Алтын Орда дәуірі әдеби мұраларының зерттелуі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 6

1 Алтын Орда дәуірі әдеби мұраларының зерттелу тарихы . . . 11

1. 1 Алтын Орда дәуірі әдебиетінің қалыптасуы мен дамуы . . . 11

1. 2 Алтын Орда дәуірі классикалық поэзиясының үлгілері . . . 21

2 Алтын Орда дәуірі әдебиеттерінің сюжеттік,

композициялық ерекшеліктері . . . 31

2. 1 Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі көркемдік дәстүрлер . . . 31

2. 2 Алтын Орда дәуірі поэзиясы мен қазақ ақындары

шығармашылығындағы рухани дәстүр сабақтастығы . . . 58

Қорытынды . . . 72

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 75

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік тұғырындағы соңғы жылдар бедерінде еліміздің рухани өмірінде елеулі өзгерістер болды. Ең бастысы, қоғам өміріне де, өнерге де жетпіс жыл бойы жасанды жол сілтеуші болып келген саяси идеология келмеске кетті. Рухани өміріміздің өткені мен бүгінін бағалауда, артығы мен кемін саралауда бұрын соңды болмаған шығармашылық еркіндікке қол жеткіздік. Әдебиетіміз бен әдебиеттану ғылымы да саясаттың құрсауынан құтылып, тек өмір ақиқаты мен тарихи шындыққа негізделген нақты тұжырымдар жасайтын бағытын айқындап алды. Қоғам құрылымына ғана емес, тұтастай ойлау жүйесіне де өзгеріс әкелген тәуелсіздік мәдени тарихымыздың тереңіне батыл бойлау мүмкіндігін берді. Бұл орайда ұлтымыздың рухани қазынасының қайнар көзі, түпкі негізі саналатын көне мұраларымызды зерттеу ісінің бұдан 20-30 жыл бұрынғы кезеңдермен салыстырғанда соңғы он жылдың ішінде ерекше қарқын алуы сөз жоқ, тәуелсіздік сыйлаған рухани еркіндіктің шынайы көрінісі.

Ұлттық әдебиетімізде қашан да жетекші орынға ие болған өлең сөздің тасқа басылған тұңғыш үлгілері Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде екендігі мәлім. Өлең сөздің осынау тұңғыш үлгіден тарихи-көркемдік дамудың талай сатысынан өтіп, жетіліп, қазіргі таңда көптеген түркі ұлыстарының ұлттық поэзияларына ұласу жолын зерттеу ісі сөз жоқ, әдебиеттану ғылымы үшін де, тіпті түркітану ілімі үшін де аса қызғылықты да күрделі мәселелердің бірі. Бұл орайда ғалым Р. Нұрғалидың мына бір пікірі дипломға арқау болған тақырып өзектілігін айқын танытады: «Қазақ әдебиетінің көне түркі және ортағасырлық әдебиеттермен тамырлас күйлерін анықтау үшін ол тарихи-мәдени ескерткіштердің өзін жан-жақты қарастыру қажет. Демек, түрколог әдебиетшілерімізге сонау Орхон-Енисей өлкесін аралап, сол таңбалы тастар сырын көзбен көріп, дәлді зерттеу керек-ақ, әйгілі кітап қорлары мен архивтерге барып, біздің әдебиетімізде дәстүр сілемдерін қалдырған орта ғасыр әдебиеті мирастарын қолмен ұстап, нақты көшірмелерін түсіруге зәрулік мол. Осындай игілікті шаралардан кейін ғана көркем шығармаларды этнос пен регионның мәдени-әлеуметтік тарихи тұрғысынан зерттеу ұтымды. Айтылмыш орайда жоғарыдан дәуірлерді кезең-кезеңімен, поэтикалық стиль және бағыттары бойынша қарастыруға мүмкіндік бар» [1, 246] . Түркі әдебиеті тарих бойынша әлемдегі өзге дәстүрлермен тығыз байланыста дамыды. Басқасын айтпағанда, түркі ұлыстарының Ислам дінін қабылдауымен бірге әдеби үрдіске, көркемдік-эстетикалық таным әлеміне енген өзгерістер қаншама? Бұл дәуірде бір тараптан көнеден келе жатқан Оғыз дастаны, Қорқыт кітабы, Диуаны лұғат-ит түрктегі жырлар секілді әдеби-тарихи мұралар жаңаша үлгідегі жазба мәдениетте хат бетіне түсіріліп қайта жаңғырса, екінші бір тараптан Ахмет Яссауидің «Диуаны Хикметі», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі», Ахмет Йүгнәкидің «Ақиқаттар сыйы» сынды шығармалар түркі әдебиетіне тың тыныс, жаңаша леп әкелді. Әсіресе, Ислам дінінің моральдық, этикалық нормаларына, құран қағидаларына, шариғат шарттарына негізделген дидактикалық сарынды әдебиет өркен жайып, өлең сөздің қоғам өміріндегі әлеуметтік-моральдық ролі арта түсті.

Ғылыми жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі. Түркі әдебиеті тарихындағы шоқтығы биік белестердің бірі - Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет. Алтын Орда дәуірі - көне әдебиетіміздің тарихындағы жазба мұраға аса бай жемісті кезеңдердің бірі. Бұл дәуірде Қарахандар кезеңінде негізі қалаған әдебиеттегі ақлиқаттық-ағартушылық бағыт жалғасын табумен қатар, лирикалық сарынды шығармалар да көптеп жазылып, заңгерлік пен әскери іске қатысты еңбектер дүниеге келді. Мысыр мен Алтын Орда территориясында мекен еткен түркі ақындарының қаламынан парсы шайырларының әлемге әйгілі туындыларына түркі тілінде нәзиралар жазылды. Түркі ұлыстары өмір сүрген түрлі аймақтарда «Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын», «Нахж-үл Фарадис», «Гүлстан-бит түрк», «Қисса Жүсіп», «Жұмжұма» кітабы, «Қисса-с-үл Әнбия», «Кодекс Куманикус» сынды тамаша туындылар дүниеге келіп, түркі тілінің сөздіктері мен түрлі грамматикалық еңбектер әзірленді. Алтын Орда дәуірі түркі әдебиеті қазақ әдебиетінің көне дәуірлердегі бастау бұлақтарының бірі десек те қазақ әдебиеттану ғылымында бұл дәуірде дүниеге келген әдеби мұраларды зерттеу ісі әлі де болса жүйелі түрде қолға алынған емес. ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында қазақ әдебиетінің тарихына қатысты мақалаларында белгілі ғалым Б. Кенжебаев бұл дәуірде дүниеге келген «Кодекс Куманикус», «Гүлстан», «Жұмжұма» және «Мұхаббат-нама» секілді жазба мұралардың әдеби сипатын сараптап, аталмыш мұралардың қазақ әдебиетіне қатыстылығын саралаған-ды [2] . Р. Бердібаев та «Ертедегі мәдениет куәлары» атты жинақтағы ғылыми мақаласында бұл дәуірдегі жекелеген жазба мұралардың әдеби сипатынан азды-көпті мағлұматтар береді [3] . Ал Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбековтың тарапынан құрастырылған «Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясына» (1967) да Алтын Орда дәуіріндегі әдеби мұралардан үзінді мысалдар енгізілді [4] . Аға буын ғалымдардың бұл игі бастамасы 1973 жылы А. Қыраубаеваның Алтын Орда әдебиетіне қатысты арнайы ғылыми зерттеу еңбегіне «Қысас Рабғұзи», «Мұхаббат-нама» - идеялық-көркемдік ерекшеліктері» деген тақырыптағы диссертациялық жұмысына ұласты [5] . Ғалым бұл зерттеу еңбегінде Алтын Орда дәуірі түркі әдебиеті тарихына қатысты көптеген мағлұматтар беріп, зерттеу нысаны етіп алынған қос шығармалардың көркемдік ерекшеліктеріне байланысты аса құнды тұжырымдар жасайды. Зерттеуші Рабғұзи Кітабын «бүкіл бір дәуір әдебиетін көрсететін қысса, әңгіме, ертегі, өлеңдердің үлкен жинағы» - деп бағаласа [5, 178], Мұхаббат-наманың идеялық-көркемдік сипатын да біршама ашып көрсетті. Әрине аяулы ғалымымыздың бұл еңбегінің маңызы өте зор, құны ешқашан жоғалмақ емес.

Жұмыстың теориялық, әдістемелік негіздері. Алтын Орда дәуірі түркі әдебиетін зерттеу ісі Ғалым А. Қыраубаевадан соң біршама тоқырап, одан кейінгі кезеңде жоғары оқу орындары үшін әзірленген оқулықтардағы мағлұматтармен, Ә. Дербісәлин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаев сынды ғалымдардың жекелеген ғылыми мақалаларымен ғана шектелді. Дегенмен сол дәуір әдебиетін аудару, алғы сөз, түсініктемелер жазу, жариялау істерімен: Э. Н. Наджип [6], С. Аманжолов [7], А. Қыраубаева [8], Ә. Дербісалин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаев [9], Б. Сағындықұлы [10], Г. Ж. Убайдуллаева [11], А. Ибатов [12], М. Б. Сабыров [13] т. б. ғалымдардың тұрақты айналысқандығын атап өткеніміз жөн.

Сондықтан әдебиет тарихымыздағы Алтын Орда дәуірі секілді аса күрделі кезеңнің әдебиетіне бүгінгі күннің биігінен көз жіберіп, әр әдеби туындының көркемдік және дәстүрлік негіздерін айқындау қазақ әдебиеттану ғылымындағы аса зәру мәселелердің бірі. Осы ретпен алғанда зерттеу еңбегінің өзектілігі де айқын танылады.

Дипломдық жұмыста Алтын Орда дәуірінде дүниеге келген Хорезми ақынның «Мұхаббат-нама» поэмасы мен Құтып ақынның «Хұсрау-Шырын» поэмасы көркемдік дамудағы дәстүр ұласуы тұрғысынан кеңінен қарастырылады. Оның өзіндік себептері де бар. Біріншіден, жоғарыда аталған бұл дәуірдегі «Нахж-үл Фарадис», «Гүлстан-бит түрк», «Жұмжұма», «Қиссас-үл Әнбия» секілді туындылар поэзия, проза жанрында аралас жазылған шығармалар болса, «Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары таза өлең сөзбен түзілген көлемді поэтикалық туындылар болып табылады. Екіншіден, «Мұхаббат-нама» да, «Хұсрау-Шырын» да композициялық құрылымымен, өлең өрнегімен, образ жасаудағы ерекшеліктерімен Алтын Орда дәуіріндегі түркі классикалық поэзия дәстүрінің көркемдік тінін танытар көлемді поэмалар. Бұл көркем шығармалардың авторлары Хорезми мен Құтып ақындар сол дәуірде түркі поэзиясы үшін аса ірі үлгі мектебі болған парсы өлеңінің озық поэтикалық тәжірибесін түркі өлеңінде толықтай игере білген. Сол себепті де аталмыш поэмалардың көркемдік табиғатына үңілгенде шығыс поэтикасының, дәлірек айтсақ, араб-парсы өлең дәстүрінің қағида-заңдылықтарын назарда ұстаған дұрыс. А. Қыраубаеваның зерттеу еңбегінде «Мұхаббат-наманың» идеялық-көркемдік ерекшеліктері біршама сараланған. Десек те, ғасырлар қойнауынан жеткен осынау маңызды мұраның көркемдік табиғаты толықтай талданды, жан-жақты зерттеліп бітті деп айту қиын. Әсіресе поэманың композициялық құрылымындағы дәстүрлі жанрлық шарттылықтар, өлең өрнегі, образдар жүйесі турасында әлі де болса тереңірек талдап, кеңірек зерттей түсуді керек етер мәселелер жеткілікті. Қазіргідей емес, кеңес дәуірінде көне әдеби мұраларға қатысты ақпараттық, ғылыми-теориялық дереккөздердің тым шектеулі болғаны анық. Ақпарат алмасуы жеделдеген қазіргі дәуір талабы кезінде зерттеушілердің азды көпті назарында болған «Мұхаббат-нама» сынды әдеби мұраларды әлі де болса тереңірек зерттей түсу қажеттігін айтпағанда осы ғылыми мәселелерді тікелей өзек етіп алған зерттеу еңбектеріне деген зәруліктің бар екенін де назардан тыс қалдыра алмаймыз. Ал Құтып ақынның «Хұсрау-Шырын» поэмасы жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарға енгізілгенімен, қазақ әдебиеттану ғылымында әлі күнге арнайы зерттеу нысаны болмағанын да баса көрсетеміз. Міне, Алтын Орда дәуірінде дүниеге келіп, сол дәуірдегі түркі классикалық өлең дәстүрінің бар көркемдік-эстетикалық болмысын бойынша сіңірген осы екі туындының дәстүр аясындағы құндылығын анықтау, сөз жоқ, көне дәуір әдебиетінің тарихи-көркемдік мәнін айқындап бермек.

Диплом жұмысының мақсат, міндеттері. Алтын Орда дәуіріндегі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін айқындап, қазақ поэзиясымен дәстүр сабақтастығын саралау мақсатында жазылған дипломдық жұмыста Көктүрк және Қарахандар дәуірі түркі поэзиясымен тарихи-дәстүр сабақтастығында дамыған Алтын Орда дәуірі классикалық түркі өлең дәстүрінің шығыстық көркемдік-эстетикалық әлеміне ену және жаңаша арнада жетілу жолдарына; «Мұхаббат-нама» мен «Хұсрау-Шырын» поэмаларының композициялық құрылымындағы дәстүрлі заңдылықтарға назар аударып, өлең түрлері мен өлшеміне, образдардың жасалу жолдарына талдау жасалады. Сонымен қатар Араб-парсы поэзиясына тән өлең түрлерінің, көркем тәсілдердің Алтын Орда дәуірі түркі өлеңінде қолданылу сипатына баға беріліп, Шығыстық поэтикалық үрдіс пен түркілік өлең дәстүрінің тоғысуының әдеби дамуға тигізген әсері байыпталады. Қазақтың ұлттық өлең дәстүрінің Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясымен тарихи-көркемдік сабақтастығы сараланып, қазақ ұлттық поэзиясының жалпы түркі өлеңі тарихында алар орны айқындалады.

Хорезми, Құтып ақындардан қалған осы көлемді де, көрнекті мұраларды қазақ ақындары шығармаларымен әдеби ықпалдастық, тарихи-көркемдік жалғастық аясында байланыстыра, сабақтастыра қарастырған еңбек өзектілігі бүгінгі әдебиеттану талабымен де үндесіп жатыр. Ең бастысы, Алтын Орда дәуірі классикалық түркі өлең дәстүрінің өткен дәуірлердегі түркі поэзиясымен тарихи сабақтастығына және өзіндік жаңаша бағытта даму жолдарына баға беріліп, «Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» сынды осы дәуір поэзиясының озық үлгілерінің композициялық құрылымына тұңғыш рет шығыс поэтикасы заңдылықтары негізінде мәтіндік, теориялық талдаулар жасалды. Араб-парсы поэтикасынан енген өлең түрлерінің, аруз өлшемінің, күрделі көркемдік тәсілдердің Алтын Орда дәуірі түркі өлеңінде қолданылу сипаты ғылыми пайыммен бағаланды.

Шығыс поэтикасы мен түркі өлеңінің тоғысуынан туған түркі классикалық поэзиясының көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері пайымдалып, қазақ поэзиясының Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясынан желі жалғастырған көркемдік және дәстүрлік негіздері сараланды.

Алтын Орда дәуірі түркі өлеңіндегі қостармақ бәйіт бітімінің және лирикалық ғазал өлеңдердің қазақ өлеңіне түрлік және мазмұндық тұрғыда тигізген әсер-ықпалы айқындалып, түркі классикалық поэзиясында қолданылған аруз өлшемінің түркілік үлгісіне баға беріліп, оның қазақ поэзиясындағы азды-көпті көріністері қарастырылды. Қазақ ұлттық поэзиясының жалпы түркі өлеңі тарихында алар орны сарапталды. Мұның бәрі еңбектің өзектілігімен қатар қазіргі әдебиеттану ғылымында кешенді де жүйелі зерттеле беретін маңызды тақырыптар арнасын да айқын танытады.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін гимназия, лицейлерде, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ әдебиетінің тарихын және авторлық ауыз әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын оқыту барысында, аталмыш пәннен үйірме, факультатив сабақтарда көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері . Диплом жұмысында жүйелі-кешенді, салыстырмалы, сипаттамалы талдау әдістері қолданылады.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, өзара тармақталған екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1 Алтын Орда дәуірі әдеби мұраларының зерттелу тарихы

1. 1 Алтын Орда дәуірі әдебиетінің қалыптасуы мен дамуы

Ежелгі дәуірден жеткен жазба әдеби мұраларымыздың басым бөлігі поэзия жанрында жазылған. Проза жанрындағы туындылар негізінен діни-аударма мәтіндермен және тарихи шежіре сипатындағы шығармалармен шектеледі. Тіпті, алғашқы кезеңдерде тек қана тілдік және тарихи тұрғыдан зерттеліп, әдебиетке қатыстылығы пікірталас тудырған түркі руханиятының түпқазығы саналатын Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің де кейінгі 20-30 жыл ішіндегі түркітанушы ғалымдардың ізденістерінің нәтижесінде әдеби сыпаты танылып, оның көне дәуірден жеткен аса құнды поэзиялық туынды екендігі дәлелденген. Бұл ескерткіштер «әрбір әрпі тасқа қашап жазылған көне түркі тіліндегі тұңғыш жыр-дастандар болатын» [14, 29] . Орхон ескерткіштеріндегі Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазбаларының әдеби сипатын саралап, олардың қазақ эпостарымен сабақтастығын айқындаған белгілі ғалым М. Жолдасбеков «Орхон ескерткіштері - түркі халықтары тарихының көп деректерінің әсерлі желісін жеткізген, эпикалық шығармалардың шағын фабулалық өрістерін қамтыған тарихи ерлік жырлардың ең әдепкі үлгілері» деп пайымды түйін жасайды [15, 86] . Поэтикалық табиғатының ауыз әдебиетіміздің ауқымды саласы қазақ эпостарына етене жақын болуы бұл ескерткіштердің түркі ұлыстары ауыз әдебиеті дәстүрінің ең ежелгі арнасы екендігін айғақтайды. Ең бастысы, бұл жырлар - қазіргі оқырманға қарапайым көрінсе де, қандай да бір сыртқы ықпалдан, жат әдеби дәстүрдің қоспасынан ада, қаймағы бұзылмаған таза түркілік өлеңнің тамаша үлгілері. Бұған жырлардың сөздік қоры, стильдік табиғаты дәлел бола алады. Кейінгі дәуір мұраларымен салыстырғанда Орхон жазбаларының тілінде бірді-екілі жер-су, ру-ұлыс атауларынан басқа кірме элемент жоқтың қасы [16, 35] .

Тасқа басылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері дүниеге келген V-VІІІ ғасырлардан кейінгі дәуірлерде түркі әдебиеті Ислам өркениетімен тоғысып, өзгеше арнада қалыптасты. «Оғыз-нама», «Қорқыт ата кітабы» сияқты хат бетіне түсірілген ауыз әдебиетінің көне үлгілерінен болмаса да, Қожа Ахмет Яссауидың «Диуаны Хикметі», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі», Махмұт Қашқаридың «Диуаны Лұғат-ит түркі», Хорезмидің «Мұхаббат-намасы», Құтып ақынның «Хұсрау-Шырыны» және тағы сол сияқты шығармалардан түркі әдебиетіндегі осы бетбұрыстың айқын белгілерін аңғару қиын емес. Әрине, ислам мәдениеті, ислам өркениеті дегенді бір ыңғай діни танымға негізделген ұғым деп қарастыру әбестік. Мұсылмандықтың бастау көзі - Құран, басты шарты - Аллаға табынып, дін қағидаларын қалтқысыз мойындау болғанымен, ислам мәдениеті деген ұғымның аясы ауқымдырақ. Ислам - бірнеше ұлттар мен ұлыстар мәдениетінің алтын діңгегіне айналған аса қастерлі ұғым. Ә. Қоңыратбаев «Бізде ислам әдебиеті деген ұғымды біркелкі құран уағызы деп түсінушілер аз болған жоқ. Орта Азия халықтары ислам мәдениетін 500 жыл бойы басынан өткерген болса, соның бәрін догмалап жіберуге рет жоқ. Өйткені, ол мәдениеттің басты белгілері - қала, сауда, егіншілік, жазу-сызу, сәулет өнері, поэзия болса, мұның бәрі Сыр, Жетісу, Талас жерлерінде болған, соның бір саласы бізге тәжік-парсы мәдениеті арқылы келген» - дейді [17, 151] . Яғни ислам мәдениетінің түркі халықтары мәдениеті мен әдебиетінің даму процесінде өзгеше орынға ие екендігі артық дәлелді керек етпейтін тарих ақиқаты. Ислам діні енгенге дейін Ұлы Жібек жолында өзіндік өскелең мәдениеті болған Тұран елі мұсылман мәдениеті арқылы мәдени дамудың өзгеше сатысына көтерілді. Азия, Европа, Африка құрлықтарында орасан зор аймақтарды аясына алған ислам діні ендігі жерде жаулап алып жайылуды мақсат тұтқан бірыңғай діни идеологиялық бағыт емес, ұлттар мен ұлыстардың мәдени, ғылыми, әдеби дәстүрлерін интеграцияға түсірген ұлы қозғаушы күшке айналды. Осының нәтижесінде түркі мәдениетінің өзге мәдениеттермен беріс-түйісі көбейіп, көкжиегі кеңейіп, өресі биіктеді. Әл-Фараби, әл-Хорезми, Әбу Райхан-Беруни, Әбу Ғали Ибн Синадай ғұлама ғалымдар ислам түркі мәдени өрлеуінің тұңғыш қарлығаштары ғана емес, барша адамзат қауымының мәдениет тарихында өшпес із қалдырған түркі даласының тұлғалы перзенттері еді. Ислам дінінің енуімен бірге түркі жазба мәдениеті өткен дәуірлермен салыстырғанда ерекше қарқынмен дамыды. Ғасырлар бойғы ұлттық руханияттың тірегі, ауызша әдеби үрдістің ең үздік дәстүрлері жаңаша арнадағы жазба мәдениетте жалғасын тапты. «Қорқыт ата кітабы», «Оғыз-нама» сияқты әдеби-тарихи мұралар түркі жұртшылығына ауызша тараған дастандардың хатқа түсірілген үлгілері, яғни көне мұралардың жаңа шарттарда жазбаға алынған нұсқалары болатын. «Қорқыт» дастаны мен «Оғыз-наменің» сюжет құрылысы, эпикалы бейнелері қазақтың Көроғлы, Алпамыс, Бозұғлан, Бозжігіт, Қозы Көрпеш - Баян сұлу тәрізді хикая -аңыздарында айтылатын эпикалық сарындармен ұқсас болып отыратындығы бұл көне туындылардың ауыз әдебиеті үлгісі екендігін дәлелдей түседі [18, 186] .

Сол себепті де аталмыш шығармалардың өн бойында ислам дәуіріндегі мұсылмандық дүниетанымға негізделген, араб-парсы жазба әдебиетіне иек артқан жаңаша түркі жазба әдеби дәстүрінің белгілері жоқтың қасы. Ал енді Қожа Ахмет Яссауидың хикметтері - ислами түркі жазба әдебиетінің тұңғыш үлгісі деуге тұрарлық туынды. Яссауи хикметтері арқылы барша мұсылман қауымының қасиетті ілімі - сопылықты тұңғыш рет түркі тілінде сөйлетті. Шариғат шарттарын сопылық дүниетанымның терең иірімдерін өлең сөзбен, өрнекті тілмен түсінікті түрде қалың қауымға жеткізген. Бүтіндей бір дүниетанымның, белгілі бір философиялық бағыттың, түбегейлі діни салттың бір шығармаға арқау болуы, сөз жоқ, орта ғасыр түркі әдебиеті үшін орасан зор жаңалық еді. Қожа Ахмет Яссауи өзінің өмір салты, Диуаны Хикметтей өнер туындысымен діни-мистикалық философияның бір мектебін қалап, сопылық оқудың түркілік дәстүріне бастама берді [19, 11] . Сондықтан да Яссауи шығармашылығының барша түркі үшін тарихи-әлеуметтік мәні аса зор. Ислам діні Диуаны Хикметте суфизмнің бейімделгіштігі, иілгіштігі арқылы жергілікті халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-сенімімен, ғұрып-нанымдарымен жанасуда, тоғысуда, бірін-бірі толықтыруда көрінді. Ең бастысы Яссауи хикметтері мың қатпар қағидасы бар терең діни-мистикалық дүниетанымды қалың қауымның қабылдауына оңтайлы түрде, қала берді бүкіл түркі жұртшылығына түсінікті тілмен жеткізді. Хикметтердің түркі ауыз әдебиеті дәстүрімен ұштасып жататын жанрлық сипаты, көркемдік табиғаты осыны айғақтайды. Яссауи дәуірінде арабы-парсылық дәстүрдің тұтастай түркілік әдеби дәстүрді ықпалына ала бастағандығына қарамастан, Хикметтер табиғаты түркілік тегінен, ұлттық өлең үрдісінен ажырамаған. Ақын хикметтерін түркі құлағына жатық, буын санына негізделген түркілік өлең құрылысымен баяндайды. Хикметтердің негізінде белгілі бір әуенге, белгілі бір музыкалық мақамға лайықталуы да мүмкін екендігі зерттеуші ғалымдардың пікірлерінде де жиі қайталанады [19, 20] . Бір сөзбен айтқанда, Қожа Ахмет Яссауи хикметтері тақырып ерекшелігімен, танымдық сипатымен түркі поэзиясы тарихындағы түбегейлі бетбұрыстың бастауы бола тұрса да, көркемдік табиғатында ұлттық өрнегі басым халықтық өлең дәстүрінің жазба әдебиетпен желі жалғастырған жарқын үлгісі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.