өлеңдер поэмалар. 2т. Алматы, 1982. – 384 б.
28 Шәдібекова А. Ақұштап Бақтыгереева поэзиясындағы Махамбет рухы // М.Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері, ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2003. –70-73 б.
29 Аманғазы К. Монолог // Жас қазақ, 2008. № 206. – 12 ақпан.
30 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.15. Алматы, 1984. –328б.
31 Өмірәлиев Қ. XV – XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының тілі. Алматы, 1976. 270 б.
32 Айбергенов Т. Мен саған ғашық едім. Алматы, 1970. – 200 б.
33 Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1982. -365 б.
34 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV – XIXғасырлар) Алматы, 1993. – 323 б.
35 Әнес Ғ. // Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің лингвотекстологиясы // ғ. к. м. 2002. – 114б.
36 Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы. Т.2. Алматы, 1987. – 52 б.
37 Нұрғалиев Р. Арқау. Т.1. Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б.
38 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 370 б.
39Тілешев Е. Көркемдік әдіс. Жанр және жаңашылдық // Көкейкесті әдебиеттану, 1 кітап, 2001. – 205 – 227 б.
40 Мәдібай Қ. Махамбет Өтемісұлы// қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1кітап. Алматы, 2001.-256-262 б.
41 Бердібай Р. Жыраулық поэзияның жалғасы // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір; халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2003. –151- 159 б.
42Мақпырұлы С. Қазақ поэзиясындағы Махамбет бейнесі. Алматы, 2001. –50б
43 Медетбек Т. Махамбет рухының монологиясы // Ана тілі, 2003 – 19 маусым. –10-11 б.
44 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980 – 128 б.
45 Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы, 1991 – 172 б.
46.Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы: Қазақ тарихы, әдебиеті, тілі Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
47 Қирабаев С.С. Елдік пен ерлік жыршысы: М. Өтемісұлы шығармасының 4 томдық академиялық жинағы. Т.1. Өлеңдері мен күйлері. Алматы. Ғылым, 2003- 249 б.
1 Махамбет. Жыр-жебе. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002.–148 б.
2 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1958. – 401 б.
3 Әбдіғазиұлы Б. Махамбет жырының мәңгілік болмысы: Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері, ғылыми жинақ. Алматы. – 2003. – 189 б.
4 АхметовЗ.Махамбеттің ақындық шеберлігі// Махамбет: Елдік пен ерліктің өшпес рухы // Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2002. -23-28 б.
5 Тасмағамбетов И. Махамбеттің жыр жебесі // Махамбет. Жыр жебе. Алматы, 2003. – 5-12 б.
6 Қабдолов З. Елдік пен ерліктің өшпес рухы // Ана тілі, 2001. –9 тамыз. –7 б.
7 Сарай Ә. Исатай –Махамбет тарихы. Алматы, 1997. – 408 б.
8 Жұмалиев Қ. М. Өтемісовтың өмірі // Ана тілі, 2002. – Алматы, №10 –12 б.
9 Шөреков Ы. Исатай – Махамбет. Алматы, 1976. –164б.
10 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы, 2000. – 307 б.
11Жұмалиев Қ. Егеулі найза. Алматы, 1979. – 188 б.
12Жұмалиев Қ. XVIII – XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы, 1967. –336б.
13Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973. – 212 б.
14Қорқытов Б. Махамбеттің шыққан тегі, ата бабалары. // Махамбет: Ерлік пен елдік тің өшпес рухы, Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2002. –134-137 б.
15 Тілепов Ж. Махамбет пен Шернияз XIX ғасырдағы қазақ ақындары. Алматы, 1983. –322 - 343б.
16 Кекілбайұлы Ә. Шандоз. Атырау, 2003. -386 б.
17 Көш заманынан бүгінге дейінгі Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 448б.
18 Қорабаев С. Доспамбет жырау // Қазақ әдебиетінің тарихы (XVIII–XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы) Т.3. Алматы, 2000. – 341-346 б.
19 Күмісбаев Б. Ақтамберді жырау // Қазақ әдебиетінің тарихы, Т.3. Алматы, 2000. – 374-386 б.
20 Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет // Жұлдыз, 1993. - №7. -189-195 б.
21Бес ғасыр жырлайды. Т. 1. Алматы. 1999. – 384б.
22 Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті. Алматы: Ана тілі, 1992. – 360 б.
23 Әбдіғазиұлы Б. Махамбет жырының мәңгілік болмысы // М. Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері; ғлыми-практикалық конференциялардың мәселелері. Алматы, 2003. - 11 сәуір.-4-7 б.
24 Дәуітұлы Т. Махамбет өлеңдеріндегі ақындық жыраулық дәстүрдің жалғастығы // М. Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиетінің мәселелері; ғылыми –практикалық конференция материалдары. Алматы, 2003. – 36 б.
25 Аманжолов Қ. Шығармалардың толық жинағы. Алматы, 1977. – 568 б.
26 Тасмағамбетов И.Ақындықтың алдаспаны, намыстың наркескені // Егемен қазақстан, 2003. – 236-237 б.
27 Мақатаев М. Өлеңдер поэмалар. 2т. Алматы, 1982. – 384 б.
28 Шәдібекова А. Ақұштап Бақтыгереева поэзиясындағы Махамбет рухы // М.Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері, ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2003. –70-73 б.
29 Аманғазы К. Монолог // Жас қазақ, 2008. № 206. – 12 ақпан.
30 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т.15. Алматы, 1984. –328б.
31 Өмірәлиев Қ. XV – XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының тілі. Алматы, 1976. 270 б.
32 Айбергенов Т. Мен саған ғашық едім. Алматы, 1970. – 200 б.
33 Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1982. -365 б.
34 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV – XIXғасырлар) Алматы, 1993. – 323 б.
35 Әнес Ғ. // Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің лингвотекстологиясы // ғ. к. м. 2002. – 114б.
36 Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы. Т.2. Алматы, 1987. – 52 б.
37 Нұрғалиев Р. Арқау. Т.1. Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б.
38 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 370 б.
39Тілешев Е. Көркемдік әдіс. Жанр және жаңашылдық // Көкейкесті әдебиеттану, 1 кітап, 2001. – 205 – 227 б.
40 Мәдібай Қ. Махамбет Өтемісұлы// қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1кітап. Алматы, 2001.-256-262 б.
41 Бердібай Р. Жыраулық поэзияның жалғасы // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір; халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2003. –151- 159 б.
42Мақпырұлы С. Қазақ поэзиясындағы Махамбет бейнесі. Алматы, 2001. –50б
43 Медетбек Т. Махамбет рухының монологиясы // Ана тілі, 2003 – 19 маусым. –10-11 б.
44 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980 – 128 б.
45 Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы, 1991 – 172 б.
46.Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы: Қазақ тарихы, әдебиеті, тілі Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
47 Қирабаев С.С. Елдік пен ерлік жыршысы: М. Өтемісұлы шығармасының 4 томдық академиялық жинағы. Т.1. Өлеңдері мен күйлері. Алматы. Ғылым, 2003- 249 б.
Мазмұны
Кіріспе 7
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері 9
1.1Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем 9
бейнелеу.
1.2Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен 21
қарау.
2 Ақын өлеңдері- көтеріліс ұрандары 27
2.1Жауынгерлік рух дәстүрі және оның жалғастығы 27
2.2Сөз қолданысы – жаңашылдық 48
Қорытынды 76
Пайдаланған әдебиеттер 80
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыста ақынның шығармашылық ой-өзегінің туу үрдісі, оған
ықпал еткен басты тарихи, қоғамдық-әлеуметтік факторлар анықталады.
Махамбет поэзиясына негіз болған өмір шындықтары айтыла отырып, оның өмір
шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ойлау даралығы,
өлеңдеріндегі көркемдік элементтерді (айшықтау, әсерлеу, метафора, теңеу,
градация, аллитерация, ассонанс, т.б) қолданудағы шеберлігі, сөз саптауы
пайымдалады және трагедиялық қаһарман – Исатайдың, лирико –трагедиялық
қаһарман ретіндегі ақынның өз мені–нің кескіндері және Жәңгір
хан–Баймағамбет образдар жүйесі жеке-жеке талданады.
Дәстүр жалғастығын тілдік, көркемдік, стильдік ерекшеліктер арқылы
анықтау да өзекті мәселе. Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісі
де қарастырылып, оның басты сипаттары айқындалады. Ұлттық поэзиямыздың
бастауларын, өзіндік ерекшеліктерін, дәстүр сабақтастығы мен ақынның сөз
қолданудағы жаңашылдығын қарастырып, айқындау тұрғысынан дипломдық
жұмысымның өзектілігі туды.
Мақсаты мен міндеттері: Махамбет Өтемісұлының көтерілістің ұраны болған
жырларындағы көркемдік жүйеге сипаттама беру, оның поэзиясының
құрылымдық–статистикалық моделін анықтау. Бұл ретте ақынның шығармашылық
өнерінің шеберлік қырлары мен басты ерекшеліктерін тану үшін алдыма мынадай
міндеттер қойдым:
– Махамбет Өтемісұлы өлеңдеріндегі тарихи шындықты, яғни шығармаларының
тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарын анықтап, шеберлігінің
ұшталуына, ақын болып қалыптасуына ықпал еткен сол тұстағы қоғамдық-тарихи
жағдай мен алғышарттардың мән-маңызына, дәуір тынысына талдау жасау;
– батыр ақынның өлеңдері арқылы сол дәуір шындығын, оның поэзиясы
замана шежіресінің айнасы екендігін көрсету;
– жауынгер ақынның өмір шындығынан көркем шындық тудыру жолындағы
шығармашылық шеберлігін, даралығын саралау;
– Махамбет Өтемісұлы жырларындағы жыраулар поэзиясы дәстүрінің
көрінісін пайымдау;
– ақын өлеңдерінің табиғаты мен ерекшеліктерін, жыраулар поэзиясы
дәстүрінің көрінісі мен жаңашылдықты, сөз құдіреті мен оның тартымдық
сипатын зерделеу;
– ақын қолданған өлшем-өрнек, құрылыс-жүйе, бейнелеу құралдарының
көркемдік дәстүр жалғастығын айқындаушы факторлар екендігіне көз жеткізу;
– Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісін зерделеу.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыстың негізгі дерек
көздері ретінде ақын поэзиясын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен
баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды. Солардың
ішінен ақын шығармашылығын ең алғашқы зерттеушілер Х. Досмұхамедовтің, М.
Әуезовтың, сондай-ақ, Махамбет поэзиясына әр жылдарда арнайы зерттеу
жүргізген көрнекті ғалымдар Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Б. Аманшиннің,
Қ. Сыдиқовтың, Қ. Өмірәлиевтің, Р. Нұрғалидің, З. Қабдоловтың,
Р.Сыздықованың, Ғ.Әнестің, Ә.Сарайдың, С.Мақпырұлының ғылыми-теориялық
еңбектерін басшылыққа алдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері
1.1 Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем бейнелеу
Қазақтың ақындық поэзиясы халықтың ежелгі дәстүрлерінен бастап бүгінгі
заманға жеткен, енді болашаққа ұласатын тарихындағы барлық оқиғалардың
халық арасындағы ықпалды рухани арна болып келеді. Ақындық поэзияның уақыт
пен кеңістік жүйесіндегі эстетикалық-гуманистік сипаты, ұлттық әдебиеттің
дамуы үрдісіндегі көркемдік ықпалы, қоғамдық-әлеуметтік қырлары барлық
уақытта да маңыздылығымен айқындалады.
Көркем шындық сөз өнерінде көбіне-көп өмірде болған жайлардан
туындайтыны белгілі. Көркемдік шешім шығармашылық пайым мен терең
тебіреністің, ұшқыр да алғыр қиялдың жемісі. Ал қиялға қанат бітіріп,
суреткер шабытын тудыратын – шығармашылық құштарлық (тенденция).
1836 -1838 жылдары Бөкей ордасында Исатай-Махамбет бастаған Ұлт-азаттық
көтерілісінің болғаны тарихи шындық. Махамбет осы күрестің басшыларының
бірі ғана емес, оның ұраншысы, насихатшысы екендігі де ақиқат. Ол осы қанды
соғыстың бел ортасында жүріп отты өлеңдерін тудырды. Оның толғаулары
шындық. Бірақ ол өмір шындығы ғана емес, көркем шындық. Көркем әдебиетте
басты шындық – қоғам тынысының әуенінен туатын логикалық шындық - деп,
Тұрбеков А. өзінің Реалистік және типтік характер деген еңбегінде айтқан
болатын.
1836 – 1838 жылдары Батыс Қазақстан жерінде болып өткен ұлт – азаттық
көтерілістің басшыларының бірі, Исатай Батырмен тізе қосып, оның сенімді
серігі, ту ұстаушысы әрі батыр, әрі ел ағасы, халқымыздың азаттығы мен
бостандығы жолында құрбан болған Махамбет Өтемісұлы жырларының қыр- сырына
үңіле отырып, тарихилық принціпіне, тарихи шындықтың көркем шындыққа қалай
ұласқанын, яғни, өмір шындығының өлеңге айналу процесі, өмір мәселелеріне
тоқталдық.
Әдеби зерттеу ғылымында Махамбеттанудың іргетасын қалаған
Х. Досмұхамедов пен Қ. Жұмалиев болса, ақынның тілі мен стилін арнайы
зерттеген Б. Аманшиннің, т.б. идеялық- көркемдік тұрғысынан сараптаған
Р. Нұрғалидың, С. Қасқабасовтың, А. Шәріптің ғылыми-теориялық еңбектерінде
Махамбет поэзиясы жан-жақты тереңдете зерделенеді.
Кеңес одағы тұсында көп жай бұрмаланып, зерттеушілер жинақтаған
материалдарын коммунистік идеологияның қалыбына салып жазуға мәжбүр болған.
Партия соны талап еткен. Мысалы, Кенесары Қасымов көтерілісіне ұлт-азаттық
емес, феодалдық - монархистік қозғалыс деп баға берілсе, Исатай – Махамбет
қозғалысы шаруалар көтерілісі делініп саясаттандырылды.
Кезінде осы азаттық жолында қаншама ерлер өмірін қиды! Солардың ішінде
Исатай мен Махамбет – өшпес ерліктің, елге адалдықтың символы. Махамбеттің
өлеңдеріндегі өшпес рух, ерлік, туған жерге, елге, достыққа деген адалдық,
махаббат кім-кімге де берері мол дәріс. Ақынның бейнелі ойлап, айшықты жыр
төгуі, әр жолының алмас қылыштай өткірлігі поэзия сабағындай, әрі
патриоттық тәлім тәрбие.
Ақын өлеңдері–көтерілістің ұраны, туы, сонымен бірге жылнамасы да
іспетті. Олардағы саяси -әлеуметтік, қоғамдық өмірдің әр қилы
көріністерінің үйретері мол.
Біздің ұлттық поэзиямыз сонау жазу-сызуы жоқ заманда шындық теориясын
халыққа түсіндіріп отыратын бүкіл халықтық ағарту мектебінің рөлін атқарды.
Ол замандағы ақындар мен абыздардың арқалайтын жүгі жеңіл болған жоқ.
Өйткені поэзия дегеніміз – шындық, ал шындықты айтқандардың соңында қашан
да қауіп-қатер жүреді. Сондай шындық үшін басын өлімге тігіп,
Қара қазақ баласын,
Хан ұлына теңгердік [1] –
деп алдына ұлы мақсат қойған ақын – Махамбет және оның поэзиясы.
Тарихи көтерілісті басынан аяғына дейін суреттеп, оған қатысқан
адамдардың атын атап, халықтың тумысынан да хабар бере отырып, өзіндік
пікірін де қосып, ерлік пен елдік туралы да тарихи шындықты баяндаған
ақынның бар-жоғы сексенге жуық өлеңінін бір қиыры мен бір қиыры қалай
талданса да тарлық етпейтін керегесі кең дүние [2].
Академик Қ. Жұмалиев өзінің Егеулі найза атты Махамбет поэзиясын
зерттеуге арнаған көлемді еңбегінде былай деп жазады: Бұл көтерілісті өз
кезінде де, кейін де жырлаған ақындар аз болған жоқ. Бірақ көтерілістің шын
мәнінде айнасы болған және оның халықтық сипатын дәл көрсетіп, алдына
қойған тілек-мақсаты не, кім үшін, не үшін күресті – осылардың бәрін де
тамаша түрде айқын суреттей алған ақын – Махамбет [3]. Махамбетке
дейінгі ауыз әдебиеті жырларында әлдебір маңызды оқиға болып өткеннен кейін
жырланатын болса, Махамбеттің бастан кешкен тарихи кезеңінде поэзия сол
күрестің ішінде жүрді. Поэзия тілінің ықпал ету күшін арттыруда Махамбет
өзінен бұрынғы өткен ақындардың, халық ауыз әдебиетінің мол мұрасының
көркемдік тәсілдерін де кеңінен қолданды және оны ілгері дамытты. Өйткені
ол өзінен бұрынғы ауыз әдебиеті өкілдерінің мектебінен өткен, солардың
жырын жырлаушы да болған. Оның үстіне фольклорлық тәсілдің кейбір түрлері
күрескерлікті жырлауға өте қолайлы, ықшамды. Жаугершілік заманның сөйлеу
тілі де өзгешерек болады. Ал жаугершілік заманды жырлаған өлеңдерде бейбіт
заманның көрінісі түрлі теңеулерге айналып көрініс тауып жатады. Біз мұны
ақын өлеңдерінің көркемдігін саралағанда анық көреміз. Ақынның жаңа қоғам
тудыру идеясы, адамгершілікке үндеу, жамандықтан қашу, отанды, туған елді
сүю, дос-жолдас бола білу идеясы жаңа образдарды қалыптастырды. Жаңа әдеби
символдар шоғыры пайда болды. Қарулас сарбаздарына қарата айтатын сөзі мен
жауына қарата айтатын сөздерінің астары тарихи кезеңнің суретін жан-жақты
ашып көрсетуге мүмкіндік берген. Логикалық шебер үйлесімге құрылған
өлеңдері ақынның эстетикалық талғамының көрінісі іспетті. Оның поэзиясының
өн бойында сөзді көркемдеудің небір әдіс - тәсілдері, троптардың сан алуан
түрлері, фигуралардың небір айшықтылары бірінен бірі алмасып келіп, ақынның
негізгі идеясын жеткізуде үлкен қызмет атқарып тұр.
Тіл – көркем туындының ең негізгі қазығы. Поэзия – сол тіл арқылы
шексіздікке ие болады. Сондықтан ол шексіз зерттеле беруге қабілетті.
Өйткені ол – тек бір ғана кезеңнің емес, сол поэзия өмірге келгенге дейінгі
және келгеннен кейінгі тілдік және рухани болмыстың көрінісі. Мысалы
Махамбеттің поэзиясында тек сол дәуірдің ғана емес, біздің жыл санауымыздың
алғашқы ғасырларының да рухы жатыр. Ол халық санасында есте жоқ замандардан
бері өмір сүріп келе жатқан түсініктің, болмыстың және соларды
түсіндіретін көне сөздердің қоймасы, жылнамасы іспетті. Мұның бәрі ақын
шығармаларының көркемдік ерекшелігіндегі өзіндік стилі арқылы айқын көрініп
тұрады.
Тәуелсіздікті аңсап тулаған халық жүрегін тарих доңғалағының кезекті
бір айналымындағы өршіл тынысын сездіретін табиғаты өзгеше поэзияның бірі–
күрескер ақын Махамбет Өтемісұлының әдеби мұрасы. Өзінің аз ғана ғұмырын
бостандық жолында, әділетсіздікке қарсы күреспен өткізген ақынның жырлары
сол бір қиын-қыстау заманның алапат арпалысынан күш алып, халық санасының
терең түсініктерінде тұнып жатқан азаттық идеясының серпінді бұлқынысымен
суарылғандай. Сол себепті де біз бүгін Махамбет өлеңдеріндегі өршіл екпін
мен семсердің жүзіндей жарқылдаған өткірліктің астарында тек оның
табиғатындағы ақындық талантпен астасқан адами қайсарлық пен батырлық қана
емес, ұлт санасында ежелден маздап жанған осынау өшпес шырақтың қуатты
алауын атап айтуымыз керек [3].
Әр ақын көбінесе өзі өмір сүрген заманның тыныс тіршілігін, көзімен
көріп , басынан өткізгенін жыр етеді. Онын өлеңдері – өз өмірбаяны іспетті.
Махамбет өмір сүрген ХІХ ғ-ң І жартысы қазақ тарихында қайшылығы мен
қақтығысы мол кезең болатын. Қазақ елінің бодандыққа кіргеніне ғасырға жуық
уақыт өтіп , патша үстемдігі қазақ даласын түгел қамтып тұрған дәуір еді.
Қазақ елінде хандық билік жүйесі Батыс өңірде ғана сақталғанмен, хан
патшаға тәуелді болып, оның айтқанынан шыға алмайтын күйге жеткен.
Бастау бұлағы – Бұқар жырау, белді өкілдері Шортанбай, Дулат, Мұрат
болған әдебиеттегі зар-заман деп аталған ағымға кіретін ақындардың өлең-
жыр, дастандарындағы өзекті сарын отаршылдыққа наразылық идеясы болғаны
белгілі. Соларды туғызған қоғамдық-тарихи жағдай, әлеуметтік қайшылық,
күйзеліс ХІХ ғасыр басында күшейе түсіп, Махамбеттің буырқанған ашу-кекке
толы, еркіндік аңсаған поэзиясының өмірге келуіне негіз болды [4].
Қазақта жер дауы, жесір дауы дегеннің үлкен әлеуметтік мәселе екені
белгілі. Малдың өрісі тарылып, шұрайлы жерлердің Жәңгір ханның жақын
–жуықтары мен жаңа қоныстанушыларға – орыс-казактарға берілуі бүкіл саяси-
әлеуметтік мәселелердің өзекті буынына айналды. Онсыз да ашу-ызаға булығып,
кектеніп жүрген бұқара халықтың ханға қарсы тұрып, қолдарына қару ұстауына
осы жер мәселесі үлкен әсер еткені анық.
Өйткені :
Арғымақтың баласы,
Аз оттар да көп жусар.
Азамат ердің баласы
Аз ұйықтар да көп жортар-
Дұшпанға кеткен кегі мен
Талауға түскен жері бар.
Махамбет бұл әділетсіздікке қылыш, найзамен бірге өткір де ұшты
өлеңдерін де қару етіп қарсы тұрды. Махамбет музасын соғыс, шайқас, күрес
поэзиясы деп атауға болады. Бұл орайда ақын шайқас даласын біреуден
естіген сыңайда, сырттай бақылаушы ретінде емес, осынау ұлағатты істі
өзінің қаны мен тері арқылы бейнеледі [5].
...Махамбет поэзиясының тақырыбы біреу – майдан. Не үшін болып жатқан
майдан? Әлгі айтқанымыз: қазақ елінің елдігі, еркіндігі мен егемендігі
үшін болып жатқан майдан. Махамбет тек осы тақырыпты ғана толғады. Оның
барлық өлеңін бір жерге топтағанда Жорық жыры болып шығатыны сондықтан.
Бұл тақырыпты ол және қаламын тістеп отырып ойдан-қырдан ізденіп келіп,
саусақ арасынан сауып алған жоқ [6] - деп академик Зейнолла Қабдолов
айтқандай Махамбет өлеңдерінің бәрі өмірде болған, көзімен көріп, қолымен
ұстаған, бар жан дүниесімен сезінген болмыс. Бірақ сол шындық ақын аузымен
айтылғанда ерекше құлпырып, түрленіп, қуаттанып, әр сөз алаулаған отқа,
жан балқытар шоққа айналып сала береді. Бұл толғауларды Махамбеттен өзге
адам дәл солай әсерлі де әсем етіп образға орап бере алмасы хақ. Өйткені
сол от пен судың арасында қолына қару алып, елінің болашағы жолында
жүрген батырдың бірі – Исатай да , екіншісі – Махамбеттің өзі.
Махамбет Есіл ер деген өлеңінде : Алдияр тақсыр ханымыз, Исатай
батыр кеткелі кеміді біздің сәніміз, тілімді алсаң тақсыр ай, шайтанның
мойнын жұлдырып, Ордаңа қайтып алыңыз,- дейді.
Өлеңде өткірлік те, өрлік те бар. Ағаға деген сағыныш,
көңілде жүрген мұң-шер, өкініш нөсердей құйылған Шайтанның мойнын
жұлдыртып дейді. Шайтан деп отырғаны Қарауылқожа екені анық:
Арыстан еді-ау Исатай!
Нетерсің , тақсыр табалап?
Құрттайымда өсіп ем,
Бауырыма паналап,-
десе , тағы да арыстандай айбатты Исатай көз алдыңа келеді.
Махамбет ойлы да отты, шымыр да шындыққа толы толғауларында атадан
туған ардақты ер, арғымақтың баласы, ханның бір туын қайтарған Исатай
ағасының тұлғасын одан әрі де сомдай түседі:
Исатай – басшы, мен – қосшы,
Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында,
Дулығасы басында,
Зығырданы қайнайды...
Халық 1837 жылдың өзінде көтерілгісі келген, бірақ олардың күреске
алып шығатын көсемнің болмағаны жөнінде аға сұлтанның айтқаны шындық сөз
болатын. Ондай көсем ішкі ордадан табылды. Табылғанда да, күл-талқан болып
жеңіліп, әбден еңсесі кеткен соғыстан соң келді. Бірақ оның жеке басының
тұлғасы әлі де орасан зор еді, оның көксеген мақсаты да маңызды, әрі
соншалықты ортақ болатын. Сонысымен де ол қысқа мерзім ішінде бәрін аузына
қаратып, кең байтақ даланың көшпенділерінің басын біріктіріп, соңынан ертіп
жетті.
Бұл ерің Исатай еді. Бірақ Истай ерліпен қаза тапты,онымен бірге ұлт-
азаттық күресі де қоса кетті [5].
Бала жастан Ағатай Беріштердің арасында болып, Исатай, Махамбет
көтерілісі туралы әңгімелерді құлағына құйып өскен көрнекті жазушы Әнес
Сарай да Исатай мен Махамбет тарихы деген зерттеу кітабында Мен ақсұңқар
құстың сойы едім деп басталатын толғау ұзақ жылдар ақының Баймағамбет
сұлтанға айтқаны топтамасына қосылып келеді, -деп жазады. Тарихи
қисындарға нақтылап үңілсек, адасқан үйректей болған Махамбетті
қаншама өр десек те Баймағамбетке Бөріле көшкен еліңді бөрліккен қойдай
қырармын деп сес көрсетуге жағдайы жоқ еді, сонсоң Шамырқансам тақсыр,
кетермін, Сізден артық табармын дейтіндей Баймағамбеттің қызметінде
болған ештеңесі жоқ еді. Бұл Махамбеттің Жәңгірмен кетіскендегі сөзі
-дейді Әнес Сарай [7].
Мұхтар Әуезов: алғашқы кезде бұлар соғысып жүреді. Ол кездегі көңіл
екпіні, сөз тасқыны да бір алуан, өзгеше. Одан кейін жеңіледі. Бұдан туатын
көңіл-күй екінші түрде. Ең аяғында қашқын-пысқын болып, жүдеп-жадап жүріп,
хан төреге жәй-күйін айтып, жәрдем дәм ететін халге келеді. Ондағы күй-
қалып тағы бір басқа. Міне, Махамбет шығармаларының осындай үш кезеңі , үш
дәуірі бар, деп барып ақын өлеңдерін төрт кезеңге бөледі. Біріншісі-1822-
1829 жылдардағы алғашқы албырт кездегі балғын жырлары, екіншісі-1829-1835
жылдардағы көтеріліс алдындағы, қол-жинау кезіндегі ұранды өлеңдері,
үшіншісі-1836-1838 жылдардағы ереуіл тұсындағы өршіл туындылары, төртіншісі-
1838-1846 жылдардағы көтеріліс жеңіліс тапқаннан кейінгі лирика-элегиялық
жырлары [8].
Ақынның алғашқы өлеңдерінен бізге жеткені Еңіреу ұлы емшек боз,
Жалған дүние. Олай дейтініміз, бұл өлеңдерде жастық шаққа тән албырт
сезім басым:
Дұшпаны қарсы келгенде,
Ер дегеніне берік болсын
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік .
Ойласаңдар, жігіттер,
Мынау жалған дүние
Кімдерден кейін қалмаған?!
Жабығушылық та, налу да, өкініш те байқалмайды. Жігерлі болғанымен,
ерлікке шақырғанымен, балаңдық, жастық желік аңғарылады.
Жалған дүние алғашқы туындыларының бірі болғанымен, Махамбет
өлеңдерінің ішіндегі өте көркем жазылған жауһарларының қатарына жатады. Бұл
да өзінше бұрынғы жыраулар дәстүрінен айтылған дидактикалық-философиялық
толғау. Арғымақ, сені сақтадым, 1835 пен 1836 жылдар арсында халықты
күреске шақырып, қол жинау кезінде шығарған деп білеміз. Оны өлеңнің өзі-ақ
дәлелдеп тұр: Соғыста жүрген адам Ат –жігіттің майданы, қылыш жанның
дәрмені, өлім – хақтың пәрмені екенін жақсы білсе керек [9].
Махамбет ұлт қамын, ұрпағының қайыңның басын жел соқса, қаршыға
құс қайғырар, балапаным суға кетер деп амандығын, соңында тұяқ
қалуын, асылдан болат ұл туса, екі жақ болып тұрғанда, егескен жерде
шарт кетіп, жауырынынан өтін алса да, жамандарға жалынбауын , аз
сөйлесіп, көп тыңдап парасатты болуын тіледі. Ақ жұмыртқа сары уыз
әлпештеп қолда өсірген туған ұлдан не пайда, қолына найза алмаса,
атаның жолын қумаса?! -деп өзінен туған жас баланың ата жолын қуып,
ата қонысты сақтауын, жауынан тайсалмауын көкседі.
Махамбет жырларында ұлтының қасірет-қайғысы мен зар-мұңы бар:
Адамы қойдай қырылып ,
Құлағызып жер қалды-ау!
Қарағай,қайың , тал , терек,
Қалың орман , ну қалды-ау!
Қиқулап құстар қонатын
Суы тұнық көл қалды-ау !
Тәрбиелеп өсірген
Ата мен ана – бұл қалды-ау!
Қатын жесір , тұл қалды-ау !
Бұлардан жүда қимайтын,
Енді менің нем қалды-ау,
Тек шықпаған жан қалды-ау! -
дейді. Бұл өлеңдерден оның дұшпанынан тартынбай сөйлейтін
асылдығын, білекті де жүректі екендігін көреміз .
Мұны Мұхтар Әуезов: Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес
жырын Махамбеттей қып жырлаған өзгеше ақын, болған емес. Алды да, арты
да бір өзі сияқты [30] деп керемет баға берген .
Махамбеттің поэзиясында отаршылдықтан қысым көрген халықтың көңіл-
күйі, дәуірге наразылық болғанымен, шарасыздыққа берілмей, қазақ
ұлтын заманның зауалынан құтқаруға үндеген, қайғы-мұңға толы өлеңдерге
күрескерлік сана дарытқан, тығырықтан шығудың жолын көрсеткен жолдар
басым :
Ханнан қырық туғанша,
Қарадан бір-ақ тусайшы,
Халықтың кегін қусайшы,
Артымыздан біздердің
Ақырып теңдік сұрарға.
Өмірі күреспен өткен айбарлы ақын теңдікті жай сұрамай, ақырып,
айбатпен, қайратпен алу керкетігіне сол кездің өзінде-ақ көз жеткізген.
Соны кейінгіге осылайша табыстап айтып кеткен .
Бұл Махамбеттің асқақ арманы еді. Сол арман бүгін
орындалғандай[10].
Психологизм – көркемдік шындықтың ажырамас бір бөлігі: Іс- әректті,
өмір диалектикасын нанымдылықпен суреттеуде оның атқарар танымдық-
эстетикалық қызметі орасан.
Шақырғанмен келер ме,
Кешегі менің арыстаным,
Өзі шын барар жерін тапқан соң,
Егізімнен айырылып
Мен бір аққу болдым халықтан соң,-
деген жолдардан ақынның ішкі әлемін, жан күйзелісін, өкініш-
наласын аңғару қиын емес .
Байеке, сұлтан ақсүйек,
Қыларың болса,қылып қал,
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін, жасырман, -
деген жолдардағы, ішкі ашу-ыза, кек, бойдағы буырқанған күш-қуат ат
ойлайды.
Біз бір енеден бір едік
Бір енеден екі едік,
Екеуіміз жүргенде
Бір-бірімізге есе едік,
Үшеуіміз жүргенде
Толып жатқан күш едік
Бір енеден бес едік
Бесеуіміз жүргенде
Алашқа болман деуші едік,
Онымыз атқа мінгенде
Жер қайысқан қол едік .
Өтемістің төрт әйелінен Өтемістің он бөрісіаталған он бір ұлы
болған яғни, жоғарыдағы толғауда айтылғандай, бір әйелінен жалғыз, бір
әйелінен екі, бір әйелінен үш, бір әйелінен бес, не бәрі, қыздарын
есептемегенде, он бір ұлы болған . Біреуі жастай қайтып, он бала өсіп
жетіліп, өз алдарына отау тігіп, үй болған[14].
Махамбет ханның қатты сасқанын Құдайлады хан ұлы деп Соғыс
деген өлеңінде айтып өтеді .
Жәңгір хан он күн ойлануға рұқсат сұрайды. Өйткені олар Орынбордан
көмекке патша солдаттарының келуін күтіп отырған болатын . Ханның алдап
тұрғанын сезген Махамбет:
Хан баласы қабан-ды
Қайырылып шапса, жаман-ды,
Хан баласы қара жылан-ды,
Қайта айналса, шағар-ды
Шабар күнің бүгін-ді,
Бүгіннен кейін қиын-ды, -
деп хан ордасын дәл қазір шабуға шақырып, ұран салады. Исатай
Махамбетті тыңдамай, он күн ішінде батырлықты жерден қазар деймісің деп,
ханға сұраған мұрсатын береді. Махамбет өлеңінде осы бір сәтті Исатай
атынан:
Ақ көңіл , аңқау жүрекпен,
Беремін деп мен тұрдым
Көк бедеуді бауырлап,
Шабамын деп сен тұрдың.
Исатай басшы білсін деп,
Ауыр әскер қол тұрды, -
деп суреттей келе ақыры не болғанын айтады:
Қырық бір жасқа келгенше
Өз денгенім болмаса
Өзгенің тілін алмаған,
Кісі ақылы қонбаған-
Қанша айтсаң да болмадым ,
Сөзіңе құлақ салмадым,
Бұрала біткен емендей
Қисық тұрған сорлы ағаң,
Хан сөзіне сенгенім,
Он күн срок бергенім,
Әскерімді таратып,
Он бір күнге қаратып
Бекетай құмға келгенім.
Атаңа нәлет хан ұлы-ай!
Тілегін сұрап алғансың
Ойланғаны болғасын
Патшаға хабар салдырып,
Патшадан солдат алдырып,
Құрсағымнан шалдырып,
Ақырында еш болды-ау,
Ел үшін еткен еңбегім!-
деп Исатай ағасының мойындағанын кейінгіге сабақ ретінде елге жеткізді.
Оның мінезінің жақсы жағымен қатар, біржақтылығы да көп болыпты[12].
Мен едім деген өлеңінде де ақын төмендемейді:
Боз ағаштан биік мен едім,
Бұлтқа жетпей шарт сынбан.
Ел құтқарар ер едім,
Жандаспай ақыры бір тынбан, -
деп қайта күш көрсетіп, кек қайтаратынын анық айтады.
Осы сарындас Мұңайма да сол кезде айтылса керек :
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды.
Қанды көбе киініп,
Бір аллаға сиынып ,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды
Жолдастарым мұңайма!
Бұл туынды мына жайларды: ел шетіне асаудың келгенін, яғни жоғарыдағы
әскерлердің хабарынан бұлардың құлағдарлығын, ханның ісі қатайып не болса
да аянбауға бекінгенін байқауға болады. Сондықтан да осының бәрін отырған
ақын көтерілісшілерді айқасқа үндейтін жыр тудырған[15].
Махамбет кішіреймейді, іштей мұңын, қиналыс сезімін білдірмей,
Қайнаған қара болаттай, қарсы біткен жүрегім деп қуат-күшін айтып
қатаяды, маңайындағыларды қатайтады.
Ертеден кешке дейін зарласа, бермей ме екен құдайым, біздей тарыққан
ердің тілегін? дегенде, мұнда тарығушылық жоқ, бастаған мақсатқа
қайткенде де жетемін деген бекем ердің арман-тілегі жеңіске, үмітке
мақсатты іске тұла- бойы тілегімен берілген адамның қапалы көңілі, құсалығы
сезіледі .
Қималы етік деп кебіс-мәсіні айтқан сол уақытта Махамбет батыр осы
Ереуіл атқа ер салмай өлеңімен жолдастарын жұбатқан:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай ,
Еңку-еңку жер шалмай
Қоңыр салқын төске алмай...
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай!
Ерлердің ісі бітер ме?!
Бұл өлеңнің 1937 жылғы қазан айында болған жеңілістен кейін
желтоқсанның 12 күні шыққанын Қажым Жұмалиев те:
Жайықтан өткеннен кейін боран үдетіп кетеді де, ел таба алмай,
батырлар далаға түнейді. Әрі боран, әрі суық аяз, басқа пана, ішерге ас жоқ
, өздері талай айлар бойы қуғында жүрген адамдар, түні бойы қар жамылып,
мұз төсеніп, ұйқысыз шығады . Іштерінен келешегі үмітсіз көрініп, осы іске
неге кірістіктің гөй-гөйін тартады. Осындай сары уайымға салынушлардың
бетін қайтару үшін Махамбет Ереуіл атқа ер салмай өлеңін сол жерде
шығарыпты деcеді [2].
Төлеген керемет жыршы, ақпа-төкпе ақын болса да Махамбет батыр секілді
қайратберіп сөз айта қоймайды. Махамбет болса, отты өлеңдерін ағылтады,
алғаш өзін таныстырып Менің атым-Махамбет одан кейін Исатай ағасын
таныстырып, Исатай деген ағам бар деген толғауларын айтады.
Әрине, мұндай өлеңдер тыңдаушысының делебесін қоздырып, зығырданын
қайнатады, күреске-бітіспес айқасқа бастайды. Сондықтан да Ығылман Шөреков
Исатай – Махамбет поэмасында Махамбет сынды батырдың қайрай айтқан
сөзінен жабыққан ерлер пайда алды [9] десе, Қ.Жұмалиев Қазақ эпосы мен
әдебиет тарихының мәселелері атты зерттеу еңбегінде Махамбет сондай тар
кезеңнің өзінде де уайымнан аулақ болды [2], -дейді.
Махамбет: Соғысөлеңінде:
Жетім-жесір көп қалды,
Хан әскері кенелді, -
деп ұрыс үстінде өлім-жітімнің көп болғанын екі жолмен жеткізген.
Сонымен бірге осы толғауда аты аталатын Байбақты Жүніс- Байбақты руының
старшинасы Жүніс Жантелиннің Исатай- Махамбеттерге Дем болып қосылуға
деген ізгі-ниет білдіруі де өмірде болған жайт .
Ақынның осы Соғыс атты өлеңіндегі Ерсары менен Қалдыбай Екі арыстан
тең өлді деген жолдар бар. Осы екі жол Исатай-Махамбет көтерілісіне
қатысып, Тастөбедегі шайқасты өз көзімен көрген Шернияз Жарылғасұлының
Исатай мен Науша батыр туралы деген өлеңінде де кездеседі:
Ұзамай-ақ ұрыстан
Ырсалды мен Қалдыбай,
Екі батыр тең өлді-ай ...
Айналайын ақ Жастық,
Ат салмай өтер күн қайда ?
Еңсесі биік боз орда
Еңкеймей кірер күн қайда?
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орнықты қара сабадан,
Бозбаламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?
Толғауда өткенді аңсау басым. Ақын мұңайып, үн-жұрғасы түсіп отырған
жоқ. Ел көмектессе толғамалы аз мылтықты толғап ұстап , еңсесі биік боз
ордаға еңкеймей кіріп атой салмақ ойы бар. Жауын жеңіп ата мен ананың
ризашылықпен жайғасып, қолын алар күнді армандайды .
Махамбеттің көтеріліс басшысы, өзі аға деп ардақ тұтқан Исатай
Тайманұлы туралы, оның болмыс-бітімі, батырлығы жайында айтқан толғаулары
негізінен арнау, мадақ болғанымен, бұл туындыларынанда да Исатай абыройын
көтеру арқылы көтеріліс рухын аспандата түсті , санасына еркіндік идеясын
құйып, рухын көтерді:
Ат туады байталдан,
Ай десең – лебіз қайтарман.
Төрт –бес жылдай алысып,
Мына тұрған Иса- екем.
Халқының бір туын қайтарған, - десе Исатай батырдың ерлігімен бірге
қара халық көтерілсе хан да тағынан таятыны айтылып тұр. Халықты жасымауға
үндеу бар [17].
Мұнар күн -1838жылдың 12 шілдесі, яғни Бастан бақыт тайған күн,
Теріскей дауыл соққан күн, Сағағы болат қылыштың балдағынан сынған күн,
Хас бәйтерек жығылып, жығылғаны естіліп, алыстағы дұшпанның қуанып көңілі
тынған күн, Ер Исатай өлген күн! Махамбет подполковник Геке мен
Баймағамбет сұлтан соғысынан кейінгі қанды оқиғаны –Исатай қазасын елге
жеткізіп, жоқтап осылайша күңіренді. Махамбеттің бүкіл ішкі алай-түлей жан
сезімі жыр болып құйылып азалы әуен, терең де мағыналы, бейнелі сөздер,
тіркестер соғыстың қандай болғанын, немен тынғанын жеткізіп тұр.
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн, -
деп ақын табиғаттың өзін мұнарландырып, шұбарландырып осы
эпитеттерді халықтың басына түскен ауыр халді жеткізу үшін шебер
пайдаланып отыр:
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн, -
деп поэтикалық контраст бере жалғайды. Өкініш пен өксікке, күйініш пен
зарға, толғанысқа толы бұл жоқтау үлгісіндегі толғаудай біз жалғыз
эпитет, не поэтикалық контраст емес – теңеу, метофра қолданыстары да
ақынның мақсатымен ұштасып жататынын және өздерін жауынан жоғары етіп,
жауын төмендете, оған оқушлары жексұрын көзбен қарайтын етіп шығару үшін
қолданғандығын көреміз [2].
Ақын іштегі сырын қалдырмай төгіп айтады. Жасқану жоқ, жану бар.
Түсінсе өзі біледі, түсінбей әркім өзіне пайымын жасайды. Сондықтан да
Махамбет:
Мен Нарыннан кеткенмін,
Нарынды талақ еткенмін.
Қуатымның барында
Ағыны қатты Жайықты
Тіземмен бұзып өткенмін.
Жаныма айла болар деп,
Назарды тастап Шүренге
Күнім үшін жеткенмін
Жақияны ханға ұстап бергендей,
Шүрен, алған не еткенмін?
Қайтеріңді өзің біл,
Алдыңда кеңес еткенмін, - дейді.
Батырлықты, жауынгершілікті жыр етіп ардақтаған ақын, бұл өлеңінде де
ерлікті ту етіп көтере отырып, ездікті еске түсіреді. Кім ер, кім ез ол өзі
түсінеді.
Әр сөзінде мұң емес, қолғабыс ете алмаған, Жақиясын жауға ұстап берген
шүрендіктерге деген қара қазандай өкпе, батпаңдай зіл бар. Өлеңде өршіл рух
от шашып тұр.
Кеудеде от, білекте күш – қанаты қатты болғанымен мойыны бос. Мойын-
қолдайтын халқы. Халқы көмек бере алмады. Исатай –жоқ , жалғыз.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Қанатың қатты, мойның бос.
Исатайдан айырылып,
Жалғыздықпен болдым дос
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Ел қорғаған мен едім,
Мен де айырылдым елімнен.
Көл қорғаған сен едің
Сен де айырылдың көліңнен
Аспанда ұшқан, қызғыш құс,
Сені көлден айырған-
Лашын құстың тепкіні.
Мені елден айырған-
Хан Жәңгірдің екпіні.
Айтып, айтпай немене?
Құсалықтан өтті ғой,
Махамбеттің көп күні.
Көтеріліс жеңліске ұшырағаннан кейін Жәңгір хан мен оның маңайындағылар
Исатай мен Махамбетке ерген елді қудалап, жазаның неше түрін ойлап тауып,
білгендерін істеді. Бұл ел басына түскен ауыртпашылық оның көтерліліс
басылғанын кейінгі өлеңдерінің бәрінде сол қолында дерлік дәлдікпен
шынайы көрініс тапқан.
Сондай-ақ Мен Нарыннан кеткенмін, Әй Шонты би, Арғымаққа оқ тиді,
Жайықтың бойы енді су, Абайламай айырылдым сол бір тұстаНазар, Шүрен,
Хидада жүрген кездерінде шығарған өлеңдері деп шамалдауға болады.
Өйткені, Егор Петрович Ковалевский 1839жылы қазан айында әскери
экспидицияда жүргендерінде өз халқының деңгейі бір қазаққа кездескенін,
оның өзге сөзге шешендігін, құраннан хабардар екенін, саясатты да
білетіндігін айта келіп: Мен қайғы-қасіретті өз басымнан кешірген
адаммын. Жүрекке жақын үй-іші, қатын, балам, туған ел, өскен жер - бәрі де
менен алыс, бәрінен айырылып ел кезгелі бірнеше жыл болды, ойлап көріңіз.
Мен-Махамбет Өтемісов - деп атын айтты [11] - деп жазды.
Қажым Жумалиев Махамбет Орынборға айдалып бара жатқанда Баймағамбет
сұлтанмен кездесуі мүмкін екенін айтып, көрмес, келмес деп едім, өз
еркіммен бетіңді-ай [11] деген дәлелді тұжырым жасайды.
Шындығында да өлең характері келеді:
Мен бір шарға ұстаған
Қара балта едім,
Шабуымды таппай кетілдім...
Есігіңнің алдына
Ұрмай-соқпай келтірген,
Арманың бар ма құдайға
Мынау Махамбет деген жетімді-ай, -
деген жолдардан ғалым пікірінің дұрыстығына көзіміз жете түседі. Яғни,
ақын бұл толғауын Исатай мерт болып, көтеріліс жеңіліске ұшырап, көңілі
құлазып жүргенде айтқаны. Сонда да сұлтан алдында бас имей, қайрасаң тағы
жетілдім деп әділетсіздікке, теңсіздікке төзбеген, әлі де төзбейтінін
астарлап жеткізген.
1845жылы ақпан айында Махамбет баласы Нұрсұлтанды Орынборға оқуға
кіргізуге алып барады. Бірақ Махамбеттің баласын оқуға қабылдау туралы
өтініш қабылданбайды. Қайта оның бұрынғы істерін қайта қарап, баласын
мектепке алу түгілі өзінің Орынбордан тез кетуін талап етеді. Махамбеттің
шекарадан өтіп Орынборға келуімен байланысты, іс қайтадан генерал-
губернаторға түсіп, оның әмірі бойынша шекара комиссиясы сұлтан-провитель
Баймағамбеттен мәлімет сурайды. Өйткені, бұл кезде Махамбет Кіші жүздің
батыс бөлігінде жүрген еді. Махамбет туралы мінездемені ескі жауы-
Баймағамбет Айшуақовқа беруге тура келеді. Қалайда кек алуды көздеген
Баймағамбет шекара комиссиясына Махамбетті өте қауіпті жау ретінде
көрсетіп, басына бәле-жаланы үйіп төгеді [8].
Махамбет өлеңдері сол көкейкесті мұрат жолындағы күрестің жылнамасы,
көпшілктің өз үні, өз тілі, өз арман-талабы... [30]
Яғни Махамбет өлеңдері –тарихта болған оқиғалардың көркем кестесі, ер
намысы, ел рухы!
1.2 Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен қарау
Ақынның бұл екі билік иесіне қарата айтқан әйгілі жырларында тек ХІХ
ғасырдың емес, адамзат бастан кешірген күллі бодандық дәуірлерінің драмасы
жатыр. Мәңгілік шабысқа шыдас беретін Махамбеттің құдіретті сөз жебесі
Жәңгір ханды да, Баймағамбет сұлтанды да қатыгездіктің жалауындай
желбіретіп, тарих кеңістігінде әлі де ұшып келеді. Рас, өз заманында
айналасындағыларды оқытып, мектеп ашып, қазақтың сауаттануына алғаш жол
ашқандардың бірі – Жәңгір ханның атқарған еңбегінің бағасы енді беріле
бастады. Оның қоғамдық қайраткер болғанын да тарих жасыра алмайды. Біз үшін
тарихымызда өткен қоғамдық қайраткерлеріміз де, күрескер ақындарымыз да
қымбат. Ал кезінде олардың өз араларында нендей жағдайлар болды, ол –
тарихшылардың сыбағасы. Біз бұл екі билеушіге Махамбеттің өлеңдері
тұрғысынан қараймыз. Оның үстіне тіршіліктің қақтығысы поэзияға
айналғанда, ол пендешілік өмірдің тура көшірмесі емес, оның өнерге, рухқа
айналған түрі болып көрініс табады.
Қазақ хандарының ішінде көркем шығармада біздің ғасырға өзінің шынайы
болмысы жөніндегі, өзінің күллі іс-әрекетімен, халық алдындағы қылмысымен,
бірақ мектеп салдырып, білім отын жағуға ұмтылған игілікті ісімен де нақты
жазба деректер бойынша жеткен Жәңгір хан ғана Ол арғы-бергі қазақ
хандарының ішіндегі ең білімдісі еді Орынбор губернаторы В.А.Перовский
оған ақылды және көреген, ақылды және мейлінше епті деген баға береді
- деп жазады Ә.Кекілбаев [16] Оның үстіне ол патша үкіметінің қазақ
даласындағы таянатын таянышы еді. Махамбеттің кімге қарсы шығып отырғанын
осыдан-ақ білуге болады. Ол Жәңгір ханның осы білімділігі, осы ақылдылығы
мен ептілігі патша үкіметінің қолдауына ие болғандығы бұратан халықтың
тұрмысының жеңілдеуіне мүмкіндік әпереді деп үміттендеді. Бірақ олай
болмай шықты. Олай болуы мүмкін де емес еді. Махамбеттің қайнаған кегі
мүмкін еместі мүмкін етпекке ұмтылыс жасады. Ол жолдағы ең бірінші
кедергіні Жәңгір ханың әрекетінен көрді. Жәңгір ханның кескіні оның
шығармаларында өзінің бар бітім-болмысымен мен мұндалап тұрғаны да
сондықтан.
Бұхар жыраудың сипаттауындағы Абылай ханды біз негізінен тек жақсы
жағынан ғана білеміз. Демек, біз оны толық білмейміз. Ал Жәңгір ханның
жақсылық жағын жылнамалар жазып қалдырған болса, жамандық жағының
анықтамасы Махамбеттің поэзиясында. Демек, Жәңгір хан қазақ хандарының
ішіндегі біз үшін ең айқыны, ең танымалдысы, ең білімдісі, ең мықты
қайраткер, бірақ қатыгезі, ең айлакері, ең сатқыны, ең пайдакүнемі. Ал
осындай кейіпкер Махамбет поэзиясында қалай көрініс тапқан?
Хан емессің қасқырсың,
Хас албасты басқырсың [1].
Махамбет өлеңдерінің дауылдай жапыратын екпіні өзінің жолынан небір
теңеулерді өр қырандай іліп ұшады. Жәңгір ханға теңеу іздегенде Махамбеттің
қолына қасқырдың іліккені де содан болар. Бұл қарапайым халықтың түсінігі
үшін де ұтымды теңеу. Осы жолдардағы қасқыр мен албастының ақынның аузына
қатар түсе қалуы да тегін емес екеніне көз жеткізуге болады. Өйткені қазақ
ауыз әдебиетінде қасқыр туралы да, албасты туралы да көп айтылады, Аңыз
әңгімелерде оларға кең орын берілген, бұлардың образ ашуда өздеріне тән
белігі бір арқалар жүгі, атқарар қызметі бар. Өйткені көркем әдебиет құр
сөзбен жасалмайды. Оның керегесін керіп, шаңырағын көтеретін кейіпкер сан
түрлі болады. Жаратылыс әр тіршілік иесіне әр түрлі мінезбен тіршілік
етуінің өзіне тән айла-тәсілімен жаратты. Соған сәйкес оларға инстинкт
берді. Ауыз әдебиетін жасаушылар тіршілік етудің қатал заңын бейнелеу үшін,
қажетті әр түрлі кейіпкерлерді ерекшелеп көрсету үшін жаратылыс берген осы
қасиеттерді пайдаланады. Сондықтан да оқиғаны өрбітетін кейіпкерлер
құстың ұшқырлығын, теңіздің тереңдігін, қасқырдың жыртқыштығын, аққудың
асылдығын, жаңбырдың нұрын иеленеді. Ауыз әдебиетіндегі сан дауысты,
қырық қылықты, тоқсан мінезді бұл кейіпкерлердің кемшілігі бірі бар жерде
екіншісі өмір сүре алмайтын, сондықтан да бірін-бірі жою үшін, қан-жоса
күрес жүргізітін образдар. Мысалы, қасқыр жыртқыштықтың, өлермендіктің,
қауіп пен қатердің белгісі, момынның жауы. Махамбет Жәңгір ханды адам
кейіпіндегі осы жыртқыш қасқыр ретінде бейнелеп тұр. Адамға балама ретінде
қасқырдың алынуы сол адамның бойындағы адамға тән болуға тиісті кейбір
еркешеліктерді жойып, оның орнына басқа бір ерекшеліктерді айқындап
көрсеткен. Сонда оқырманның көз алдына адам-қасқыр бейнесінде пайда болады.
Ал албасты не? Түркі тілді халықтардың аңыздарында жиі айтылатын албасты
сөзінің мәні мифологиялық сөздікте албасты, албассы, албарысты,
алмасты, албастықатын түрлерінде келетін, ұзын шашты әйел кейпіндегі
жын шайтандардың бірі, -деп көрсетілген [1].
Қазақ ұғымында албастылардың патшасы, яғни, өлілер дүниесінің патшасы
болатындығы туралы да түсінік бар. Яғни, өлілер дүниесін албастылар
мекендейді. Демек албасты басу деген ұғым жын-шайтан арбап, адамның
тіршілік белгісінен айырлып, өлі жандай әлсіреп, ештеңеге қауқары жоқ
дәрменсіз, бейшара кейіпке түсуі деген мағынада айтылатын болса керек.
Махамбет Жәңгірді жыртқыш ретінде бейнелеп өтеді де, ол қасқырдың күшіне
қайтаруға өлілер дүниесінің албастысын жұмсайды. Себебі аңыздардың
айтуынша албастыларды адамның жеңуі оңай емес. Жәңгір ханды тек сол өлілер
елінің патшасы жеңбесе, өзінің жеңе алмасына көзі жеткен Махамбет халықты
бодандықта ұстаушының кескінін осындай өткір сөздермен, кеңінен алып
кескіндеген.
Хан емессің, ылаңсың,
Қара шұбар жылансың.
Хан емссің ,аярсың,
Айыр құйрық шаянсың [1].
Қазақтардың, албастының, жыланның, шаянның негізгі қасиеттері арқылы
көркем шығармадағы Жәңгір ханның әрбір қырынан алып қарағандағы суретін
осы сегіз жол өлеңнен көреміз. Автор Жәңгір ханды осы мақұлықтардың
бейнесін суреттеп айту арқылы, оның бойында қазақ хандарына тән ірі, кесек
мінездің жоқтығын айтып, өкінетіндей. Жылан мен шаянның шақпа мінез Жәңгір
ханның бойындағы аярлықтың суретін салып тұр. Булығып келіп шағып өлтіретін
мінезімен оның хан болуына ылайық еместігін айтады. Хан емессің деп
қайталап айтып отырғаны да содан. Ақыры ақынның Жәңгірге алдын ала
берген кескіндемесі мен ханның өзінің қылығы бір-бірімен дәл келеді. Ол
бұта түбінде бұғып жатып шағып алатын улы жыландай өз адамдары арқылы
арбап, ақынды өлтірді. Махамбеттің көрегендігін сөз ішіндегі көркемдік
құралдар арқылы дәл жеткізетін шеберлігі осы өлеңде тұр.
Мені елден айырған-
Хан Жәңгірдің екпіні [1]
Осы екпін деген сөздің ішкі жағы Жәңгір ханның күллі ықпалын,
беделін, күшіннің жан-жақтылығын, хан ретіндегі төрт құбылысының сай
екедігін, жолындағыны таптап өтер қатыгездігін бойына сыйғызып тұр.
Махамбет қай жерге қандай сөзді қолдану керектігін алыстан көре алатын
ақының көрегендігінен осылайша ерекшеленеді.
Ақынның Баймағамбет сұлтанға айтқанын Махамбеттің ғана емес, сол
көтерлістің ұлы мақсатының сипаты десекте болады. Батырдың күллі ішкі
әлемінің қопрылып осы өлеңге келіп күш біріктіргендей.
Қ.Жұмалиев Оның поэтик тіліне тән бір ерекшелік – нұсқалылығы. Не
қазақ поэзиясында бұрын қолданылмаған, не өте сирек кездесетін образдар.
Сөздерінің саралығы, образдарының үздіктігі жағынан өзінен бұрын да , өз
кезінде де Махамбетпен тең келетін ақын болған емес, - деп баға
берді[12].
Ақынның осы қасиеті әр өлеңнің ішкі-сыртқы көрінісінде айқын көрінеді.
Күрескер Махамбеттің ішкі толқынысына терең білімділігі, көрегендігі
қосылып, өлмес поэзия өмірге келді. Оның көркем теңеулерінен ұлттық өлең
дәстүрінің көкжиегі алыста жатқандығын аңғаруға болады.
Әдебиетші Тұржан Оңайгүлдің Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің көркемдік
жүйесі атты еңбегінде ақынның ханға деген ызасын сонау аңыздармен
салыстырады. Жоғарыда келтірілген хан емессің , ылаңсың, қара шұбар
жылансың деген жолдарда Жәңгір ханның кескінін салып тұрғанын сөздердің
ізіне түсіп кетсек, сонау көне Авестадан бір-ақ шығамыз. Мифологиядан
жылан мемлкетін білеміз, жылан байлықты сақтаушы, жылан бауырына алтын
басып жатады деген жағымды мағынадағы түсініктердің де бар екенін оқырман
хабардар. Сонымен қатар, зұлымдықты жыланға теңеу дәстүрі де Авестада
айтылатын зұлымдық кейпіндегі үш басты,алты көзді Ажидаха жыланнан, яғни,
Аждаһа жыланынан бері келе жатыр. Тіпті Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға
айтқан сөзіндегі:
Тақта отырған хандардың,
Төрде отырған ханымын,
Қатын етсем деп едім,
Қанікедей көріктіңді,
Қалыңсыз құшсам деп едім [1] -
дейтін жолдарының сол көне Авестадан зұлымдық-патшасы – Ажи-Даха
жыланды өлтіруге бас тігіп, оның екі әйелін олжа етсем деген Трайтаонның
мына сөздеріне ұқсастығын көреміз:
Чтобы я победителем стал над Ажи-Дахана,
Обладающим тысячью сил?
И чтобы я его обеих жен как добычу увел:
Обеих – Сахнавак и Арнавак,
Которые прекраснейшие материнское лоно имеют
Тақта отырған хандардың, төрде отырған ханымын деген сөзін Махамбет
Жәңгір ханға қарата айтқан. Әрине, Махамбет Авестадағы Аждаһа жыланды,
оның Сахновак және Ахновак деген екі әйелі туралы білді ме, білмеді ме,ол
бізге белгісіз.
Оның өзіне дейінгі поэзиядағы халықтың дәстүрді меңгерген білімді
болғанын аңғарамыз. Зұлымдықты жыланға теңеу шығыс поэзиясында, ауыз
әдебиетінде жыландай белег соққан бүгілідрді-ай [1] десе енді бір
жерінде:
Арқаның алпыс екі саласына барғанда,
Айдаһардай арбадың [1] -
деп жырлайтын тұстары бар.
Ақынның ең шешуші кезде, яғни бостандық үшін аз қалған шағында, өлеңді
өзінің күрестегі басты құралы есебіне алған.
Бөліне көшкен елдерді,
Бөріккен қойдай қылармын,
Жарыла көшкен елдерді,
Жаралы қойдай қылармын [1]
Осы өлең жолдарындағы сөзбен сөздің арасындағы драм бөліне және
жарыла және жаралы деген сөздердің арасында өрбиді. Өлеңдегі
грацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері 9
1.1Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем 9
бейнелеу.
1.2Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен 21
қарау.
2 Ақын өлеңдері- көтеріліс ұрандары 27
2.1Жауынгерлік рух дәстүрі және оның жалғастығы 27
2.2Сөз қолданысы – жаңашылдық 48
Қорытынды 76
Пайдаланған әдебиеттер 80
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыста ақынның шығармашылық ой-өзегінің туу үрдісі, оған
ықпал еткен басты тарихи, қоғамдық-әлеуметтік факторлар анықталады.
Махамбет поэзиясына негіз болған өмір шындықтары айтыла отырып, оның өмір
шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ойлау даралығы,
өлеңдеріндегі көркемдік элементтерді (айшықтау, әсерлеу, метафора, теңеу,
градация, аллитерация, ассонанс, т.б) қолданудағы шеберлігі, сөз саптауы
пайымдалады және трагедиялық қаһарман – Исатайдың, лирико –трагедиялық
қаһарман ретіндегі ақынның өз мені–нің кескіндері және Жәңгір
хан–Баймағамбет образдар жүйесі жеке-жеке талданады.
Дәстүр жалғастығын тілдік, көркемдік, стильдік ерекшеліктер арқылы
анықтау да өзекті мәселе. Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісі
де қарастырылып, оның басты сипаттары айқындалады. Ұлттық поэзиямыздың
бастауларын, өзіндік ерекшеліктерін, дәстүр сабақтастығы мен ақынның сөз
қолданудағы жаңашылдығын қарастырып, айқындау тұрғысынан дипломдық
жұмысымның өзектілігі туды.
Мақсаты мен міндеттері: Махамбет Өтемісұлының көтерілістің ұраны болған
жырларындағы көркемдік жүйеге сипаттама беру, оның поэзиясының
құрылымдық–статистикалық моделін анықтау. Бұл ретте ақынның шығармашылық
өнерінің шеберлік қырлары мен басты ерекшеліктерін тану үшін алдыма мынадай
міндеттер қойдым:
– Махамбет Өтемісұлы өлеңдеріндегі тарихи шындықты, яғни шығармаларының
тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарын анықтап, шеберлігінің
ұшталуына, ақын болып қалыптасуына ықпал еткен сол тұстағы қоғамдық-тарихи
жағдай мен алғышарттардың мән-маңызына, дәуір тынысына талдау жасау;
– батыр ақынның өлеңдері арқылы сол дәуір шындығын, оның поэзиясы
замана шежіресінің айнасы екендігін көрсету;
– жауынгер ақынның өмір шындығынан көркем шындық тудыру жолындағы
шығармашылық шеберлігін, даралығын саралау;
– Махамбет Өтемісұлы жырларындағы жыраулар поэзиясы дәстүрінің
көрінісін пайымдау;
– ақын өлеңдерінің табиғаты мен ерекшеліктерін, жыраулар поэзиясы
дәстүрінің көрінісі мен жаңашылдықты, сөз құдіреті мен оның тартымдық
сипатын зерделеу;
– ақын қолданған өлшем-өрнек, құрылыс-жүйе, бейнелеу құралдарының
көркемдік дәстүр жалғастығын айқындаушы факторлар екендігіне көз жеткізу;
– Махамбет дәстүрінің қазақ поэзиясындағы көрінісін зерделеу.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыстың негізгі дерек
көздері ретінде ақын поэзиясын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен
баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды. Солардың
ішінен ақын шығармашылығын ең алғашқы зерттеушілер Х. Досмұхамедовтің, М.
Әуезовтың, сондай-ақ, Махамбет поэзиясына әр жылдарда арнайы зерттеу
жүргізген көрнекті ғалымдар Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Б. Аманшиннің,
Қ. Сыдиқовтың, Қ. Өмірәлиевтің, Р. Нұрғалидің, З. Қабдоловтың,
Р.Сыздықованың, Ғ.Әнестің, Ә.Сарайдың, С.Мақпырұлының ғылыми-теориялық
еңбектерін басшылыққа алдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Өршіл ақынның тарихи өлеңдері
1.1 Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық және оны көркем бейнелеу
Қазақтың ақындық поэзиясы халықтың ежелгі дәстүрлерінен бастап бүгінгі
заманға жеткен, енді болашаққа ұласатын тарихындағы барлық оқиғалардың
халық арасындағы ықпалды рухани арна болып келеді. Ақындық поэзияның уақыт
пен кеңістік жүйесіндегі эстетикалық-гуманистік сипаты, ұлттық әдебиеттің
дамуы үрдісіндегі көркемдік ықпалы, қоғамдық-әлеуметтік қырлары барлық
уақытта да маңыздылығымен айқындалады.
Көркем шындық сөз өнерінде көбіне-көп өмірде болған жайлардан
туындайтыны белгілі. Көркемдік шешім шығармашылық пайым мен терең
тебіреністің, ұшқыр да алғыр қиялдың жемісі. Ал қиялға қанат бітіріп,
суреткер шабытын тудыратын – шығармашылық құштарлық (тенденция).
1836 -1838 жылдары Бөкей ордасында Исатай-Махамбет бастаған Ұлт-азаттық
көтерілісінің болғаны тарихи шындық. Махамбет осы күрестің басшыларының
бірі ғана емес, оның ұраншысы, насихатшысы екендігі де ақиқат. Ол осы қанды
соғыстың бел ортасында жүріп отты өлеңдерін тудырды. Оның толғаулары
шындық. Бірақ ол өмір шындығы ғана емес, көркем шындық. Көркем әдебиетте
басты шындық – қоғам тынысының әуенінен туатын логикалық шындық - деп,
Тұрбеков А. өзінің Реалистік және типтік характер деген еңбегінде айтқан
болатын.
1836 – 1838 жылдары Батыс Қазақстан жерінде болып өткен ұлт – азаттық
көтерілістің басшыларының бірі, Исатай Батырмен тізе қосып, оның сенімді
серігі, ту ұстаушысы әрі батыр, әрі ел ағасы, халқымыздың азаттығы мен
бостандығы жолында құрбан болған Махамбет Өтемісұлы жырларының қыр- сырына
үңіле отырып, тарихилық принціпіне, тарихи шындықтың көркем шындыққа қалай
ұласқанын, яғни, өмір шындығының өлеңге айналу процесі, өмір мәселелеріне
тоқталдық.
Әдеби зерттеу ғылымында Махамбеттанудың іргетасын қалаған
Х. Досмұхамедов пен Қ. Жұмалиев болса, ақынның тілі мен стилін арнайы
зерттеген Б. Аманшиннің, т.б. идеялық- көркемдік тұрғысынан сараптаған
Р. Нұрғалидың, С. Қасқабасовтың, А. Шәріптің ғылыми-теориялық еңбектерінде
Махамбет поэзиясы жан-жақты тереңдете зерделенеді.
Кеңес одағы тұсында көп жай бұрмаланып, зерттеушілер жинақтаған
материалдарын коммунистік идеологияның қалыбына салып жазуға мәжбүр болған.
Партия соны талап еткен. Мысалы, Кенесары Қасымов көтерілісіне ұлт-азаттық
емес, феодалдық - монархистік қозғалыс деп баға берілсе, Исатай – Махамбет
қозғалысы шаруалар көтерілісі делініп саясаттандырылды.
Кезінде осы азаттық жолында қаншама ерлер өмірін қиды! Солардың ішінде
Исатай мен Махамбет – өшпес ерліктің, елге адалдықтың символы. Махамбеттің
өлеңдеріндегі өшпес рух, ерлік, туған жерге, елге, достыққа деген адалдық,
махаббат кім-кімге де берері мол дәріс. Ақынның бейнелі ойлап, айшықты жыр
төгуі, әр жолының алмас қылыштай өткірлігі поэзия сабағындай, әрі
патриоттық тәлім тәрбие.
Ақын өлеңдері–көтерілістің ұраны, туы, сонымен бірге жылнамасы да
іспетті. Олардағы саяси -әлеуметтік, қоғамдық өмірдің әр қилы
көріністерінің үйретері мол.
Біздің ұлттық поэзиямыз сонау жазу-сызуы жоқ заманда шындық теориясын
халыққа түсіндіріп отыратын бүкіл халықтық ағарту мектебінің рөлін атқарды.
Ол замандағы ақындар мен абыздардың арқалайтын жүгі жеңіл болған жоқ.
Өйткені поэзия дегеніміз – шындық, ал шындықты айтқандардың соңында қашан
да қауіп-қатер жүреді. Сондай шындық үшін басын өлімге тігіп,
Қара қазақ баласын,
Хан ұлына теңгердік [1] –
деп алдына ұлы мақсат қойған ақын – Махамбет және оның поэзиясы.
Тарихи көтерілісті басынан аяғына дейін суреттеп, оған қатысқан
адамдардың атын атап, халықтың тумысынан да хабар бере отырып, өзіндік
пікірін де қосып, ерлік пен елдік туралы да тарихи шындықты баяндаған
ақынның бар-жоғы сексенге жуық өлеңінін бір қиыры мен бір қиыры қалай
талданса да тарлық етпейтін керегесі кең дүние [2].
Академик Қ. Жұмалиев өзінің Егеулі найза атты Махамбет поэзиясын
зерттеуге арнаған көлемді еңбегінде былай деп жазады: Бұл көтерілісті өз
кезінде де, кейін де жырлаған ақындар аз болған жоқ. Бірақ көтерілістің шын
мәнінде айнасы болған және оның халықтық сипатын дәл көрсетіп, алдына
қойған тілек-мақсаты не, кім үшін, не үшін күресті – осылардың бәрін де
тамаша түрде айқын суреттей алған ақын – Махамбет [3]. Махамбетке
дейінгі ауыз әдебиеті жырларында әлдебір маңызды оқиға болып өткеннен кейін
жырланатын болса, Махамбеттің бастан кешкен тарихи кезеңінде поэзия сол
күрестің ішінде жүрді. Поэзия тілінің ықпал ету күшін арттыруда Махамбет
өзінен бұрынғы өткен ақындардың, халық ауыз әдебиетінің мол мұрасының
көркемдік тәсілдерін де кеңінен қолданды және оны ілгері дамытты. Өйткені
ол өзінен бұрынғы ауыз әдебиеті өкілдерінің мектебінен өткен, солардың
жырын жырлаушы да болған. Оның үстіне фольклорлық тәсілдің кейбір түрлері
күрескерлікті жырлауға өте қолайлы, ықшамды. Жаугершілік заманның сөйлеу
тілі де өзгешерек болады. Ал жаугершілік заманды жырлаған өлеңдерде бейбіт
заманның көрінісі түрлі теңеулерге айналып көрініс тауып жатады. Біз мұны
ақын өлеңдерінің көркемдігін саралағанда анық көреміз. Ақынның жаңа қоғам
тудыру идеясы, адамгершілікке үндеу, жамандықтан қашу, отанды, туған елді
сүю, дос-жолдас бола білу идеясы жаңа образдарды қалыптастырды. Жаңа әдеби
символдар шоғыры пайда болды. Қарулас сарбаздарына қарата айтатын сөзі мен
жауына қарата айтатын сөздерінің астары тарихи кезеңнің суретін жан-жақты
ашып көрсетуге мүмкіндік берген. Логикалық шебер үйлесімге құрылған
өлеңдері ақынның эстетикалық талғамының көрінісі іспетті. Оның поэзиясының
өн бойында сөзді көркемдеудің небір әдіс - тәсілдері, троптардың сан алуан
түрлері, фигуралардың небір айшықтылары бірінен бірі алмасып келіп, ақынның
негізгі идеясын жеткізуде үлкен қызмет атқарып тұр.
Тіл – көркем туындының ең негізгі қазығы. Поэзия – сол тіл арқылы
шексіздікке ие болады. Сондықтан ол шексіз зерттеле беруге қабілетті.
Өйткені ол – тек бір ғана кезеңнің емес, сол поэзия өмірге келгенге дейінгі
және келгеннен кейінгі тілдік және рухани болмыстың көрінісі. Мысалы
Махамбеттің поэзиясында тек сол дәуірдің ғана емес, біздің жыл санауымыздың
алғашқы ғасырларының да рухы жатыр. Ол халық санасында есте жоқ замандардан
бері өмір сүріп келе жатқан түсініктің, болмыстың және соларды
түсіндіретін көне сөздердің қоймасы, жылнамасы іспетті. Мұның бәрі ақын
шығармаларының көркемдік ерекшелігіндегі өзіндік стилі арқылы айқын көрініп
тұрады.
Тәуелсіздікті аңсап тулаған халық жүрегін тарих доңғалағының кезекті
бір айналымындағы өршіл тынысын сездіретін табиғаты өзгеше поэзияның бірі–
күрескер ақын Махамбет Өтемісұлының әдеби мұрасы. Өзінің аз ғана ғұмырын
бостандық жолында, әділетсіздікке қарсы күреспен өткізген ақынның жырлары
сол бір қиын-қыстау заманның алапат арпалысынан күш алып, халық санасының
терең түсініктерінде тұнып жатқан азаттық идеясының серпінді бұлқынысымен
суарылғандай. Сол себепті де біз бүгін Махамбет өлеңдеріндегі өршіл екпін
мен семсердің жүзіндей жарқылдаған өткірліктің астарында тек оның
табиғатындағы ақындық талантпен астасқан адами қайсарлық пен батырлық қана
емес, ұлт санасында ежелден маздап жанған осынау өшпес шырақтың қуатты
алауын атап айтуымыз керек [3].
Әр ақын көбінесе өзі өмір сүрген заманның тыныс тіршілігін, көзімен
көріп , басынан өткізгенін жыр етеді. Онын өлеңдері – өз өмірбаяны іспетті.
Махамбет өмір сүрген ХІХ ғ-ң І жартысы қазақ тарихында қайшылығы мен
қақтығысы мол кезең болатын. Қазақ елінің бодандыққа кіргеніне ғасырға жуық
уақыт өтіп , патша үстемдігі қазақ даласын түгел қамтып тұрған дәуір еді.
Қазақ елінде хандық билік жүйесі Батыс өңірде ғана сақталғанмен, хан
патшаға тәуелді болып, оның айтқанынан шыға алмайтын күйге жеткен.
Бастау бұлағы – Бұқар жырау, белді өкілдері Шортанбай, Дулат, Мұрат
болған әдебиеттегі зар-заман деп аталған ағымға кіретін ақындардың өлең-
жыр, дастандарындағы өзекті сарын отаршылдыққа наразылық идеясы болғаны
белгілі. Соларды туғызған қоғамдық-тарихи жағдай, әлеуметтік қайшылық,
күйзеліс ХІХ ғасыр басында күшейе түсіп, Махамбеттің буырқанған ашу-кекке
толы, еркіндік аңсаған поэзиясының өмірге келуіне негіз болды [4].
Қазақта жер дауы, жесір дауы дегеннің үлкен әлеуметтік мәселе екені
белгілі. Малдың өрісі тарылып, шұрайлы жерлердің Жәңгір ханның жақын
–жуықтары мен жаңа қоныстанушыларға – орыс-казактарға берілуі бүкіл саяси-
әлеуметтік мәселелердің өзекті буынына айналды. Онсыз да ашу-ызаға булығып,
кектеніп жүрген бұқара халықтың ханға қарсы тұрып, қолдарына қару ұстауына
осы жер мәселесі үлкен әсер еткені анық.
Өйткені :
Арғымақтың баласы,
Аз оттар да көп жусар.
Азамат ердің баласы
Аз ұйықтар да көп жортар-
Дұшпанға кеткен кегі мен
Талауға түскен жері бар.
Махамбет бұл әділетсіздікке қылыш, найзамен бірге өткір де ұшты
өлеңдерін де қару етіп қарсы тұрды. Махамбет музасын соғыс, шайқас, күрес
поэзиясы деп атауға болады. Бұл орайда ақын шайқас даласын біреуден
естіген сыңайда, сырттай бақылаушы ретінде емес, осынау ұлағатты істі
өзінің қаны мен тері арқылы бейнеледі [5].
...Махамбет поэзиясының тақырыбы біреу – майдан. Не үшін болып жатқан
майдан? Әлгі айтқанымыз: қазақ елінің елдігі, еркіндігі мен егемендігі
үшін болып жатқан майдан. Махамбет тек осы тақырыпты ғана толғады. Оның
барлық өлеңін бір жерге топтағанда Жорық жыры болып шығатыны сондықтан.
Бұл тақырыпты ол және қаламын тістеп отырып ойдан-қырдан ізденіп келіп,
саусақ арасынан сауып алған жоқ [6] - деп академик Зейнолла Қабдолов
айтқандай Махамбет өлеңдерінің бәрі өмірде болған, көзімен көріп, қолымен
ұстаған, бар жан дүниесімен сезінген болмыс. Бірақ сол шындық ақын аузымен
айтылғанда ерекше құлпырып, түрленіп, қуаттанып, әр сөз алаулаған отқа,
жан балқытар шоққа айналып сала береді. Бұл толғауларды Махамбеттен өзге
адам дәл солай әсерлі де әсем етіп образға орап бере алмасы хақ. Өйткені
сол от пен судың арасында қолына қару алып, елінің болашағы жолында
жүрген батырдың бірі – Исатай да , екіншісі – Махамбеттің өзі.
Махамбет Есіл ер деген өлеңінде : Алдияр тақсыр ханымыз, Исатай
батыр кеткелі кеміді біздің сәніміз, тілімді алсаң тақсыр ай, шайтанның
мойнын жұлдырып, Ордаңа қайтып алыңыз,- дейді.
Өлеңде өткірлік те, өрлік те бар. Ағаға деген сағыныш,
көңілде жүрген мұң-шер, өкініш нөсердей құйылған Шайтанның мойнын
жұлдыртып дейді. Шайтан деп отырғаны Қарауылқожа екені анық:
Арыстан еді-ау Исатай!
Нетерсің , тақсыр табалап?
Құрттайымда өсіп ем,
Бауырыма паналап,-
десе , тағы да арыстандай айбатты Исатай көз алдыңа келеді.
Махамбет ойлы да отты, шымыр да шындыққа толы толғауларында атадан
туған ардақты ер, арғымақтың баласы, ханның бір туын қайтарған Исатай
ағасының тұлғасын одан әрі де сомдай түседі:
Исатай – басшы, мен – қосшы,
Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында,
Дулығасы басында,
Зығырданы қайнайды...
Халық 1837 жылдың өзінде көтерілгісі келген, бірақ олардың күреске
алып шығатын көсемнің болмағаны жөнінде аға сұлтанның айтқаны шындық сөз
болатын. Ондай көсем ішкі ордадан табылды. Табылғанда да, күл-талқан болып
жеңіліп, әбден еңсесі кеткен соғыстан соң келді. Бірақ оның жеке басының
тұлғасы әлі де орасан зор еді, оның көксеген мақсаты да маңызды, әрі
соншалықты ортақ болатын. Сонысымен де ол қысқа мерзім ішінде бәрін аузына
қаратып, кең байтақ даланың көшпенділерінің басын біріктіріп, соңынан ертіп
жетті.
Бұл ерің Исатай еді. Бірақ Истай ерліпен қаза тапты,онымен бірге ұлт-
азаттық күресі де қоса кетті [5].
Бала жастан Ағатай Беріштердің арасында болып, Исатай, Махамбет
көтерілісі туралы әңгімелерді құлағына құйып өскен көрнекті жазушы Әнес
Сарай да Исатай мен Махамбет тарихы деген зерттеу кітабында Мен ақсұңқар
құстың сойы едім деп басталатын толғау ұзақ жылдар ақының Баймағамбет
сұлтанға айтқаны топтамасына қосылып келеді, -деп жазады. Тарихи
қисындарға нақтылап үңілсек, адасқан үйректей болған Махамбетті
қаншама өр десек те Баймағамбетке Бөріле көшкен еліңді бөрліккен қойдай
қырармын деп сес көрсетуге жағдайы жоқ еді, сонсоң Шамырқансам тақсыр,
кетермін, Сізден артық табармын дейтіндей Баймағамбеттің қызметінде
болған ештеңесі жоқ еді. Бұл Махамбеттің Жәңгірмен кетіскендегі сөзі
-дейді Әнес Сарай [7].
Мұхтар Әуезов: алғашқы кезде бұлар соғысып жүреді. Ол кездегі көңіл
екпіні, сөз тасқыны да бір алуан, өзгеше. Одан кейін жеңіледі. Бұдан туатын
көңіл-күй екінші түрде. Ең аяғында қашқын-пысқын болып, жүдеп-жадап жүріп,
хан төреге жәй-күйін айтып, жәрдем дәм ететін халге келеді. Ондағы күй-
қалып тағы бір басқа. Міне, Махамбет шығармаларының осындай үш кезеңі , үш
дәуірі бар, деп барып ақын өлеңдерін төрт кезеңге бөледі. Біріншісі-1822-
1829 жылдардағы алғашқы албырт кездегі балғын жырлары, екіншісі-1829-1835
жылдардағы көтеріліс алдындағы, қол-жинау кезіндегі ұранды өлеңдері,
үшіншісі-1836-1838 жылдардағы ереуіл тұсындағы өршіл туындылары, төртіншісі-
1838-1846 жылдардағы көтеріліс жеңіліс тапқаннан кейінгі лирика-элегиялық
жырлары [8].
Ақынның алғашқы өлеңдерінен бізге жеткені Еңіреу ұлы емшек боз,
Жалған дүние. Олай дейтініміз, бұл өлеңдерде жастық шаққа тән албырт
сезім басым:
Дұшпаны қарсы келгенде,
Ер дегеніне берік болсын
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік .
Ойласаңдар, жігіттер,
Мынау жалған дүние
Кімдерден кейін қалмаған?!
Жабығушылық та, налу да, өкініш те байқалмайды. Жігерлі болғанымен,
ерлікке шақырғанымен, балаңдық, жастық желік аңғарылады.
Жалған дүние алғашқы туындыларының бірі болғанымен, Махамбет
өлеңдерінің ішіндегі өте көркем жазылған жауһарларының қатарына жатады. Бұл
да өзінше бұрынғы жыраулар дәстүрінен айтылған дидактикалық-философиялық
толғау. Арғымақ, сені сақтадым, 1835 пен 1836 жылдар арсында халықты
күреске шақырып, қол жинау кезінде шығарған деп білеміз. Оны өлеңнің өзі-ақ
дәлелдеп тұр: Соғыста жүрген адам Ат –жігіттің майданы, қылыш жанның
дәрмені, өлім – хақтың пәрмені екенін жақсы білсе керек [9].
Махамбет ұлт қамын, ұрпағының қайыңның басын жел соқса, қаршыға
құс қайғырар, балапаным суға кетер деп амандығын, соңында тұяқ
қалуын, асылдан болат ұл туса, екі жақ болып тұрғанда, егескен жерде
шарт кетіп, жауырынынан өтін алса да, жамандарға жалынбауын , аз
сөйлесіп, көп тыңдап парасатты болуын тіледі. Ақ жұмыртқа сары уыз
әлпештеп қолда өсірген туған ұлдан не пайда, қолына найза алмаса,
атаның жолын қумаса?! -деп өзінен туған жас баланың ата жолын қуып,
ата қонысты сақтауын, жауынан тайсалмауын көкседі.
Махамбет жырларында ұлтының қасірет-қайғысы мен зар-мұңы бар:
Адамы қойдай қырылып ,
Құлағызып жер қалды-ау!
Қарағай,қайың , тал , терек,
Қалың орман , ну қалды-ау!
Қиқулап құстар қонатын
Суы тұнық көл қалды-ау !
Тәрбиелеп өсірген
Ата мен ана – бұл қалды-ау!
Қатын жесір , тұл қалды-ау !
Бұлардан жүда қимайтын,
Енді менің нем қалды-ау,
Тек шықпаған жан қалды-ау! -
дейді. Бұл өлеңдерден оның дұшпанынан тартынбай сөйлейтін
асылдығын, білекті де жүректі екендігін көреміз .
Мұны Мұхтар Әуезов: Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес
жырын Махамбеттей қып жырлаған өзгеше ақын, болған емес. Алды да, арты
да бір өзі сияқты [30] деп керемет баға берген .
Махамбеттің поэзиясында отаршылдықтан қысым көрген халықтың көңіл-
күйі, дәуірге наразылық болғанымен, шарасыздыққа берілмей, қазақ
ұлтын заманның зауалынан құтқаруға үндеген, қайғы-мұңға толы өлеңдерге
күрескерлік сана дарытқан, тығырықтан шығудың жолын көрсеткен жолдар
басым :
Ханнан қырық туғанша,
Қарадан бір-ақ тусайшы,
Халықтың кегін қусайшы,
Артымыздан біздердің
Ақырып теңдік сұрарға.
Өмірі күреспен өткен айбарлы ақын теңдікті жай сұрамай, ақырып,
айбатпен, қайратпен алу керкетігіне сол кездің өзінде-ақ көз жеткізген.
Соны кейінгіге осылайша табыстап айтып кеткен .
Бұл Махамбеттің асқақ арманы еді. Сол арман бүгін
орындалғандай[10].
Психологизм – көркемдік шындықтың ажырамас бір бөлігі: Іс- әректті,
өмір диалектикасын нанымдылықпен суреттеуде оның атқарар танымдық-
эстетикалық қызметі орасан.
Шақырғанмен келер ме,
Кешегі менің арыстаным,
Өзі шын барар жерін тапқан соң,
Егізімнен айырылып
Мен бір аққу болдым халықтан соң,-
деген жолдардан ақынның ішкі әлемін, жан күйзелісін, өкініш-
наласын аңғару қиын емес .
Байеке, сұлтан ақсүйек,
Қыларың болса,қылып қал,
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін, жасырман, -
деген жолдардағы, ішкі ашу-ыза, кек, бойдағы буырқанған күш-қуат ат
ойлайды.
Біз бір енеден бір едік
Бір енеден екі едік,
Екеуіміз жүргенде
Бір-бірімізге есе едік,
Үшеуіміз жүргенде
Толып жатқан күш едік
Бір енеден бес едік
Бесеуіміз жүргенде
Алашқа болман деуші едік,
Онымыз атқа мінгенде
Жер қайысқан қол едік .
Өтемістің төрт әйелінен Өтемістің он бөрісіаталған он бір ұлы
болған яғни, жоғарыдағы толғауда айтылғандай, бір әйелінен жалғыз, бір
әйелінен екі, бір әйелінен үш, бір әйелінен бес, не бәрі, қыздарын
есептемегенде, он бір ұлы болған . Біреуі жастай қайтып, он бала өсіп
жетіліп, өз алдарына отау тігіп, үй болған[14].
Махамбет ханның қатты сасқанын Құдайлады хан ұлы деп Соғыс
деген өлеңінде айтып өтеді .
Жәңгір хан он күн ойлануға рұқсат сұрайды. Өйткені олар Орынбордан
көмекке патша солдаттарының келуін күтіп отырған болатын . Ханның алдап
тұрғанын сезген Махамбет:
Хан баласы қабан-ды
Қайырылып шапса, жаман-ды,
Хан баласы қара жылан-ды,
Қайта айналса, шағар-ды
Шабар күнің бүгін-ді,
Бүгіннен кейін қиын-ды, -
деп хан ордасын дәл қазір шабуға шақырып, ұран салады. Исатай
Махамбетті тыңдамай, он күн ішінде батырлықты жерден қазар деймісің деп,
ханға сұраған мұрсатын береді. Махамбет өлеңінде осы бір сәтті Исатай
атынан:
Ақ көңіл , аңқау жүрекпен,
Беремін деп мен тұрдым
Көк бедеуді бауырлап,
Шабамын деп сен тұрдың.
Исатай басшы білсін деп,
Ауыр әскер қол тұрды, -
деп суреттей келе ақыры не болғанын айтады:
Қырық бір жасқа келгенше
Өз денгенім болмаса
Өзгенің тілін алмаған,
Кісі ақылы қонбаған-
Қанша айтсаң да болмадым ,
Сөзіңе құлақ салмадым,
Бұрала біткен емендей
Қисық тұрған сорлы ағаң,
Хан сөзіне сенгенім,
Он күн срок бергенім,
Әскерімді таратып,
Он бір күнге қаратып
Бекетай құмға келгенім.
Атаңа нәлет хан ұлы-ай!
Тілегін сұрап алғансың
Ойланғаны болғасын
Патшаға хабар салдырып,
Патшадан солдат алдырып,
Құрсағымнан шалдырып,
Ақырында еш болды-ау,
Ел үшін еткен еңбегім!-
деп Исатай ағасының мойындағанын кейінгіге сабақ ретінде елге жеткізді.
Оның мінезінің жақсы жағымен қатар, біржақтылығы да көп болыпты[12].
Мен едім деген өлеңінде де ақын төмендемейді:
Боз ағаштан биік мен едім,
Бұлтқа жетпей шарт сынбан.
Ел құтқарар ер едім,
Жандаспай ақыры бір тынбан, -
деп қайта күш көрсетіп, кек қайтаратынын анық айтады.
Осы сарындас Мұңайма да сол кезде айтылса керек :
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды.
Қанды көбе киініп,
Бір аллаға сиынып ,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды
Жолдастарым мұңайма!
Бұл туынды мына жайларды: ел шетіне асаудың келгенін, яғни жоғарыдағы
әскерлердің хабарынан бұлардың құлағдарлығын, ханның ісі қатайып не болса
да аянбауға бекінгенін байқауға болады. Сондықтан да осының бәрін отырған
ақын көтерілісшілерді айқасқа үндейтін жыр тудырған[15].
Махамбет кішіреймейді, іштей мұңын, қиналыс сезімін білдірмей,
Қайнаған қара болаттай, қарсы біткен жүрегім деп қуат-күшін айтып
қатаяды, маңайындағыларды қатайтады.
Ертеден кешке дейін зарласа, бермей ме екен құдайым, біздей тарыққан
ердің тілегін? дегенде, мұнда тарығушылық жоқ, бастаған мақсатқа
қайткенде де жетемін деген бекем ердің арман-тілегі жеңіске, үмітке
мақсатты іске тұла- бойы тілегімен берілген адамның қапалы көңілі, құсалығы
сезіледі .
Қималы етік деп кебіс-мәсіні айтқан сол уақытта Махамбет батыр осы
Ереуіл атқа ер салмай өлеңімен жолдастарын жұбатқан:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай ,
Еңку-еңку жер шалмай
Қоңыр салқын төске алмай...
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай!
Ерлердің ісі бітер ме?!
Бұл өлеңнің 1937 жылғы қазан айында болған жеңілістен кейін
желтоқсанның 12 күні шыққанын Қажым Жұмалиев те:
Жайықтан өткеннен кейін боран үдетіп кетеді де, ел таба алмай,
батырлар далаға түнейді. Әрі боран, әрі суық аяз, басқа пана, ішерге ас жоқ
, өздері талай айлар бойы қуғында жүрген адамдар, түні бойы қар жамылып,
мұз төсеніп, ұйқысыз шығады . Іштерінен келешегі үмітсіз көрініп, осы іске
неге кірістіктің гөй-гөйін тартады. Осындай сары уайымға салынушлардың
бетін қайтару үшін Махамбет Ереуіл атқа ер салмай өлеңін сол жерде
шығарыпты деcеді [2].
Төлеген керемет жыршы, ақпа-төкпе ақын болса да Махамбет батыр секілді
қайратберіп сөз айта қоймайды. Махамбет болса, отты өлеңдерін ағылтады,
алғаш өзін таныстырып Менің атым-Махамбет одан кейін Исатай ағасын
таныстырып, Исатай деген ағам бар деген толғауларын айтады.
Әрине, мұндай өлеңдер тыңдаушысының делебесін қоздырып, зығырданын
қайнатады, күреске-бітіспес айқасқа бастайды. Сондықтан да Ығылман Шөреков
Исатай – Махамбет поэмасында Махамбет сынды батырдың қайрай айтқан
сөзінен жабыққан ерлер пайда алды [9] десе, Қ.Жұмалиев Қазақ эпосы мен
әдебиет тарихының мәселелері атты зерттеу еңбегінде Махамбет сондай тар
кезеңнің өзінде де уайымнан аулақ болды [2], -дейді.
Махамбет: Соғысөлеңінде:
Жетім-жесір көп қалды,
Хан әскері кенелді, -
деп ұрыс үстінде өлім-жітімнің көп болғанын екі жолмен жеткізген.
Сонымен бірге осы толғауда аты аталатын Байбақты Жүніс- Байбақты руының
старшинасы Жүніс Жантелиннің Исатай- Махамбеттерге Дем болып қосылуға
деген ізгі-ниет білдіруі де өмірде болған жайт .
Ақынның осы Соғыс атты өлеңіндегі Ерсары менен Қалдыбай Екі арыстан
тең өлді деген жолдар бар. Осы екі жол Исатай-Махамбет көтерілісіне
қатысып, Тастөбедегі шайқасты өз көзімен көрген Шернияз Жарылғасұлының
Исатай мен Науша батыр туралы деген өлеңінде де кездеседі:
Ұзамай-ақ ұрыстан
Ырсалды мен Қалдыбай,
Екі батыр тең өлді-ай ...
Айналайын ақ Жастық,
Ат салмай өтер күн қайда ?
Еңсесі биік боз орда
Еңкеймей кірер күн қайда?
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орнықты қара сабадан,
Бозбаламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?
Толғауда өткенді аңсау басым. Ақын мұңайып, үн-жұрғасы түсіп отырған
жоқ. Ел көмектессе толғамалы аз мылтықты толғап ұстап , еңсесі биік боз
ордаға еңкеймей кіріп атой салмақ ойы бар. Жауын жеңіп ата мен ананың
ризашылықпен жайғасып, қолын алар күнді армандайды .
Махамбеттің көтеріліс басшысы, өзі аға деп ардақ тұтқан Исатай
Тайманұлы туралы, оның болмыс-бітімі, батырлығы жайында айтқан толғаулары
негізінен арнау, мадақ болғанымен, бұл туындыларынанда да Исатай абыройын
көтеру арқылы көтеріліс рухын аспандата түсті , санасына еркіндік идеясын
құйып, рухын көтерді:
Ат туады байталдан,
Ай десең – лебіз қайтарман.
Төрт –бес жылдай алысып,
Мына тұрған Иса- екем.
Халқының бір туын қайтарған, - десе Исатай батырдың ерлігімен бірге
қара халық көтерілсе хан да тағынан таятыны айтылып тұр. Халықты жасымауға
үндеу бар [17].
Мұнар күн -1838жылдың 12 шілдесі, яғни Бастан бақыт тайған күн,
Теріскей дауыл соққан күн, Сағағы болат қылыштың балдағынан сынған күн,
Хас бәйтерек жығылып, жығылғаны естіліп, алыстағы дұшпанның қуанып көңілі
тынған күн, Ер Исатай өлген күн! Махамбет подполковник Геке мен
Баймағамбет сұлтан соғысынан кейінгі қанды оқиғаны –Исатай қазасын елге
жеткізіп, жоқтап осылайша күңіренді. Махамбеттің бүкіл ішкі алай-түлей жан
сезімі жыр болып құйылып азалы әуен, терең де мағыналы, бейнелі сөздер,
тіркестер соғыстың қандай болғанын, немен тынғанын жеткізіп тұр.
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн, -
деп ақын табиғаттың өзін мұнарландырып, шұбарландырып осы
эпитеттерді халықтың басына түскен ауыр халді жеткізу үшін шебер
пайдаланып отыр:
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн, -
деп поэтикалық контраст бере жалғайды. Өкініш пен өксікке, күйініш пен
зарға, толғанысқа толы бұл жоқтау үлгісіндегі толғаудай біз жалғыз
эпитет, не поэтикалық контраст емес – теңеу, метофра қолданыстары да
ақынның мақсатымен ұштасып жататынын және өздерін жауынан жоғары етіп,
жауын төмендете, оған оқушлары жексұрын көзбен қарайтын етіп шығару үшін
қолданғандығын көреміз [2].
Ақын іштегі сырын қалдырмай төгіп айтады. Жасқану жоқ, жану бар.
Түсінсе өзі біледі, түсінбей әркім өзіне пайымын жасайды. Сондықтан да
Махамбет:
Мен Нарыннан кеткенмін,
Нарынды талақ еткенмін.
Қуатымның барында
Ағыны қатты Жайықты
Тіземмен бұзып өткенмін.
Жаныма айла болар деп,
Назарды тастап Шүренге
Күнім үшін жеткенмін
Жақияны ханға ұстап бергендей,
Шүрен, алған не еткенмін?
Қайтеріңді өзің біл,
Алдыңда кеңес еткенмін, - дейді.
Батырлықты, жауынгершілікті жыр етіп ардақтаған ақын, бұл өлеңінде де
ерлікті ту етіп көтере отырып, ездікті еске түсіреді. Кім ер, кім ез ол өзі
түсінеді.
Әр сөзінде мұң емес, қолғабыс ете алмаған, Жақиясын жауға ұстап берген
шүрендіктерге деген қара қазандай өкпе, батпаңдай зіл бар. Өлеңде өршіл рух
от шашып тұр.
Кеудеде от, білекте күш – қанаты қатты болғанымен мойыны бос. Мойын-
қолдайтын халқы. Халқы көмек бере алмады. Исатай –жоқ , жалғыз.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Қанатың қатты, мойның бос.
Исатайдан айырылып,
Жалғыздықпен болдым дос
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Ел қорғаған мен едім,
Мен де айырылдым елімнен.
Көл қорғаған сен едің
Сен де айырылдың көліңнен
Аспанда ұшқан, қызғыш құс,
Сені көлден айырған-
Лашын құстың тепкіні.
Мені елден айырған-
Хан Жәңгірдің екпіні.
Айтып, айтпай немене?
Құсалықтан өтті ғой,
Махамбеттің көп күні.
Көтеріліс жеңліске ұшырағаннан кейін Жәңгір хан мен оның маңайындағылар
Исатай мен Махамбетке ерген елді қудалап, жазаның неше түрін ойлап тауып,
білгендерін істеді. Бұл ел басына түскен ауыртпашылық оның көтерліліс
басылғанын кейінгі өлеңдерінің бәрінде сол қолында дерлік дәлдікпен
шынайы көрініс тапқан.
Сондай-ақ Мен Нарыннан кеткенмін, Әй Шонты би, Арғымаққа оқ тиді,
Жайықтың бойы енді су, Абайламай айырылдым сол бір тұстаНазар, Шүрен,
Хидада жүрген кездерінде шығарған өлеңдері деп шамалдауға болады.
Өйткені, Егор Петрович Ковалевский 1839жылы қазан айында әскери
экспидицияда жүргендерінде өз халқының деңгейі бір қазаққа кездескенін,
оның өзге сөзге шешендігін, құраннан хабардар екенін, саясатты да
білетіндігін айта келіп: Мен қайғы-қасіретті өз басымнан кешірген
адаммын. Жүрекке жақын үй-іші, қатын, балам, туған ел, өскен жер - бәрі де
менен алыс, бәрінен айырылып ел кезгелі бірнеше жыл болды, ойлап көріңіз.
Мен-Махамбет Өтемісов - деп атын айтты [11] - деп жазды.
Қажым Жумалиев Махамбет Орынборға айдалып бара жатқанда Баймағамбет
сұлтанмен кездесуі мүмкін екенін айтып, көрмес, келмес деп едім, өз
еркіммен бетіңді-ай [11] деген дәлелді тұжырым жасайды.
Шындығында да өлең характері келеді:
Мен бір шарға ұстаған
Қара балта едім,
Шабуымды таппай кетілдім...
Есігіңнің алдына
Ұрмай-соқпай келтірген,
Арманың бар ма құдайға
Мынау Махамбет деген жетімді-ай, -
деген жолдардан ғалым пікірінің дұрыстығына көзіміз жете түседі. Яғни,
ақын бұл толғауын Исатай мерт болып, көтеріліс жеңіліске ұшырап, көңілі
құлазып жүргенде айтқаны. Сонда да сұлтан алдында бас имей, қайрасаң тағы
жетілдім деп әділетсіздікке, теңсіздікке төзбеген, әлі де төзбейтінін
астарлап жеткізген.
1845жылы ақпан айында Махамбет баласы Нұрсұлтанды Орынборға оқуға
кіргізуге алып барады. Бірақ Махамбеттің баласын оқуға қабылдау туралы
өтініш қабылданбайды. Қайта оның бұрынғы істерін қайта қарап, баласын
мектепке алу түгілі өзінің Орынбордан тез кетуін талап етеді. Махамбеттің
шекарадан өтіп Орынборға келуімен байланысты, іс қайтадан генерал-
губернаторға түсіп, оның әмірі бойынша шекара комиссиясы сұлтан-провитель
Баймағамбеттен мәлімет сурайды. Өйткені, бұл кезде Махамбет Кіші жүздің
батыс бөлігінде жүрген еді. Махамбет туралы мінездемені ескі жауы-
Баймағамбет Айшуақовқа беруге тура келеді. Қалайда кек алуды көздеген
Баймағамбет шекара комиссиясына Махамбетті өте қауіпті жау ретінде
көрсетіп, басына бәле-жаланы үйіп төгеді [8].
Махамбет өлеңдері сол көкейкесті мұрат жолындағы күрестің жылнамасы,
көпшілктің өз үні, өз тілі, өз арман-талабы... [30]
Яғни Махамбет өлеңдері –тарихта болған оқиғалардың көркем кестесі, ер
намысы, ел рухы!
1.2 Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтанға Махамбет көзімен қарау
Ақынның бұл екі билік иесіне қарата айтқан әйгілі жырларында тек ХІХ
ғасырдың емес, адамзат бастан кешірген күллі бодандық дәуірлерінің драмасы
жатыр. Мәңгілік шабысқа шыдас беретін Махамбеттің құдіретті сөз жебесі
Жәңгір ханды да, Баймағамбет сұлтанды да қатыгездіктің жалауындай
желбіретіп, тарих кеңістігінде әлі де ұшып келеді. Рас, өз заманында
айналасындағыларды оқытып, мектеп ашып, қазақтың сауаттануына алғаш жол
ашқандардың бірі – Жәңгір ханның атқарған еңбегінің бағасы енді беріле
бастады. Оның қоғамдық қайраткер болғанын да тарих жасыра алмайды. Біз үшін
тарихымызда өткен қоғамдық қайраткерлеріміз де, күрескер ақындарымыз да
қымбат. Ал кезінде олардың өз араларында нендей жағдайлар болды, ол –
тарихшылардың сыбағасы. Біз бұл екі билеушіге Махамбеттің өлеңдері
тұрғысынан қараймыз. Оның үстіне тіршіліктің қақтығысы поэзияға
айналғанда, ол пендешілік өмірдің тура көшірмесі емес, оның өнерге, рухқа
айналған түрі болып көрініс табады.
Қазақ хандарының ішінде көркем шығармада біздің ғасырға өзінің шынайы
болмысы жөніндегі, өзінің күллі іс-әрекетімен, халық алдындағы қылмысымен,
бірақ мектеп салдырып, білім отын жағуға ұмтылған игілікті ісімен де нақты
жазба деректер бойынша жеткен Жәңгір хан ғана Ол арғы-бергі қазақ
хандарының ішіндегі ең білімдісі еді Орынбор губернаторы В.А.Перовский
оған ақылды және көреген, ақылды және мейлінше епті деген баға береді
- деп жазады Ә.Кекілбаев [16] Оның үстіне ол патша үкіметінің қазақ
даласындағы таянатын таянышы еді. Махамбеттің кімге қарсы шығып отырғанын
осыдан-ақ білуге болады. Ол Жәңгір ханның осы білімділігі, осы ақылдылығы
мен ептілігі патша үкіметінің қолдауына ие болғандығы бұратан халықтың
тұрмысының жеңілдеуіне мүмкіндік әпереді деп үміттендеді. Бірақ олай
болмай шықты. Олай болуы мүмкін де емес еді. Махамбеттің қайнаған кегі
мүмкін еместі мүмкін етпекке ұмтылыс жасады. Ол жолдағы ең бірінші
кедергіні Жәңгір ханың әрекетінен көрді. Жәңгір ханның кескіні оның
шығармаларында өзінің бар бітім-болмысымен мен мұндалап тұрғаны да
сондықтан.
Бұхар жыраудың сипаттауындағы Абылай ханды біз негізінен тек жақсы
жағынан ғана білеміз. Демек, біз оны толық білмейміз. Ал Жәңгір ханның
жақсылық жағын жылнамалар жазып қалдырған болса, жамандық жағының
анықтамасы Махамбеттің поэзиясында. Демек, Жәңгір хан қазақ хандарының
ішіндегі біз үшін ең айқыны, ең танымалдысы, ең білімдісі, ең мықты
қайраткер, бірақ қатыгезі, ең айлакері, ең сатқыны, ең пайдакүнемі. Ал
осындай кейіпкер Махамбет поэзиясында қалай көрініс тапқан?
Хан емессің қасқырсың,
Хас албасты басқырсың [1].
Махамбет өлеңдерінің дауылдай жапыратын екпіні өзінің жолынан небір
теңеулерді өр қырандай іліп ұшады. Жәңгір ханға теңеу іздегенде Махамбеттің
қолына қасқырдың іліккені де содан болар. Бұл қарапайым халықтың түсінігі
үшін де ұтымды теңеу. Осы жолдардағы қасқыр мен албастының ақынның аузына
қатар түсе қалуы да тегін емес екеніне көз жеткізуге болады. Өйткені қазақ
ауыз әдебиетінде қасқыр туралы да, албасты туралы да көп айтылады, Аңыз
әңгімелерде оларға кең орын берілген, бұлардың образ ашуда өздеріне тән
белігі бір арқалар жүгі, атқарар қызметі бар. Өйткені көркем әдебиет құр
сөзбен жасалмайды. Оның керегесін керіп, шаңырағын көтеретін кейіпкер сан
түрлі болады. Жаратылыс әр тіршілік иесіне әр түрлі мінезбен тіршілік
етуінің өзіне тән айла-тәсілімен жаратты. Соған сәйкес оларға инстинкт
берді. Ауыз әдебиетін жасаушылар тіршілік етудің қатал заңын бейнелеу үшін,
қажетті әр түрлі кейіпкерлерді ерекшелеп көрсету үшін жаратылыс берген осы
қасиеттерді пайдаланады. Сондықтан да оқиғаны өрбітетін кейіпкерлер
құстың ұшқырлығын, теңіздің тереңдігін, қасқырдың жыртқыштығын, аққудың
асылдығын, жаңбырдың нұрын иеленеді. Ауыз әдебиетіндегі сан дауысты,
қырық қылықты, тоқсан мінезді бұл кейіпкерлердің кемшілігі бірі бар жерде
екіншісі өмір сүре алмайтын, сондықтан да бірін-бірі жою үшін, қан-жоса
күрес жүргізітін образдар. Мысалы, қасқыр жыртқыштықтың, өлермендіктің,
қауіп пен қатердің белгісі, момынның жауы. Махамбет Жәңгір ханды адам
кейіпіндегі осы жыртқыш қасқыр ретінде бейнелеп тұр. Адамға балама ретінде
қасқырдың алынуы сол адамның бойындағы адамға тән болуға тиісті кейбір
еркешеліктерді жойып, оның орнына басқа бір ерекшеліктерді айқындап
көрсеткен. Сонда оқырманның көз алдына адам-қасқыр бейнесінде пайда болады.
Ал албасты не? Түркі тілді халықтардың аңыздарында жиі айтылатын албасты
сөзінің мәні мифологиялық сөздікте албасты, албассы, албарысты,
алмасты, албастықатын түрлерінде келетін, ұзын шашты әйел кейпіндегі
жын шайтандардың бірі, -деп көрсетілген [1].
Қазақ ұғымында албастылардың патшасы, яғни, өлілер дүниесінің патшасы
болатындығы туралы да түсінік бар. Яғни, өлілер дүниесін албастылар
мекендейді. Демек албасты басу деген ұғым жын-шайтан арбап, адамның
тіршілік белгісінен айырлып, өлі жандай әлсіреп, ештеңеге қауқары жоқ
дәрменсіз, бейшара кейіпке түсуі деген мағынада айтылатын болса керек.
Махамбет Жәңгірді жыртқыш ретінде бейнелеп өтеді де, ол қасқырдың күшіне
қайтаруға өлілер дүниесінің албастысын жұмсайды. Себебі аңыздардың
айтуынша албастыларды адамның жеңуі оңай емес. Жәңгір ханды тек сол өлілер
елінің патшасы жеңбесе, өзінің жеңе алмасына көзі жеткен Махамбет халықты
бодандықта ұстаушының кескінін осындай өткір сөздермен, кеңінен алып
кескіндеген.
Хан емессің, ылаңсың,
Қара шұбар жылансың.
Хан емссің ,аярсың,
Айыр құйрық шаянсың [1].
Қазақтардың, албастының, жыланның, шаянның негізгі қасиеттері арқылы
көркем шығармадағы Жәңгір ханның әрбір қырынан алып қарағандағы суретін
осы сегіз жол өлеңнен көреміз. Автор Жәңгір ханды осы мақұлықтардың
бейнесін суреттеп айту арқылы, оның бойында қазақ хандарына тән ірі, кесек
мінездің жоқтығын айтып, өкінетіндей. Жылан мен шаянның шақпа мінез Жәңгір
ханның бойындағы аярлықтың суретін салып тұр. Булығып келіп шағып өлтіретін
мінезімен оның хан болуына ылайық еместігін айтады. Хан емессің деп
қайталап айтып отырғаны да содан. Ақыры ақынның Жәңгірге алдын ала
берген кескіндемесі мен ханның өзінің қылығы бір-бірімен дәл келеді. Ол
бұта түбінде бұғып жатып шағып алатын улы жыландай өз адамдары арқылы
арбап, ақынды өлтірді. Махамбеттің көрегендігін сөз ішіндегі көркемдік
құралдар арқылы дәл жеткізетін шеберлігі осы өлеңде тұр.
Мені елден айырған-
Хан Жәңгірдің екпіні [1]
Осы екпін деген сөздің ішкі жағы Жәңгір ханның күллі ықпалын,
беделін, күшіннің жан-жақтылығын, хан ретіндегі төрт құбылысының сай
екедігін, жолындағыны таптап өтер қатыгездігін бойына сыйғызып тұр.
Махамбет қай жерге қандай сөзді қолдану керектігін алыстан көре алатын
ақының көрегендігінен осылайша ерекшеленеді.
Ақынның Баймағамбет сұлтанға айтқанын Махамбеттің ғана емес, сол
көтерлістің ұлы мақсатының сипаты десекте болады. Батырдың күллі ішкі
әлемінің қопрылып осы өлеңге келіп күш біріктіргендей.
Қ.Жұмалиев Оның поэтик тіліне тән бір ерекшелік – нұсқалылығы. Не
қазақ поэзиясында бұрын қолданылмаған, не өте сирек кездесетін образдар.
Сөздерінің саралығы, образдарының үздіктігі жағынан өзінен бұрын да , өз
кезінде де Махамбетпен тең келетін ақын болған емес, - деп баға
берді[12].
Ақынның осы қасиеті әр өлеңнің ішкі-сыртқы көрінісінде айқын көрінеді.
Күрескер Махамбеттің ішкі толқынысына терең білімділігі, көрегендігі
қосылып, өлмес поэзия өмірге келді. Оның көркем теңеулерінен ұлттық өлең
дәстүрінің көкжиегі алыста жатқандығын аңғаруға болады.
Әдебиетші Тұржан Оңайгүлдің Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің көркемдік
жүйесі атты еңбегінде ақынның ханға деген ызасын сонау аңыздармен
салыстырады. Жоғарыда келтірілген хан емессің , ылаңсың, қара шұбар
жылансың деген жолдарда Жәңгір ханның кескінін салып тұрғанын сөздердің
ізіне түсіп кетсек, сонау көне Авестадан бір-ақ шығамыз. Мифологиядан
жылан мемлкетін білеміз, жылан байлықты сақтаушы, жылан бауырына алтын
басып жатады деген жағымды мағынадағы түсініктердің де бар екенін оқырман
хабардар. Сонымен қатар, зұлымдықты жыланға теңеу дәстүрі де Авестада
айтылатын зұлымдық кейпіндегі үш басты,алты көзді Ажидаха жыланнан, яғни,
Аждаһа жыланынан бері келе жатыр. Тіпті Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға
айтқан сөзіндегі:
Тақта отырған хандардың,
Төрде отырған ханымын,
Қатын етсем деп едім,
Қанікедей көріктіңді,
Қалыңсыз құшсам деп едім [1] -
дейтін жолдарының сол көне Авестадан зұлымдық-патшасы – Ажи-Даха
жыланды өлтіруге бас тігіп, оның екі әйелін олжа етсем деген Трайтаонның
мына сөздеріне ұқсастығын көреміз:
Чтобы я победителем стал над Ажи-Дахана,
Обладающим тысячью сил?
И чтобы я его обеих жен как добычу увел:
Обеих – Сахнавак и Арнавак,
Которые прекраснейшие материнское лоно имеют
Тақта отырған хандардың, төрде отырған ханымын деген сөзін Махамбет
Жәңгір ханға қарата айтқан. Әрине, Махамбет Авестадағы Аждаһа жыланды,
оның Сахновак және Ахновак деген екі әйелі туралы білді ме, білмеді ме,ол
бізге белгісіз.
Оның өзіне дейінгі поэзиядағы халықтың дәстүрді меңгерген білімді
болғанын аңғарамыз. Зұлымдықты жыланға теңеу шығыс поэзиясында, ауыз
әдебиетінде жыландай белег соққан бүгілідрді-ай [1] десе енді бір
жерінде:
Арқаның алпыс екі саласына барғанда,
Айдаһардай арбадың [1] -
деп жырлайтын тұстары бар.
Ақынның ең шешуші кезде, яғни бостандық үшін аз қалған шағында, өлеңді
өзінің күрестегі басты құралы есебіне алған.
Бөліне көшкен елдерді,
Бөріккен қойдай қылармын,
Жарыла көшкен елдерді,
Жаралы қойдай қылармын [1]
Осы өлең жолдарындағы сөзбен сөздің арасындағы драм бөліне және
жарыла және жаралы деген сөздердің арасында өрбиді. Өлеңдегі
грацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz