Ұлттық поэзиядағы Ұлы Отан соғысы тақырыбы (Қ.Аманжолов, С.Мәуленов туындылары бойынша)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ...9
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 С.Мәуленов және соғыс тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1 С.Мәуленов поэзиясының арқауы . сұрапыл
соғыс жылдар жаңғырығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Ақындық ойлау және поэтикалық құрылым даралығы ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ...9
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 С.Мәуленов және соғыс тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1 С.Мәуленов поэзиясының арқауы . сұрапыл
соғыс жылдар жаңғырығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Ақындық ойлау және поэтикалық құрылым даралығы ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Тақырыптың өзектілігі. Поэзия – ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне күлкі сыйлатқан, бейқам көңілді тұңғиық ойға шомдырған, ғашық көңілдердің асық жүректерін бір арнаға тоғыстырған ол-поэзия. Өлең – сөздің патшасы екендігі ықылым заманнан бері айдан анық. Соно-о-у замандағы «Алып Ер Тұңғаны жоқтау» жырынан бастап, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған Абай атамызға дейінгі һәм одан кейінгі барша ақындар осыны дәлелдеп берді емес пе?!
М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин бертін келе М.Мақатаев, Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова, М.Шаханов. Осы аталған барша ақындардың жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр. ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында ерекше орын алған қазақ әдеби үдерісінде айрықша дамыған барлық жанрлар сияқты өлеңнің яғни поэзияның да ерекше өнімді болғаны сол тұстағы елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдардың басындағы «жылымық» кезең тудырған саяси, рухани жағдаяттармен тығыз байланысты екені бәріне мәлім. Ғасырлар бойы жасалған бай поэзия үлгілерінсіз кезең әдебиеті даму ерекшелігін көзге елестету мүмкін емес екендігі рас болса, сол кезеңдегі дүниеге келген рухани шүйгіндіктің алды-артындағы қайнар көзді айтпауға тағы болмайды. Қазақтың ұлттық поэзиясы мазмұн жағынан да, пішін жағынан да толығып, дәстүр жалғастығын, дәстүр сабақтастығын дамытты, сөйтіп, әдебиеттің келелі де жетекші саласына айналды.
Дипломдық жұмыста осындай ұлы өнердің қаймағы атанған, жайдың отындай жарқылдаған жігерлі, отты шығармаларымен қазақ әдебиетінің жыр жауһары атанған әйгілі ақыны Қасым Рақымжанұлы Аманжолов пен Сырбай Мәуленовтің өлеңдерін талдау, солар арқылы өмірін өлеңмен өрген тұлғалардың қазақ әдебиетіндегі алар орыны мен поэзияға алып келген жаңашылдығын талдап талқылау.
Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі, кеңестік кезең поэзиясына еселей үлес қосқан іргелі дарын, шығармалары кезіндегі «бүкілодақтық» деңгейде танылған тарлан ақын – Сырбай Мәуленов. Әдебиетке Отан соғысының отты жылдары келіп араласқан Сырбай Мәуленов өмірі өз замандастары секілді өрілді.
Сырбай Мәуленовтың алғашқы өлеңі 1937 жылы Жамбыл облысындағы «Колхозшы» газетінде жарияланған. Ақынның «Өлеңдер» атты тұңғыш жыр жинағы 1948 жылы жарық көрді.
Қазақ поэзиясында лирика жанрын дамытуға елеулі үлес қосқан ақынның «Жолдас», «Жас жүрек», «Жол үстіндегі жалындар» (1963), «Қызыл арша» (1969), «Боз қырау» (1976), «Тау гүлдері», «Шалқар», «Жалын» (1979), «Жаңбырсыз күз» (1980), «Шуақ», «Алтын тасқын» (1981) атты өлеңдер мен поэмалары, «Жұлдыз жүрек» (1985), «Шаңқай түс» жинақтары, «Таңдамалы» 2 томдығы шықты.
М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин бертін келе М.Мақатаев, Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова, М.Шаханов. Осы аталған барша ақындардың жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр. ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында ерекше орын алған қазақ әдеби үдерісінде айрықша дамыған барлық жанрлар сияқты өлеңнің яғни поэзияның да ерекше өнімді болғаны сол тұстағы елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдардың басындағы «жылымық» кезең тудырған саяси, рухани жағдаяттармен тығыз байланысты екені бәріне мәлім. Ғасырлар бойы жасалған бай поэзия үлгілерінсіз кезең әдебиеті даму ерекшелігін көзге елестету мүмкін емес екендігі рас болса, сол кезеңдегі дүниеге келген рухани шүйгіндіктің алды-артындағы қайнар көзді айтпауға тағы болмайды. Қазақтың ұлттық поэзиясы мазмұн жағынан да, пішін жағынан да толығып, дәстүр жалғастығын, дәстүр сабақтастығын дамытты, сөйтіп, әдебиеттің келелі де жетекші саласына айналды.
Дипломдық жұмыста осындай ұлы өнердің қаймағы атанған, жайдың отындай жарқылдаған жігерлі, отты шығармаларымен қазақ әдебиетінің жыр жауһары атанған әйгілі ақыны Қасым Рақымжанұлы Аманжолов пен Сырбай Мәуленовтің өлеңдерін талдау, солар арқылы өмірін өлеңмен өрген тұлғалардың қазақ әдебиетіндегі алар орыны мен поэзияға алып келген жаңашылдығын талдап талқылау.
Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі, кеңестік кезең поэзиясына еселей үлес қосқан іргелі дарын, шығармалары кезіндегі «бүкілодақтық» деңгейде танылған тарлан ақын – Сырбай Мәуленов. Әдебиетке Отан соғысының отты жылдары келіп араласқан Сырбай Мәуленов өмірі өз замандастары секілді өрілді.
Сырбай Мәуленовтың алғашқы өлеңі 1937 жылы Жамбыл облысындағы «Колхозшы» газетінде жарияланған. Ақынның «Өлеңдер» атты тұңғыш жыр жинағы 1948 жылы жарық көрді.
Қазақ поэзиясында лирика жанрын дамытуға елеулі үлес қосқан ақынның «Жолдас», «Жас жүрек», «Жол үстіндегі жалындар» (1963), «Қызыл арша» (1969), «Боз қырау» (1976), «Тау гүлдері», «Шалқар», «Жалын» (1979), «Жаңбырсыз күз» (1980), «Шуақ», «Алтын тасқын» (1981) атты өлеңдер мен поэмалары, «Жұлдыз жүрек» (1985), «Шаңқай түс» жинақтары, «Таңдамалы» 2 томдығы шықты.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Әуезов М. Таңдамалы: Қазақ және орыс тілдеріндегі ғылыми еңбектер. /Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас ред., 1997-512 б.
2 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003-208 б.
3 Базарбаев М. Заман тудырған әдебиет. – Алматы: Жібек жолы, 2005-253 б.
4 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969-210 б.
5 Кенжебаев Б. Түркі қағанатынан бүгінге дейін. – Алматы: Ана тілі, ЖШС, 2004-344 б.
6 Ысмайылов Е. Әдебиет теориясының мәселелері. / Жауапты ред. М.Әуезов/ - Алматы: Қаз. Мем. көркем әдебиет баспасы, 1940. – 193 б.
7 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қаз. Мем. көркем әдебиет баспасы, 1940. – 314 б.
8 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 211 б.
9 Қирабаев С. Тәуелсіздік өрісі. Әдеби зерттеулер мен мақалалар, 1-том. – Алматы: Қазақпарат, 2008. – 250 б.
10 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
11 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана, «Күлтегін», 2002. -528 б.
12 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. – Астана: Елорда, 2000. -361 б.
13 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. (оқу құралы) – Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, Алматы, 2001. – 173 б.
14 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. -336 б
15 Жұртбай Т. Күйесің, жүрек... сүйесің (Абай: жан бостандығы немесе рухани тәуелсіздік.) – Алматы: Қайнар, 2009. – 464 б.
16 Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1976. – 311 б.
17 Мәуленов С. Сыр мен жыр. Туған әдебиет туралы сырлар. – Алматы: Жалын, 1991. – 244 б.
18 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1982. – 464 б.
19 Елеукенов Ш. Мағжан (Өмірі мен шығармагерлігі). Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
20 Әбдрахманов С. Жиырмасыншы ғасыр жырлайды: Қазақ поэзиясының антологиясы. «Алтын қор» кітапханасы. – Алматы: Раритет, 2007. -520 б.
21 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек: Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
22 Қаратаев М. Сырбай сыр шерткенде // Кітапта: Жыр тұлпары, сыр сұңқары – Сырағаң. –Алматы: Ата мұра, 1996. – Б.156-168.
23 Мәуленов С. Сыр мен жыр // Кітапта: Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: Жалын, 1991. –186 б.
24 Бөпежанова Ә. Мәдениет – жасампаз сана. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 224 б.
25 Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Рауан, 2003. – 347 б.
26 Мәуленов С. Ақ түн. –Алматы: Раритет, 2008. – 372 б.
27 Мәуленов.С Үш томдық шығармалар жинағы, ІІІ том. Өлеңдер (1968-1975 ж.ж.) –Алматы: Жазушы: 1984. – 282 б.
28 Салықов К. Сырбаз – Сырбай // Егемен Қазақстан, 2012. 15 қыркүйек.
29 Мәуленов С. Боз қырау. –Алматы: Жазушы, 1976. – 352 б.
30 Шәріпов Ә. Сырбай Мәуленов творчествосы. –Алматы: Ғылым, 1985. – 272 б.
31 Мәуленов С. Үш томдық шығармалар жинағы, ІІ том. Өлеңдер (1958-1968 ж.ж.) –Алматы: Жазушы, 1983. –262 б.
32 Бекхожин Қ. Дәстүр және жаңашылдық. –Алматы: Жазушы, 1969. – 218 б.
33 Мәуленов С. Таңдамалы. Екі томдық. 1 том. –Алматы: Жазушы, 1972. – 480 б.
34 Мәуленов С. Қызыл арша. –Алматы: Жазушы, 1969. – 152 б.
35 Мәуленов С. Жасыл жұлдыздар. –Алматы: Жазушы, 1978. – 243 б.
36 Мәуленов С. Жалын. –Алматы: Жазушы, 1979. – 179 б.
37 Мәуленов С. Шаңқай түс. –Алматы: Жазушы, 1963. – 201 б.
38 Мәуленов С. Таңдамалы, Т.2 –Алматы: Жалын, 1987.
39 Мәуленов С. Күзгі бұлттар. Алматы: Жалын, 1987. – 245 б.
40 Мәуленов С. Жапырақтар жанады. –Алматы: Жазушы, 1964. – 168 б.
41 Мәуленов С. Таңдамалы. Үш томдық. І том. –Алматы: Жалын, 1987. – 198 б.
42 Мәуленов С. Жаңа арна. –Алматы: Жазушы, 1981. – 288 б.
43 Сырбайқызы Б. Жаратқанға да керегі жақсы адам екен ғой... // Қазақ тілі мен әдебиеті, №1, 2009. – Б.38-47.
44 Әлімбаев М. Сырбай Мәуленов // Қазақ әдебиеті, 1993. №18, 28 сәуір.
45 Жүсіп Қ.П. Көркем сөздің құдіреті. – Павлодар, 2000. – 186 б.
46 Мәуленов С. Өлеңім – өмірім менің. –Алматы: Санат, 1997. – 342 б.
47 Қабдолв З. Арна. –Алматы: Жазушы, 1988. – 187 б.
48 Мәуленов С. Таңдамалы. Екі томдық. ІІ том. –Алматы: Жазушы, 1972. – 378 б.
49 Атымов М. Идея және композиция. – Алматы: Ғылым, 1970. – 212 б.
50 Жүнісбаев Е. Дос туралы сыр // Кітапта: Жыр тұлпары, сыр сұңқары – Сырағаң. –Алматы: Атамұра, 1996. – Б. 103-108.
51 Елеукенов Ш. Сұлулыққа іңкәрлік. –Алматы: Рауан, 1999. – 287 б.
52 Молдағалиев Т. “Хаттар” атты поэмалар. –Алматы: Жазушы, 1974. – 181 б.
53 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы: Мектеп, 1969. – 271 б.
54 Сейітов С. Әдебиеттер достығы. –Алматы: Жазушы, 1965. – 281 б.
1 Әуезов М. Таңдамалы: Қазақ және орыс тілдеріндегі ғылыми еңбектер. /Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас ред., 1997-512 б.
2 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003-208 б.
3 Базарбаев М. Заман тудырған әдебиет. – Алматы: Жібек жолы, 2005-253 б.
4 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969-210 б.
5 Кенжебаев Б. Түркі қағанатынан бүгінге дейін. – Алматы: Ана тілі, ЖШС, 2004-344 б.
6 Ысмайылов Е. Әдебиет теориясының мәселелері. / Жауапты ред. М.Әуезов/ - Алматы: Қаз. Мем. көркем әдебиет баспасы, 1940. – 193 б.
7 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қаз. Мем. көркем әдебиет баспасы, 1940. – 314 б.
8 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 211 б.
9 Қирабаев С. Тәуелсіздік өрісі. Әдеби зерттеулер мен мақалалар, 1-том. – Алматы: Қазақпарат, 2008. – 250 б.
10 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
11 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана, «Күлтегін», 2002. -528 б.
12 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. – Астана: Елорда, 2000. -361 б.
13 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. (оқу құралы) – Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, Алматы, 2001. – 173 б.
14 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. -336 б
15 Жұртбай Т. Күйесің, жүрек... сүйесің (Абай: жан бостандығы немесе рухани тәуелсіздік.) – Алматы: Қайнар, 2009. – 464 б.
16 Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1976. – 311 б.
17 Мәуленов С. Сыр мен жыр. Туған әдебиет туралы сырлар. – Алматы: Жалын, 1991. – 244 б.
18 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1982. – 464 б.
19 Елеукенов Ш. Мағжан (Өмірі мен шығармагерлігі). Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
20 Әбдрахманов С. Жиырмасыншы ғасыр жырлайды: Қазақ поэзиясының антологиясы. «Алтын қор» кітапханасы. – Алматы: Раритет, 2007. -520 б.
21 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек: Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
22 Қаратаев М. Сырбай сыр шерткенде // Кітапта: Жыр тұлпары, сыр сұңқары – Сырағаң. –Алматы: Ата мұра, 1996. – Б.156-168.
23 Мәуленов С. Сыр мен жыр // Кітапта: Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: Жалын, 1991. –186 б.
24 Бөпежанова Ә. Мәдениет – жасампаз сана. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 224 б.
25 Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Рауан, 2003. – 347 б.
26 Мәуленов С. Ақ түн. –Алматы: Раритет, 2008. – 372 б.
27 Мәуленов.С Үш томдық шығармалар жинағы, ІІІ том. Өлеңдер (1968-1975 ж.ж.) –Алматы: Жазушы: 1984. – 282 б.
28 Салықов К. Сырбаз – Сырбай // Егемен Қазақстан, 2012. 15 қыркүйек.
29 Мәуленов С. Боз қырау. –Алматы: Жазушы, 1976. – 352 б.
30 Шәріпов Ә. Сырбай Мәуленов творчествосы. –Алматы: Ғылым, 1985. – 272 б.
31 Мәуленов С. Үш томдық шығармалар жинағы, ІІ том. Өлеңдер (1958-1968 ж.ж.) –Алматы: Жазушы, 1983. –262 б.
32 Бекхожин Қ. Дәстүр және жаңашылдық. –Алматы: Жазушы, 1969. – 218 б.
33 Мәуленов С. Таңдамалы. Екі томдық. 1 том. –Алматы: Жазушы, 1972. – 480 б.
34 Мәуленов С. Қызыл арша. –Алматы: Жазушы, 1969. – 152 б.
35 Мәуленов С. Жасыл жұлдыздар. –Алматы: Жазушы, 1978. – 243 б.
36 Мәуленов С. Жалын. –Алматы: Жазушы, 1979. – 179 б.
37 Мәуленов С. Шаңқай түс. –Алматы: Жазушы, 1963. – 201 б.
38 Мәуленов С. Таңдамалы, Т.2 –Алматы: Жалын, 1987.
39 Мәуленов С. Күзгі бұлттар. Алматы: Жалын, 1987. – 245 б.
40 Мәуленов С. Жапырақтар жанады. –Алматы: Жазушы, 1964. – 168 б.
41 Мәуленов С. Таңдамалы. Үш томдық. І том. –Алматы: Жалын, 1987. – 198 б.
42 Мәуленов С. Жаңа арна. –Алматы: Жазушы, 1981. – 288 б.
43 Сырбайқызы Б. Жаратқанға да керегі жақсы адам екен ғой... // Қазақ тілі мен әдебиеті, №1, 2009. – Б.38-47.
44 Әлімбаев М. Сырбай Мәуленов // Қазақ әдебиеті, 1993. №18, 28 сәуір.
45 Жүсіп Қ.П. Көркем сөздің құдіреті. – Павлодар, 2000. – 186 б.
46 Мәуленов С. Өлеңім – өмірім менің. –Алматы: Санат, 1997. – 342 б.
47 Қабдолв З. Арна. –Алматы: Жазушы, 1988. – 187 б.
48 Мәуленов С. Таңдамалы. Екі томдық. ІІ том. –Алматы: Жазушы, 1972. – 378 б.
49 Атымов М. Идея және композиция. – Алматы: Ғылым, 1970. – 212 б.
50 Жүнісбаев Е. Дос туралы сыр // Кітапта: Жыр тұлпары, сыр сұңқары – Сырағаң. –Алматы: Атамұра, 1996. – Б. 103-108.
51 Елеукенов Ш. Сұлулыққа іңкәрлік. –Алматы: Рауан, 1999. – 287 б.
52 Молдағалиев Т. “Хаттар” атты поэмалар. –Алматы: Жазушы, 1974. – 181 б.
53 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы: Мектеп, 1969. – 271 б.
54 Сейітов С. Әдебиеттер достығы. –Алматы: Жазушы, 1965. – 281 б.
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық
ерекшеліктері ... ... ... ... ...9
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2 С.Мәуленов және соғыс
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.1 С.Мәуленов поэзиясының арқауы – сұрапыл
соғыс жылдар
жаңғырығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
2.2 Ақындық ойлау және поэтикалық құрылым
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Поэзия – ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне
күлкі сыйлатқан, бейқам көңілді тұңғиық ойға шомдырған, ғашық көңілдердің
асық жүректерін бір арнаға тоғыстырған ол-поэзия. Өлең – сөздің патшасы
екендігі ықылым заманнан бері айдан анық. Соно-о-у замандағы Алып Ер
Тұңғаны жоқтау жырынан бастап, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған
Абай атамызға дейінгі һәм одан кейінгі барша ақындар осыны дәлелдеп берді
емес пе?!
М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин бертін келе М.Мақатаев,
Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова,
М.Шаханов. Осы аталған барша ақындардың жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр.
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында ерекше орын алған қазақ әдеби үдерісінде
айрықша дамыған барлық жанрлар сияқты өлеңнің яғни поэзияның да ерекше
өнімді болғаны сол тұстағы елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдардың
басындағы жылымық кезең тудырған саяси, рухани жағдаяттармен тығыз
байланысты екені бәріне мәлім. Ғасырлар бойы жасалған бай поэзия
үлгілерінсіз кезең әдебиеті даму ерекшелігін көзге елестету мүмкін емес
екендігі рас болса, сол кезеңдегі дүниеге келген рухани шүйгіндіктің алды-
артындағы қайнар көзді айтпауға тағы болмайды. Қазақтың ұлттық поэзиясы
мазмұн жағынан да, пішін жағынан да толығып, дәстүр жалғастығын, дәстүр
сабақтастығын дамытты, сөйтіп, әдебиеттің келелі де жетекші саласына
айналды.
Дипломдық жұмыста осындай ұлы өнердің қаймағы атанған, жайдың отындай
жарқылдаған жігерлі, отты шығармаларымен қазақ әдебиетінің жыр жауһары
атанған әйгілі ақыны Қасым Рақымжанұлы Аманжолов пен Сырбай Мәуленовтің
өлеңдерін талдау, солар арқылы өмірін өлеңмен өрген тұлғалардың қазақ
әдебиетіндегі алар орыны мен поэзияға алып келген жаңашылдығын талдап
талқылау.
Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі, кеңестік кезең поэзиясына
еселей үлес қосқан іргелі дарын, шығармалары кезіндегі бүкілодақтық
деңгейде танылған тарлан ақын – Сырбай Мәуленов. Әдебиетке Отан соғысының
отты жылдары келіп араласқан Сырбай Мәуленов өмірі өз замандастары секілді
өрілді.
Сырбай Мәуленовтың алғашқы өлеңі 1937 жылы Жамбыл облысындағы Колхозшы
газетінде жарияланған. Ақынның Өлеңдер атты тұңғыш жыр жинағы 1948 жылы
жарық көрді.
Қазақ поэзиясында лирика жанрын дамытуға елеулі үлес қосқан ақынның
Жолдас, Жас жүрек, Жол үстіндегі жалындар (1963), Қызыл арша
(1969), Боз қырау (1976), Тау гүлдері, Шалқар, Жалын (1979),
Жаңбырсыз күз (1980), Шуақ, Алтын тасқын (1981) атты өлеңдер мен
поэмалары, Жұлдыз жүрек (1985), Шаңқай түс жинақтары, Таңдамалы 2
томдығы шықты.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қасым және Сырбай Ұлы Отан соғысы тақырыбын
сыршылдықпен ұластырған ақындар, соғыстан соң Отан, туған жер тақырыбында,
замандастарының ерлігі мен өрлігін, жасампаз еңбегін жырлаған. Дегенмен,
соғыс тақырыбын шебер жеткізе білген ақындардың бірі- Қ.Аманжолов пен
С.Мәуленов екені баршаға мәлім. Сырбай соғыста жүріп жазған Социалистік
Қазақстан газетінде жарияланған өлеңінде ақын мұхиттың алып
толқындарындай менің кеудемде де бір толқын бар, ол – ызаның кектің
толқыны, мен соны жауға тоғытамын деп жазған. Ақынның осы ерекшелігін баса
көрсету жұмыстың жаңалық сипаты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Негізгі мақсатымыз ақындардың Ұлы
Отан соғысы тақырыбын жан-жақты жырлап, шебер бейнелей алғандығын дәлелдеу.
Әрине, кез-келген ақын бірден ақын болып қалыптаспайды. Сондықтан соғыстың
алдындағы кезеңдегі ақын поэзиясының өзіндік ерекшелігі, оның соғыс
жылдарындағы поэзиясына қалай әсер еткендігі және соғыстан соңғы жылдардағы
бейбіт өмірді жырлаудағы ақындардың стиль даралығын анықтау қосымша
міндеттер қатарына жатады.
Зерттеу нысаны. Абай, Мағжан, Ілиястармен басталып, Қасым арқылы
Мұқағалиларға жалғасар осынау нұрлы да сырлы қазақ өлеңінің бай палитралы
әлемін бүгін де, ертең де, одан арғы замандарда да Қасым-Жырсыз елестету
мүмкін емес. Ақындық ащы тағдырдың Аңызы ғана ма? Жоқ! Аңызға бергісіз
құдіретті көркем сөздің Ақиқаты! Ал ақын қаламы жаратқан ақиқатқа бергісіз
Аңыздың ұлт топырағындағы баламасы – Мәңгілік қана! Қасымның өзі өлсе де,
сөзі өлген жоқ. Ол мәңгілік. Құдірет деген осы. ХХ ғасырдың 60-90
жылдарындағы қазақ поэзиясының негізгі даму бағыттары, поэзия туралы
Қ.Аманжоловтың ұлттық руханият топырағында қалдырған мұрасының көркемдік
желісімен сипатталады бұл еңбектің нысаны.
Сырбайдың өлеңдері әдебиет сыншылары тарапынан жоғары бағаланды. Үркер
төбеде тұр атты кітабында Абай, Ыбырай, Сәкен, Ілияс, Бейімбет,
Қасымдардың өмір жолдары көркем бейнеленген. Ақынның балаларға арналған
Барлаушы бала(1961), Құлыншақ, Бала жолбарыс(1963), Қорқақ
торпақ(1966), т.б. өлеңдер мен әңгімелер жинағын жазды.
Ол А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н.А.Некрасов, Дж.Г.Байрон, Ә.Науаи,
Т.Г.Шевченко, А.Блок, Н.Хикмет, т.б.қаламгерлер шығармаларын қазақ тіліне
аударды. Көрнекті ақын 1970 жылы Апрель жаңбыры, Қызыл арша атты жыр
жинақтары үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын алды.
Қаламгер Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталған. Ақын
1993 жылы дүниеден өтті [1, 429].
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Адам мен қоғамның,
табиғаттың үйлесімділігі поэзия арқылы көрінеді. Сол поэзияның құдіреті
қандай болатынын ұқтырып кеткен Қасым ақын өзіне дейінгі ұлттық поэзия
үлгілерінің озығын өз болмысына сіңіріп қана қойған жоқ, сонымен қатар
ақындықтың шеберлік мектебін дамыттырды. Қасым жыры – қазақ халқының жүрек
дауысы. Қасым рухы –заңғар биік, асқақ рух. Қасым – кешегі мен бугінгінің
ақыны ған емес, Қасым – болашақтың да ақыны. Өйткені оның тәуелсіздік
үнімен астасып жатқан жырлары халықтың көкейкесті сырын шертеді.
Жалпы, Қ.Аманжолов поэзиясы туралы ертелі-кеш жазылған ірілі-ұсақты
дүниелер біршама екенін айту қажет. Алайда бір мәселенің басы ашық, ол –
Қасым ақынның қазақ поэзиясында берік орныққан шеберлік мектебінің қырларын
ашу, ұлттық поэзиядағы Қасым поэзиясы дәстүрінің қаншалықты дәрежеде
жаңашылдыққа ұласуы т.б. Міне, бұл айтылған жайттар біздің жұмысымыз
тақырыбының өзектілігін көрсетсе керек. Тақырыптық-идеялық сипаттар,
стильдік өзгешеліктер, көркемдік-эстетикалық өре-деңгейді саралау т.б. –
бәрі де осынау проблемалардан туындамақ.
Ал, мұның өзі, тұтастай алғанда қазақ поэзиясындағы өсу, өркендеу,
кемелдену сипаттарын саралауға алғышарттар жасайтыны белгілі.
Өмірде мейлінше қарапайым Сырбай Мәуленов өлеңде мейлінше сыршыл,
өрнекшіл, тегеурінді ойға құрып толқындатып жазатын хас шебердің өзі
болған. Ақын өмірбаяны өлеңінде өлеңінде өзінің туу сәтінен бастап, өлең
белеңдерін түп-түгел айтып, бейнелеп жазып, сағыныш сезіміне орап жырлап
өтті десе де болады. Жұртына жұпар жыр, ғажайып сыр сыйлаған ақын тағдырына
қызыққан жан оның әрбір өлеңіне, өлең әдібін, әрбір жолына үңіліп қараса
ақын жүрегін көреді, қаламгер тұлғасы, шығармашылық тағдыры көзге нақты
елестеп қоя береді. Ақынның осы бір шеберлігі көптеген қаламгерлерге үлгі
болды.
Сондай-ақ жұмыс нәтижелерін орта арнаулы оқу орындарында қазақ тілі
пәнінен факультатив және сабақ жүргізу барысында қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе және көлемді екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық ерекшеліктері
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік жүйесі
Ақын Қасым дегенге
Асыл Қасым дегенге –
Оқып едім өлеңін,
От ойнады денемде.
Мұхаң сын-ды ұлы адам –
Сынағанда ұнаған –
Қасым қыран дауылға –
Қарсы ұшқан ұядан!
Жыр тыңдатқан ғасырға –
Жету қайда Қасымға?! – деп Қабылхан Күзембай сынды ұрпағы еске
алып, жырлап жүрген қазақтың жиырмасыншы ғасырда маңдайына біткен жарық
жұлдызы Қасым Рақымжанұлы Аманжоловтың әдебиеттегі алар орыны айрықша.
Қасым Аманжоловтың өміршең өлеңдері уақыт сынынан, дәуір сүзгісінен өтіп,
жаңа ғасырдың табалдырығын бізбен бірге аттады. Демек, қазақ поэзиясының
алыптарының бірі, өртке тиген дауылдай өлеңдер жазған Қасым поэзия
патшаларының бірі болды. Жалпы адамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып
орын алар қазақ поэзиясы – ұлттық рухани кемелділіктің ғана емес, ұлттық
адами болмыстың да өре-деңгейі, шынайы көрсеткіші. Қазақ поэзиясы – қазақ
рухының көрінісі. Рух – поэзия үшін мәңгілік мұрат. Себебі, өмір де –
мұрат, өлім – ақиқат. Өмір – уақытша құбылыс, өлім – мәңгілік құбылыс. Осы
екі ұғымның арасында ешуақытта өлмейтін, ғасырдан ғасырға жетіп, уақыт пен
кеңістікті көктей өтіп, мәңгілік жасайтын қазына – рухани игілік, оның
ішінде поэзия.
Қасым 1911 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Темірші
болысында (қазіргі Қарағанды облысының Қарқаралы ауданы), Қызыл деген жерде
туған. Аманжол Қасымның ұлы атасы. Бұл жерде айналасы қоры, тал, ши өсетін
Қазанғап өзенінің тарамдары ағады. Бұл алқап бірыңғай жазық болмай, таулы,
адырлы келеді. Зайсанның тұсынан басталған Сауыр, Тарбағатай, Шығыс,
Қарқаралы таулары бірі мен бірі жалғасып, Арқаның биік жоны болып отырады.
Қызыл, Көшен, Берікқара, Былқылдақ сол таулардың сілемі сияқты шағын
таулар. Міне, Қасымның елі осы Қызыл.
Қасым Қазақстанның басқа да көп жерлерін аралады. Баянды, Көкшетауды,
Алатау, Сыр, Жайық бойын да жақсы біледі. Алайда, қазақ даласын сүйсіне
жырлаған уақытта жастайынан туып-өскен Қарқаралының суреттері Қасымның
поэзиясында айрықша жарқын, сұлу елестейді. Сырнай тартқандай тасып аққан
өзен суы, сылдыраған бұлақтың, шатырлаған найзағайдың, түнеріп төнген қара
бұлттың, бұрқыратқан дауыл мен құйынның, кейде долы, кейде жұмсақ дала
желінің, жұлдызды қаракөк аспанның, құлпырған жердің құбылысы мен сырлары
бақташы, малшы Қасымның алғашқы ақындық сезімін, қанаттандырған сияқты.
Қасым ауылда жүргенде молдадан мұсылманша тиіп-қашып оқиды. Өте қиын
болса да зерек, алғыр жас тез хат танып, өз бетімен қолына түскен бірлі-
жарым кітаптарды оқи береді.
- Сол кезде оқығандарымның қайсыбірін білем, әйтеуір екі жетім бала
туралы “Мұңлық-Зарлық” дастаны есімде қалыпты, - деуші еді Қасым өзі.
Жиырмасыншы жылдардың басында Қасым жаңадан ашылған бастауыш мектепте бірер
жыл оқиды.
Мұнда төңкеріс жаңалығын, жаңа өлең-жырды алғаш осы мектептен оқып
танысады. Бірақ ауыл жеріндегі Қасымның оқуы жүйелі болмайды, себебі,
мектеп оқуына Қасым күн сайын мезігілімен барып, қатынаса алмайды.
Екіншіден, мектептің мұғалімдері де Қасымның аз-ақ алдындағы білімі саяз
адамдар болады. Олардың бар білгені қымызы орта шағын ыдыс сияқты, Қасым
бір қағып жұтып, түбіне қарап отырып қалғандай еді. Ол оқудың тәтті дәмін
татқанымен, бірақ, сіміріп жұтарлық дариядай молына кездеспейді. Оқудың
молы қалада екенін сезеді, бірақ, оған қалай жетпек? Бар арманы қалаға
барып оқу... Осындай халде жүргенде 1923 жылы ағасы Ахметжан келіп, Қасымды
Семейге әкетіп, қаладағы бастауыш мектепке түсіреді. Қаланың тіршілігі,
мектеп өнері – барлығы Қасымға жаңа бір дүние болып көрінеді. Ол көп оқиды,
көп үйренеді, ойы да, білімі де тез өседі. Қасымның алғырлығы сондай,
алғашқы бір жылда екі сыныпты бірден бітіріп шығады.
Ахметжанның үйіне Семей қаласында ақын, әнші, сауыққой, өнерпаз
жігіттер, жазушы-журналистер көбірек жиналып отырған. Әсіресе, Әміре, Иса,
Майра секілді белгілі ақын, әншілер де, күйші-өнерпаздар да мезгіл-мезгіл
Ахметжандікіне келіп ән салып, күй тартып сауық құрады. Мұхтар Әуезов,
Сәбит Дөнентаев та бұл үйдің жиі келіп кететін мәжілісқор қонағы болады.
Міне, мұның барлығы жас Қасымға қызығы таусылмас, қызуы басылмас аса бір
сүйікті өнер, білім дүниесі, екінші бір мектеп еді. Осы ақын, әнші,
жазушылар дүниесінен де ақын үлгі өнегені мол қармады. Домбыраны ғана емес,
скрипка тартуды да үйренеді. Әсіресе, әдебиетке құмарлық талант та осы бір
ортада тұтанып оянады.
Қалада театр, кино, ойын-сауық орындары да, мектеп, кітапхана арқылы
білімі де Қасымның көркемөнерге, поэзияға деген құмарлығын арттыра береді.
Енді ол мектептегі, қаладағы жастардың ынта-жігерімен қойылатын сауық
кештерінің, спектакльдердің бірталайына белсене қатынасады. Ойын-сауыққа
алғаш араласқан кездегі жолдасының бірі – Шәкен Айманов.
“- Семейдегі кезімде бірталай өлеңдер жаздым. Кейбірі қабырға газетінде
басылып жүрді. “Қазақ тілі” газетіне Сәбит Дөнентаевқа апарып көрсеткен
бірлі-жарым өлеңдерімді ол кісі тіл жағынан ұнатпады. Қайтып баспаға
ұсынғаным жоқ. Семейде жүріп жазған өлеңдерім бір дәптер болатын, оның
көбі жастық шақты, жолдас достар арасындағы әзіл-қалжыңды, жастардың үгіт-
ұрандарын айтатын өлеңдер болатын. Кейін ол Семей дәптеріндегі өлеңдерім
жоғалды. Жастық шақты еске түсіру демесең, ол дәптердің жоғалғанына “қымбат
қазынам еді”, – деп өкінбеймін де, – дейтін ақын өзі” (2, 5(. Қасым Семейде
жүрген уақытында ағасының үйінде онша көп тұрақтамайды. Ағасы Ахметжан үйде
бар кезінде, үйде ақын, әншілер келген кезде Қасым үнемі болады да, ағасы
жоқ кезінде бұл үйге көп болмайды. Себебі Қасымды туған шешесіндей жылы
қабақпен қарсы алып, туыстық мейір көрсететін ешкім болмайды. Осындай
өгейлікті сезген Қасым 1924-1926 жылдары Семей қаласындағы балалар үйіне
түсіп, оқып тәрбиеленеді. Оған дейін мал-дәрігерлік техникумына түсіп
оқиды.
Осы оқулардың арқасында Қасым аз жылдың ішінде орта біліммен қаруланады.
Орыс тілін жақсы біліп шығып, сол кездегі қазақ әдебиетінің үлгілерін
қызыға оқумен қатар орыс жазушыларының шығармаларын да еркін түсініп оқуына
мүмкіндік алады.
Қасым балалар үйіне түсіп, одан кейін техникумда оқуы арқылы жетімдіктен
құтылады. Әкесі де, жанашыр мейірімді анасы да – кеңес мектебі болғандығын
ақын кейін жазған көптеген өлеңдерінде зор қуанышпен есіне түсіріп айтады.
Мектепке қарай жүгірдім,
Қолымды тұңғыш қойдым да,
Бетін бір аштым білімнің.
Сапқа да тұрдым, ту алдым,
Келді деп менің кезегім,
Әкемдей сонда қуандым [3, 45].
Ақын өзі айтқандай ол мектепте білім алып, тәрбиеленіп, қажырлы күрес,
жігерлі істің мектебінен өтеді. Бұл Қасым сияқты бұрын панасыз болып, кеңес
мектебі арқылы қатарға қосылған жастардың бәрінің басынан кешкен негізгі
өмір жолы еді. Бұл мектеп сонымен бірге болашақ ақынның қоғам өміріндегі
орнын да, ақындық жолдағы өрісін де анықтап берді. Қасымның 1930 жылдардың
бас кезінде жазған өлеңдерінен де осы ерекшелік айқын байқалып отырады.
1930 жылдардың басында Қасым оқу іздеп Алматы қаласына келеді. Бірақ
қолайлы оқуға түсе алмайды, республикалық “Лениншіл жас” газетіне қызметке
ораналасады. Кейін “Қызыл Әскер” газетіне қызметке ауысады.
Бір жағынан өз бетімен оқи жүріп, Қасым аз уақыттың ішінде газет
қызметіне төселіп алады. Шағын мақалалар, очерктер жазуға машықтанады.
Сонымен қатар, осы кезде жазған бірқатар өлеңдері “Лениншіл жас”, “Қызыл
әскер”, “Пионер” газеттерінде жарияланады. Бұл өлеңдері жастардың ой-
сезімін, ізгі талап-тілегін, күрестерін дұрыс қамтып жырлаған, идеясы айқын
шығармалар болғанымен, көркемдік жағынан әлсіз еді. Отызыншы жылдардың бас
кезінде жалпы басылып жүрген өлеңдері “есеп” үлгісінде еді.
Әрине, ешбір адам шу дегеннен үлкен ақын болып шыға қоймайды. Ұзақ
жылдар оқу, үйрену, қажырлы еңбек істеу жолында өсіп жетіледі. Міне, Қасым
да отызыншы жылдардың алғашқы жартысында ақындығының жастық шәкірттік
дәуірін басынан кешеді. Бұл оның, әсіресе, Орал қаласындағы шығармашылық
өмірінде айқын байқалады.
1931 жылы Қасым Ленинград қаласында Орман шаруашылығы институтына оқуға
түседі. Бір жылдай онда оқып, денсаулығы жарамағандықтан оқуды тастап,
Батыс Қазақстан облысының орталығы Орал қаласына келіп, сондағы “Екпінді
құрылыс” газетінде қызмет істейді. Бір жылдан кейін 1933 жылы міндетті
әскер қызметіне алынып, оны сол Орал қаласында өтейді.
1935-1936 жылдары Оралдағы жаңа ұйымдасқан қазақ театрында қызмет
істейді. Міне, осы Оралда болған кезінде Қасымның ақындық, әншілік өнері
(таланты) жұртшылыққа танылады.
Қасымның Оралдағы өмірі туралы сол кездегі жақын жолдасының бірі, ақын
Тіленов Жәрдем былай дейді: “Қасымның Оралға келуі жастардың ортасында
үлкен бір оқиға болды. Өзі ақын, музыкалық аспаптардың барлығында ойнайтын,
әрі әнші, әрі күйші өнерпаз. Оның жүрген, отырған жері ылғи думан ойын-
сауық еді. Қасымның осындай өнері, ақындығы, ақкөңіл, ақжарқын мінезі
әрдайым жастарды өз айналасына үйрілтіп алатын.
Қасым газет-журналистік жұмысқа да тез төселіп, өзіне жүктелген міндетті
жылдам, тиянақты орындайтын. Ол “Екпінді құрылыс” газетінде аудармашы болып
қызмет атқарды” (4, 28(.
1935 жылы Қасым рабфакта оқитын Марпуға Кенжеғалиевамен танысады.
- Мені театр жұмысына араластырғысы келді. Мен театрға араласпасам да,
Қасым екеуіміздің арамыз алыстамады. Бір-бірімізді адал көңілмен сүйіп
едік. Қасымның осындай жайларды, яғни өзінің айнымас достығын, махаббатын
білдіріп жазған өлеңдері көп еді. Барлығы да соғыстың кесірі. Сол кезде
үйіміз өртенгенде өлеңдерінің оннан бірі ғана сақталып қалды.
1935 жылдың ақыры мен 1936 жылдың басында арамыз алыстады. “Қыраулы
терезе”, “Көре алмай қайттым үйіме” деген өлеңдерін осы қыс айларында
жазған еді. “Кім кінәлі?” өлеңін 1936 жылы мамыр айында, Оралдан дәл кетер
алдында келіп жазып тастап кеткен болатын.
Рас, Қасымның маған өкпелейтін жөні де бар. Тым қатал болғаныма кейін
өзім қатты өкіндім де. Оралда айрылысып, Алматыда қайта көріскенде Қасым:
“Сенің гүлдей дидарыңнан,
Бақыт нұрын көруші ем,
Махаббатты жас жанымнан,
Жырлар жазып беруші ем!” –
деп сол махаббат ақындығына қанат бітіргендігін жасырмады” (5, 37(, –
дейді. Қасымның 1938 жылы “Өмір сыры” атты жинағы жарияланды. Осы алғашқы
жинағымен ақын сол дәуірдегі шығармашылығына қорытынды жасады. Қасым
Алматыдағы жас таланттардың ортасында жарқ етіп, әдебиет жұртшылығына өзін
таныстырды. Дихан Әбілев, Жұмағали Саин, Қапан Сатыбалдин, Әбу Сәрсембаев,
Қалижан Бекхожин және басқа біркелкі жас ақындардың қатарына Қасым да келіп
қосылып, сол кездегі әдебиет сындарында ауызға алына бастаған. Бұл алғашқы
ақындық жолдағы елеулі адым еді. Ақынның шығармашылық өсу жолы өте қиын.
Ақын көп оқып, білім қорын жинау арқасында қажырлы, үздіксіз еңбек істеу
арқасында өсіп, есейеді. Қасым поэзиясында әлі толғау жырдың үлгісі басым
еді. “Өмір сыры”, “Тұрмыс толғауы” сияқты шұбыртпалы жырлары сол тұстағы
қазақ ақындарының көбіне ортақ дәстүр болатын.
“Мен Қасымды 1937 жылдардан жақын біле бастадым. Ең алғаш “Лениншіл
жас” газетінің басқармасында маған Жұмағали Саин: “бұл сері ақын”, – деп
таныстырды. Ақынның таланты алдымен сезімді селт еткізетін айқын
суретшілігінен танылады.
Ақын да, суретші де осы тұрғыдан бірдей бірі сөзбен, бірі бояумен жанды
сурет сала білуге тиісті. Қасым көбінесе жатқа айтушы еді. Жатқа
айтқандықтан ба немесе Қасым өлеңдерінің ерекше бір көркемдік күштері бар
ма, әйтеуір оның өлеңі басқалардан көбірек ұнап, көбірек мақтау алатын.
Қасымды “Тәңірдей” табынып, алдына ұстазындай иіліп, ерекше бір тағзым етіп
мақтау сөзді Абдолла көбірек айтатын және басқа біздің сындарымыздан
Қасымды қорғаумен болатын” (6, 3( - деп жазады Қ.Бекхожин өз естелігінде.
1939-1941 жылдар арасында Қасымның шығармашылық өмірінде елеулі өрлеу
дәуірі басталды.
Мұның басты себептері – 1937-1938 жылдардағы дауылды мезгілден кейін
қазақ поэзиясында ақындық өнерге талап-тілек күшейді.
Бұрынғы жыр үлгісіндегі қарадүрсін толғаулардың орнына орыс поэзиясының
үлгісіндегі Абай дәстүріндегі ойлы, мағыналы көркем поэзиялық шығармалар
жасау 1939 жылы Қазақстан жазушыларының ІІ съезі көтерген басты
міндеттердің бірі болатын. Әсіресе, Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Байрон,
Шевченко шығармаларын тереңдей оқып, оларды қазақ тіліне аудара бастауы
Қасымның шығармашылық өсу жолын анықтай түседі. Осы кезде жазған “Нар
тәуекел”, “Дауыл”, “Көкшетау”, “Орамал”, “Заула-заула, Түрксиб”,
“Сұлтанмахмұт туралы баллада”, “Ғашық едім қайтейін”, сияқты ақын
өлеңдерінде қандайлық өрісті ойлар, қандайлық өткір тіл байлығы, қандайлық
жаңалықты серпін жатыр?!
“Бұл 1930 жылдардың орта кезіне дейін жазған толғаулардан шоқтығы бөлек
тұрған шығармалар екенін бірден танисың” (5, 16(, - дейді зерттеуші
Е.Ысмайылов.
Сыршыл, суретшіл Қасым Аманжолов қандай тақырыпта жырласа да ойын жалаң
айтпайды, шебер ақын тілімен бейнелеп береді. Қасымның бұрқыраған ақындық
жалыны, жатық оралымды тіл байлығы ерекше көзге түседі. Ақынның
өлеңдерінде әдейі көркемдік мәйек іздеген жасаңдық сезілмейді. Көркемдік
шеберліктің қандайлықты әдістері болса да Қасымда табиғи қалпында
жымдасқан, қалыптасқан мүсінде көрінеді.
Ол шалқыған байлығы мол туған өлкесі Қазақстанның кең байтақ, көркем
бейнесін ерекше жылы сезіммен жарқын бейнелей білді. Мысалы:
Уа, дариға, алтын бесік, туған жер,
Қадіріңді кетсем білмей кеше гөр!
Жата алмас ем топырағыңда тебіренбей,
Ақын болмай, тасың болсам мен егер.
Неткен байтақ, неткен ұлы жер едің,
Нендей күйге жүрегімді бөледің?!
Сенде тудым, сенде өстім, сенде өлсем,
Арманым жоқ, бұл дүниеде дер едім [7, 29].
“Мұндай лирикаларында ақын Отанына, туған жерге деген махаббатын
тебірентіп, толғанып отырып айтады” (5, 45(.
Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң, 1945 жылы Қ.Аманжоловты
жазушылар жұртшылығы айрықша қарсы алды. Майданда жүріп жазған оның
өлеңдері және Абдолла туралы поэмасы Қ.Аманжоловты өзінің замандас
достарына бөлекше танытып еді. 1945 жылы Қасым небәрі он жеті өлең жазды.
Майданнан қайтқаннан кейін бұрыннан жақсы таныс, бір-бірімен сыйлас
құрбы Сақыпжамалға үйленді. Жазушылар Одағы берген үйлері өте тар, әсіресе,
қыстыгүндері жыли қоймайтын суық сызы аралас бөлмеде тұрып жұмыс істеу
Қасымға оңай соққан жоқ. Қ.Аманжоловтың көкірек ауруына шалдығуының бір
себебі осында еді. Бұл көрген қиындығын ақын былайша жырлады:
“Берсең бер, бермесең қой баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің отын жағып жылытармын,
Өзімді, әйелімді, жас баламды” (8, 22(.
“1947 жылы Қ.Аманжолов ара-тұра сырқаттанып жатып қалып жүрді. Осы жылы
қызы Дариға дүниеге келді. Қ.Аманжоловтың ақындық күй-қуанышын тасытқан
рухани күштің бірі – өте жақсы көретін Дариға еді” (1, 57(.
Дариғашым, Дариғашым!
Қуанышым, балақаным.
Шешең Сәпен, әкең Қасым,
Жайды саған алақанын.
Құсымыз боп қондың қолға,
Махаббаттың бал бөбегі.
Көп күттіріп келдің зорға,
Өмірімнің бір керегі.
Келер күндер күле келсін,
Сүйейінші бөбегімді (9, 17(.
1949 жылы жаңа пәтер алды. Бірақ, үй пешпен жылынатын, әрі толығымен
бітпегеннен соң Қасым сырқатынан мүлде айығып кете алмады. Бірде жатып,
бірде тұрып, бірақ жазу жұмысын тоқтатпаған еді.
Келеді өлең еселеп,
Үлгіре жазып жатамын.
Бір әндетіп, бір сөйлеп,
Мол рақатқа батамын.
Құрысқан бойым жазылып,
Лапылдап отым жанады.
Отырғандаймын мәз қылып,
Ойнатып сәби баланы.
Немесе:
Поэзия асыл жыр,
Тек өзіңе тең болсам.
Менде қандай арман бар,
Мәңгі бірге сен болсаң! -
деп ақындық дүниеге еркін көсіліп берілген шақтарында өзінің сырқатын да
ұмытып, өлеңді үйіп-төгіп жазып тастайтын. Сонымен, 1951-1954 жылдардың
аралығында жазған өлеңдерінің көпшілігін өзінің ақындық сырларына, ауру-
сырқауымен, әр мезгіл мазалай берген кездеріне байланысты жазды.
Белгілі “Өзім туралы” (“Сыр”) атты өлеңінде Қасым ақындық жолдағы
еңбегі, өз өмірі жайында көп ойланып, терең толғанғандығын байқатады. Бұл
аса күшті өлеңін 1949-1950 жылдары бастап жазып, бірақ аяқтай алмаған.
Енді, осы өлеңнен үзінді келтіріп кеткенді жөн көрдік:
Ырзамын туғаныма адам болып,
Өкінбен қаламын деп бір күн солып.
Азамат сапарымын мейманымыз,
Бір мезет жер бетіне кетер соғып...
Өкінбен мен де бір күн өлемін деп,
Өкінем ұқсата алмай өлемін деп.
Күніне жүз ойланып, мың толғанам,
Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп.
Барым да, бақытым да осы өлеңім,
Жақыным, жүрегімнің досы өлеңім.
Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа,
Мен қайтіп босқа жасап, босқа өлемін...
Замандастарының ешқайсысы айта алмаған терең ойларды Қ.Аманжолов өзі
жеткізіп жазғандығына қатты сүйсініп:
Дүние жалт-жұлт еткен кең мекенім,
Көре алмай көп жеріңді мен кетемін...
Басымнан таярмысың бір күн дәурен?
Жалт беріп нажағайдай жоғалар ма,
Жүзінде шалқып тұрған күлкім – дәурен...
Тоқтамас өмірімнің сағатындай,
Жүрегім енді қанша соғар тынбай? –
деген жерлерін неге айтты екен. Өмірмен қош айтысқандай!
Қасым Аманжолов поэзиясы туралы біршама зерттеушілердің пікірлері бар.
Ал, ақын лирикасының тақырыптық-идеялық сипаты мен тіл шеберлігіне
байланысты жарияланған басылым материалдары аз. Осы мақалалардың ішіндегі
пікір тереңдігі, ғылыми өресі жағынан айрықша назар аудартатын дүниелер,
оқырман қауымды ақын шығармашылығымен таныстыру мақсатын көздегендері,
сондай-ақ алдына Қасым шығармашылығын зерттеу мақсатын қойған адамның
аялдамай өтпейтін дүниелері де бар. Қ.Аманжоловтың өз қолымен жазған
өмірбаяны жоқ. Ақынның ауылда өткен балалық, жастық шағы жайында шешесі
Айғанша әжеймен, ағасы Ахметжанмен кеңесіп, өзі дос-сырлас болған тұсынан
бастап білгеніне сүйеніп, оның шығармашылық өмірбаянын Есмағамбет Ысмайылов
жазды. Автор мұнда ақынның алғашқы ізденістеріне, ақындық өнерінің
қалыптасуына, өсу-даму жолдарына тоқтайды. “Соғыс жылдарының лирикасы”,
“Шығармашылық өрлеу жылдары”, “Ақын өмірінің соңғы мезгілдері” деген
бөлімдерде автор ақынның өмір жолын сөз етумен қатар, шығармашылық
зерттеуіне де біршама үңілген, өмірінің соңғы жылдарында ауыр науқас болған
ақынның көңіл-күйі, адамгершілік ақыл-парасат, ақынға, ақындыққа, поэзияға
көзқарасы, талап-мақсат өресі тәрізді жайттарға тоқталған.
“Қасымның ақындығы” деген бөлімде зерттеуші ақын өлеңдерінің идеялық-
тақырыптық жағына, оның өресі мен аумағы секілді жайттарға біраз аялдаған.
Әбділдә Тәжібаевтің қазақ әдебиетінің тарихына кірген ақын шығармашылығы
туралы көлемді ғылыми-зерттеу еңбегі – ақынның өмірбаянын, ақын
шығармашылығының аумағы, шегі мен шеңберін көтерген мәселелерінің
өзектілігін, тақырып аясын қамтиды. Сондай-ақ ақынның шығармашылық жағынан
өсуі, қалыптасуы, алғашқы туындылардағы ақынның аяқ алысы, әр жанр
тұсындағы икемділігі мен әттеген-айлары тәрізді жайларға тоқталады. Ақын
өлеңдерін бүгінгі өмір шындығы, адам, оның тағдыры, еңбек, махаббат,
табиғат көңіл-күйі, ән-өнер, тағы сол секілді салаларға бөліп қарастырады.
Ақынның толық жинағының үш томдығына алғы сөз жазған Тәкен Әлімқұловтың
кіріспе мақаласында Қасым Аманжоловтың шығармашылық жолын сүзіп өтіп, оның
ақындық өресін танытатын еңбектерін жанрлық сипатына қарай бөліп, өзіндік
пікір айтады.
М.Базарбаев пен Ә.Нарымбетовтың бірігіп жазған “Қаһарлы күндер
әдебиетінде” атты еңбекте Қ.Аманжолов шығармашылығы негізінен Ұлы Отан
соғысы кезіндегі әдеби даму процесімен байланысты сөз болады. Ал,
Ә.Нарымбетовтың “Дәуір және поэзиясы” Қ.Аманжолов шығармашылығын эпикалық
жанрда ғана сөз етеді. Ақынның Ә.Нарымбетов қарастырған табиғат лирикасының
төңірегінде әлі сөз етер жайттар көп.
Бұлардан өзге А.Нұрқатов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ә.Нәлібаев,
С.Сейітов, тағы басқа көптеген зерттеушілер Қ.Аманжолов шығармашылығын әр
қырынан алып, өздерінің мақалаларына арқау еткен. Бірақ, бұлардың бәрі де
ақын шығармашылығын зерттеу ісінде алғашқы қадамдар, алғашқы әрекеттер
ғана. Демек, ақын шығармашылығы әлі өзінің зерттеушісін күтіп тұрған тың
дүние. Ғылымда еш уақытта тұжырымдалып, түгесілген, зерттеліп біткен мәселе
болмақ емес. Қоғам өмірі қаншалық шексіз болса, ғылым осынша шексіз, ілгері
жылжып дами бермек.
“Қасымның лирикалық поэзиясын бөліп алып тексергенде, біз оның өрлеу
эволюциясын жаңа мазмұн, жаңа сапа табу басқыштарын тани білуіміз, таныта
да білуіміз керек. Ақынның алғашқы дәуірінен бастап, ең соңғы биігіне қалай
шыққаны дәлелденбесе, әдебиет ғылымы ақынды зерттеген бола алмайды”, (1,
85( - дейді зерттеуші Т.Әбдірахманова.
Қазақ поэзиясында айрықша орны бар ұлы тұлға – Қасым Аманжолов
шығармашылығы жайында біршама жазылды. Ол туралы ертелі-кеш айтылып,
жазылған пікір, зерттеулерді белгілі бір дәрежеде тұжырымдап, ақын
шығармаларын тиянақты зерделеп, іргелі еңбек жазған жоғарыда атап өткен
Т.Әбдірахманованың ұлттық әдебиеттану ғылымында алатын орны айрықша [10].
С.Қирабаев: Оның аса дарынды ақындық таланты мен содан туған жалынды
жырлары бүгін әркімнің-ақ аузында. Аға ұрпақ оны тамсанып ақын, ақын жолын
мейірлене еске алса, кейінгі ұрпақ Қасым өлеңдерін үлгі тұтып үйренуде [9,
193],-деп жазды.
Қасым... Баяғы сол Қасым. Арқаның қарқарасындай қасиетті Қарқаралының
Ақсораңында туып, Ақтайлақтан ақтарыла аққан сумен бетін жуған, Қарадақ,
Күйгенбекет, Талдың бойындағы ата-бабаларының кең жайлауында тасбауыр
жетімдіктің жалаңаяғының қанды мөрін қалдырған Қасым. Сол киелі топыраққа
кіндік қаны тамған сәттен бастап бастап-ақ Табиғат-анасына тартып туған
бірде жаз, бірде күз мінезді ұлы перзент Қасым. Сондықтан да бір күнгі
аштықты жоқтық санайтын, бір кекіргенді тоқтық санайтын далақбайларға
шарпыған қызыл жалын мінезімен шекірейе қарап, өртке тиген дауылдай
өлеңімен адамзат сапарының аласапыран жолында бұлқына тасып, еркіндей
басып поэзия көш-керуенін бастай жөнелген Қасым.
Қиялы ерте қанат қаққан ол өзгелер бүгежіктеген кезде бұрылмай,
тығылмай алға ұмтылып, өзгелер бүгежіктеген кезде бұрылмай, тығылмай алға
ұмтылып, өзгелер күн көсемнен басқа тақырыптан үрке қашып, күмілжіген
шақта серінің сертке тартқан семсеріндей өткір өлеңдерін бұрқыратқан
дауыл Қасым. Әлемді аузына қаратса да, сол әлемдік дүниенің әлдебір
жылтырақ-жылтыраған не иініне ілмеген, не кеудесіне тақпаған, таға алмаған
Қасым. Бірақ бары да, бақыты да жүрегінің жақыны мен досы да болған өршіл
өлеңімен сол адамзат әлемін әлдилеп тербетіп, әлпештеп аялаған Қасым!..
Ат-атақсыз-ақ Абай деген, Мағжан деген ұғым халыққа қандай қасиетті,
қадірлі болса, Қасым да ұлт жүрегінің бұрын да, бүгін де дәл сондай ықыласы
мен құрметіне бөленген аяулы ұланы. Ол сол даласындай данышпан Абайдың,
мөлдір Мағжанның жалғасы. Өйткені Шыңғыс таудағы Абай қалыптастырған мәдени
орта, әдеби рухани тірлік Сарыарқаны кең жайлап кетіп, сұлу Көкше маңындағы
Мағжанға мол дарыса, сол қос алыптың поэзиядағы поэзиядағы жасампаздығы
қасиетті Қарқаралының Қасымына кәусар болып құйылған. Сол асқар Абайды
феодалшыл-байшыл ақын, шалқар Мағжанды ұлтшыл-түрікшіл заржақ деп қымтап
жауып, кінә-жаланы дүрілдете жөнелгенде, Қасымның өр даусы өктем шыға
келген-ді. Өйткені оны тіршілік телегейі тебірене тербетіп, өмір толқынының
бұйра жалына өршелендіре алып шыққан-ды.
Сондықтан да оның:
Ойы бар бірде дауыл, бірде жалын,
Теңіздей тебіренткен терең жанын.
Сол себепті деасқар Қасым, асқақ ақын
Бір дауыл сапырды кеп өрт теңізін,
Теңселтіп темір топан дуние жұзін,
Бетіне туған жердің өшпестей ғып
Ол жазды өз қанымен жүрген ізін.
Өз журек қанымен жүрген ізін ешкімнен қаймықпай, ештеңеден жасқанбай
жаза білу құдіреттілк қана. Белгілі мөлшерден асыртпай, нұсқаған бағыттан
ауытқытпай бір қалыппен құйғандай етіпшығарма туындатқызатын. Социалистік
реализм құрығынан құтылып ақын шығармаларын саралап, оларға тарихи-
философиялық дәстүр жәнежаңашылдық ұғымдары тұрғысынан келгенде, бір жайтты
ғылыми пайым қырынан баса айтқымыз келеді: ол – Қасым Аманжолов
поэзиясындағы ұлттық рухпен суарылған шығармалар. Рухы биік ел ғана шынайы
азаматтық сарындағы жыр жауһарларын туғыза алады. Қасым Аманжолов – азаттық
үшін арпалысқан Алаш идеяларын өз болмысына терең сіңіріп, туа біткен
талантына арқау еткен ақын. Күні кешегі уақытқа дейін толық айта алмай,
бұқпантайлап келген бір ақиқат бар: ол – Қасым ақынның рухани ұстазының
Мағжан Жұмабаев екендігі. Қ.Аманжолов заманы мен Мағжан заманы бірдей еді
деуге келмейді, демек, ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс, ақын ұстанымын ХХ
ғасырдың кеңестік дәуірінің бел ортасында ғұмыр кешкен Қасым
шығармашылығымен салыстыру қиын. Мағжан – Қасым поэзиясына Темірқазық
іспеттес, адастырмас құбылнама болды. Ғасыр басындағы сәл де болса
еркіндік, демократия элементтері коммунистік-большевиктік жүйе әбден
күшейіп, нығайған соң мүлде жойылып, үні өшті. Мағжанды ұлықтамақ түгілі,
оның есімін ауызға алу қатерге айналды. Мағжанның шығармаларына тыйым
салынса да, оны азаматтық, әсіресе, ақындық болмысына сіңірген ақын Қасым
еді. Алаш идеялары келмеске кеткенімен, Қасымдар ол идеяларды шама-шарқының
келгенінше өздері жасаған рухани игіліктерді жұмбақтап, астарлап, ұтымды
түрде пайдалана білді. Егер Мағжан, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Нарманбет,
Шәкәрімдер ел тұтастығына үндеп, тәуелсіз, дербес мемлекеттің салтанат
құруына жан-тәнімен ат салысса, Қасым заманы ондай еркелікті көтермейтін
еді. Сондықтан да Қасым поэзиясы барша адамзат баласын ойландырып келе
жатқан мәңгілік сауалдарға жауап іздеді. Адам. Ол кім? Егер жер бетіндегі
барша тіршілік иелерінің ішіндегі ең күштісі, ең құдіреттісі, әрі ең
жұмбағы – сол Адам болса, оның іс-әрекеті неге Жақсылық пен Жамандық
ұғымдарының мәңгілік, ымыраға келмес күресінде алғашқысының мерейі үстем
болуына бағытталмайды? Адам не үшін өмір сүреді? Оның өмірінің мазмұны, мән-
мағынасы неде? Жер бетіндегі табиғи үйлесім, жаратылыс заңдылығын бұзатын
да сол Адам емес пе? Бір ғана кеңестік дәуірдің жиырмасыншы және отызыншы
жылдарының басында болған алапат жұт, күшпен ұжымдастыру, ауқатты
адамдардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін жер аудару, халық жауларын ату-
асу, Отан соғысы, бүлінген шаруашылықты қалпына келтіру, тың игеру науқаны,
келімсектердің қазақ даласына қаптап қоныс аударуы, қазақ ар-абыройы мен
намысының, ұлттық мұраттарының жермен-жексен болуы – бәрі де сол Адамның
қолымен жасалған нәубет емес пе? Адам неге қанағаты мен тәубесін,
шүкіршілігін ұмытты? Адам мен қоғам. Қоғам – адамдар тобы. Қоғам келбеті
мен жетекші идеясы, ұстанымы мен талабы да сол адамдар пиғылынан туындамай
ма? Адамды қалайша өзгертуге болады? Міне, осынау сұрақтар Қасым поэзиясына
арқау болды. Ақын осылайша Мағжанның ұлы мұрагерлерінің біріне айналады.
Бар мұратын, асыл арманын, шерменде кеткен Алаш қайраткерлерінің мақсат-
мүддесін жаңаша, кеңестік қоғамның идеологиясынан туындайтын марксистік-
лениндік әдіснама, социалистік реализм принциптеріне сай етіп, алайда бірде
тұспалдап, бірде астарлап жеткізуге тырысты. Ал Алаш идеяларына, ақын
Мағжанның мұратын жаңаша жағдайда жалғастыру оның ақындық, азаматтық
болмысына ұлттық рух сыйлады.
Ал ұлттық рухтың асқақтығы – азаттыққа бастар негізгі жол. Дәл осы
тұрғыдан келсек, бірнеше жайтқа ғылыми пайымдау жасай аламыз: біріншіден,
Алаш ардагерлерінің рухани мұрасын елдіктің негізгі концепциясы
(тұжырымдамасы, негізі) етіп ала отырып, ХХ ғасыр басындағы ұлы құбылыстың
мән-мағынасын, дәстүр жалғастығы, дәстүр сабақтастығы ауқымында зерделеуге
мүмкіндіктер бар екенін негіздейміз; екіншіден, ешқандай ірі де ауқымды
ақынға, құбылыстың өзі жоғалса да, із-түзсіз кетпейтінін, биік рухқа
негізделіп, егілген дәннің ерте ме, кеш пе, көктеп, өсетінін, өркен
жаятынын зерделейміз; үшіншіден, дәстүр және жаңашылдық сияқты тарихи-
философиялық ұғымдарды саралап, зерделеу арқылы ұлттық әдебиеттегі әсіресе
поэзиядағы рух биіктігін, тәуелсіздік, азаттыққа ұшталған сарындар жолын
зердеден өткіземіз.
Егер ХХ ғасыр басындағы саяси, тарихи хал-ахуал белгілі бір дәрежеде
алғашында азаттықты аңсау, тәуелсіз ел құру бағытындағы әрекеттерге айрықша
қатаң тосқауыл қоймаса да, кеңес өкіметі орнаған соң, ұлт зиялыларын
қолпаштап, халық сеніміне кіру үшін кеңестік биліктің оларды түрлі салада
пайдаланғаны мәлім, ал, коммунистік-большевиктік жүйе әл жинап, күшейген
соң, оларды құртып жібергенін ескерсек, алаш зиялыларының арман-мүддесін
жалғастырушылардың мүлдем басқа ортада, басқа идеология аясында ғұмыр
кешкенін ескеруіміз қажет.
Қасым ғұмыр сүрген кезеңде қазақ ақындарының көпшілігінің тілі Сталиннен
басқаға келіңкіремей, сақауланып бара жатқан-ды. Ұлттық поэзиямыздың
Абайдан кейінгі маңғаз шыңы Мағжанның шығармалары түгілі, аты-жөні атаусыз
қалып, ұрпақтар сабақтастығы пышақпен кескендей кілт үзілген тұста,
Сәкеннің Көкшетауының азаттықты аңсаған арналы әуендері көзден бір ұшып,
Ілиястің Күй, Күйші, Құлагер сынды кең тынысты эпикалық
дастандарындағы ыршыған ырғақтарды күштеп ұмыттырған кезде, тарих сахнасына
Қасым Аманжоловтың жарқ етіп шығуы – қазақ өлеңі үшін тарихи қажеттілік,
рухани ділгірлік пен зәрулік һәм рух революциясы болатын-ды.
Қасымның өз замандастарынан еңсесі биік, иығының озықтығы – ордалы
одақтың қызыл туы астында бір ғана күн көсемнің Мені кеудесін қағып,
кердеңдеп басқа пенде атаулының, ар-намысы, азаматтық ожданы табанға
тапталып жатқан әкімшілдік-әміршілдік жүйенің айдарынан жел есіп тұрғанда
бүкіл халықтың Менің өз Меніне ұластырып айта білуінде жатыр. Қасым өз
шығармашылығы арқылы отыз жетінің от дауылынан кейін ойраны шыққан Алаш
топырағында диктатордың айтқанына көніп, айдағанына жүре беретін өлімтік
өлеңшілер ғана емес, от ауызды, орақ тілді Ақын қалғанын да паш етті.
Өмірге бостан-босқа келмеген, тірі жан иесінің босқа жасап, босқа өлуіне
қарсылықтың түп тамырында да осы системаға қарсылықтың нышаны жатыр.
Сол кезеңнің идеологиясы ақынға өз ұстанымын басқаша, ишара түрінде
жеткізуге алғышарттар жасады. Алаш зиялылары, олардың ішінде ұлы Мағжан
жырлаған ащы шындықты Қасым дәуірінде ашық айту мүмкін емес еді. Егер
ақиқатына келсек, сол кеңестік дәуірдің өзі тоталитарлық тәртіп тұсындағы
азаматтық лириканың, оның ірі өкілдері Қ.Аманжоловтың, оның ізбасарлары
К.Мырзабековтің, Ж.Нәжімеденовтің, М.Мақатаевтың т.б. тарих сахнасына
шығуына мүмкіндік жасады. Жасайын деген жоқ, алайда Алаш идеясымен
сусындаған Қасымдар поэзиясына тосқауыл қою мүмкін емес еді. Осылайша Алаш
зиялысы – Мағжан – кеңестік дәуір өкілі Қасым, ХХ ғасырдың екінші
жартысындағы кеңестік уақыттың өкілдері – Мұқағали, Кеңшілік, Жұмекен,
Төлеген поэзиясының рухани негізге айналуында белгілі бір заңдылық бар еді
деп баса айтқымыз келеді. Тоталитарлық тәртіп қанша мықты болғанымен,
ұлттық сана үшін темір ноқта болғанымен, ерте ме, кеш пе, сана сілкінісі,
сан серпілісі болатыны анық еді.
Көркем шығарманы талдау, салыстыра зерттеп, дәстүр сабақтастығы мен
жалғастығында зерттеуші басты назарда ұстайтын мәселелерге академик
Р.Нұрғали мыналарды жатқызады: Сан ғасырлық тарихы бар көркем әдебиетті
зерттеудің ғұмырнамалық, мәдени-тарихи, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы,
социологиялық, психологиялық, герменевтикалық, пішіндік, түзілімдік
(структуралық) әдістерінің өз орайларында беретін мүмкіндіктердің орасан
зор екендігін әр уақытта, әр топырақта, әртүрлі материалдарды талдап
жинақтаған дарынды оқымыстылардың, қол жеткізген нәтижелері мен іргелі
еңбектері көрсетіліп берген болатын. Зерттеуші дүниетанымы, дарын,
тәжірибесінен күш-қуат алатын ізденіс дәуірдің әлеуметтік-қоғамдық,
эстетикалық-көркемдік дәстүрлерінің арнасында туған жеке шығарманы,
құбылыстарды бағалау үшін қолайлы деген талдау әдісімен жұмыс істемек,
шындығына келгенде, бірде-бір әдіс басқа тәсіл-амалдарды жоққа шығарып
тастай алмайды [11, 31-32].
Өмірді көркем оймен таныған Абайдан басталатын қазақтың жазба поэзиясын
Мағжан Жұмабаев әрі қарай дамытып, сан түрлі ізденістерімен құлпырта түсті.
Оның махаббат жырларынан сезім еркіндігі, адалдық алаулап тұрады.
Сондықтан оған елікпей, еліктемей қалу мүмкін де емес. Қасым Аманжоловтың
махаббатқа арналған алғашқы жырларынан Мағжан сарыны, Мағжан әуені есіп
тұрады. Қасымның Сүйдім сені деп басталатын жырларының Мағжанның Сүй,
жан сәулем, Сүйгеніме, т.б. жырларының әсерін қиналмай байқауға болады.
Поэзиядағы махаббат тақырыбы – мәңгілік тақырып. Ол ешқашан ескірмейді.
Қайта жаңғырып, жаңарып әр қырынан жаңаша түрленіп, поэзияның мөлдір
бұлағындай жыр мұхитына құйылып жатыр. Ұлттық әдебиетте махаббат,
сүйіспеншілік сезімін жырлаған Мағжан әлемдік әдебиетке олжа салды. Адам –
пенде. Оған құштарлық, құмарлық тән. Махаббат – кіршіксіз тазалықтың,
сұлулық пен әсемдіктің символы. Мағжан өлеңі де ақынның осы орайдағы өз
Мені арқылы жырланады:
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына.
Құшақтатып нәзік талдай белінен,
Сүйгіз, сәулем, тәтті балдай тіліңнен.
Бой шымырлап, талықсиды жүрегім.
Балқып денем, барам еріп деміңнен [12, 110].
Қасым өз ұстазынан үйренген махаббат лирикасын азаматтық лирикаға
айналдыра алған.
Күндей шалқып күлгенің-
Шаттығыңның нұры ғой;
Шат боп өмір сүргенің
Заманыңның сыры ғой.
Сенің нұрлы жүзіңнен
Көрем бақытты өмірді;
Сенің әрбір сөзіңнен
Күй естілер көңілді.
Сол себепті мен саған
Ғашықтайын құмартам,
Жүрегімнен, жанымнан
Жыр жазамын, сыр айтам.
Күндей шалқып күле бер,
Ақ маңдайлы алма жүз,
Саған, сірә, тең келер
Жер жаһанда бар ма қыз! [13, 5]
Мағжан өлеңдері Қ.Аманжоловқа қаншалықты әсері ете алды деген мәселеге
ғалым Б.Ыбырайым Қасым Аманжолов еңбегінде былайша дәлел келтіреді:
Мағжан жырының жаңғырығы, Мағжан стилі А.С.Пушкиннің қайтыс болғанына 100
жыл толуына байланысты жазған Ақын өлеңінен нышан танытады.
Күн боп туған ұлан күнше күледі,
Күндес болған түн өзегін тіледі...
Жас ұланның таза қаны күйеді...
Қара түнде қара киіп қайғырған
Сұлуларды құшады да, сүйеді...
Бұл майданда албырт ақын, жас ұлан,
Түн қысымын көп көріп, зар шегеді,
Күңіренеді, көзден жасын төгеді...
Ақын өлед – жан иесі күңіренед...
Өтеді өмір. Жылдар өтіп, жыл келед.
Сол өмірден жан сезімге, құлаққа,
Үн келеді, жыр келеді, сыр келед...
Немесе:
Таба алмай көп шарлап ем жердің жүзін,
Кез болдым, Сіз екенсіз сол жұлдызым.
Кең жайып құшағымды шақырамын,
Жаныма жылжып қана кел, жұлдызым,
сияқты тармақтардан Мағжанның көркемдік әлемі елестейді [14, 8] - деп
бағасын береді.
Қасым ақынның сұлулыққа, іңкәрлікке берген бағасы, сол сұлулықпен бетпе-
бет келгенде тауы шағылып, жігері құм болғаны, көкірегіне кептелген ойларды
ортаға салуы – бәрі де Сұлудың сымбаты, Кім кінәлі? өлеңдерінде көрініс
тапқан. Сұлудың сымбаты өлеңінде ақын қыздың адамдық қасиетінен гөрі
пішін сұлулығы жағынан көбірек сипатайды. Осы шығарманы талдау барысында
ғалым Б.Ыбырайым бұл өлеңде Абайдың Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы
өлеңінің ізі көрінеді, [14, 6]-деп талдайды. Таласымыз жоқ. Бірақ Қасым
ақын тек Абайдан ғана нәр алып қалыптасқан жоқ. Сонымен қатар, оның
поэзиясы негізінен үш қайнар бұлақтан – қазақ халқының мол, бай, ауыз
әдебиетінен, фольклордан, Абай поэзиясынан, сондай-ақ қазақ поэзиясының
классиктерінен нәр алып, өсіп дамыды. Сондықтан бұл өлеңнің тууына Мағжан
ақынның сыршыл лирикасының да әсері бар деуге болады. Назар аударып
көрейік.
Қара көз, қиылған қас, жазық маңдай,
Алма бет, ақша жүзі нұр тамғандай.
Қыр мұрын, оймақ ерін, меруерт тіс,
Бейне мақпал қызыл тіл шекер балдай;
Төгілер иығына қара шашы,
Жібектей жүз құлпырған дамыл алмай;
Күмбездей жарқыраған мойыны бар,
Тамағы күн шалмаған ақ торғындай.
Тік иық, сүмбіл білек, кербез кеуде,
Қос ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық
ерекшеліктері ... ... ... ... ...9
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2 С.Мәуленов және соғыс
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.1 С.Мәуленов поэзиясының арқауы – сұрапыл
соғыс жылдар
жаңғырығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
2.2 Ақындық ойлау және поэтикалық құрылым
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Поэзия – ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне
күлкі сыйлатқан, бейқам көңілді тұңғиық ойға шомдырған, ғашық көңілдердің
асық жүректерін бір арнаға тоғыстырған ол-поэзия. Өлең – сөздің патшасы
екендігі ықылым заманнан бері айдан анық. Соно-о-у замандағы Алып Ер
Тұңғаны жоқтау жырынан бастап, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған
Абай атамызға дейінгі һәм одан кейінгі барша ақындар осыны дәлелдеп берді
емес пе?!
М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин бертін келе М.Мақатаев,
Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова,
М.Шаханов. Осы аталған барша ақындардың жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр.
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында ерекше орын алған қазақ әдеби үдерісінде
айрықша дамыған барлық жанрлар сияқты өлеңнің яғни поэзияның да ерекше
өнімді болғаны сол тұстағы елуінші жылдардың соңы мен алпысыншы жылдардың
басындағы жылымық кезең тудырған саяси, рухани жағдаяттармен тығыз
байланысты екені бәріне мәлім. Ғасырлар бойы жасалған бай поэзия
үлгілерінсіз кезең әдебиеті даму ерекшелігін көзге елестету мүмкін емес
екендігі рас болса, сол кезеңдегі дүниеге келген рухани шүйгіндіктің алды-
артындағы қайнар көзді айтпауға тағы болмайды. Қазақтың ұлттық поэзиясы
мазмұн жағынан да, пішін жағынан да толығып, дәстүр жалғастығын, дәстүр
сабақтастығын дамытты, сөйтіп, әдебиеттің келелі де жетекші саласына
айналды.
Дипломдық жұмыста осындай ұлы өнердің қаймағы атанған, жайдың отындай
жарқылдаған жігерлі, отты шығармаларымен қазақ әдебиетінің жыр жауһары
атанған әйгілі ақыны Қасым Рақымжанұлы Аманжолов пен Сырбай Мәуленовтің
өлеңдерін талдау, солар арқылы өмірін өлеңмен өрген тұлғалардың қазақ
әдебиетіндегі алар орыны мен поэзияға алып келген жаңашылдығын талдап
талқылау.
Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі, кеңестік кезең поэзиясына
еселей үлес қосқан іргелі дарын, шығармалары кезіндегі бүкілодақтық
деңгейде танылған тарлан ақын – Сырбай Мәуленов. Әдебиетке Отан соғысының
отты жылдары келіп араласқан Сырбай Мәуленов өмірі өз замандастары секілді
өрілді.
Сырбай Мәуленовтың алғашқы өлеңі 1937 жылы Жамбыл облысындағы Колхозшы
газетінде жарияланған. Ақынның Өлеңдер атты тұңғыш жыр жинағы 1948 жылы
жарық көрді.
Қазақ поэзиясында лирика жанрын дамытуға елеулі үлес қосқан ақынның
Жолдас, Жас жүрек, Жол үстіндегі жалындар (1963), Қызыл арша
(1969), Боз қырау (1976), Тау гүлдері, Шалқар, Жалын (1979),
Жаңбырсыз күз (1980), Шуақ, Алтын тасқын (1981) атты өлеңдер мен
поэмалары, Жұлдыз жүрек (1985), Шаңқай түс жинақтары, Таңдамалы 2
томдығы шықты.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қасым және Сырбай Ұлы Отан соғысы тақырыбын
сыршылдықпен ұластырған ақындар, соғыстан соң Отан, туған жер тақырыбында,
замандастарының ерлігі мен өрлігін, жасампаз еңбегін жырлаған. Дегенмен,
соғыс тақырыбын шебер жеткізе білген ақындардың бірі- Қ.Аманжолов пен
С.Мәуленов екені баршаға мәлім. Сырбай соғыста жүріп жазған Социалистік
Қазақстан газетінде жарияланған өлеңінде ақын мұхиттың алып
толқындарындай менің кеудемде де бір толқын бар, ол – ызаның кектің
толқыны, мен соны жауға тоғытамын деп жазған. Ақынның осы ерекшелігін баса
көрсету жұмыстың жаңалық сипаты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Негізгі мақсатымыз ақындардың Ұлы
Отан соғысы тақырыбын жан-жақты жырлап, шебер бейнелей алғандығын дәлелдеу.
Әрине, кез-келген ақын бірден ақын болып қалыптаспайды. Сондықтан соғыстың
алдындағы кезеңдегі ақын поэзиясының өзіндік ерекшелігі, оның соғыс
жылдарындағы поэзиясына қалай әсер еткендігі және соғыстан соңғы жылдардағы
бейбіт өмірді жырлаудағы ақындардың стиль даралығын анықтау қосымша
міндеттер қатарына жатады.
Зерттеу нысаны. Абай, Мағжан, Ілиястармен басталып, Қасым арқылы
Мұқағалиларға жалғасар осынау нұрлы да сырлы қазақ өлеңінің бай палитралы
әлемін бүгін де, ертең де, одан арғы замандарда да Қасым-Жырсыз елестету
мүмкін емес. Ақындық ащы тағдырдың Аңызы ғана ма? Жоқ! Аңызға бергісіз
құдіретті көркем сөздің Ақиқаты! Ал ақын қаламы жаратқан ақиқатқа бергісіз
Аңыздың ұлт топырағындағы баламасы – Мәңгілік қана! Қасымның өзі өлсе де,
сөзі өлген жоқ. Ол мәңгілік. Құдірет деген осы. ХХ ғасырдың 60-90
жылдарындағы қазақ поэзиясының негізгі даму бағыттары, поэзия туралы
Қ.Аманжоловтың ұлттық руханият топырағында қалдырған мұрасының көркемдік
желісімен сипатталады бұл еңбектің нысаны.
Сырбайдың өлеңдері әдебиет сыншылары тарапынан жоғары бағаланды. Үркер
төбеде тұр атты кітабында Абай, Ыбырай, Сәкен, Ілияс, Бейімбет,
Қасымдардың өмір жолдары көркем бейнеленген. Ақынның балаларға арналған
Барлаушы бала(1961), Құлыншақ, Бала жолбарыс(1963), Қорқақ
торпақ(1966), т.б. өлеңдер мен әңгімелер жинағын жазды.
Ол А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н.А.Некрасов, Дж.Г.Байрон, Ә.Науаи,
Т.Г.Шевченко, А.Блок, Н.Хикмет, т.б.қаламгерлер шығармаларын қазақ тіліне
аударды. Көрнекті ақын 1970 жылы Апрель жаңбыры, Қызыл арша атты жыр
жинақтары үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын алды.
Қаламгер Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталған. Ақын
1993 жылы дүниеден өтті [1, 429].
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Адам мен қоғамның,
табиғаттың үйлесімділігі поэзия арқылы көрінеді. Сол поэзияның құдіреті
қандай болатынын ұқтырып кеткен Қасым ақын өзіне дейінгі ұлттық поэзия
үлгілерінің озығын өз болмысына сіңіріп қана қойған жоқ, сонымен қатар
ақындықтың шеберлік мектебін дамыттырды. Қасым жыры – қазақ халқының жүрек
дауысы. Қасым рухы –заңғар биік, асқақ рух. Қасым – кешегі мен бугінгінің
ақыны ған емес, Қасым – болашақтың да ақыны. Өйткені оның тәуелсіздік
үнімен астасып жатқан жырлары халықтың көкейкесті сырын шертеді.
Жалпы, Қ.Аманжолов поэзиясы туралы ертелі-кеш жазылған ірілі-ұсақты
дүниелер біршама екенін айту қажет. Алайда бір мәселенің басы ашық, ол –
Қасым ақынның қазақ поэзиясында берік орныққан шеберлік мектебінің қырларын
ашу, ұлттық поэзиядағы Қасым поэзиясы дәстүрінің қаншалықты дәрежеде
жаңашылдыққа ұласуы т.б. Міне, бұл айтылған жайттар біздің жұмысымыз
тақырыбының өзектілігін көрсетсе керек. Тақырыптық-идеялық сипаттар,
стильдік өзгешеліктер, көркемдік-эстетикалық өре-деңгейді саралау т.б. –
бәрі де осынау проблемалардан туындамақ.
Ал, мұның өзі, тұтастай алғанда қазақ поэзиясындағы өсу, өркендеу,
кемелдену сипаттарын саралауға алғышарттар жасайтыны белгілі.
Өмірде мейлінше қарапайым Сырбай Мәуленов өлеңде мейлінше сыршыл,
өрнекшіл, тегеурінді ойға құрып толқындатып жазатын хас шебердің өзі
болған. Ақын өмірбаяны өлеңінде өлеңінде өзінің туу сәтінен бастап, өлең
белеңдерін түп-түгел айтып, бейнелеп жазып, сағыныш сезіміне орап жырлап
өтті десе де болады. Жұртына жұпар жыр, ғажайып сыр сыйлаған ақын тағдырына
қызыққан жан оның әрбір өлеңіне, өлең әдібін, әрбір жолына үңіліп қараса
ақын жүрегін көреді, қаламгер тұлғасы, шығармашылық тағдыры көзге нақты
елестеп қоя береді. Ақынның осы бір шеберлігі көптеген қаламгерлерге үлгі
болды.
Сондай-ақ жұмыс нәтижелерін орта арнаулы оқу орындарында қазақ тілі
пәнінен факультатив және сабақ жүргізу барысында қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе және көлемді екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Аманжолов өлеңдерінің тақырыптық, жанрлық ерекшеліктері
1.1 Ақын өлеңдерінің көркемдік жүйесі
Ақын Қасым дегенге
Асыл Қасым дегенге –
Оқып едім өлеңін,
От ойнады денемде.
Мұхаң сын-ды ұлы адам –
Сынағанда ұнаған –
Қасым қыран дауылға –
Қарсы ұшқан ұядан!
Жыр тыңдатқан ғасырға –
Жету қайда Қасымға?! – деп Қабылхан Күзембай сынды ұрпағы еске
алып, жырлап жүрген қазақтың жиырмасыншы ғасырда маңдайына біткен жарық
жұлдызы Қасым Рақымжанұлы Аманжоловтың әдебиеттегі алар орыны айрықша.
Қасым Аманжоловтың өміршең өлеңдері уақыт сынынан, дәуір сүзгісінен өтіп,
жаңа ғасырдың табалдырығын бізбен бірге аттады. Демек, қазақ поэзиясының
алыптарының бірі, өртке тиген дауылдай өлеңдер жазған Қасым поэзия
патшаларының бірі болды. Жалпы адамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып
орын алар қазақ поэзиясы – ұлттық рухани кемелділіктің ғана емес, ұлттық
адами болмыстың да өре-деңгейі, шынайы көрсеткіші. Қазақ поэзиясы – қазақ
рухының көрінісі. Рух – поэзия үшін мәңгілік мұрат. Себебі, өмір де –
мұрат, өлім – ақиқат. Өмір – уақытша құбылыс, өлім – мәңгілік құбылыс. Осы
екі ұғымның арасында ешуақытта өлмейтін, ғасырдан ғасырға жетіп, уақыт пен
кеңістікті көктей өтіп, мәңгілік жасайтын қазына – рухани игілік, оның
ішінде поэзия.
Қасым 1911 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Темірші
болысында (қазіргі Қарағанды облысының Қарқаралы ауданы), Қызыл деген жерде
туған. Аманжол Қасымның ұлы атасы. Бұл жерде айналасы қоры, тал, ши өсетін
Қазанғап өзенінің тарамдары ағады. Бұл алқап бірыңғай жазық болмай, таулы,
адырлы келеді. Зайсанның тұсынан басталған Сауыр, Тарбағатай, Шығыс,
Қарқаралы таулары бірі мен бірі жалғасып, Арқаның биік жоны болып отырады.
Қызыл, Көшен, Берікқара, Былқылдақ сол таулардың сілемі сияқты шағын
таулар. Міне, Қасымның елі осы Қызыл.
Қасым Қазақстанның басқа да көп жерлерін аралады. Баянды, Көкшетауды,
Алатау, Сыр, Жайық бойын да жақсы біледі. Алайда, қазақ даласын сүйсіне
жырлаған уақытта жастайынан туып-өскен Қарқаралының суреттері Қасымның
поэзиясында айрықша жарқын, сұлу елестейді. Сырнай тартқандай тасып аққан
өзен суы, сылдыраған бұлақтың, шатырлаған найзағайдың, түнеріп төнген қара
бұлттың, бұрқыратқан дауыл мен құйынның, кейде долы, кейде жұмсақ дала
желінің, жұлдызды қаракөк аспанның, құлпырған жердің құбылысы мен сырлары
бақташы, малшы Қасымның алғашқы ақындық сезімін, қанаттандырған сияқты.
Қасым ауылда жүргенде молдадан мұсылманша тиіп-қашып оқиды. Өте қиын
болса да зерек, алғыр жас тез хат танып, өз бетімен қолына түскен бірлі-
жарым кітаптарды оқи береді.
- Сол кезде оқығандарымның қайсыбірін білем, әйтеуір екі жетім бала
туралы “Мұңлық-Зарлық” дастаны есімде қалыпты, - деуші еді Қасым өзі.
Жиырмасыншы жылдардың басында Қасым жаңадан ашылған бастауыш мектепте бірер
жыл оқиды.
Мұнда төңкеріс жаңалығын, жаңа өлең-жырды алғаш осы мектептен оқып
танысады. Бірақ ауыл жеріндегі Қасымның оқуы жүйелі болмайды, себебі,
мектеп оқуына Қасым күн сайын мезігілімен барып, қатынаса алмайды.
Екіншіден, мектептің мұғалімдері де Қасымның аз-ақ алдындағы білімі саяз
адамдар болады. Олардың бар білгені қымызы орта шағын ыдыс сияқты, Қасым
бір қағып жұтып, түбіне қарап отырып қалғандай еді. Ол оқудың тәтті дәмін
татқанымен, бірақ, сіміріп жұтарлық дариядай молына кездеспейді. Оқудың
молы қалада екенін сезеді, бірақ, оған қалай жетпек? Бар арманы қалаға
барып оқу... Осындай халде жүргенде 1923 жылы ағасы Ахметжан келіп, Қасымды
Семейге әкетіп, қаладағы бастауыш мектепке түсіреді. Қаланың тіршілігі,
мектеп өнері – барлығы Қасымға жаңа бір дүние болып көрінеді. Ол көп оқиды,
көп үйренеді, ойы да, білімі де тез өседі. Қасымның алғырлығы сондай,
алғашқы бір жылда екі сыныпты бірден бітіріп шығады.
Ахметжанның үйіне Семей қаласында ақын, әнші, сауыққой, өнерпаз
жігіттер, жазушы-журналистер көбірек жиналып отырған. Әсіресе, Әміре, Иса,
Майра секілді белгілі ақын, әншілер де, күйші-өнерпаздар да мезгіл-мезгіл
Ахметжандікіне келіп ән салып, күй тартып сауық құрады. Мұхтар Әуезов,
Сәбит Дөнентаев та бұл үйдің жиі келіп кететін мәжілісқор қонағы болады.
Міне, мұның барлығы жас Қасымға қызығы таусылмас, қызуы басылмас аса бір
сүйікті өнер, білім дүниесі, екінші бір мектеп еді. Осы ақын, әнші,
жазушылар дүниесінен де ақын үлгі өнегені мол қармады. Домбыраны ғана емес,
скрипка тартуды да үйренеді. Әсіресе, әдебиетке құмарлық талант та осы бір
ортада тұтанып оянады.
Қалада театр, кино, ойын-сауық орындары да, мектеп, кітапхана арқылы
білімі де Қасымның көркемөнерге, поэзияға деген құмарлығын арттыра береді.
Енді ол мектептегі, қаладағы жастардың ынта-жігерімен қойылатын сауық
кештерінің, спектакльдердің бірталайына белсене қатынасады. Ойын-сауыққа
алғаш араласқан кездегі жолдасының бірі – Шәкен Айманов.
“- Семейдегі кезімде бірталай өлеңдер жаздым. Кейбірі қабырға газетінде
басылып жүрді. “Қазақ тілі” газетіне Сәбит Дөнентаевқа апарып көрсеткен
бірлі-жарым өлеңдерімді ол кісі тіл жағынан ұнатпады. Қайтып баспаға
ұсынғаным жоқ. Семейде жүріп жазған өлеңдерім бір дәптер болатын, оның
көбі жастық шақты, жолдас достар арасындағы әзіл-қалжыңды, жастардың үгіт-
ұрандарын айтатын өлеңдер болатын. Кейін ол Семей дәптеріндегі өлеңдерім
жоғалды. Жастық шақты еске түсіру демесең, ол дәптердің жоғалғанына “қымбат
қазынам еді”, – деп өкінбеймін де, – дейтін ақын өзі” (2, 5(. Қасым Семейде
жүрген уақытында ағасының үйінде онша көп тұрақтамайды. Ағасы Ахметжан үйде
бар кезінде, үйде ақын, әншілер келген кезде Қасым үнемі болады да, ағасы
жоқ кезінде бұл үйге көп болмайды. Себебі Қасымды туған шешесіндей жылы
қабақпен қарсы алып, туыстық мейір көрсететін ешкім болмайды. Осындай
өгейлікті сезген Қасым 1924-1926 жылдары Семей қаласындағы балалар үйіне
түсіп, оқып тәрбиеленеді. Оған дейін мал-дәрігерлік техникумына түсіп
оқиды.
Осы оқулардың арқасында Қасым аз жылдың ішінде орта біліммен қаруланады.
Орыс тілін жақсы біліп шығып, сол кездегі қазақ әдебиетінің үлгілерін
қызыға оқумен қатар орыс жазушыларының шығармаларын да еркін түсініп оқуына
мүмкіндік алады.
Қасым балалар үйіне түсіп, одан кейін техникумда оқуы арқылы жетімдіктен
құтылады. Әкесі де, жанашыр мейірімді анасы да – кеңес мектебі болғандығын
ақын кейін жазған көптеген өлеңдерінде зор қуанышпен есіне түсіріп айтады.
Мектепке қарай жүгірдім,
Қолымды тұңғыш қойдым да,
Бетін бір аштым білімнің.
Сапқа да тұрдым, ту алдым,
Келді деп менің кезегім,
Әкемдей сонда қуандым [3, 45].
Ақын өзі айтқандай ол мектепте білім алып, тәрбиеленіп, қажырлы күрес,
жігерлі істің мектебінен өтеді. Бұл Қасым сияқты бұрын панасыз болып, кеңес
мектебі арқылы қатарға қосылған жастардың бәрінің басынан кешкен негізгі
өмір жолы еді. Бұл мектеп сонымен бірге болашақ ақынның қоғам өміріндегі
орнын да, ақындық жолдағы өрісін де анықтап берді. Қасымның 1930 жылдардың
бас кезінде жазған өлеңдерінен де осы ерекшелік айқын байқалып отырады.
1930 жылдардың басында Қасым оқу іздеп Алматы қаласына келеді. Бірақ
қолайлы оқуға түсе алмайды, республикалық “Лениншіл жас” газетіне қызметке
ораналасады. Кейін “Қызыл Әскер” газетіне қызметке ауысады.
Бір жағынан өз бетімен оқи жүріп, Қасым аз уақыттың ішінде газет
қызметіне төселіп алады. Шағын мақалалар, очерктер жазуға машықтанады.
Сонымен қатар, осы кезде жазған бірқатар өлеңдері “Лениншіл жас”, “Қызыл
әскер”, “Пионер” газеттерінде жарияланады. Бұл өлеңдері жастардың ой-
сезімін, ізгі талап-тілегін, күрестерін дұрыс қамтып жырлаған, идеясы айқын
шығармалар болғанымен, көркемдік жағынан әлсіз еді. Отызыншы жылдардың бас
кезінде жалпы басылып жүрген өлеңдері “есеп” үлгісінде еді.
Әрине, ешбір адам шу дегеннен үлкен ақын болып шыға қоймайды. Ұзақ
жылдар оқу, үйрену, қажырлы еңбек істеу жолында өсіп жетіледі. Міне, Қасым
да отызыншы жылдардың алғашқы жартысында ақындығының жастық шәкірттік
дәуірін басынан кешеді. Бұл оның, әсіресе, Орал қаласындағы шығармашылық
өмірінде айқын байқалады.
1931 жылы Қасым Ленинград қаласында Орман шаруашылығы институтына оқуға
түседі. Бір жылдай онда оқып, денсаулығы жарамағандықтан оқуды тастап,
Батыс Қазақстан облысының орталығы Орал қаласына келіп, сондағы “Екпінді
құрылыс” газетінде қызмет істейді. Бір жылдан кейін 1933 жылы міндетті
әскер қызметіне алынып, оны сол Орал қаласында өтейді.
1935-1936 жылдары Оралдағы жаңа ұйымдасқан қазақ театрында қызмет
істейді. Міне, осы Оралда болған кезінде Қасымның ақындық, әншілік өнері
(таланты) жұртшылыққа танылады.
Қасымның Оралдағы өмірі туралы сол кездегі жақын жолдасының бірі, ақын
Тіленов Жәрдем былай дейді: “Қасымның Оралға келуі жастардың ортасында
үлкен бір оқиға болды. Өзі ақын, музыкалық аспаптардың барлығында ойнайтын,
әрі әнші, әрі күйші өнерпаз. Оның жүрген, отырған жері ылғи думан ойын-
сауық еді. Қасымның осындай өнері, ақындығы, ақкөңіл, ақжарқын мінезі
әрдайым жастарды өз айналасына үйрілтіп алатын.
Қасым газет-журналистік жұмысқа да тез төселіп, өзіне жүктелген міндетті
жылдам, тиянақты орындайтын. Ол “Екпінді құрылыс” газетінде аудармашы болып
қызмет атқарды” (4, 28(.
1935 жылы Қасым рабфакта оқитын Марпуға Кенжеғалиевамен танысады.
- Мені театр жұмысына араластырғысы келді. Мен театрға араласпасам да,
Қасым екеуіміздің арамыз алыстамады. Бір-бірімізді адал көңілмен сүйіп
едік. Қасымның осындай жайларды, яғни өзінің айнымас достығын, махаббатын
білдіріп жазған өлеңдері көп еді. Барлығы да соғыстың кесірі. Сол кезде
үйіміз өртенгенде өлеңдерінің оннан бірі ғана сақталып қалды.
1935 жылдың ақыры мен 1936 жылдың басында арамыз алыстады. “Қыраулы
терезе”, “Көре алмай қайттым үйіме” деген өлеңдерін осы қыс айларында
жазған еді. “Кім кінәлі?” өлеңін 1936 жылы мамыр айында, Оралдан дәл кетер
алдында келіп жазып тастап кеткен болатын.
Рас, Қасымның маған өкпелейтін жөні де бар. Тым қатал болғаныма кейін
өзім қатты өкіндім де. Оралда айрылысып, Алматыда қайта көріскенде Қасым:
“Сенің гүлдей дидарыңнан,
Бақыт нұрын көруші ем,
Махаббатты жас жанымнан,
Жырлар жазып беруші ем!” –
деп сол махаббат ақындығына қанат бітіргендігін жасырмады” (5, 37(, –
дейді. Қасымның 1938 жылы “Өмір сыры” атты жинағы жарияланды. Осы алғашқы
жинағымен ақын сол дәуірдегі шығармашылығына қорытынды жасады. Қасым
Алматыдағы жас таланттардың ортасында жарқ етіп, әдебиет жұртшылығына өзін
таныстырды. Дихан Әбілев, Жұмағали Саин, Қапан Сатыбалдин, Әбу Сәрсембаев,
Қалижан Бекхожин және басқа біркелкі жас ақындардың қатарына Қасым да келіп
қосылып, сол кездегі әдебиет сындарында ауызға алына бастаған. Бұл алғашқы
ақындық жолдағы елеулі адым еді. Ақынның шығармашылық өсу жолы өте қиын.
Ақын көп оқып, білім қорын жинау арқасында қажырлы, үздіксіз еңбек істеу
арқасында өсіп, есейеді. Қасым поэзиясында әлі толғау жырдың үлгісі басым
еді. “Өмір сыры”, “Тұрмыс толғауы” сияқты шұбыртпалы жырлары сол тұстағы
қазақ ақындарының көбіне ортақ дәстүр болатын.
“Мен Қасымды 1937 жылдардан жақын біле бастадым. Ең алғаш “Лениншіл
жас” газетінің басқармасында маған Жұмағали Саин: “бұл сері ақын”, – деп
таныстырды. Ақынның таланты алдымен сезімді селт еткізетін айқын
суретшілігінен танылады.
Ақын да, суретші де осы тұрғыдан бірдей бірі сөзбен, бірі бояумен жанды
сурет сала білуге тиісті. Қасым көбінесе жатқа айтушы еді. Жатқа
айтқандықтан ба немесе Қасым өлеңдерінің ерекше бір көркемдік күштері бар
ма, әйтеуір оның өлеңі басқалардан көбірек ұнап, көбірек мақтау алатын.
Қасымды “Тәңірдей” табынып, алдына ұстазындай иіліп, ерекше бір тағзым етіп
мақтау сөзді Абдолла көбірек айтатын және басқа біздің сындарымыздан
Қасымды қорғаумен болатын” (6, 3( - деп жазады Қ.Бекхожин өз естелігінде.
1939-1941 жылдар арасында Қасымның шығармашылық өмірінде елеулі өрлеу
дәуірі басталды.
Мұның басты себептері – 1937-1938 жылдардағы дауылды мезгілден кейін
қазақ поэзиясында ақындық өнерге талап-тілек күшейді.
Бұрынғы жыр үлгісіндегі қарадүрсін толғаулардың орнына орыс поэзиясының
үлгісіндегі Абай дәстүріндегі ойлы, мағыналы көркем поэзиялық шығармалар
жасау 1939 жылы Қазақстан жазушыларының ІІ съезі көтерген басты
міндеттердің бірі болатын. Әсіресе, Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Байрон,
Шевченко шығармаларын тереңдей оқып, оларды қазақ тіліне аудара бастауы
Қасымның шығармашылық өсу жолын анықтай түседі. Осы кезде жазған “Нар
тәуекел”, “Дауыл”, “Көкшетау”, “Орамал”, “Заула-заула, Түрксиб”,
“Сұлтанмахмұт туралы баллада”, “Ғашық едім қайтейін”, сияқты ақын
өлеңдерінде қандайлық өрісті ойлар, қандайлық өткір тіл байлығы, қандайлық
жаңалықты серпін жатыр?!
“Бұл 1930 жылдардың орта кезіне дейін жазған толғаулардан шоқтығы бөлек
тұрған шығармалар екенін бірден танисың” (5, 16(, - дейді зерттеуші
Е.Ысмайылов.
Сыршыл, суретшіл Қасым Аманжолов қандай тақырыпта жырласа да ойын жалаң
айтпайды, шебер ақын тілімен бейнелеп береді. Қасымның бұрқыраған ақындық
жалыны, жатық оралымды тіл байлығы ерекше көзге түседі. Ақынның
өлеңдерінде әдейі көркемдік мәйек іздеген жасаңдық сезілмейді. Көркемдік
шеберліктің қандайлықты әдістері болса да Қасымда табиғи қалпында
жымдасқан, қалыптасқан мүсінде көрінеді.
Ол шалқыған байлығы мол туған өлкесі Қазақстанның кең байтақ, көркем
бейнесін ерекше жылы сезіммен жарқын бейнелей білді. Мысалы:
Уа, дариға, алтын бесік, туған жер,
Қадіріңді кетсем білмей кеше гөр!
Жата алмас ем топырағыңда тебіренбей,
Ақын болмай, тасың болсам мен егер.
Неткен байтақ, неткен ұлы жер едің,
Нендей күйге жүрегімді бөледің?!
Сенде тудым, сенде өстім, сенде өлсем,
Арманым жоқ, бұл дүниеде дер едім [7, 29].
“Мұндай лирикаларында ақын Отанына, туған жерге деген махаббатын
тебірентіп, толғанып отырып айтады” (5, 45(.
Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң, 1945 жылы Қ.Аманжоловты
жазушылар жұртшылығы айрықша қарсы алды. Майданда жүріп жазған оның
өлеңдері және Абдолла туралы поэмасы Қ.Аманжоловты өзінің замандас
достарына бөлекше танытып еді. 1945 жылы Қасым небәрі он жеті өлең жазды.
Майданнан қайтқаннан кейін бұрыннан жақсы таныс, бір-бірімен сыйлас
құрбы Сақыпжамалға үйленді. Жазушылар Одағы берген үйлері өте тар, әсіресе,
қыстыгүндері жыли қоймайтын суық сызы аралас бөлмеде тұрып жұмыс істеу
Қасымға оңай соққан жоқ. Қ.Аманжоловтың көкірек ауруына шалдығуының бір
себебі осында еді. Бұл көрген қиындығын ақын былайша жырлады:
“Берсең бер, бермесең қой баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің отын жағып жылытармын,
Өзімді, әйелімді, жас баламды” (8, 22(.
“1947 жылы Қ.Аманжолов ара-тұра сырқаттанып жатып қалып жүрді. Осы жылы
қызы Дариға дүниеге келді. Қ.Аманжоловтың ақындық күй-қуанышын тасытқан
рухани күштің бірі – өте жақсы көретін Дариға еді” (1, 57(.
Дариғашым, Дариғашым!
Қуанышым, балақаным.
Шешең Сәпен, әкең Қасым,
Жайды саған алақанын.
Құсымыз боп қондың қолға,
Махаббаттың бал бөбегі.
Көп күттіріп келдің зорға,
Өмірімнің бір керегі.
Келер күндер күле келсін,
Сүйейінші бөбегімді (9, 17(.
1949 жылы жаңа пәтер алды. Бірақ, үй пешпен жылынатын, әрі толығымен
бітпегеннен соң Қасым сырқатынан мүлде айығып кете алмады. Бірде жатып,
бірде тұрып, бірақ жазу жұмысын тоқтатпаған еді.
Келеді өлең еселеп,
Үлгіре жазып жатамын.
Бір әндетіп, бір сөйлеп,
Мол рақатқа батамын.
Құрысқан бойым жазылып,
Лапылдап отым жанады.
Отырғандаймын мәз қылып,
Ойнатып сәби баланы.
Немесе:
Поэзия асыл жыр,
Тек өзіңе тең болсам.
Менде қандай арман бар,
Мәңгі бірге сен болсаң! -
деп ақындық дүниеге еркін көсіліп берілген шақтарында өзінің сырқатын да
ұмытып, өлеңді үйіп-төгіп жазып тастайтын. Сонымен, 1951-1954 жылдардың
аралығында жазған өлеңдерінің көпшілігін өзінің ақындық сырларына, ауру-
сырқауымен, әр мезгіл мазалай берген кездеріне байланысты жазды.
Белгілі “Өзім туралы” (“Сыр”) атты өлеңінде Қасым ақындық жолдағы
еңбегі, өз өмірі жайында көп ойланып, терең толғанғандығын байқатады. Бұл
аса күшті өлеңін 1949-1950 жылдары бастап жазып, бірақ аяқтай алмаған.
Енді, осы өлеңнен үзінді келтіріп кеткенді жөн көрдік:
Ырзамын туғаныма адам болып,
Өкінбен қаламын деп бір күн солып.
Азамат сапарымын мейманымыз,
Бір мезет жер бетіне кетер соғып...
Өкінбен мен де бір күн өлемін деп,
Өкінем ұқсата алмай өлемін деп.
Күніне жүз ойланып, мың толғанам,
Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп.
Барым да, бақытым да осы өлеңім,
Жақыным, жүрегімнің досы өлеңім.
Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа,
Мен қайтіп босқа жасап, босқа өлемін...
Замандастарының ешқайсысы айта алмаған терең ойларды Қ.Аманжолов өзі
жеткізіп жазғандығына қатты сүйсініп:
Дүние жалт-жұлт еткен кең мекенім,
Көре алмай көп жеріңді мен кетемін...
Басымнан таярмысың бір күн дәурен?
Жалт беріп нажағайдай жоғалар ма,
Жүзінде шалқып тұрған күлкім – дәурен...
Тоқтамас өмірімнің сағатындай,
Жүрегім енді қанша соғар тынбай? –
деген жерлерін неге айтты екен. Өмірмен қош айтысқандай!
Қасым Аманжолов поэзиясы туралы біршама зерттеушілердің пікірлері бар.
Ал, ақын лирикасының тақырыптық-идеялық сипаты мен тіл шеберлігіне
байланысты жарияланған басылым материалдары аз. Осы мақалалардың ішіндегі
пікір тереңдігі, ғылыми өресі жағынан айрықша назар аудартатын дүниелер,
оқырман қауымды ақын шығармашылығымен таныстыру мақсатын көздегендері,
сондай-ақ алдына Қасым шығармашылығын зерттеу мақсатын қойған адамның
аялдамай өтпейтін дүниелері де бар. Қ.Аманжоловтың өз қолымен жазған
өмірбаяны жоқ. Ақынның ауылда өткен балалық, жастық шағы жайында шешесі
Айғанша әжеймен, ағасы Ахметжанмен кеңесіп, өзі дос-сырлас болған тұсынан
бастап білгеніне сүйеніп, оның шығармашылық өмірбаянын Есмағамбет Ысмайылов
жазды. Автор мұнда ақынның алғашқы ізденістеріне, ақындық өнерінің
қалыптасуына, өсу-даму жолдарына тоқтайды. “Соғыс жылдарының лирикасы”,
“Шығармашылық өрлеу жылдары”, “Ақын өмірінің соңғы мезгілдері” деген
бөлімдерде автор ақынның өмір жолын сөз етумен қатар, шығармашылық
зерттеуіне де біршама үңілген, өмірінің соңғы жылдарында ауыр науқас болған
ақынның көңіл-күйі, адамгершілік ақыл-парасат, ақынға, ақындыққа, поэзияға
көзқарасы, талап-мақсат өресі тәрізді жайттарға тоқталған.
“Қасымның ақындығы” деген бөлімде зерттеуші ақын өлеңдерінің идеялық-
тақырыптық жағына, оның өресі мен аумағы секілді жайттарға біраз аялдаған.
Әбділдә Тәжібаевтің қазақ әдебиетінің тарихына кірген ақын шығармашылығы
туралы көлемді ғылыми-зерттеу еңбегі – ақынның өмірбаянын, ақын
шығармашылығының аумағы, шегі мен шеңберін көтерген мәселелерінің
өзектілігін, тақырып аясын қамтиды. Сондай-ақ ақынның шығармашылық жағынан
өсуі, қалыптасуы, алғашқы туындылардағы ақынның аяқ алысы, әр жанр
тұсындағы икемділігі мен әттеген-айлары тәрізді жайларға тоқталады. Ақын
өлеңдерін бүгінгі өмір шындығы, адам, оның тағдыры, еңбек, махаббат,
табиғат көңіл-күйі, ән-өнер, тағы сол секілді салаларға бөліп қарастырады.
Ақынның толық жинағының үш томдығына алғы сөз жазған Тәкен Әлімқұловтың
кіріспе мақаласында Қасым Аманжоловтың шығармашылық жолын сүзіп өтіп, оның
ақындық өресін танытатын еңбектерін жанрлық сипатына қарай бөліп, өзіндік
пікір айтады.
М.Базарбаев пен Ә.Нарымбетовтың бірігіп жазған “Қаһарлы күндер
әдебиетінде” атты еңбекте Қ.Аманжолов шығармашылығы негізінен Ұлы Отан
соғысы кезіндегі әдеби даму процесімен байланысты сөз болады. Ал,
Ә.Нарымбетовтың “Дәуір және поэзиясы” Қ.Аманжолов шығармашылығын эпикалық
жанрда ғана сөз етеді. Ақынның Ә.Нарымбетов қарастырған табиғат лирикасының
төңірегінде әлі сөз етер жайттар көп.
Бұлардан өзге А.Нұрқатов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ә.Нәлібаев,
С.Сейітов, тағы басқа көптеген зерттеушілер Қ.Аманжолов шығармашылығын әр
қырынан алып, өздерінің мақалаларына арқау еткен. Бірақ, бұлардың бәрі де
ақын шығармашылығын зерттеу ісінде алғашқы қадамдар, алғашқы әрекеттер
ғана. Демек, ақын шығармашылығы әлі өзінің зерттеушісін күтіп тұрған тың
дүние. Ғылымда еш уақытта тұжырымдалып, түгесілген, зерттеліп біткен мәселе
болмақ емес. Қоғам өмірі қаншалық шексіз болса, ғылым осынша шексіз, ілгері
жылжып дами бермек.
“Қасымның лирикалық поэзиясын бөліп алып тексергенде, біз оның өрлеу
эволюциясын жаңа мазмұн, жаңа сапа табу басқыштарын тани білуіміз, таныта
да білуіміз керек. Ақынның алғашқы дәуірінен бастап, ең соңғы биігіне қалай
шыққаны дәлелденбесе, әдебиет ғылымы ақынды зерттеген бола алмайды”, (1,
85( - дейді зерттеуші Т.Әбдірахманова.
Қазақ поэзиясында айрықша орны бар ұлы тұлға – Қасым Аманжолов
шығармашылығы жайында біршама жазылды. Ол туралы ертелі-кеш айтылып,
жазылған пікір, зерттеулерді белгілі бір дәрежеде тұжырымдап, ақын
шығармаларын тиянақты зерделеп, іргелі еңбек жазған жоғарыда атап өткен
Т.Әбдірахманованың ұлттық әдебиеттану ғылымында алатын орны айрықша [10].
С.Қирабаев: Оның аса дарынды ақындық таланты мен содан туған жалынды
жырлары бүгін әркімнің-ақ аузында. Аға ұрпақ оны тамсанып ақын, ақын жолын
мейірлене еске алса, кейінгі ұрпақ Қасым өлеңдерін үлгі тұтып үйренуде [9,
193],-деп жазды.
Қасым... Баяғы сол Қасым. Арқаның қарқарасындай қасиетті Қарқаралының
Ақсораңында туып, Ақтайлақтан ақтарыла аққан сумен бетін жуған, Қарадақ,
Күйгенбекет, Талдың бойындағы ата-бабаларының кең жайлауында тасбауыр
жетімдіктің жалаңаяғының қанды мөрін қалдырған Қасым. Сол киелі топыраққа
кіндік қаны тамған сәттен бастап бастап-ақ Табиғат-анасына тартып туған
бірде жаз, бірде күз мінезді ұлы перзент Қасым. Сондықтан да бір күнгі
аштықты жоқтық санайтын, бір кекіргенді тоқтық санайтын далақбайларға
шарпыған қызыл жалын мінезімен шекірейе қарап, өртке тиген дауылдай
өлеңімен адамзат сапарының аласапыран жолында бұлқына тасып, еркіндей
басып поэзия көш-керуенін бастай жөнелген Қасым.
Қиялы ерте қанат қаққан ол өзгелер бүгежіктеген кезде бұрылмай,
тығылмай алға ұмтылып, өзгелер бүгежіктеген кезде бұрылмай, тығылмай алға
ұмтылып, өзгелер күн көсемнен басқа тақырыптан үрке қашып, күмілжіген
шақта серінің сертке тартқан семсеріндей өткір өлеңдерін бұрқыратқан
дауыл Қасым. Әлемді аузына қаратса да, сол әлемдік дүниенің әлдебір
жылтырақ-жылтыраған не иініне ілмеген, не кеудесіне тақпаған, таға алмаған
Қасым. Бірақ бары да, бақыты да жүрегінің жақыны мен досы да болған өршіл
өлеңімен сол адамзат әлемін әлдилеп тербетіп, әлпештеп аялаған Қасым!..
Ат-атақсыз-ақ Абай деген, Мағжан деген ұғым халыққа қандай қасиетті,
қадірлі болса, Қасым да ұлт жүрегінің бұрын да, бүгін де дәл сондай ықыласы
мен құрметіне бөленген аяулы ұланы. Ол сол даласындай данышпан Абайдың,
мөлдір Мағжанның жалғасы. Өйткені Шыңғыс таудағы Абай қалыптастырған мәдени
орта, әдеби рухани тірлік Сарыарқаны кең жайлап кетіп, сұлу Көкше маңындағы
Мағжанға мол дарыса, сол қос алыптың поэзиядағы поэзиядағы жасампаздығы
қасиетті Қарқаралының Қасымына кәусар болып құйылған. Сол асқар Абайды
феодалшыл-байшыл ақын, шалқар Мағжанды ұлтшыл-түрікшіл заржақ деп қымтап
жауып, кінә-жаланы дүрілдете жөнелгенде, Қасымның өр даусы өктем шыға
келген-ді. Өйткені оны тіршілік телегейі тебірене тербетіп, өмір толқынының
бұйра жалына өршелендіре алып шыққан-ды.
Сондықтан да оның:
Ойы бар бірде дауыл, бірде жалын,
Теңіздей тебіренткен терең жанын.
Сол себепті деасқар Қасым, асқақ ақын
Бір дауыл сапырды кеп өрт теңізін,
Теңселтіп темір топан дуние жұзін,
Бетіне туған жердің өшпестей ғып
Ол жазды өз қанымен жүрген ізін.
Өз журек қанымен жүрген ізін ешкімнен қаймықпай, ештеңеден жасқанбай
жаза білу құдіреттілк қана. Белгілі мөлшерден асыртпай, нұсқаған бағыттан
ауытқытпай бір қалыппен құйғандай етіпшығарма туындатқызатын. Социалистік
реализм құрығынан құтылып ақын шығармаларын саралап, оларға тарихи-
философиялық дәстүр жәнежаңашылдық ұғымдары тұрғысынан келгенде, бір жайтты
ғылыми пайым қырынан баса айтқымыз келеді: ол – Қасым Аманжолов
поэзиясындағы ұлттық рухпен суарылған шығармалар. Рухы биік ел ғана шынайы
азаматтық сарындағы жыр жауһарларын туғыза алады. Қасым Аманжолов – азаттық
үшін арпалысқан Алаш идеяларын өз болмысына терең сіңіріп, туа біткен
талантына арқау еткен ақын. Күні кешегі уақытқа дейін толық айта алмай,
бұқпантайлап келген бір ақиқат бар: ол – Қасым ақынның рухани ұстазының
Мағжан Жұмабаев екендігі. Қ.Аманжолов заманы мен Мағжан заманы бірдей еді
деуге келмейді, демек, ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс, ақын ұстанымын ХХ
ғасырдың кеңестік дәуірінің бел ортасында ғұмыр кешкен Қасым
шығармашылығымен салыстыру қиын. Мағжан – Қасым поэзиясына Темірқазық
іспеттес, адастырмас құбылнама болды. Ғасыр басындағы сәл де болса
еркіндік, демократия элементтері коммунистік-большевиктік жүйе әбден
күшейіп, нығайған соң мүлде жойылып, үні өшті. Мағжанды ұлықтамақ түгілі,
оның есімін ауызға алу қатерге айналды. Мағжанның шығармаларына тыйым
салынса да, оны азаматтық, әсіресе, ақындық болмысына сіңірген ақын Қасым
еді. Алаш идеялары келмеске кеткенімен, Қасымдар ол идеяларды шама-шарқының
келгенінше өздері жасаған рухани игіліктерді жұмбақтап, астарлап, ұтымды
түрде пайдалана білді. Егер Мағжан, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Нарманбет,
Шәкәрімдер ел тұтастығына үндеп, тәуелсіз, дербес мемлекеттің салтанат
құруына жан-тәнімен ат салысса, Қасым заманы ондай еркелікті көтермейтін
еді. Сондықтан да Қасым поэзиясы барша адамзат баласын ойландырып келе
жатқан мәңгілік сауалдарға жауап іздеді. Адам. Ол кім? Егер жер бетіндегі
барша тіршілік иелерінің ішіндегі ең күштісі, ең құдіреттісі, әрі ең
жұмбағы – сол Адам болса, оның іс-әрекеті неге Жақсылық пен Жамандық
ұғымдарының мәңгілік, ымыраға келмес күресінде алғашқысының мерейі үстем
болуына бағытталмайды? Адам не үшін өмір сүреді? Оның өмірінің мазмұны, мән-
мағынасы неде? Жер бетіндегі табиғи үйлесім, жаратылыс заңдылығын бұзатын
да сол Адам емес пе? Бір ғана кеңестік дәуірдің жиырмасыншы және отызыншы
жылдарының басында болған алапат жұт, күшпен ұжымдастыру, ауқатты
адамдардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін жер аудару, халық жауларын ату-
асу, Отан соғысы, бүлінген шаруашылықты қалпына келтіру, тың игеру науқаны,
келімсектердің қазақ даласына қаптап қоныс аударуы, қазақ ар-абыройы мен
намысының, ұлттық мұраттарының жермен-жексен болуы – бәрі де сол Адамның
қолымен жасалған нәубет емес пе? Адам неге қанағаты мен тәубесін,
шүкіршілігін ұмытты? Адам мен қоғам. Қоғам – адамдар тобы. Қоғам келбеті
мен жетекші идеясы, ұстанымы мен талабы да сол адамдар пиғылынан туындамай
ма? Адамды қалайша өзгертуге болады? Міне, осынау сұрақтар Қасым поэзиясына
арқау болды. Ақын осылайша Мағжанның ұлы мұрагерлерінің біріне айналады.
Бар мұратын, асыл арманын, шерменде кеткен Алаш қайраткерлерінің мақсат-
мүддесін жаңаша, кеңестік қоғамның идеологиясынан туындайтын марксистік-
лениндік әдіснама, социалистік реализм принциптеріне сай етіп, алайда бірде
тұспалдап, бірде астарлап жеткізуге тырысты. Ал Алаш идеяларына, ақын
Мағжанның мұратын жаңаша жағдайда жалғастыру оның ақындық, азаматтық
болмысына ұлттық рух сыйлады.
Ал ұлттық рухтың асқақтығы – азаттыққа бастар негізгі жол. Дәл осы
тұрғыдан келсек, бірнеше жайтқа ғылыми пайымдау жасай аламыз: біріншіден,
Алаш ардагерлерінің рухани мұрасын елдіктің негізгі концепциясы
(тұжырымдамасы, негізі) етіп ала отырып, ХХ ғасыр басындағы ұлы құбылыстың
мән-мағынасын, дәстүр жалғастығы, дәстүр сабақтастығы ауқымында зерделеуге
мүмкіндіктер бар екенін негіздейміз; екіншіден, ешқандай ірі де ауқымды
ақынға, құбылыстың өзі жоғалса да, із-түзсіз кетпейтінін, биік рухқа
негізделіп, егілген дәннің ерте ме, кеш пе, көктеп, өсетінін, өркен
жаятынын зерделейміз; үшіншіден, дәстүр және жаңашылдық сияқты тарихи-
философиялық ұғымдарды саралап, зерделеу арқылы ұлттық әдебиеттегі әсіресе
поэзиядағы рух биіктігін, тәуелсіздік, азаттыққа ұшталған сарындар жолын
зердеден өткіземіз.
Егер ХХ ғасыр басындағы саяси, тарихи хал-ахуал белгілі бір дәрежеде
алғашында азаттықты аңсау, тәуелсіз ел құру бағытындағы әрекеттерге айрықша
қатаң тосқауыл қоймаса да, кеңес өкіметі орнаған соң, ұлт зиялыларын
қолпаштап, халық сеніміне кіру үшін кеңестік биліктің оларды түрлі салада
пайдаланғаны мәлім, ал, коммунистік-большевиктік жүйе әл жинап, күшейген
соң, оларды құртып жібергенін ескерсек, алаш зиялыларының арман-мүддесін
жалғастырушылардың мүлдем басқа ортада, басқа идеология аясында ғұмыр
кешкенін ескеруіміз қажет.
Қасым ғұмыр сүрген кезеңде қазақ ақындарының көпшілігінің тілі Сталиннен
басқаға келіңкіремей, сақауланып бара жатқан-ды. Ұлттық поэзиямыздың
Абайдан кейінгі маңғаз шыңы Мағжанның шығармалары түгілі, аты-жөні атаусыз
қалып, ұрпақтар сабақтастығы пышақпен кескендей кілт үзілген тұста,
Сәкеннің Көкшетауының азаттықты аңсаған арналы әуендері көзден бір ұшып,
Ілиястің Күй, Күйші, Құлагер сынды кең тынысты эпикалық
дастандарындағы ыршыған ырғақтарды күштеп ұмыттырған кезде, тарих сахнасына
Қасым Аманжоловтың жарқ етіп шығуы – қазақ өлеңі үшін тарихи қажеттілік,
рухани ділгірлік пен зәрулік һәм рух революциясы болатын-ды.
Қасымның өз замандастарынан еңсесі биік, иығының озықтығы – ордалы
одақтың қызыл туы астында бір ғана күн көсемнің Мені кеудесін қағып,
кердеңдеп басқа пенде атаулының, ар-намысы, азаматтық ожданы табанға
тапталып жатқан әкімшілдік-әміршілдік жүйенің айдарынан жел есіп тұрғанда
бүкіл халықтың Менің өз Меніне ұластырып айта білуінде жатыр. Қасым өз
шығармашылығы арқылы отыз жетінің от дауылынан кейін ойраны шыққан Алаш
топырағында диктатордың айтқанына көніп, айдағанына жүре беретін өлімтік
өлеңшілер ғана емес, от ауызды, орақ тілді Ақын қалғанын да паш етті.
Өмірге бостан-босқа келмеген, тірі жан иесінің босқа жасап, босқа өлуіне
қарсылықтың түп тамырында да осы системаға қарсылықтың нышаны жатыр.
Сол кезеңнің идеологиясы ақынға өз ұстанымын басқаша, ишара түрінде
жеткізуге алғышарттар жасады. Алаш зиялылары, олардың ішінде ұлы Мағжан
жырлаған ащы шындықты Қасым дәуірінде ашық айту мүмкін емес еді. Егер
ақиқатына келсек, сол кеңестік дәуірдің өзі тоталитарлық тәртіп тұсындағы
азаматтық лириканың, оның ірі өкілдері Қ.Аманжоловтың, оның ізбасарлары
К.Мырзабековтің, Ж.Нәжімеденовтің, М.Мақатаевтың т.б. тарих сахнасына
шығуына мүмкіндік жасады. Жасайын деген жоқ, алайда Алаш идеясымен
сусындаған Қасымдар поэзиясына тосқауыл қою мүмкін емес еді. Осылайша Алаш
зиялысы – Мағжан – кеңестік дәуір өкілі Қасым, ХХ ғасырдың екінші
жартысындағы кеңестік уақыттың өкілдері – Мұқағали, Кеңшілік, Жұмекен,
Төлеген поэзиясының рухани негізге айналуында белгілі бір заңдылық бар еді
деп баса айтқымыз келеді. Тоталитарлық тәртіп қанша мықты болғанымен,
ұлттық сана үшін темір ноқта болғанымен, ерте ме, кеш пе, сана сілкінісі,
сан серпілісі болатыны анық еді.
Көркем шығарманы талдау, салыстыра зерттеп, дәстүр сабақтастығы мен
жалғастығында зерттеуші басты назарда ұстайтын мәселелерге академик
Р.Нұрғали мыналарды жатқызады: Сан ғасырлық тарихы бар көркем әдебиетті
зерттеудің ғұмырнамалық, мәдени-тарихи, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы,
социологиялық, психологиялық, герменевтикалық, пішіндік, түзілімдік
(структуралық) әдістерінің өз орайларында беретін мүмкіндіктердің орасан
зор екендігін әр уақытта, әр топырақта, әртүрлі материалдарды талдап
жинақтаған дарынды оқымыстылардың, қол жеткізген нәтижелері мен іргелі
еңбектері көрсетіліп берген болатын. Зерттеуші дүниетанымы, дарын,
тәжірибесінен күш-қуат алатын ізденіс дәуірдің әлеуметтік-қоғамдық,
эстетикалық-көркемдік дәстүрлерінің арнасында туған жеке шығарманы,
құбылыстарды бағалау үшін қолайлы деген талдау әдісімен жұмыс істемек,
шындығына келгенде, бірде-бір әдіс басқа тәсіл-амалдарды жоққа шығарып
тастай алмайды [11, 31-32].
Өмірді көркем оймен таныған Абайдан басталатын қазақтың жазба поэзиясын
Мағжан Жұмабаев әрі қарай дамытып, сан түрлі ізденістерімен құлпырта түсті.
Оның махаббат жырларынан сезім еркіндігі, адалдық алаулап тұрады.
Сондықтан оған елікпей, еліктемей қалу мүмкін де емес. Қасым Аманжоловтың
махаббатқа арналған алғашқы жырларынан Мағжан сарыны, Мағжан әуені есіп
тұрады. Қасымның Сүйдім сені деп басталатын жырларының Мағжанның Сүй,
жан сәулем, Сүйгеніме, т.б. жырларының әсерін қиналмай байқауға болады.
Поэзиядағы махаббат тақырыбы – мәңгілік тақырып. Ол ешқашан ескірмейді.
Қайта жаңғырып, жаңарып әр қырынан жаңаша түрленіп, поэзияның мөлдір
бұлағындай жыр мұхитына құйылып жатыр. Ұлттық әдебиетте махаббат,
сүйіспеншілік сезімін жырлаған Мағжан әлемдік әдебиетке олжа салды. Адам –
пенде. Оған құштарлық, құмарлық тән. Махаббат – кіршіксіз тазалықтың,
сұлулық пен әсемдіктің символы. Мағжан өлеңі де ақынның осы орайдағы өз
Мені арқылы жырланады:
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін
Патша тағы, бүкіл дүние малына.
Құшақтатып нәзік талдай белінен,
Сүйгіз, сәулем, тәтті балдай тіліңнен.
Бой шымырлап, талықсиды жүрегім.
Балқып денем, барам еріп деміңнен [12, 110].
Қасым өз ұстазынан үйренген махаббат лирикасын азаматтық лирикаға
айналдыра алған.
Күндей шалқып күлгенің-
Шаттығыңның нұры ғой;
Шат боп өмір сүргенің
Заманыңның сыры ғой.
Сенің нұрлы жүзіңнен
Көрем бақытты өмірді;
Сенің әрбір сөзіңнен
Күй естілер көңілді.
Сол себепті мен саған
Ғашықтайын құмартам,
Жүрегімнен, жанымнан
Жыр жазамын, сыр айтам.
Күндей шалқып күле бер,
Ақ маңдайлы алма жүз,
Саған, сірә, тең келер
Жер жаһанда бар ма қыз! [13, 5]
Мағжан өлеңдері Қ.Аманжоловқа қаншалықты әсері ете алды деген мәселеге
ғалым Б.Ыбырайым Қасым Аманжолов еңбегінде былайша дәлел келтіреді:
Мағжан жырының жаңғырығы, Мағжан стилі А.С.Пушкиннің қайтыс болғанына 100
жыл толуына байланысты жазған Ақын өлеңінен нышан танытады.
Күн боп туған ұлан күнше күледі,
Күндес болған түн өзегін тіледі...
Жас ұланның таза қаны күйеді...
Қара түнде қара киіп қайғырған
Сұлуларды құшады да, сүйеді...
Бұл майданда албырт ақын, жас ұлан,
Түн қысымын көп көріп, зар шегеді,
Күңіренеді, көзден жасын төгеді...
Ақын өлед – жан иесі күңіренед...
Өтеді өмір. Жылдар өтіп, жыл келед.
Сол өмірден жан сезімге, құлаққа,
Үн келеді, жыр келеді, сыр келед...
Немесе:
Таба алмай көп шарлап ем жердің жүзін,
Кез болдым, Сіз екенсіз сол жұлдызым.
Кең жайып құшағымды шақырамын,
Жаныма жылжып қана кел, жұлдызым,
сияқты тармақтардан Мағжанның көркемдік әлемі елестейді [14, 8] - деп
бағасын береді.
Қасым ақынның сұлулыққа, іңкәрлікке берген бағасы, сол сұлулықпен бетпе-
бет келгенде тауы шағылып, жігері құм болғаны, көкірегіне кептелген ойларды
ортаға салуы – бәрі де Сұлудың сымбаты, Кім кінәлі? өлеңдерінде көрініс
тапқан. Сұлудың сымбаты өлеңінде ақын қыздың адамдық қасиетінен гөрі
пішін сұлулығы жағынан көбірек сипатайды. Осы шығарманы талдау барысында
ғалым Б.Ыбырайым бұл өлеңде Абайдың Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы
өлеңінің ізі көрінеді, [14, 6]-деп талдайды. Таласымыз жоқ. Бірақ Қасым
ақын тек Абайдан ғана нәр алып қалыптасқан жоқ. Сонымен қатар, оның
поэзиясы негізінен үш қайнар бұлақтан – қазақ халқының мол, бай, ауыз
әдебиетінен, фольклордан, Абай поэзиясынан, сондай-ақ қазақ поэзиясының
классиктерінен нәр алып, өсіп дамыды. Сондықтан бұл өлеңнің тууына Мағжан
ақынның сыршыл лирикасының да әсері бар деуге болады. Назар аударып
көрейік.
Қара көз, қиылған қас, жазық маңдай,
Алма бет, ақша жүзі нұр тамғандай.
Қыр мұрын, оймақ ерін, меруерт тіс,
Бейне мақпал қызыл тіл шекер балдай;
Төгілер иығына қара шашы,
Жібектей жүз құлпырған дамыл алмай;
Күмбездей жарқыраған мойыны бар,
Тамағы күн шалмаған ақ торғындай.
Тік иық, сүмбіл білек, кербез кеуде,
Қос ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz