М.Әуезовтің Абайтану саласындағы ғылыми еңбегі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері ... ... ... ... ... 8
1.1 М.Әуезовтің 20.30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы
Абайтану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 М.Әуезовтің көркем шығарма арқылы Абайды таныту бағыты ... ... ... ..20
2 М.Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеудегі
еңбегінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 М.Әуезовтің 40.50 жылдардағы әдеби, ғылыми шығармашылығы ... ... .31
2.2 «Абай жолы» роман.эпопеясындағы Абай тұлғасының жасалуы ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері ... ... ... ... ... 8
1.1 М.Әуезовтің 20.30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы
Абайтану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 М.Әуезовтің көркем шығарма арқылы Абайды таныту бағыты ... ... ... ..20
2 М.Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеудегі
еңбегінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 М.Әуезовтің 40.50 жылдардағы әдеби, ғылыми шығармашылығы ... ... .31
2.2 «Абай жолы» роман.эпопеясындағы Абай тұлғасының жасалуы ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік мәдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің бірі – М.Әуезов. Ол – әлемдік құбылыс. Әуезов ғасырлар бойы жиналып келген қазақ топырағындағы асыл құнарлардың жарқырап қайта көрінуінің үлгісі. Ауыз әдебиетіндегі сарындар, мотив, идея, тіл өрнектері, бояулар Әуезов дүкенінде қайта жаңғырды. Қазақтың реалистік әдебиетіндегі халықтық арнадан, ұлы Абай айдынынан нәр алған М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрдің тереңдеп, сіңгенін танытты.
Ұлы Абайдың данышпандығын әлемдік деңгейде танытқан Мұхтар Әуезов өзінің бүкіл шығармашылық ғұмырын бабамызға арнап өзі де сол арқылы ұлылардың санына қосылды. Заманымыздың заңғар қаламгері ақын жөнінде: «Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта өзінің өзіне өлім жоқ, сөзіне заман-дәурен шегі жоқ. Біздің дәуірімізге әрі бұрыңғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек заман үшін де тарих аспанындағы бір тұрақты нұр болып, шырқау бармақ» [1, 82], - деп жазған екен.
Абайды тану жұмысы көлемі, сан-сапалы, ғылымдық жолмен тек қазан революциясынан кейін ғана барынша қолға алынды.
Бірақ бұл сөздерге қарап, революциядан бұрын Абай жөнінде ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы адымдары революциядан бұрын басталған. Бұл жөнінде Абайдың ақындық еңбектері үшін түрлі боп жайылып тарағанын еске алу керек.
«Бірінші жолы – баспа арқылы тарауы; екіншісі – халық арасына ауызша жатталып, әнмен аралас тарауы; үшіншісі – қолжазба түрінде әр көлемді жинақтар боп, көшіріліп тарауы. Және осылайша ақын шығармаларының оқушы, тыңдаушы жұртшылыққа мәлім болуымен бірге, Абайдың өмірі мен ортасын, еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді де еске алуымыз керек.
Бұл соңғы айтылған жайлар, жоғарыдағы ескертуіміз бойынша, Абайдың революциядан бұрын қаншалықты танылғанын аңғартады» [2, 14-15] - дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Сөз жоқ, Абайтану саласындағы жазушының ғұмыр бойы ізденістері екі салада қатар жүргізілді; оның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнағандығы белгілі.
Сөйтіп, әдебиет майданына 1917 жылы 20 жасында келген Мұхтар Омарханұлы Әуезов, проза, драматургия жанрларында өндірте қалам тербеді. Көркем әдебиетте ерекше із қалдырды да, тамаша аудармашы, кең тынысты кемел ғалым дәрежесіне көтерілді. Әрі, қоғамдық жұмыстарды қоса атқара жүріп, тұңғыш рет Абайтану ғылымының негізін сала отырып, Орта Азия халықтар әдебиетін ғылыми тұрғыдан зерттеу саласында өзінің айрықша биіктігін жан-жақты танытты. Орта Азия әдебиетінің терең білгірі, үлкен досы дәрежесіне көтерілді. Туысқан халықтар арасында да, өз шоқтығымен жан-жақты танылып, олардың құрметіне, ыстық ілтипатына бөленді. Туысқан, бауырлас елдердің әдеби-мәдени байланыстарының ғылыми тұрғыдан жаңа-жаңа қырларын ашты. Әдебиеттер байланыстары тарихында қайталанбас, өшпес із қалдырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. М.Әуезов Абай арқылы бүкіл қазақ даласын, санасын, салтын, мәдениетін, өнерін, намысын, батырын, шешенін танытты. «Абайтану» саласында М.Әуезовтен басқа да зерттеуші, ғалымдар А.Нұрқатов [3], М.Қаратаев [4], Б.Кенжебаев [5], Т.Нұртазин [6], З.Ахметов [7], Ә.Байтанаев [8], Е.Лизунова [9], Л.Әуезова [10], Б.Шалабаев [11], З.Кедрина [12], Р.Бердібаев [13], З.Қабдолов [14], Ш.Елеукенов [15], Р.Нұрғали [16], З.Тайшыбай [17] зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жазушылар Л.Арагон, А.Стиль, А.Фадеев, Н.Тихонов, Ш.Айтматов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Н.Погодин, Т.Ахтанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев «Абай жолы» роман-эпопеяны ұлы шығарма деп таныды. Академик Қаныш Сәтпаев бұл туындыны «қазақ өмірінің энциклопедиясы» деп бағалады.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Демек, диплом жұмыс тақырыбын алудағы негізгі мақсатымыз – М.Әуезов негізін қалаған Абайтану ілімінің ғалым тарапынан қаншалықты деңгейде зерттеліп, тексерілгендігін анықтау, сол арқылы Абайтанудың ғылым ретіндегі жүріп өткен жолына баға беру болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік мәдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің бірі – М.Әуезов. Ол – әлемдік құбылыс. Әуезов ғасырлар бойы жиналып келген қазақ топырағындағы асыл құнарлардың жарқырап қайта көрінуінің үлгісі. Ауыз әдебиетіндегі сарындар, мотив, идея, тіл өрнектері, бояулар Әуезов дүкенінде қайта жаңғырды. Қазақтың реалистік әдебиетіндегі халықтық арнадан, ұлы Абай айдынынан нәр алған М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрдің тереңдеп, сіңгенін танытты.
Ұлы Абайдың данышпандығын әлемдік деңгейде танытқан Мұхтар Әуезов өзінің бүкіл шығармашылық ғұмырын бабамызға арнап өзі де сол арқылы ұлылардың санына қосылды. Заманымыздың заңғар қаламгері ақын жөнінде: «Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта өзінің өзіне өлім жоқ, сөзіне заман-дәурен шегі жоқ. Біздің дәуірімізге әрі бұрыңғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек заман үшін де тарих аспанындағы бір тұрақты нұр болып, шырқау бармақ» [1, 82], - деп жазған екен.
Абайды тану жұмысы көлемі, сан-сапалы, ғылымдық жолмен тек қазан революциясынан кейін ғана барынша қолға алынды.
Бірақ бұл сөздерге қарап, революциядан бұрын Абай жөнінде ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы адымдары революциядан бұрын басталған. Бұл жөнінде Абайдың ақындық еңбектері үшін түрлі боп жайылып тарағанын еске алу керек.
«Бірінші жолы – баспа арқылы тарауы; екіншісі – халық арасына ауызша жатталып, әнмен аралас тарауы; үшіншісі – қолжазба түрінде әр көлемді жинақтар боп, көшіріліп тарауы. Және осылайша ақын шығармаларының оқушы, тыңдаушы жұртшылыққа мәлім болуымен бірге, Абайдың өмірі мен ортасын, еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді де еске алуымыз керек.
Бұл соңғы айтылған жайлар, жоғарыдағы ескертуіміз бойынша, Абайдың революциядан бұрын қаншалықты танылғанын аңғартады» [2, 14-15] - дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Сөз жоқ, Абайтану саласындағы жазушының ғұмыр бойы ізденістері екі салада қатар жүргізілді; оның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнағандығы белгілі.
Сөйтіп, әдебиет майданына 1917 жылы 20 жасында келген Мұхтар Омарханұлы Әуезов, проза, драматургия жанрларында өндірте қалам тербеді. Көркем әдебиетте ерекше із қалдырды да, тамаша аудармашы, кең тынысты кемел ғалым дәрежесіне көтерілді. Әрі, қоғамдық жұмыстарды қоса атқара жүріп, тұңғыш рет Абайтану ғылымының негізін сала отырып, Орта Азия халықтар әдебиетін ғылыми тұрғыдан зерттеу саласында өзінің айрықша биіктігін жан-жақты танытты. Орта Азия әдебиетінің терең білгірі, үлкен досы дәрежесіне көтерілді. Туысқан халықтар арасында да, өз шоқтығымен жан-жақты танылып, олардың құрметіне, ыстық ілтипатына бөленді. Туысқан, бауырлас елдердің әдеби-мәдени байланыстарының ғылыми тұрғыдан жаңа-жаңа қырларын ашты. Әдебиеттер байланыстары тарихында қайталанбас, өшпес із қалдырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. М.Әуезов Абай арқылы бүкіл қазақ даласын, санасын, салтын, мәдениетін, өнерін, намысын, батырын, шешенін танытты. «Абайтану» саласында М.Әуезовтен басқа да зерттеуші, ғалымдар А.Нұрқатов [3], М.Қаратаев [4], Б.Кенжебаев [5], Т.Нұртазин [6], З.Ахметов [7], Ә.Байтанаев [8], Е.Лизунова [9], Л.Әуезова [10], Б.Шалабаев [11], З.Кедрина [12], Р.Бердібаев [13], З.Қабдолов [14], Ш.Елеукенов [15], Р.Нұрғали [16], З.Тайшыбай [17] зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жазушылар Л.Арагон, А.Стиль, А.Фадеев, Н.Тихонов, Ш.Айтматов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Н.Погодин, Т.Ахтанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев «Абай жолы» роман-эпопеяны ұлы шығарма деп таныды. Академик Қаныш Сәтпаев бұл туындыны «қазақ өмірінің энциклопедиясы» деп бағалады.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Демек, диплом жұмыс тақырыбын алудағы негізгі мақсатымыз – М.Әуезов негізін қалаған Абайтану ілімінің ғалым тарапынан қаншалықты деңгейде зерттеліп, тексерілгендігін анықтау, сол арқылы Абайтанудың ғылым ретіндегі жүріп өткен жолына баға беру болмақ.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1967. –320 б.
2. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеу. –Алматы: Жазушы, 1995. –288 б.
3. Нұрқатов А. Мұхтар Әуезовтің творчествосы. –Алматы: Жазушы, 1965. –158 б.
4. Қаратаев М. Әлемге әйгілі эпопея //Кітапта: «Абай жолы». 2-кітап. Алматы: Жазушы, 1961, -828 б.
5. Кенжебаев Б. Алаш туы астында. Мақалалар мен зерттеулер // Құрастырып баспаға дайындаған Р.Нұрғали. – Астана: Фолиант, 2004. –224 б.
6. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. – Алматы: Жазушы, 1968. –288 б.
7. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мекетеп, 1973. –212 б.
8. Байтанаев Ә. «Абай жолы» айшықтары. Монография. – Алматы: Рауан, 1995. - 188 б.
9. Лизунова Е. Мастерство Мухтара Ауезова. – Алматы: Жазушы, 1968. – 287 с.
10. Әуезова Л. Исторические основы роман-эпопей «Путь Абая». – Алма-Ата: Наука, 1969. – 315 с.
11. Шалабаев Б.Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Мектеп, 1983. –210 б.
12. Кедрина З. Главное человек. –Москва: Сов. Писатель, 1972. – 408 с.
13. Бердібай Р. Тарихи роман. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 336 б.
14. Қабдол З. Менің Әуезовім. – Алматы: Санат, 1997. – 352 бет. – 296 б.
15. Елеукенов Ш. Ғасырлармен сйласу. – Астана: Елорда, 2004. –482 б.
16. Нұрғалиев Р. Әуезов және алаш. –Алматы: Ғылым, 1997. -205 б.
17. Тайшыбай З. Мұхтар Әуезовтiң жанайқайы // Ақиқат, 2007. №1. –Б.33-40.
18. Сыздықов К. Мұхтартанудың беймәлім беттері. –Алматы: Қазақстан, 1997. –360 б.
19. Әзиев Ә. Мұхтар аға // Жұлдыз, 1995. №7. –Б. 90-98.
20. Досжан Д. Абай айнасы // Жұлдыз, 1995. № 8. –Б.164-182.
21. Жұртбаев Т. Абай Құнанбайұлы. // Ақиқат журналы, 2003. №1-2. –Б.5-9.
22. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. 1 кітап: Абай. – 821 б.
23. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. –Алматы: Ғылым, 1982. –213 б.
24. Әуезов М.О. Абайтанудан жарияланбаған материалдар. –Алматы: Жазушы, 1988. –152 б.
25. Омаров Д. Абайтану курсы. –Алматы: Қазақ университеті, 1998. -83 б.
26. Мырзахметов М. Әуезов және Абай. –Алматы: Ғылым, 1997. –133 б.
27. Бөкейханов Ә. Абай Ибраһим Құнанбаев. // Жұлдыз, №8. 2001. –Б.25-30.
28. Әлімбек Қ. Ұмытуға болмайтын ұлы тұлға // Жас алаш №34, 2008, 12-сәуір.
29. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. – Алматы. – 226 б.
30. Сейданов Қ. Әуезов және өзбек әдебиеті. –Шымкент, 2005. – 112 б.
31. Нұрғалиев Р. Әуезов және алаш. –Алматы: Ғылым, 1997. -205 б.
32. Бәмішұлы Б. Абай және ақиқат // Жас алаш. №11. 1995, 28 - қаңтар.
33. Сыздықов К. Ұстаздық ұлағат. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001. –313 б.
34. М.О.Әуезовтің көркемдік дүниетанымдық ізденістері (1920-30 жылдар).-Алматы, 2006. – 304 б.
35. Кекілбаев Ә. Шығармалар жинағы. 11 том. –Алматы: Жазушы, 1999. –324 б.
36. Қонаев Д. Адамзатқа ортақ тұлға. // Абай. 1994, №10. –Б.8-17.
37. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994. –192 б.
38. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы. (Бас ред. С.Қасқабасов; ред. алқасы: Б.Қ.Майтанов, Н.Е.Ақбай, Р.Әбдіғұлов т.б.). – Алматы: Атамұра, 2011. – 668 б.
39. Күзембаев Е. Мұхтартану: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006. – 336 б.
40. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1966. – 300 б.
41. Омаров Д. Ұлылар үндестігі (Абай мен Мұхтар Әуезов дүниетанымдары туралы философиялық толғанымдар). – Алматы: Санат, 1999. – 176 б.
42. Жүрегімнің түбіне терең бойла: (Абай туралы естеліктер). – Алматы: Жазушы, 1995. – 295 б.
43. Мурат Алжи. Тайна святого Георгия (из духовного наследия тюрков). - Алматы: Рауан, 1997, -176 с.
44. Бердібай Р. Роман және заман. – Алматы: Жазушы, 1967. – 150 б.
45. Негимов С. Әдебиет әлемі. –Алматы: Ана тілі, 2008. – 256 б.
46. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. 2 кітап: Абай. – 320 б.
47. Майлыбаева С. М.О.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы пейзаж. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1996. – 23 б.
48. Әуезов М. «Абай» романының жазылу жайынан. – Алматы: Жазушы, 1964. – 181 б.
49. Қирабаев С. Абайтану ғылымының бел-белестері жайлы //Қазақ әдебиеті. №16. 8 тамыз.
1. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1967. –320 б.
2. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Монографиялық зерттеу. –Алматы: Жазушы, 1995. –288 б.
3. Нұрқатов А. Мұхтар Әуезовтің творчествосы. –Алматы: Жазушы, 1965. –158 б.
4. Қаратаев М. Әлемге әйгілі эпопея //Кітапта: «Абай жолы». 2-кітап. Алматы: Жазушы, 1961, -828 б.
5. Кенжебаев Б. Алаш туы астында. Мақалалар мен зерттеулер // Құрастырып баспаға дайындаған Р.Нұрғали. – Астана: Фолиант, 2004. –224 б.
6. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. – Алматы: Жазушы, 1968. –288 б.
7. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мекетеп, 1973. –212 б.
8. Байтанаев Ә. «Абай жолы» айшықтары. Монография. – Алматы: Рауан, 1995. - 188 б.
9. Лизунова Е. Мастерство Мухтара Ауезова. – Алматы: Жазушы, 1968. – 287 с.
10. Әуезова Л. Исторические основы роман-эпопей «Путь Абая». – Алма-Ата: Наука, 1969. – 315 с.
11. Шалабаев Б.Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Мектеп, 1983. –210 б.
12. Кедрина З. Главное человек. –Москва: Сов. Писатель, 1972. – 408 с.
13. Бердібай Р. Тарихи роман. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 336 б.
14. Қабдол З. Менің Әуезовім. – Алматы: Санат, 1997. – 352 бет. – 296 б.
15. Елеукенов Ш. Ғасырлармен сйласу. – Астана: Елорда, 2004. –482 б.
16. Нұрғалиев Р. Әуезов және алаш. –Алматы: Ғылым, 1997. -205 б.
17. Тайшыбай З. Мұхтар Әуезовтiң жанайқайы // Ақиқат, 2007. №1. –Б.33-40.
18. Сыздықов К. Мұхтартанудың беймәлім беттері. –Алматы: Қазақстан, 1997. –360 б.
19. Әзиев Ә. Мұхтар аға // Жұлдыз, 1995. №7. –Б. 90-98.
20. Досжан Д. Абай айнасы // Жұлдыз, 1995. № 8. –Б.164-182.
21. Жұртбаев Т. Абай Құнанбайұлы. // Ақиқат журналы, 2003. №1-2. –Б.5-9.
22. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. 1 кітап: Абай. – 821 б.
23. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. –Алматы: Ғылым, 1982. –213 б.
24. Әуезов М.О. Абайтанудан жарияланбаған материалдар. –Алматы: Жазушы, 1988. –152 б.
25. Омаров Д. Абайтану курсы. –Алматы: Қазақ университеті, 1998. -83 б.
26. Мырзахметов М. Әуезов және Абай. –Алматы: Ғылым, 1997. –133 б.
27. Бөкейханов Ә. Абай Ибраһим Құнанбаев. // Жұлдыз, №8. 2001. –Б.25-30.
28. Әлімбек Қ. Ұмытуға болмайтын ұлы тұлға // Жас алаш №34, 2008, 12-сәуір.
29. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. – Алматы. – 226 б.
30. Сейданов Қ. Әуезов және өзбек әдебиеті. –Шымкент, 2005. – 112 б.
31. Нұрғалиев Р. Әуезов және алаш. –Алматы: Ғылым, 1997. -205 б.
32. Бәмішұлы Б. Абай және ақиқат // Жас алаш. №11. 1995, 28 - қаңтар.
33. Сыздықов К. Ұстаздық ұлағат. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001. –313 б.
34. М.О.Әуезовтің көркемдік дүниетанымдық ізденістері (1920-30 жылдар).-Алматы, 2006. – 304 б.
35. Кекілбаев Ә. Шығармалар жинағы. 11 том. –Алматы: Жазушы, 1999. –324 б.
36. Қонаев Д. Адамзатқа ортақ тұлға. // Абай. 1994, №10. –Б.8-17.
37. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994. –192 б.
38. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы. (Бас ред. С.Қасқабасов; ред. алқасы: Б.Қ.Майтанов, Н.Е.Ақбай, Р.Әбдіғұлов т.б.). – Алматы: Атамұра, 2011. – 668 б.
39. Күзембаев Е. Мұхтартану: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006. – 336 б.
40. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1966. – 300 б.
41. Омаров Д. Ұлылар үндестігі (Абай мен Мұхтар Әуезов дүниетанымдары туралы философиялық толғанымдар). – Алматы: Санат, 1999. – 176 б.
42. Жүрегімнің түбіне терең бойла: (Абай туралы естеліктер). – Алматы: Жазушы, 1995. – 295 б.
43. Мурат Алжи. Тайна святого Георгия (из духовного наследия тюрков). - Алматы: Рауан, 1997, -176 с.
44. Бердібай Р. Роман және заман. – Алматы: Жазушы, 1967. – 150 б.
45. Негимов С. Әдебиет әлемі. –Алматы: Ана тілі, 2008. – 256 б.
46. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. 2 кітап: Абай. – 320 б.
47. Майлыбаева С. М.О.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы пейзаж. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1996. – 23 б.
48. Әуезов М. «Абай» романының жазылу жайынан. – Алматы: Жазушы, 1964. – 181 б.
49. Қирабаев С. Абайтану ғылымының бел-белестері жайлы //Қазақ әдебиеті. №16. 8 тамыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері ... ... ... ... ... 8
0.1 М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы
Абайтану мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 М.Әуезовтің көркем шығарма арқылы Абайды таныту бағыты ... ... ... ..20
2 М.Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеудегі
еңбегінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 М.Әуезовтің 40-50 жылдардағы әдеби, ғылыми шығармашылығы ... ... .31
2.2 Абай жолы роман-эпопеясындағы Абай тұлғасының жасалуы ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік мәдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің бірі - М.Әуезов. Ол - әлемдік құбылыс. Әуезов ғасырлар бойы жиналып келген қазақ топырағындағы асыл құнарлардың жарқырап қайта көрінуінің үлгісі. Ауыз әдебиетіндегі сарындар, мотив, идея, тіл өрнектері, бояулар Әуезов дүкенінде қайта жаңғырды. Қазақтың реалистік әдебиетіндегі халықтық арнадан, ұлы Абай айдынынан нәр алған М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрдің тереңдеп, сіңгенін танытты.
Ұлы Абайдың данышпандығын әлемдік деңгейде танытқан Мұхтар Әуезов өзінің бүкіл шығармашылық ғұмырын бабамызға арнап өзі де сол арқылы ұлылардың санына қосылды. Заманымыздың заңғар қаламгері ақын жөнінде: Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта өзінің өзіне өлім жоқ, сөзіне заман-дәурен шегі жоқ. Біздің дәуірімізге әрі бұрыңғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек заман үшін де тарих аспанындағы бір тұрақты нұр болып, шырқау бармақ [1, 82], - деп жазған екен.
Абайды тану жұмысы көлемі, сан-сапалы, ғылымдық жолмен тек қазан революциясынан кейін ғана барынша қолға алынды.
Бірақ бұл сөздерге қарап, революциядан бұрын Абай жөнінде ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы адымдары революциядан бұрын басталған. Бұл жөнінде Абайдың ақындық еңбектері үшін түрлі боп жайылып тарағанын еске алу керек.
Бірінші жолы - баспа арқылы тарауы; екіншісі - халық арасына ауызша жатталып, әнмен аралас тарауы; үшіншісі - қолжазба түрінде әр көлемді жинақтар боп, көшіріліп тарауы. Және осылайша ақын шығармаларының оқушы, тыңдаушы жұртшылыққа мәлім болуымен бірге, Абайдың өмірі мен ортасын, еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді де еске алуымыз керек.
Бұл соңғы айтылған жайлар, жоғарыдағы ескертуіміз бойынша, Абайдың революциядан бұрын қаншалықты танылғанын аңғартады [2, 14-15] - дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Сөз жоқ, Абайтану саласындағы жазушының ғұмыр бойы ізденістері екі салада қатар жүргізілді; оның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнағандығы белгілі.
Сөйтіп, әдебиет майданына 1917 жылы 20 жасында келген Мұхтар Омарханұлы Әуезов, проза, драматургия жанрларында өндірте қалам тербеді. Көркем әдебиетте ерекше із қалдырды да, тамаша аудармашы, кең тынысты кемел ғалым дәрежесіне көтерілді. Әрі, қоғамдық жұмыстарды қоса атқара жүріп, тұңғыш рет Абайтану ғылымының негізін сала отырып, Орта Азия халықтар әдебиетін ғылыми тұрғыдан зерттеу саласында өзінің айрықша биіктігін жан-жақты танытты. Орта Азия әдебиетінің терең білгірі, үлкен досы дәрежесіне көтерілді. Туысқан халықтар арасында да, өз шоқтығымен жан-жақты танылып, олардың құрметіне, ыстық ілтипатына бөленді. Туысқан, бауырлас елдердің әдеби-мәдени байланыстарының ғылыми тұрғыдан жаңа-жаңа қырларын ашты. Әдебиеттер байланыстары тарихында қайталанбас, өшпес із қалдырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. М.Әуезов Абай арқылы бүкіл қазақ даласын, санасын, салтын, мәдениетін, өнерін, намысын, батырын, шешенін танытты. Абайтану саласында М.Әуезовтен басқа да зерттеуші, ғалымдар А.Нұрқатов [3], М.Қаратаев [4], Б.Кенжебаев [5], Т.Нұртазин [6], З.Ахметов [7], Ә.Байтанаев [8], Е.Лизунова [9], Л.Әуезова [10], Б.Шалабаев [11], З.Кедрина [12], Р.Бердібаев [13], З.Қабдолов [14], Ш.Елеукенов [15], Р.Нұрғали [16], З.Тайшыбай [17] зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жазушылар Л.Арагон, А.Стиль, А.Фадеев, Н.Тихонов, Ш.Айтматов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Н.Погодин, Т.Ахтанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев Абай жолы роман-эпопеяны ұлы шығарма деп таныды. Академик Қаныш Сәтпаев бұл туындыны қазақ өмірінің энциклопедиясы деп бағалады.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Демек, диплом жұмыс тақырыбын алудағы негізгі мақсатымыз - М.Әуезов негізін қалаған Абайтану ілімінің ғалым тарапынан қаншалықты деңгейде зерттеліп, тексерілгендігін анықтау, сол арқылы Абайтанудың ғылым ретіндегі жүріп өткен жолына баға беру болмақы.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы - кіріспеден және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері
1.1 М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы Абайтану мәселелері
Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазіргі Семей облысының Абай ауданында (бұрыңғы Шыңғыс болысы) 1897 жылғы 28 қыркүйекте дүниеге келген. Әкесі Омархан, атасы Әуез - екеуі де хат танитын сауатты, бала тәрбиесін салғырт қарамайтын сарабдал, салиқалы адамдар. Атасы Әуез немересін өз бауырына басып, әлпештеп тәрбиелейді. Мұсылманша, түркіше үлкен оқуы бар, айналасына қадірі Әуез Құнанбай ауылының жазғы, қысқы көші-қоны бір, Абай мен көңілдері жақын, қаты сыйласқан адам екен. Мұхтардың аталары XIX ғасырдың бас кезінде Орта Азия жақтан кеп, Тобықты руына сіңіп кетіпті [18, 58].
Балалық шағы ауылда өтеді. Бір күні кешкісін ас алдында атасы Мұхтарды қасына шақырып алып, оқуға жараған-жарамағандығын сынамақ болып р дыбысы бар сөздері айтқыза бастайды. Себебі ең алғашқы сабақ құранның Бісмиллә и рахман ир рахим... деген сөздерді жаттаудан басталады.
Қасиетті сөзге тілі келмей жатса, оған қай молда шыдар. Тағы бірде, оны қасына алып, қолындағы қалың қолжазбадағы араб әріптерін көрсете бастайды. Бұл кітап - Абай өлеңдерінің жинағы екен. Немерелері ұлы ақынның өлеңдерін жақсы көріп өссін деп те ойлайды. Атасы молдаға ұқсап, таң атқаннан күн батқанға дейін кітаптан бас алғызбайды. Күні бойы жаттағандарын кешкісін атасы мен әкесіне айтып кетеді. Табиғат жан дүниесіне ғасырда бір кездесетін талант пен ақыл-парасат ұрығын ұялатқан балдырғанның тұтқыр зердесіне қазақ көркем сөзінің шұғылалы күні осылай қонады. Тағдыр дара туған Мұхтарға қаз тұрып, тілі шыға, Абай аулы академиясына түсіп, оны үздіксіз бітіріп шығу бақытын жазған [19, 51-58].
Мұхтар Әуезов өмірінің соңына дейін Абайтану курсымен шұғылданды. Абай мен Әуезовтің рухани сабақтастығының басы олардың сөйлеу тіліндегі рухани тұтастықта жатыр. Абай шығармашылығында сөздік қордың бәрі де Мұхтар Әуезовтің сөздік қорының үйірінен табылады. Бірақ құрғақ қайталанбайды, қайта сыңғырлап аққан бұлақтай үйлесім тауып, өнерлі тілге айналады. Абай поэзиясындағы ақындық тіл М.Әуезовтің прозасында жаңарып кестеленіп барып түрленіп қолданысқа түскен тілдегі табиғи үйлесімді танимыз. Әрине, бұл тіл өнерінің күшімен пайда болған рухани құбылыс.
Абайдың адамгершілік мұраты Мұхтар Әуезовтің ғылыми творчестволық ізденістерінің рухани тамыздығына айналғанын, әрине, екі алыптың адамгершілік мұраттарының үйлесім тапқан рухани сабақтастығынан табамыз.
Абай мөн Әуезов арасындағы рухани сабақтастықты, әсіресе Абайдың дүние танымын танып білу жолындағы ізденістерінен ғана сезіне аламыз. Абай мен Әуезовтің заманы бір. Абай ғұмыры отаршыл үкіметтің қазақ елін жабайылардың қолымен тұншықтыру саясаты салтанат құрған тұста өтсе, Мұхтар Әуезов те сол заманда жиырма жылдай өмір кешті. Осы заманның жақсылы-жаманды шыңдық ауқымында өсіп, қалыптасу үстінде болды. Бұл ерекшелік әсіресе, Мұхтар Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми творчестволық деңгейде яғни ғылым мен шығармашылық саласында қатар алып зерттеулерінен анық көрінеді [20, 164].
Абай ұшар биікке жетті, ұлтының ұлы да ұлағатты сөзіне айналады. Төрт жылдық медреседе оқу тоқып, үш ай орыс мектебінде дәріс тыңдап, өз бетімен араб, парсы тілдерін еркін меңгеріп, бозбала шығында жастығына қарамай, ел-жұрты би сайлаған Абай ресми құжат, деректерді салыстыра тізгін тартсақ, қазақ даласыдағы Рухани биліктің басы, Билердің соңы. Соңғы Би Жаңа әдебиеттің басы [21, 6].
Абай сөзі халық ішінде қалай кең таралса, ол жөніндегі ғылыми көзқарас, еңбектер де сондай тыныс ашты. Бұл да болса, алып ақынға деген ұлттық ықылас белгісі. Абайтану қазақ мәдениетінің, ғылымның дәстүрлі, тамырын, терең жіберген саласына айналды [2, 18].
Мұхтар Әуезов Қазақстандағы социалистік құрылыстың әр кезеңнің көрсететін жиырмадан астам пьеса, бірталай әңгіме мен повесть жазды. Өмірінің соңғы жиырма жылын қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаев жайындағы романға арнады.
Мұхтар Әуезов алдымен Абай өмірі мен шығармаларын зерттеп жинады. Ақын шығармаларының толық жинағын жариялауды тиісті ресми орындар алдына қойып, Абайдың тарихи орнын анықтауға ұмтылды. Жас ғалымның мәселені әуелі тікелей тарихшы ретінде Абайдың өмірбаянын зерттеуден бастауы да жай нәрсе емес-ті. Өйткені тұңғыш рет жазылған Абай өмірбаяны - абайтану мен Абай жолы эпопеясының да тарихи желісінің ірге тасына айналғаны жұртшылыққа танымал нәрсе.
Мұхтар Әуезов Абай жайында материалдар жинағанда тарихи романдар авторының талайы-ақ біле бермейтін өзгеше бір жәйттерге тап болды. Өйткені, Абайдың өмірі мен еңбегі түр-түсі мен сипаты жолында қағазға түскен немесе жарияланған бірде-бір дерек, өзінің жеке архиві мен күнделігі, хаттары мен мемуарлары, тіпті замандастарының ақын жайында хатқа түскен естеліктері сақталмаған. Ақының өміріне байланысты деректер мен романның бүкіл оқиғаларын Абайды көзімен көрген жақын білген ұзақ уақыт бойына ауызба ауыз сұрап, әңгімелесу арқылы жинауына тура келді. Абайдың әр алуан замандастарының айтқандарын салыстыра отырып, көп нәрсені өз ойымен топшылайды. Әлдеқашан бел асып кеткен көштің жұртына кешігіп жеткен жолаушы жылтыраған бір қызғылт шоқ тауып ап, тұтатпақ боп үрлемей ме жаңағы естеліктерді шашау шығармай сақтау да сондай еді [22, 17].
Материалдар жинап жүріп, Абайдың достарымен, сырластарымен, бұрын қастық жасаған жауларымен де әңгімелесіпті. Олардың ішінде Абайдың тұрғыластары да, солардың ұрпақтары да бар екен. Соншама ізденудің арқасында болашақ қаһарманы жайында аса көп материал жинағаны соншалық, Горькийдің: ‡ндемей қалуға ықтиярың жоқ нәрсе жайында ғана жаз, - деген ұлы өсиетін іштей қайталап айта беруден танған жоқ. Тіпті қазіргі Абайдың балалық және жастық шағы жайындағы роман тәмәм болған соң да со кітапқа кірмей қалған материалының көп екенін байқапты. Материалдың молдығы еңбегінің сәтті шығуына септігін тигізді [23, 14-16].
Абай мен Әуезов деген тақырыпты сөз еткенде Мұхтар Әуезовтің Абайдың өмірі мен Әуезовтің Абайдың өмірі мен өнерпаздық жолын танып-білуге қосқан үлесі көбірек айтылады. Мұның өзі екі үлкен сала. Бірі Әуезовтің Абайтануға, яғни Абайдың өмірі мен творчествосын, оларға қатысты мәселелерді баяндайтын ғылыми еңбектерін, зерттеулері мен мақалаларын талдап бағалау. Екіншісі - Әуезовтің көркем шығармаларында Абай бейнесін суреттеуі, оның заманын, өмір жолын, ақындық, ағартушылық, қоғамдық, қызметін сипаттап көрсетуі, яғни жазушының Абайға арналған пьесасы, опералық либреттосы, киносценарийі, әсіресе төрт томдық Абай жолы атты дәуірнамасы төңірегінде айтылған, әлі де айтылуға тиісті жайлар, қорытылған ой-пікірлер. Айтылған екі салаға жататын мәселелер аса маңызды екені талассыз. Себебі Мұхтар Әуезовтің көркем шығармаларында да, ғылыми еңбектерінде де Абай тақырыбы ең басты орын алғаны белгілі.
Абай өмірбаяның жазып, тұңғыш толық жинағын даярлаумен қатар Мұхтар Әуезовтің монографиялық еңбегі автордың көрсетуінше, 1925 жылы Ленинградта аяқталған. Осы еңбектен Мұхтар Әуезов жалпы қазақ ақындары өмірін жете білмей тұрып, бұл ақындар шығармаларының табиғатын толық танып білу ісі қиынға түсетінін өз тәжірбиесінде мықтап ұғынған осы себептен де: ақындардың өмір тарихын білсек, соның әр қайсысы өмір сүрген заманның тірі пішінді белгісін тауып алғандай боламыз, - деп ескертеді. Яғни зерттеуші әрбір ақын өмірін терең білу сол ақын шығармасын талдауда ол өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік болмысын танудың өзекті желісін, кілтін тапқандай пікір білдіреді. Демек, Абайға дейінгі қазақ ақындарының өмірбаянын зерттеу ісін қолға алғанда, оны қай тұрғындан зерттеу мәселесі жайлы өзіндік ой тұжырымы мен дербес пікірін біршама қалыптастырып қалған қалпын танытады. Бұл болашақ ғұлама ғалымның бойындағы ғылыми зерттеу ісіне даярлықтың сол тұста-ақ биік деңгейде болғандығын аңғартады.
Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми өмірбаянында жатқаны мәлім. Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза отырып Мұхтар Әуезов абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Бұлай етпегенде, Абай өмірбаянын жазуға кірісудің өзі қиынға соғары мәлім еді. Себебі Абайдың жаңа типтегі ақын, қоғам қайраткері боп қалыптасу процесін көрсету үшін сол дәуірдің тарихи шындығын яғни жасаған әлеуметтік ортасы мен араласқан адамдарын, руларын, билік атаулары мен жер аттарын, ақын шығармалары нәр алған бұлақтарын, Абай мұрасындағы жаңа бағытты, соны көзқарасты тудырған әлеуметтік мотивтерді, әсіресе, Абай өлеңдерінің жазылу себептерін т.б. көптеген қосалқы мәселелерді қамту қажет еді. Бұларды тұтас қамту, дұрыс шешімін, бағыт-бағдарын табу жазушыдан зор даярлықты, қуатты творчестволық ізденісті талап етті.
Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып шығуы арқылы Мұхтар Әуезов келешекте абайтану саласында зор көлемде жүргізер зерттеу жұмыстары үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды.
Абай мұрасын зерттеушілердің ішінде алғаш рет ұлы ақын шығармаларымен толық танысып, өмірі жайлы деректерді тікелей сол ортаның ішінде жүріп, тірі архив иелеріннен алып қалған Мұхтар Әуезовке абайтанудың негізін салу сияқты аса абыройлы тұғырға көтерілуін тағдыры да бұйырды. Мұхтар Әуезовтің Абай өмірбаяны мен заманы жайлы деректерді жию, оларды тарихшы ретінде мұқият талдап, дұрыс қорытынды шығару, оларды соңыра эпопеяға тарихи негіз ретінде пайдалану проблемалары абайтану мен мұхтартану саласында жазылған көптеген еңбектерге жеңілдіктер де туғызып отыр. Жалпы қазақ әдебиеті тарихында Абайдай алып тұлғалы ақынның артында архив қазынасы, түрлі жазба деректері қалмаса да, негізінен, тірі архив иесі болған ақын замандастары естелігіне сүйеніп, әуелі, Абайдың ғылыми өмірбаянын қалпына келтіру, соңыра осы ізденістерінің негізінде дүниежүзілік мәні бар көлемдегі көркем туынды жазу - әдебиет әлеміндегі қайталанбас бірегей құбылыс [24, 13].
Мұхтар Әуезовтің 1994 жылы шыққан Абайтану дәрістері атты кітапқа енген Абай мектебінің ақындары деген қолжазба тезисте:
Абай шәкірттерінің дәл осы жөніндегі табыс нәтижелерін айтқанда, олардың бірде-бірі Абай жеткен дәрежеге жеткен жоқ, деп әділетті пікірін де ашып білдірген.
Осы кітаптағы Көкбайдың ақындығы туралы мақаласында оның Абай айналасындағы бар ақынның ішінде суы-ып салма, импровизацияға ең жүйрік ақын болғандығын атап көрсетіп, 1924 жылдан бастап Абайдың өмірбаянын жазушыларға және барлық толық жинағын құрастыруға Көкбай барынша зор көмек көрсеткен еді, деп мол ризашылығын білдіріп, дәріптейді.
Осы орайда Абайдың тікелей төл шәкірті болған Шәкәрім Құдайбердіұлы жайлы ғалымның көзқарас бағасын айта кетуді орынды санаймыз.
Мұхтар Әуезов 1918 жылы Абай журналында жарияланған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында Шәкәрім өлеңдерінің ерекшеліктері туралы қысқа да болса өте дәл, біздің ұғымымызша, өте әділ ой-пікір айтқанын жоғарыда қарастырып өттік. Кейінгі еңбектерінде бұл мәселе сөз болмайды. Оның басы ашық объективті себебі - қызыл белсенділердің Шәкәрімді атып тастап, оның басына қисынсыз қауесет жалаларды үйіп-төгіп, қолдан халық жауы етіп шығарып, бүкіл Абай ұрпақтарын қуғын-сүргінге ұшыратқаны белгілі.
Жазушының көркем туындыларында Кәрім, Шұбар сияқты кейіпкерлер кездеседі. Кейбір оқырмандар, әдебиетшілер осы кейіпкерлердің прототипі Шәкәрім деп түсінеді.
"Егемен Қазақстан" газетінде осыдан аз уақыт бұрын жарияланған бір мақалада бірер кісілердің куәлік сөзі бойынша қазақтың көрнекті қайраткері Әлімхан Ермеков Мұхтар Әуезовке: Кітаптарыңда Шәкәрімді жағымсыз етіп бейнелепсің - деп, реніш білдіргенде, ол Абайды арашалап жарыққа шығару үшін амалсыз жасадым ғой деген екен. Мұнысын Ә.Ермеков те жөн көріп, ризашылығын айтқан екен деген сияқты сөздер жазылған болатын. Бұл ауыз-екі айтылған әңгімелер ғой.
Әрине, әркімнің әрқалай түсініп, жорамал жасай беруіне кесе-көлденең тұрудың да жөні жоқ. Дегенмен көркем шығарманың өзіндік ерекшелік, артықшылық мүмкіндіктері мол.
Тарихи тақырыпқа жазылған туындыларында автор көптеген танымал кісілерді өз есімімен атап, түстеп түгендеген. Ал баз бірінің атын да, затын да өзгертіп жіберуге мәжбүр болған. Бірақ солардың ешбіріне ол Шәкәрім деп ат қойып айдар тақпаған. Сондықтан да ой-қиялымызды он саққа жүгіртуге ерік бергенімен, жазушы тарих алдында дат Шәкәрімнің әруағының алдында да өзінің азаматтық, адамшылық ар-ұжданына дақ түсірмей, таза қалпында сақтап қала алған деп ойлаймыз.
Егер әлгі аталған мақаладағы сөздер ақиқат айтылған болса, несі бар, атасына рахмет, сол арқылы асыл азамат сондай қитұрқы саясаттың заманында қара ниет, көр тақым белсенділердің кәрінен Абайды да, белгілі мөлшерде өз басын да арашалап аман алып қалды ғой. Бірақ соның өзінде, біздің түсінігімізше, ешкімді де, әсіресе, Шәкәрімді де қаралап, жығып беріп отырған жоқ.
Мұхтар Әуезов 1918 жылы жазған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында: Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Ахмет Мәметов, Бекет Өтетілеуов, Омар Қарашевтерді атап, олардың кей өлеңдеріне тоқталып, ақындық ерекшеліктеріне теориялық тарихи тұрғыдан шолу түрінде қарастырып өткен. XX ғасырдың бастапқы кезеңіндегі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері болып саналатын бұл ақындарды өлеңдерінің мазмұн-мағынасына, өрнек үлгісіне қарай үш түрлі негізге, жіктерге бөліп саралағанын жоғарыда айтып тоқталған едік.
"Кейін 1923 жылы Ақ жол газетінің 4-ақпандағы № 270 санында жарияланған: Ақаңның елу жылдық тойы (юбилейі) деген мақаласында Ахмет Байтұрсыновтың өмір жолы, қоғамдық-әлеуметтік қызметін, әдеби-ғылыми еңбектерін кеңірек сөз етеді. Сол кезеңдегі халықтың ой-санасының оянып, жетілуіне, жастардың оқу-білім бұлағынан сусындауына Қазақ газеті мен оқу кітаптарының тигізген орасан мол әсер-ықпалын айта келіп, автор: Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұран - Қырық мысал, Маса, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымагаи қайраты - біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын... Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ақаңды өзінің басшысы деп санайды деген өзінің әрлі де нәрлі қорытынды ойын ақтарып салады.
Мұхтар Әуезов жоғарыда аталып өткен 1928 жылғы Өз жайымнан мағлұмат атты өмірбаянын Смағұл Садуақасовтың анкета түрінде қойған сұрақтарына орай жауап сияқты етіп жазган екен. Онда қазақ жазушыларынан, алдымен, Абайды сүйетіндігін айтып, түсінік береді де: Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындығының қара қордалы ауылында туып, Езропадағы мәдениет пен сұлулық сарайына оратылып барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп сезгендей боламын. Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай. Бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып, кундегі өмірдің керегін терген ақын болмайды, заманынан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет - әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз - Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін - деп, Мағжан Жұмабаевтың ақындық ерекшелігі жайлы ілгергі айтқан ой-пікірін жалғастырып, қосымша үстемелеп айқындай түскен.
Мұхтар Әуезовтің творчествосының биік нысанасы да жеткен асқаралы асу шыңы да Абай тақырыбы, Абай әлемі болғандығы сөзсіз. Күллі әлемге айдай анық бұл жәйді тәптіштеп жатудың жөні жоқ. Әйтсе де, көпшілік оқырманға жете мәлім бола қоймаған әлгі Өз жайымнан мағлұматта жазылған автордың жан сыры іспетті кейбір ой-пікірін еске ала кетелік:
Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз қазақ деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар сияқты. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен барабар болатыны бар - деп жазады.
Иә, енді бұдан артық не айтуға, қалай айтуға болады, бәрі жеріне жеткізе айтылған ғой.
Жазушы бүкіл өзінің творчествосына, барлық болмыс бітіміне Абайдың еткен әсер-ықпалын, үлгі-өнегесін үнемі, жазған өмірбаян, мақала-зерттеу, сөйлеген сөз, баяндамаларында айтып отырған. Өзі Абай туған топырақта туып-өсіп, бір судан нәр татып, шөл басып, бір ауамен тыныстаған екі алыпты айырып бөлуге еш мүмкін емес. Ел арасында ауызша айтылып жүрген Абайды Абай еткен - Мұхтар, Мұхтарды Мұхтар еткен - Абай деген сөздің мәтелге айналып кетуінің өзі-ақ көп жәйді аңғартып тұрса керек.
Мұхтар Әуезов ең алғашқы жазған осы өмірбаянында арғы аталарының ертеден Құнанбай аулымен құдандалы жекжат болып сіңіп кеткендігін, өзінің әкесі мен атасының Құнанбай балаларымен, Абайдың өзімен дос көңілде болғанын айта келіп: ...ауылда өткен балалық уақытымда әкелерімнің үнемі оқытатыны Абай өлеңдері болатын... Содан ел қыстаудан көшкенше күндіз-түні өзі үйде болған уақытта Абай өлеңдерін жаттатып, соны ылғи айтқызып, тыңдап, жақсылап жаттап алмаған жерлерімді қайтадан отырғызып, қайта жаттатушы еді... Сонымен бір қыс, бір жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып едім, - деп жазады.
Бұл, әрине, бостан-бос кеткен жоқ, Абайдың өлеңін жақсы көрдім, бәрін ұқпасам да, ұйқасының өзі де қызықтырғандай әсер ететін - деп өзі айтқандай, болашақ суреткердің бойына сүтпен кіріп, сүйекке сіңе берген ғой. Сондықтан да болар Семей семинариясында оқып жүріп, 1918 жылы Жүсіпбек Аймауытовпен бірге Абай атты журнал шығарып, оған Абайдың өнері һәм қызметі, Абайдан соңғы ақындар деген мақалалар жазып жариялаған еді. 1922-1923 жылдары Ташкентте университетте оқып жүрген кезінде Шолпан журналын шығарысып, Абай творчествосы туралы кең, мол сөз ететін Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі атты тарихи, әдеби сын зерттеуін жариялайды. Онда келешек ғұлама ғалым қазақ әдебиетінің тарихын Абайға дейінгі және Абай дәуірі деп боліп, шолу жасаған. 1924-1925 жылдары Семей қаласында түрлі оқу орындарында әдебиет тарихынан дәріс бере жүріп, Таң журналында Абайдың басылмаған сөздерін жинап-теріп жарыққа шығарып, Семейдегі Географиялық қоғамның басшыларының бірі ретінде Абайдың қайтыс болуының 20 жылдығына арнап екі-үш күнге созылған үлкен әдеби кеш өткізіп, баяндама жасаған.
Міне, бұлар Мұхтар Әуезовтің келешекте өзі бастап, өз қолымен көтерер Абайтану атты әдеби-ғылыми, зәулім сарайдың іргетасын қаласудағы алғашқы қаз қадам аяқ алыстары ғана еді. Абайтанудың айдын шалқар теңізіне құйыла бастаған таудан аққан тас бұлақтар еді.
Осы 1918 жылдан басталған еңбек жазушы өмірінің өн бойына ұзақ жылдар еш үзілмей үнемі жалғасып, түрден-түр ашып, толығып, толысып отырған екен. Жазушының өзі Абай және Абай жолы романдарын қалай жаздым? - деген мақаласының 1959 жылғы басылымында: Создание романов Абай и Путь Абая - любимое дело едва ли всей моей творческой жизни десе, ең соңғы 1961 жылы жарияланған Қазіргі роман және оның геройы атты мақалада: Аяулы Абайыммен қоштасқаныма, міне, екі жыл - деп, нақтылап атап көрсетеді.
Мұхтар Әуезов осы 40 жылдан астам уақыт аралығын-да жасаған қыруар ерен еңбегін жәй атап қана шығар болсақ, ол алдымен Абай шығармаларының толық жинағын 1933, 1939-40, 1945, 1957 жылы құрастырып жариялады. Оның ішінде ақын еңбектерінің 40 проценттейін өзі іздеп тауып енгізген. Орыс тіліне аудартып, бірнеше дүркін 1936, 1940, 1945, 1951, 1958 жылдары жеке жинақ етіп жариялатады. Өзбек, қырғыз, татар, қарақалпақ, ұйғыр, түркмен т.б. шет ел тілдерінде кітап болып шығуына көп еңбек сіңірген.
Ақынның ғылыми өмірбаянын көп ізденіп, төрт рет қайта-қайта үстемелеп, өңдеп, толықтырып жазып шықты. Ол туралы автор: ...Өмірбаянды жазу ғылыми еңбек, зерттеу болатын. Оны оп-оңай ала салып, тізе салған кісі жоқ. Сондықтан 1927 жылдан бері қарай қайта-қайта үстеліп, түзеліп келеді. Дұрысталып, өсіп, тереңдеп келеді - деп жазған екен.
Мұхтар Әуезов Абайдың тұңғыш толық шығармалар жинағын құрастырып, текстологиялық жұмыстар атқаруы мен Абай өмірбаянын жазу арқылы абайтану саласында болашақ зор көлемдегі ғылыми зерттеулер жүргізуге айтарлықтай қор жасап алды. Бұған нақтылы айғақты дәлел - көп жылғы ғылыми зерттеулерінің қорытындысы ретіндегі Абай мұрасы жайлы монографиясы мен Абай жолы эпопеясы арасында іштей байланысып жатқан сабақтастықты еске алсақ та жетіп жатыр.
Мұхтар Әуезов 1922 жылдан бастап Абай шығармаларының толық жинағын құрастыру, Абай өмірбаянынан деректер жинау, ақын мұрасы жайлы ғылыми мақалалар жазып, Абай өмірі мен творчествосын баспасөзбен дәріс оқу орны арқылы насихаттау жұмыстарын қатар жүргізеді. Осы көп салалы күрделі жұмыстар арасында, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазуда әуелі қандай жол жан-жақты ойластырып, анықтап алады. Соңыра Абай өмірбаянын сан рет қайта жазу үстінде осы ұстанған жолдарын дамыта отырып, өз танымының өзгеру, жетілу деңгейіне сәйкес үнемі қолданып отырғаны Мұхтар Әуезовтің әдеби-мемиоралды музейінің архив деректері мен салыстыра қарағанда барынша айқындалып отыр. Оларды саралай қарағанда төмендегідей мағыналы жіктерге бөлінеді.
Мұхтар Әуезов Абайдың бастан кешкен қайталанбас өмір жолындағы ақын санасына өз таңбасын қалдырған әр түрлі әлеуметтік ірі оқиғалар тарихымен тереңірек танысқан сайын, олардың ақын шығармаларындағы көрінісін аша түсуге ерекше ден қояды. Абай жасаған әлеуметтік ортаның шындығы мен ақын өлеңдеріндегі басты сарындардың үндесуін байланысын ашып отыруды - биограф өзінің зерттеуінде шешуші тетік ретінде ұстанған. Осы ерекшелік, әсіресе өзінің көп жылға созылған зерттеулерінен соң жазылған Абай жолы эпопеясын жазу үстінде Абай шығармаларын эпопеяының іргелі өзегі етіп: Әрбір көркем терең ойлы шығармасы әлеуметтік тартыстың үлкен бір құралы, тарихтық акт есебінде туып, қалыптасып отырады. Эпопеяда Абай өлеңдерінің жазылу, туу себептерін суреттеген жерлерінде де, Абай шығармаларының нәр алар әлеуметтік, басты сарындары тікелей ақын өмірімен, ол араласқан әрқилы әлеуметтік оқиғалармен іліктес туындап жататын құбылыстар екеніне айрықша мән беріліп отырған.
Абай өлеңдеріндегі белгі берер басты әлеуметтік сарындардың негізін, ақын өмір сүрген заман шындығынымен, онда орын алған тарихи оқиғалармен сабақтастыра отырып ашуды, Абай өмірбаянының 1924-1927 жылдары жазылған нұсқасында-ақ қолданған болатын-ды. Бұл процесс соңыра қайта жазылған Абай өмірбаянының жаңа нұсқаларында молығып, қоюлана түскен.
Алғаш, 1933 жылы жарияланған Абай өмірбаянының тұңғыш нұсқасында биограф ақынның творчестволық өнерпаздық жолының басталуы мен соңыра бастан кешкен түрлі әлеуметтік оқиғаларға араласқан өмір жолына байланысты 13 өлеңіне сүйенген. Бұл өлең - үзінділер жай алына салмай олардың аталу себебі Абай араласқан әрқилы оқиғалар желісімен ұштасып, кейбіреулерінің жазылу себептері де ашыла түскендей.
1940 жылғы Абай өмірбаянында және осыған қосымша ретінде берілген деректерінде жалпы саны 24 өлең қамтылған. Алғашқы өмірбаянмен салыстырғанда бұл жолы да 8 өлең аты жаңадан қосылған.
1945 жылы жазылған, бірақ әлі күнге дейін жарияланбанған Абай өмірбаянының үшінші нұсқасында ақын шығармаларын қамту сан жағынан да, сапа жағынан да молыға түскен. Абай өмірінің әрқилы кезеңінде бастан кешкен оқиғалар - ақын жанын тебіретуден туған өлеңдеріне өшпес із қалдырып отырғаны тереңірек байқалады. Биографтың Абай өмірі жайлы ақын шығармаларының өмір шындығынан туындап, негіз алған идеялық көздерін дөп басып тануы да тереңдей береді. Мұхтар Әуезов енді Абай ұстанған гуманистік ағартушылық, ұстаздық жолмен айналысқан кезеңдерінде пайда болған шығармаларының өзекті сарынын да ақын араласқан оқиғалар шындығымен жалғастыра отырып табуға ұмтылады.
Абай өмірбаянының ең соңғы рет қайта жазылған төртінші нұсқасында ақын өлеңдерін қамту күрт кеміді. Себебі ақын өмірбаянына тән көптеген деректер, немесе кейбір өлеңдердің жазылу тарихы Абай жолы эпопеясы жемісінде айтылғандықтан әрі соңғы жазылған өмірбаянды тағы да тың редакциядан өткізіп, екшеуге байланысты шегерілгені байқалады. Бұған Абай өмірбаяны ұтпаса ұтылмаған, қайта тұжырымдалып жұмырлана түскен. Мұхтар Әуезов Абайдың ғылыми өмірбаянының барлық нұсқаларын ақын өмірімен тығыз байланыстырды [25, 77-80].
Мұхтар Әуезов биограф ретінде Абайдың дүниетанымы мен рухани өсу жолындағы өзгерістер сырын туған халқының салт-сана болмысымен, ақын өмір сүрген тарихи әлеуметтік орта шындығымен бірлікте алып қарастырады.
Бұлай ету - Абай өмірбаяны жазу үстінде ұстанған жетістіктердің бірінен саналмақ.
Абай өмірбаянында барлық нұсқасына тұтас барлап қарасақ, ақынның балалық шағынан өмірінің соңына дейін бастан кешкен ғұмыры түгелдей сол тұстағы қазақ елінің тарихымен, саяси-әлеуметтік өзгерістермен етене байланысып өрілген, іштей іліктесіп жатқан өмірді көз алдымызға келтіреміз. Абай әрекеті - ақындық-әлеуметтік қызметі негізінен қазақ даласына жаңа ереже еніп, қоғам тұрмысы мен салт-санада болып жатқан өзгерістер тұсында өтуіне биограф ақын өмірбаянын жазу үстінде ерекше мән берген. Абайдың ата-бабалары мен ақын дәуірін сөз еткенде, қоғам өмірінде өріс алып отырған саяси-әлеуметтік орта шындығымен, заман, уақыт талабы тудырып отырған түбірлі тарихи өзгерістермен бірлікте алып қарау аса қажетті шарт етіп алынған.
Мұхтар Әуезов Абай өмірбаянын жазуды 1924 жылдан бастап шындап қолға алған кезге дейін-ақ ақын өмірі жайлы тобықты ішіндегі арғы-бергі ел әңгімелері мен ірілі-ұсақты болып өткен оқиғаларда, ата-баба шежіресінен хабардар, олардың шет жағасын өзі де көріп, біліп, жастай санаға сіңіре өскен артықшылықтар болатын-ды. Абай шығармаларында үлкен суреткерлікпен бейнеленген өмір шындығының көрінісі, оған ақын үкімі айтылған әлеуметтік сарыны басым ойшыл, жаңашыл поэзияны терең танып білудің бірі саласы Абай өмірбаянын білуге әкеп соғатын-ды. Осыны кімнен болса да ерте сезініп, Абай бастан кешкен ғұмырдың өзекті желілерін қайта тірілтіп, ғылыми тұрғыдан өз қалпына келтіру міндеті тұрғанын түсінді. Мұхтар Әуезов қазақ әдебиеті тарихында теңдесі жоқ тарихи орны бар ұлт ақынының ғылыми өмірбаянын жазуды алғаш рет қолға алғанда осы бір үлкен жауапкершілікті ұғына білді. Абай өмір сүрген орта мен қым-қуыт әлеуметтік оқиғаларға толы ақынның өмір жолын шама келгенше, асырмай да, жасырмай да шыншылдықпен көрсету үшін, зор даярлық жұмыстарын жүргізуге кірісіп те кетті. Қолға ілінген беймәлім деректердің ғылыми тұрғыдан сырын ашып, оларды Абай атқарған ақындық-қоғамдық қызметіне сәйкестендіріп беруге күш салды.
Абай өмірбаянын сан рет өзгерте жазып, уақыт өткен сайын дәуір талабына сай талассыз іздену, соны деректер көзін еселеп табу арқылы оны жаңғыртып кіріп, тереңдетіп отырудан жалықпады. Азға қанағат етіп, орта жолда тоқтап қалуға көнбейтіні: Өмірбаянды жазу - ғылыми еңбек, зерттеу болатын. Оны оп-оңай ала салып, тізе салған кісі жоқ. Сондықтан 1927 жылдан бері қайта-қайта үстеліп, түзеліп келеді. Дұрысталып өсіп, тереңдеп келеді, - деп арнайы ескертуінде де көп мән болатын-ды. Яғни кеңестік дәуірдегі Абайдың бірегей биографы болған Мұхтар Әуезов ұзақ жылдар бойы Абай өмірбаяны жөнінде деректерді жинау, сұрыптау жолында Абай жолына аса қажетті көл-көсір тарихи деректер көзінің іргесі де қаланып жатты.
Абай өмірбаянының әр нұсқасын жазуға оралған сайын көптеген өзгерістер ендіріп отырған. Бұрын кедергі бар деп ендірген көптеген деректерді, ол жайлы өз танымына сынмен қарап тастап отырса, жаңадан табылған соңғы деректерді жаңа таным тұрғысына барынша екшеп, елеп алды. Биограф танымының тереңдеуіне байланысты бұл өзгерістердің бәрі де Абай көзқарасының қалыптасу, даму жолындағы өмір процестерімен, ақын өлеңдеріндегі әлеуметтік сарындармен сабақтастыра отырып көрсетуді мақсат етті. Міне, Абай өмірбаянын жазу жолындағы осы өзгерістердің себеп-салдарына үңгіле қарасақ, Мұхтар Әуезовтің ғалымдық, жазушылық лабораториясының сырына да біршама қаныға түсеміз.
Абай өмірбаянының соңғы нұсқаларын жазу тұсында биограф қолына жинақталған мол деректерді биік талғам арқылы алғашқы екі нұсқадағы басымырақ сөз болатын Абай заманындағы феодалдық-патриархалдық үй-іші жайлы көріністерді, ақын өмірін, заманын тануға тікелей қатысы жоқ деректерді батыл алып тастап отырғаны байқалады. Олардың орнына жаңа таным негізінде жаңадан сұрыпталып, талғап алынған соны деректерді ендіруге күш салады. Абай өмірін көрсетуге лайықты деректерді жаңа таным тұрғысынан талғап, таңдап алудағы осы жолды лайықтап ұстанған биограф соңыра Абай өмірбаянын жазуға ұмтылған С.Мұқанов, Ә.Жиреншин, Ә.Ысқақов еңбектеріне жазған арналы пікірлерінде олардың Абай өмірбаянын көрсетуге арналған кейбір деректерді таңдап алудағы кемшілік жайларын көрсете келіп: Ата тек ақын өскен ортаны екі-үш атадан бергі заман арқылы көрсетуге болады. Онан арғының өмірбаян үшін түкке керегі жоқ, - деп бір кезде аз болса да өзі қол артқан, кейінірек кейбір зерттеушілердің Абай өміріне тікелей қатысы жоқ ата тегін, ұзын сонар ру шежіресін санамалап отыруды сынға алады. Ал Әдхам Ысқақовтың Абай өмірі деген қолжазбасына жазған сынында: Өмірбаянның ішінде ақын Абай мүлде жоқ деуге болады, - деп Абайдың өмірі мен ақындық жолын көрсетуге тікелей қатысы жоқ деректерді тоғыта беруіне әрі ол деректер тобының ескі дүниетаным шеңберінде баяндауына қатаң сын айтады. Биограф өз еңбегіне де осы талап тұрғысынан келеді де басы артық, Абай өміріне тікелей қатысы жоқ кейбір жанама деректерді ақын мұрасын неғұрлым тереңдеп жаңа қырынан ашқан сайын екшеп отырған. Әсіресе, бұл әрекет Абай өмірбаянының ең соңғы нұсқасын жазу үстінде мықтап орын алғанын көреміз.
Абай өмірбаянының бірінші, екінші нұсқаларында ақын өмірін, не шығармаларын танып білуге, тереңірек түсінуге қатысы жоқ, тек жанама деректерде кейбір оқиғаларға байланысты аты аталатын көптеген кісілер ұшырасады. Соңғы нұсқаларда осыларға үлкен сұрыптау жүргізіп, Абай өмірі мен шығармаларына тікелей қатысы барлары ғана іріктеліп алынады.
"Абай өмірбаянының алғашқы нұсқаларында ақынның орыс достары Михаэлис, Долгополов, Гросс, Леонтьев т.б. атқарған қызметін, ақын дүниетанымына әсерін бағалаудағы алғашқы танымдарының өз дәрежесінде болмауын биограф ерте сезініп, бұрынғы танымына батыл түзетулер ендіре бастады. Осы жолдағы жаңа танымы тек Абай өмірбаяны мен Абай жолында ғана көрінбей, абайтану бағдарламасында да өз көрінісін тапты" [25, 75].
"Сонымен қатар Мұхтар Әуезов айтқандай, Абайдың екі бірдей нәрден, яғни Шығыс пен Батыстан сусындағаны рас, сонымен бірге басы ашық нәрсе сол Абай ең алдымен, әуелде жақсы жайлау өзгеше бір қоныс қазақ деген топырақ пен ортада жапырақ жайған биік шынар емес пе? Мың жылдық алып бәйтеректің құнарлы топырақта ғана тамыр жая алатындығы сияқты, Абайдай кемел ой иесінің бой көрсетуі XIX ғасырдың соңғы ширегіндегі рухани жаңғыруды аңсаған қазақ қоғамында ғана мүмкін еді. Басқаша айтқанда, қазақ аталатын ұлттың, қалыптасқан мәдениеттің соған дейін қорланып қалған мақсат-мүддесі, үміті мен күдігі Абай болып сөйледі, Абай өлеңдері мен қара сөздері арқылы сыртқа вулкан болып шықты. Бұл тұрғыдан алғанда Абай жинақы құбылыс. Ол бір Алланың қолдауымен XVIII, XIX ғасырлардың қаһарлы сынынан аман-есен өтіп, өте алмай қалған халықтар да бар. олардан да күрделі XX ғасырдың табалдырығына аман-есен жеткен қазақ деген ымырасыз талдауға алып, сынап-мінеуге хақылы тұлға дәрежесіне көтерілген адам, яғни болашақтан үміті зор, бірақ оған даярлығы аз, бойында күш-қуаты мол, бірақ оны орнымен жұмсауға олақ халықтың қиын-қыстау сәтінде жанашыр ұстазы болып сөйлеген тұлға" [26, 118].
Осы күнімізді ол кісі қатты аңсады. Өзі жете алмаса да, рухы жетті. Бүтін қазақ әдебиетінің, оның ішінде жазба дүниенің негізін қалаған классик Абайдың бүкіл ойы мен жан дүниесі тек біздерге арналған. Өйткені, ол адамзаттың Абайы болды. ...Маймылдан өстік деген әңгімені сол уақытында-ақ жоққа шығарып дәледеп берді. Содан соң қазақ та адам баласы ғой деп толғанып, өресі биік өлең жазды, қалың ақыл мен ғақлия толы қара сөздерін қалдырады. Билікке де араласты, болыс та болды. Сол қызметінің барлығында тек әділдік пен туралық жағында ғана тұрды [27].
Дүниежүзілік мәдениетке өзінің зор үлесін қосқан сазгер, күйші, ақын, философ Абай өмірінің соңғы кездерінде Шығыс пен Батысты оқып, көңіліне тоқып, қорытуы арқылы әйгілі қара сөздерін жазады. Оны зерттеуші ғалымдар кейінгі кезеңде философиялық трактаттар деп атап жүр. Өзі де ақ патшаның тарапынан қудалау мен қуғындау көрген Абай жазған жырларын ең алдымен жан досының атынан жариялап, кейіннен ұлылық екенін сезгеннен соң ат-шапанын беріп, өз атына қайта көшіргені мәлім. Ол өлеңдері өзінің көзі тірісінде баспа бетін көрді. Жинақ болып шықпаса да, ауыл молдасы Мүрсейіт Бікеұлына сіздің жазуыңыз хұсни екен деп, қол ақыңды беріп тұрамын деп көшіртіп алады. Абай ауылынан ұзатылған қыздардың жасауы ретінде сол Мүрсейіт көшіріп берген өлеңдер жиһазды дәстүр болыпты. Қазіргі кезде ұлы Абайдың өлеңдерінің сол хаткер жазған бес көшірмесі сақтаулы. Сондай-ақ, ұлы ақынның өз қолымен жазған дүниесінен ұлы Әбішке жазған хаты мен Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы туралы деген қолжазбасы ғана бар екен. Енді жоғарыда айтып өткендей көптеген қолжазбасы патшалық заманның тергеп-тексеруінен жоғалып кеткен. Амал жоқ, ондай шақта өзінің төл туындырларын Абайдай ақылды адам кейінгі ұрпақтар тауып алсын деген оймен жасыруға тиіс. Сөйтіп, жуырда ғана Абайдың қара сөздері көмілген орын табылыпты.
Сол қара сөзбен жазылған ғақлияларының бірінде Абай атамыз былай депті: Рас, бұрыңғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған. Бірақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері ... ... ... ... ... 8
0.1 М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы
Абайтану мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 М.Әуезовтің көркем шығарма арқылы Абайды таныту бағыты ... ... ... ..20
2 М.Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеудегі
еңбегінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 М.Әуезовтің 40-50 жылдардағы әдеби, ғылыми шығармашылығы ... ... .31
2.2 Абай жолы роман-эпопеясындағы Абай тұлғасының жасалуы ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік мәдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің бірі - М.Әуезов. Ол - әлемдік құбылыс. Әуезов ғасырлар бойы жиналып келген қазақ топырағындағы асыл құнарлардың жарқырап қайта көрінуінің үлгісі. Ауыз әдебиетіндегі сарындар, мотив, идея, тіл өрнектері, бояулар Әуезов дүкенінде қайта жаңғырды. Қазақтың реалистік әдебиетіндегі халықтық арнадан, ұлы Абай айдынынан нәр алған М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрдің тереңдеп, сіңгенін танытты.
Ұлы Абайдың данышпандығын әлемдік деңгейде танытқан Мұхтар Әуезов өзінің бүкіл шығармашылық ғұмырын бабамызға арнап өзі де сол арқылы ұлылардың санына қосылды. Заманымыздың заңғар қаламгері ақын жөнінде: Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта өзінің өзіне өлім жоқ, сөзіне заман-дәурен шегі жоқ. Біздің дәуірімізге әрі бұрыңғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек заман үшін де тарих аспанындағы бір тұрақты нұр болып, шырқау бармақ [1, 82], - деп жазған екен.
Абайды тану жұмысы көлемі, сан-сапалы, ғылымдық жолмен тек қазан революциясынан кейін ғана барынша қолға алынды.
Бірақ бұл сөздерге қарап, революциядан бұрын Абай жөнінде ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы адымдары революциядан бұрын басталған. Бұл жөнінде Абайдың ақындық еңбектері үшін түрлі боп жайылып тарағанын еске алу керек.
Бірінші жолы - баспа арқылы тарауы; екіншісі - халық арасына ауызша жатталып, әнмен аралас тарауы; үшіншісі - қолжазба түрінде әр көлемді жинақтар боп, көшіріліп тарауы. Және осылайша ақын шығармаларының оқушы, тыңдаушы жұртшылыққа мәлім болуымен бірге, Абайдың өмірі мен ортасын, еңбектерінің әр алуан сипаттарын, өз шамасынша, көпшілікке мәлімдеп отырған үлкенді-кішілі танытқыш сөздерді, деректерді де еске алуымыз керек.
Бұл соңғы айтылған жайлар, жоғарыдағы ескертуіміз бойынша, Абайдың революциядан бұрын қаншалықты танылғанын аңғартады [2, 14-15] - дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Сөз жоқ, Абайтану саласындағы жазушының ғұмыр бойы ізденістері екі салада қатар жүргізілді; оның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнағандығы белгілі.
Сөйтіп, әдебиет майданына 1917 жылы 20 жасында келген Мұхтар Омарханұлы Әуезов, проза, драматургия жанрларында өндірте қалам тербеді. Көркем әдебиетте ерекше із қалдырды да, тамаша аудармашы, кең тынысты кемел ғалым дәрежесіне көтерілді. Әрі, қоғамдық жұмыстарды қоса атқара жүріп, тұңғыш рет Абайтану ғылымының негізін сала отырып, Орта Азия халықтар әдебиетін ғылыми тұрғыдан зерттеу саласында өзінің айрықша биіктігін жан-жақты танытты. Орта Азия әдебиетінің терең білгірі, үлкен досы дәрежесіне көтерілді. Туысқан халықтар арасында да, өз шоқтығымен жан-жақты танылып, олардың құрметіне, ыстық ілтипатына бөленді. Туысқан, бауырлас елдердің әдеби-мәдени байланыстарының ғылыми тұрғыдан жаңа-жаңа қырларын ашты. Әдебиеттер байланыстары тарихында қайталанбас, өшпес із қалдырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. М.Әуезов Абай арқылы бүкіл қазақ даласын, санасын, салтын, мәдениетін, өнерін, намысын, батырын, шешенін танытты. Абайтану саласында М.Әуезовтен басқа да зерттеуші, ғалымдар А.Нұрқатов [3], М.Қаратаев [4], Б.Кенжебаев [5], Т.Нұртазин [6], З.Ахметов [7], Ә.Байтанаев [8], Е.Лизунова [9], Л.Әуезова [10], Б.Шалабаев [11], З.Кедрина [12], Р.Бердібаев [13], З.Қабдолов [14], Ш.Елеукенов [15], Р.Нұрғали [16], З.Тайшыбай [17] зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жазушылар Л.Арагон, А.Стиль, А.Фадеев, Н.Тихонов, Ш.Айтматов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Н.Погодин, Т.Ахтанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев Абай жолы роман-эпопеяны ұлы шығарма деп таныды. Академик Қаныш Сәтпаев бұл туындыны қазақ өмірінің энциклопедиясы деп бағалады.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Демек, диплом жұмыс тақырыбын алудағы негізгі мақсатымыз - М.Әуезов негізін қалаған Абайтану ілімінің ғалым тарапынан қаншалықты деңгейде зерттеліп, тексерілгендігін анықтау, сол арқылы Абайтанудың ғылым ретіндегі жүріп өткен жолына баға беру болмақы.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы - кіріспеден және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.Әуезовтің Абайтанудағы әдеби шығармашылық ізденістері
1.1 М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы әдеби шығармашылығындағы Абайтану мәселелері
Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазіргі Семей облысының Абай ауданында (бұрыңғы Шыңғыс болысы) 1897 жылғы 28 қыркүйекте дүниеге келген. Әкесі Омархан, атасы Әуез - екеуі де хат танитын сауатты, бала тәрбиесін салғырт қарамайтын сарабдал, салиқалы адамдар. Атасы Әуез немересін өз бауырына басып, әлпештеп тәрбиелейді. Мұсылманша, түркіше үлкен оқуы бар, айналасына қадірі Әуез Құнанбай ауылының жазғы, қысқы көші-қоны бір, Абай мен көңілдері жақын, қаты сыйласқан адам екен. Мұхтардың аталары XIX ғасырдың бас кезінде Орта Азия жақтан кеп, Тобықты руына сіңіп кетіпті [18, 58].
Балалық шағы ауылда өтеді. Бір күні кешкісін ас алдында атасы Мұхтарды қасына шақырып алып, оқуға жараған-жарамағандығын сынамақ болып р дыбысы бар сөздері айтқыза бастайды. Себебі ең алғашқы сабақ құранның Бісмиллә и рахман ир рахим... деген сөздерді жаттаудан басталады.
Қасиетті сөзге тілі келмей жатса, оған қай молда шыдар. Тағы бірде, оны қасына алып, қолындағы қалың қолжазбадағы араб әріптерін көрсете бастайды. Бұл кітап - Абай өлеңдерінің жинағы екен. Немерелері ұлы ақынның өлеңдерін жақсы көріп өссін деп те ойлайды. Атасы молдаға ұқсап, таң атқаннан күн батқанға дейін кітаптан бас алғызбайды. Күні бойы жаттағандарын кешкісін атасы мен әкесіне айтып кетеді. Табиғат жан дүниесіне ғасырда бір кездесетін талант пен ақыл-парасат ұрығын ұялатқан балдырғанның тұтқыр зердесіне қазақ көркем сөзінің шұғылалы күні осылай қонады. Тағдыр дара туған Мұхтарға қаз тұрып, тілі шыға, Абай аулы академиясына түсіп, оны үздіксіз бітіріп шығу бақытын жазған [19, 51-58].
Мұхтар Әуезов өмірінің соңына дейін Абайтану курсымен шұғылданды. Абай мен Әуезовтің рухани сабақтастығының басы олардың сөйлеу тіліндегі рухани тұтастықта жатыр. Абай шығармашылығында сөздік қордың бәрі де Мұхтар Әуезовтің сөздік қорының үйірінен табылады. Бірақ құрғақ қайталанбайды, қайта сыңғырлап аққан бұлақтай үйлесім тауып, өнерлі тілге айналады. Абай поэзиясындағы ақындық тіл М.Әуезовтің прозасында жаңарып кестеленіп барып түрленіп қолданысқа түскен тілдегі табиғи үйлесімді танимыз. Әрине, бұл тіл өнерінің күшімен пайда болған рухани құбылыс.
Абайдың адамгершілік мұраты Мұхтар Әуезовтің ғылыми творчестволық ізденістерінің рухани тамыздығына айналғанын, әрине, екі алыптың адамгершілік мұраттарының үйлесім тапқан рухани сабақтастығынан табамыз.
Абай мөн Әуезов арасындағы рухани сабақтастықты, әсіресе Абайдың дүние танымын танып білу жолындағы ізденістерінен ғана сезіне аламыз. Абай мен Әуезовтің заманы бір. Абай ғұмыры отаршыл үкіметтің қазақ елін жабайылардың қолымен тұншықтыру саясаты салтанат құрған тұста өтсе, Мұхтар Әуезов те сол заманда жиырма жылдай өмір кешті. Осы заманның жақсылы-жаманды шыңдық ауқымында өсіп, қалыптасу үстінде болды. Бұл ерекшелік әсіресе, Мұхтар Әуезовтің Абай мұрасын ғылыми творчестволық деңгейде яғни ғылым мен шығармашылық саласында қатар алып зерттеулерінен анық көрінеді [20, 164].
Абай ұшар биікке жетті, ұлтының ұлы да ұлағатты сөзіне айналады. Төрт жылдық медреседе оқу тоқып, үш ай орыс мектебінде дәріс тыңдап, өз бетімен араб, парсы тілдерін еркін меңгеріп, бозбала шығында жастығына қарамай, ел-жұрты би сайлаған Абай ресми құжат, деректерді салыстыра тізгін тартсақ, қазақ даласыдағы Рухани биліктің басы, Билердің соңы. Соңғы Би Жаңа әдебиеттің басы [21, 6].
Абай сөзі халық ішінде қалай кең таралса, ол жөніндегі ғылыми көзқарас, еңбектер де сондай тыныс ашты. Бұл да болса, алып ақынға деген ұлттық ықылас белгісі. Абайтану қазақ мәдениетінің, ғылымның дәстүрлі, тамырын, терең жіберген саласына айналды [2, 18].
Мұхтар Әуезов Қазақстандағы социалистік құрылыстың әр кезеңнің көрсететін жиырмадан астам пьеса, бірталай әңгіме мен повесть жазды. Өмірінің соңғы жиырма жылын қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаев жайындағы романға арнады.
Мұхтар Әуезов алдымен Абай өмірі мен шығармаларын зерттеп жинады. Ақын шығармаларының толық жинағын жариялауды тиісті ресми орындар алдына қойып, Абайдың тарихи орнын анықтауға ұмтылды. Жас ғалымның мәселені әуелі тікелей тарихшы ретінде Абайдың өмірбаянын зерттеуден бастауы да жай нәрсе емес-ті. Өйткені тұңғыш рет жазылған Абай өмірбаяны - абайтану мен Абай жолы эпопеясының да тарихи желісінің ірге тасына айналғаны жұртшылыққа танымал нәрсе.
Мұхтар Әуезов Абай жайында материалдар жинағанда тарихи романдар авторының талайы-ақ біле бермейтін өзгеше бір жәйттерге тап болды. Өйткені, Абайдың өмірі мен еңбегі түр-түсі мен сипаты жолында қағазға түскен немесе жарияланған бірде-бір дерек, өзінің жеке архиві мен күнделігі, хаттары мен мемуарлары, тіпті замандастарының ақын жайында хатқа түскен естеліктері сақталмаған. Ақының өміріне байланысты деректер мен романның бүкіл оқиғаларын Абайды көзімен көрген жақын білген ұзақ уақыт бойына ауызба ауыз сұрап, әңгімелесу арқылы жинауына тура келді. Абайдың әр алуан замандастарының айтқандарын салыстыра отырып, көп нәрсені өз ойымен топшылайды. Әлдеқашан бел асып кеткен көштің жұртына кешігіп жеткен жолаушы жылтыраған бір қызғылт шоқ тауып ап, тұтатпақ боп үрлемей ме жаңағы естеліктерді шашау шығармай сақтау да сондай еді [22, 17].
Материалдар жинап жүріп, Абайдың достарымен, сырластарымен, бұрын қастық жасаған жауларымен де әңгімелесіпті. Олардың ішінде Абайдың тұрғыластары да, солардың ұрпақтары да бар екен. Соншама ізденудің арқасында болашақ қаһарманы жайында аса көп материал жинағаны соншалық, Горькийдің: ‡ндемей қалуға ықтиярың жоқ нәрсе жайында ғана жаз, - деген ұлы өсиетін іштей қайталап айта беруден танған жоқ. Тіпті қазіргі Абайдың балалық және жастық шағы жайындағы роман тәмәм болған соң да со кітапқа кірмей қалған материалының көп екенін байқапты. Материалдың молдығы еңбегінің сәтті шығуына септігін тигізді [23, 14-16].
Абай мен Әуезов деген тақырыпты сөз еткенде Мұхтар Әуезовтің Абайдың өмірі мен Әуезовтің Абайдың өмірі мен өнерпаздық жолын танып-білуге қосқан үлесі көбірек айтылады. Мұның өзі екі үлкен сала. Бірі Әуезовтің Абайтануға, яғни Абайдың өмірі мен творчествосын, оларға қатысты мәселелерді баяндайтын ғылыми еңбектерін, зерттеулері мен мақалаларын талдап бағалау. Екіншісі - Әуезовтің көркем шығармаларында Абай бейнесін суреттеуі, оның заманын, өмір жолын, ақындық, ағартушылық, қоғамдық, қызметін сипаттап көрсетуі, яғни жазушының Абайға арналған пьесасы, опералық либреттосы, киносценарийі, әсіресе төрт томдық Абай жолы атты дәуірнамасы төңірегінде айтылған, әлі де айтылуға тиісті жайлар, қорытылған ой-пікірлер. Айтылған екі салаға жататын мәселелер аса маңызды екені талассыз. Себебі Мұхтар Әуезовтің көркем шығармаларында да, ғылыми еңбектерінде де Абай тақырыбы ең басты орын алғаны белгілі.
Абай өмірбаяның жазып, тұңғыш толық жинағын даярлаумен қатар Мұхтар Әуезовтің монографиялық еңбегі автордың көрсетуінше, 1925 жылы Ленинградта аяқталған. Осы еңбектен Мұхтар Әуезов жалпы қазақ ақындары өмірін жете білмей тұрып, бұл ақындар шығармаларының табиғатын толық танып білу ісі қиынға түсетінін өз тәжірбиесінде мықтап ұғынған осы себептен де: ақындардың өмір тарихын білсек, соның әр қайсысы өмір сүрген заманның тірі пішінді белгісін тауып алғандай боламыз, - деп ескертеді. Яғни зерттеуші әрбір ақын өмірін терең білу сол ақын шығармасын талдауда ол өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік болмысын танудың өзекті желісін, кілтін тапқандай пікір білдіреді. Демек, Абайға дейінгі қазақ ақындарының өмірбаянын зерттеу ісін қолға алғанда, оны қай тұрғындан зерттеу мәселесі жайлы өзіндік ой тұжырымы мен дербес пікірін біршама қалыптастырып қалған қалпын танытады. Бұл болашақ ғұлама ғалымның бойындағы ғылыми зерттеу ісіне даярлықтың сол тұста-ақ биік деңгейде болғандығын аңғартады.
Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми өмірбаянында жатқаны мәлім. Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза отырып Мұхтар Әуезов абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Бұлай етпегенде, Абай өмірбаянын жазуға кірісудің өзі қиынға соғары мәлім еді. Себебі Абайдың жаңа типтегі ақын, қоғам қайраткері боп қалыптасу процесін көрсету үшін сол дәуірдің тарихи шындығын яғни жасаған әлеуметтік ортасы мен араласқан адамдарын, руларын, билік атаулары мен жер аттарын, ақын шығармалары нәр алған бұлақтарын, Абай мұрасындағы жаңа бағытты, соны көзқарасты тудырған әлеуметтік мотивтерді, әсіресе, Абай өлеңдерінің жазылу себептерін т.б. көптеген қосалқы мәселелерді қамту қажет еді. Бұларды тұтас қамту, дұрыс шешімін, бағыт-бағдарын табу жазушыдан зор даярлықты, қуатты творчестволық ізденісті талап етті.
Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып шығуы арқылы Мұхтар Әуезов келешекте абайтану саласында зор көлемде жүргізер зерттеу жұмыстары үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды.
Абай мұрасын зерттеушілердің ішінде алғаш рет ұлы ақын шығармаларымен толық танысып, өмірі жайлы деректерді тікелей сол ортаның ішінде жүріп, тірі архив иелеріннен алып қалған Мұхтар Әуезовке абайтанудың негізін салу сияқты аса абыройлы тұғырға көтерілуін тағдыры да бұйырды. Мұхтар Әуезовтің Абай өмірбаяны мен заманы жайлы деректерді жию, оларды тарихшы ретінде мұқият талдап, дұрыс қорытынды шығару, оларды соңыра эпопеяға тарихи негіз ретінде пайдалану проблемалары абайтану мен мұхтартану саласында жазылған көптеген еңбектерге жеңілдіктер де туғызып отыр. Жалпы қазақ әдебиеті тарихында Абайдай алып тұлғалы ақынның артында архив қазынасы, түрлі жазба деректері қалмаса да, негізінен, тірі архив иесі болған ақын замандастары естелігіне сүйеніп, әуелі, Абайдың ғылыми өмірбаянын қалпына келтіру, соңыра осы ізденістерінің негізінде дүниежүзілік мәні бар көлемдегі көркем туынды жазу - әдебиет әлеміндегі қайталанбас бірегей құбылыс [24, 13].
Мұхтар Әуезовтің 1994 жылы шыққан Абайтану дәрістері атты кітапқа енген Абай мектебінің ақындары деген қолжазба тезисте:
Абай шәкірттерінің дәл осы жөніндегі табыс нәтижелерін айтқанда, олардың бірде-бірі Абай жеткен дәрежеге жеткен жоқ, деп әділетті пікірін де ашып білдірген.
Осы кітаптағы Көкбайдың ақындығы туралы мақаласында оның Абай айналасындағы бар ақынның ішінде суы-ып салма, импровизацияға ең жүйрік ақын болғандығын атап көрсетіп, 1924 жылдан бастап Абайдың өмірбаянын жазушыларға және барлық толық жинағын құрастыруға Көкбай барынша зор көмек көрсеткен еді, деп мол ризашылығын білдіріп, дәріптейді.
Осы орайда Абайдың тікелей төл шәкірті болған Шәкәрім Құдайбердіұлы жайлы ғалымның көзқарас бағасын айта кетуді орынды санаймыз.
Мұхтар Әуезов 1918 жылы Абай журналында жарияланған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында Шәкәрім өлеңдерінің ерекшеліктері туралы қысқа да болса өте дәл, біздің ұғымымызша, өте әділ ой-пікір айтқанын жоғарыда қарастырып өттік. Кейінгі еңбектерінде бұл мәселе сөз болмайды. Оның басы ашық объективті себебі - қызыл белсенділердің Шәкәрімді атып тастап, оның басына қисынсыз қауесет жалаларды үйіп-төгіп, қолдан халық жауы етіп шығарып, бүкіл Абай ұрпақтарын қуғын-сүргінге ұшыратқаны белгілі.
Жазушының көркем туындыларында Кәрім, Шұбар сияқты кейіпкерлер кездеседі. Кейбір оқырмандар, әдебиетшілер осы кейіпкерлердің прототипі Шәкәрім деп түсінеді.
"Егемен Қазақстан" газетінде осыдан аз уақыт бұрын жарияланған бір мақалада бірер кісілердің куәлік сөзі бойынша қазақтың көрнекті қайраткері Әлімхан Ермеков Мұхтар Әуезовке: Кітаптарыңда Шәкәрімді жағымсыз етіп бейнелепсің - деп, реніш білдіргенде, ол Абайды арашалап жарыққа шығару үшін амалсыз жасадым ғой деген екен. Мұнысын Ә.Ермеков те жөн көріп, ризашылығын айтқан екен деген сияқты сөздер жазылған болатын. Бұл ауыз-екі айтылған әңгімелер ғой.
Әрине, әркімнің әрқалай түсініп, жорамал жасай беруіне кесе-көлденең тұрудың да жөні жоқ. Дегенмен көркем шығарманың өзіндік ерекшелік, артықшылық мүмкіндіктері мол.
Тарихи тақырыпқа жазылған туындыларында автор көптеген танымал кісілерді өз есімімен атап, түстеп түгендеген. Ал баз бірінің атын да, затын да өзгертіп жіберуге мәжбүр болған. Бірақ солардың ешбіріне ол Шәкәрім деп ат қойып айдар тақпаған. Сондықтан да ой-қиялымызды он саққа жүгіртуге ерік бергенімен, жазушы тарих алдында дат Шәкәрімнің әруағының алдында да өзінің азаматтық, адамшылық ар-ұжданына дақ түсірмей, таза қалпында сақтап қала алған деп ойлаймыз.
Егер әлгі аталған мақаладағы сөздер ақиқат айтылған болса, несі бар, атасына рахмет, сол арқылы асыл азамат сондай қитұрқы саясаттың заманында қара ниет, көр тақым белсенділердің кәрінен Абайды да, белгілі мөлшерде өз басын да арашалап аман алып қалды ғой. Бірақ соның өзінде, біздің түсінігімізше, ешкімді де, әсіресе, Шәкәрімді де қаралап, жығып беріп отырған жоқ.
Мұхтар Әуезов 1918 жылы жазған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында: Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Ахмет Мәметов, Бекет Өтетілеуов, Омар Қарашевтерді атап, олардың кей өлеңдеріне тоқталып, ақындық ерекшеліктеріне теориялық тарихи тұрғыдан шолу түрінде қарастырып өткен. XX ғасырдың бастапқы кезеңіндегі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері болып саналатын бұл ақындарды өлеңдерінің мазмұн-мағынасына, өрнек үлгісіне қарай үш түрлі негізге, жіктерге бөліп саралағанын жоғарыда айтып тоқталған едік.
"Кейін 1923 жылы Ақ жол газетінің 4-ақпандағы № 270 санында жарияланған: Ақаңның елу жылдық тойы (юбилейі) деген мақаласында Ахмет Байтұрсыновтың өмір жолы, қоғамдық-әлеуметтік қызметін, әдеби-ғылыми еңбектерін кеңірек сөз етеді. Сол кезеңдегі халықтың ой-санасының оянып, жетілуіне, жастардың оқу-білім бұлағынан сусындауына Қазақ газеті мен оқу кітаптарының тигізген орасан мол әсер-ықпалын айта келіп, автор: Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұран - Қырық мысал, Маса, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымагаи қайраты - біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын... Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ақаңды өзінің басшысы деп санайды деген өзінің әрлі де нәрлі қорытынды ойын ақтарып салады.
Мұхтар Әуезов жоғарыда аталып өткен 1928 жылғы Өз жайымнан мағлұмат атты өмірбаянын Смағұл Садуақасовтың анкета түрінде қойған сұрақтарына орай жауап сияқты етіп жазган екен. Онда қазақ жазушыларынан, алдымен, Абайды сүйетіндігін айтып, түсінік береді де: Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындығының қара қордалы ауылында туып, Езропадағы мәдениет пен сұлулық сарайына оратылып барып жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп сезгендей боламын. Мағжан - культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай. Бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып, кундегі өмірдің керегін терген ақын болмайды, заманынан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет - әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз - Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін - деп, Мағжан Жұмабаевтың ақындық ерекшелігі жайлы ілгергі айтқан ой-пікірін жалғастырып, қосымша үстемелеп айқындай түскен.
Мұхтар Әуезовтің творчествосының биік нысанасы да жеткен асқаралы асу шыңы да Абай тақырыбы, Абай әлемі болғандығы сөзсіз. Күллі әлемге айдай анық бұл жәйді тәптіштеп жатудың жөні жоқ. Әйтсе де, көпшілік оқырманға жете мәлім бола қоймаған әлгі Өз жайымнан мағлұматта жазылған автордың жан сыры іспетті кейбір ой-пікірін еске ала кетелік:
Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз қазақ деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар сияқты. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен барабар болатыны бар - деп жазады.
Иә, енді бұдан артық не айтуға, қалай айтуға болады, бәрі жеріне жеткізе айтылған ғой.
Жазушы бүкіл өзінің творчествосына, барлық болмыс бітіміне Абайдың еткен әсер-ықпалын, үлгі-өнегесін үнемі, жазған өмірбаян, мақала-зерттеу, сөйлеген сөз, баяндамаларында айтып отырған. Өзі Абай туған топырақта туып-өсіп, бір судан нәр татып, шөл басып, бір ауамен тыныстаған екі алыпты айырып бөлуге еш мүмкін емес. Ел арасында ауызша айтылып жүрген Абайды Абай еткен - Мұхтар, Мұхтарды Мұхтар еткен - Абай деген сөздің мәтелге айналып кетуінің өзі-ақ көп жәйді аңғартып тұрса керек.
Мұхтар Әуезов ең алғашқы жазған осы өмірбаянында арғы аталарының ертеден Құнанбай аулымен құдандалы жекжат болып сіңіп кеткендігін, өзінің әкесі мен атасының Құнанбай балаларымен, Абайдың өзімен дос көңілде болғанын айта келіп: ...ауылда өткен балалық уақытымда әкелерімнің үнемі оқытатыны Абай өлеңдері болатын... Содан ел қыстаудан көшкенше күндіз-түні өзі үйде болған уақытта Абай өлеңдерін жаттатып, соны ылғи айтқызып, тыңдап, жақсылап жаттап алмаған жерлерімді қайтадан отырғызып, қайта жаттатушы еді... Сонымен бір қыс, бір жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып едім, - деп жазады.
Бұл, әрине, бостан-бос кеткен жоқ, Абайдың өлеңін жақсы көрдім, бәрін ұқпасам да, ұйқасының өзі де қызықтырғандай әсер ететін - деп өзі айтқандай, болашақ суреткердің бойына сүтпен кіріп, сүйекке сіңе берген ғой. Сондықтан да болар Семей семинариясында оқып жүріп, 1918 жылы Жүсіпбек Аймауытовпен бірге Абай атты журнал шығарып, оған Абайдың өнері һәм қызметі, Абайдан соңғы ақындар деген мақалалар жазып жариялаған еді. 1922-1923 жылдары Ташкентте университетте оқып жүрген кезінде Шолпан журналын шығарысып, Абай творчествосы туралы кең, мол сөз ететін Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі атты тарихи, әдеби сын зерттеуін жариялайды. Онда келешек ғұлама ғалым қазақ әдебиетінің тарихын Абайға дейінгі және Абай дәуірі деп боліп, шолу жасаған. 1924-1925 жылдары Семей қаласында түрлі оқу орындарында әдебиет тарихынан дәріс бере жүріп, Таң журналында Абайдың басылмаған сөздерін жинап-теріп жарыққа шығарып, Семейдегі Географиялық қоғамның басшыларының бірі ретінде Абайдың қайтыс болуының 20 жылдығына арнап екі-үш күнге созылған үлкен әдеби кеш өткізіп, баяндама жасаған.
Міне, бұлар Мұхтар Әуезовтің келешекте өзі бастап, өз қолымен көтерер Абайтану атты әдеби-ғылыми, зәулім сарайдың іргетасын қаласудағы алғашқы қаз қадам аяқ алыстары ғана еді. Абайтанудың айдын шалқар теңізіне құйыла бастаған таудан аққан тас бұлақтар еді.
Осы 1918 жылдан басталған еңбек жазушы өмірінің өн бойына ұзақ жылдар еш үзілмей үнемі жалғасып, түрден-түр ашып, толығып, толысып отырған екен. Жазушының өзі Абай және Абай жолы романдарын қалай жаздым? - деген мақаласының 1959 жылғы басылымында: Создание романов Абай и Путь Абая - любимое дело едва ли всей моей творческой жизни десе, ең соңғы 1961 жылы жарияланған Қазіргі роман және оның геройы атты мақалада: Аяулы Абайыммен қоштасқаныма, міне, екі жыл - деп, нақтылап атап көрсетеді.
Мұхтар Әуезов осы 40 жылдан астам уақыт аралығын-да жасаған қыруар ерен еңбегін жәй атап қана шығар болсақ, ол алдымен Абай шығармаларының толық жинағын 1933, 1939-40, 1945, 1957 жылы құрастырып жариялады. Оның ішінде ақын еңбектерінің 40 проценттейін өзі іздеп тауып енгізген. Орыс тіліне аудартып, бірнеше дүркін 1936, 1940, 1945, 1951, 1958 жылдары жеке жинақ етіп жариялатады. Өзбек, қырғыз, татар, қарақалпақ, ұйғыр, түркмен т.б. шет ел тілдерінде кітап болып шығуына көп еңбек сіңірген.
Ақынның ғылыми өмірбаянын көп ізденіп, төрт рет қайта-қайта үстемелеп, өңдеп, толықтырып жазып шықты. Ол туралы автор: ...Өмірбаянды жазу ғылыми еңбек, зерттеу болатын. Оны оп-оңай ала салып, тізе салған кісі жоқ. Сондықтан 1927 жылдан бері қарай қайта-қайта үстеліп, түзеліп келеді. Дұрысталып, өсіп, тереңдеп келеді - деп жазған екен.
Мұхтар Әуезов Абайдың тұңғыш толық шығармалар жинағын құрастырып, текстологиялық жұмыстар атқаруы мен Абай өмірбаянын жазу арқылы абайтану саласында болашақ зор көлемдегі ғылыми зерттеулер жүргізуге айтарлықтай қор жасап алды. Бұған нақтылы айғақты дәлел - көп жылғы ғылыми зерттеулерінің қорытындысы ретіндегі Абай мұрасы жайлы монографиясы мен Абай жолы эпопеясы арасында іштей байланысып жатқан сабақтастықты еске алсақ та жетіп жатыр.
Мұхтар Әуезов 1922 жылдан бастап Абай шығармаларының толық жинағын құрастыру, Абай өмірбаянынан деректер жинау, ақын мұрасы жайлы ғылыми мақалалар жазып, Абай өмірі мен творчествосын баспасөзбен дәріс оқу орны арқылы насихаттау жұмыстарын қатар жүргізеді. Осы көп салалы күрделі жұмыстар арасында, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазуда әуелі қандай жол жан-жақты ойластырып, анықтап алады. Соңыра Абай өмірбаянын сан рет қайта жазу үстінде осы ұстанған жолдарын дамыта отырып, өз танымының өзгеру, жетілу деңгейіне сәйкес үнемі қолданып отырғаны Мұхтар Әуезовтің әдеби-мемиоралды музейінің архив деректері мен салыстыра қарағанда барынша айқындалып отыр. Оларды саралай қарағанда төмендегідей мағыналы жіктерге бөлінеді.
Мұхтар Әуезов Абайдың бастан кешкен қайталанбас өмір жолындағы ақын санасына өз таңбасын қалдырған әр түрлі әлеуметтік ірі оқиғалар тарихымен тереңірек танысқан сайын, олардың ақын шығармаларындағы көрінісін аша түсуге ерекше ден қояды. Абай жасаған әлеуметтік ортаның шындығы мен ақын өлеңдеріндегі басты сарындардың үндесуін байланысын ашып отыруды - биограф өзінің зерттеуінде шешуші тетік ретінде ұстанған. Осы ерекшелік, әсіресе өзінің көп жылға созылған зерттеулерінен соң жазылған Абай жолы эпопеясын жазу үстінде Абай шығармаларын эпопеяының іргелі өзегі етіп: Әрбір көркем терең ойлы шығармасы әлеуметтік тартыстың үлкен бір құралы, тарихтық акт есебінде туып, қалыптасып отырады. Эпопеяда Абай өлеңдерінің жазылу, туу себептерін суреттеген жерлерінде де, Абай шығармаларының нәр алар әлеуметтік, басты сарындары тікелей ақын өмірімен, ол араласқан әрқилы әлеуметтік оқиғалармен іліктес туындап жататын құбылыстар екеніне айрықша мән беріліп отырған.
Абай өлеңдеріндегі белгі берер басты әлеуметтік сарындардың негізін, ақын өмір сүрген заман шындығынымен, онда орын алған тарихи оқиғалармен сабақтастыра отырып ашуды, Абай өмірбаянының 1924-1927 жылдары жазылған нұсқасында-ақ қолданған болатын-ды. Бұл процесс соңыра қайта жазылған Абай өмірбаянының жаңа нұсқаларында молығып, қоюлана түскен.
Алғаш, 1933 жылы жарияланған Абай өмірбаянының тұңғыш нұсқасында биограф ақынның творчестволық өнерпаздық жолының басталуы мен соңыра бастан кешкен түрлі әлеуметтік оқиғаларға араласқан өмір жолына байланысты 13 өлеңіне сүйенген. Бұл өлең - үзінділер жай алына салмай олардың аталу себебі Абай араласқан әрқилы оқиғалар желісімен ұштасып, кейбіреулерінің жазылу себептері де ашыла түскендей.
1940 жылғы Абай өмірбаянында және осыған қосымша ретінде берілген деректерінде жалпы саны 24 өлең қамтылған. Алғашқы өмірбаянмен салыстырғанда бұл жолы да 8 өлең аты жаңадан қосылған.
1945 жылы жазылған, бірақ әлі күнге дейін жарияланбанған Абай өмірбаянының үшінші нұсқасында ақын шығармаларын қамту сан жағынан да, сапа жағынан да молыға түскен. Абай өмірінің әрқилы кезеңінде бастан кешкен оқиғалар - ақын жанын тебіретуден туған өлеңдеріне өшпес із қалдырып отырғаны тереңірек байқалады. Биографтың Абай өмірі жайлы ақын шығармаларының өмір шындығынан туындап, негіз алған идеялық көздерін дөп басып тануы да тереңдей береді. Мұхтар Әуезов енді Абай ұстанған гуманистік ағартушылық, ұстаздық жолмен айналысқан кезеңдерінде пайда болған шығармаларының өзекті сарынын да ақын араласқан оқиғалар шындығымен жалғастыра отырып табуға ұмтылады.
Абай өмірбаянының ең соңғы рет қайта жазылған төртінші нұсқасында ақын өлеңдерін қамту күрт кеміді. Себебі ақын өмірбаянына тән көптеген деректер, немесе кейбір өлеңдердің жазылу тарихы Абай жолы эпопеясы жемісінде айтылғандықтан әрі соңғы жазылған өмірбаянды тағы да тың редакциядан өткізіп, екшеуге байланысты шегерілгені байқалады. Бұған Абай өмірбаяны ұтпаса ұтылмаған, қайта тұжырымдалып жұмырлана түскен. Мұхтар Әуезов Абайдың ғылыми өмірбаянының барлық нұсқаларын ақын өмірімен тығыз байланыстырды [25, 77-80].
Мұхтар Әуезов биограф ретінде Абайдың дүниетанымы мен рухани өсу жолындағы өзгерістер сырын туған халқының салт-сана болмысымен, ақын өмір сүрген тарихи әлеуметтік орта шындығымен бірлікте алып қарастырады.
Бұлай ету - Абай өмірбаяны жазу үстінде ұстанған жетістіктердің бірінен саналмақ.
Абай өмірбаянында барлық нұсқасына тұтас барлап қарасақ, ақынның балалық шағынан өмірінің соңына дейін бастан кешкен ғұмыры түгелдей сол тұстағы қазақ елінің тарихымен, саяси-әлеуметтік өзгерістермен етене байланысып өрілген, іштей іліктесіп жатқан өмірді көз алдымызға келтіреміз. Абай әрекеті - ақындық-әлеуметтік қызметі негізінен қазақ даласына жаңа ереже еніп, қоғам тұрмысы мен салт-санада болып жатқан өзгерістер тұсында өтуіне биограф ақын өмірбаянын жазу үстінде ерекше мән берген. Абайдың ата-бабалары мен ақын дәуірін сөз еткенде, қоғам өмірінде өріс алып отырған саяси-әлеуметтік орта шындығымен, заман, уақыт талабы тудырып отырған түбірлі тарихи өзгерістермен бірлікте алып қарау аса қажетті шарт етіп алынған.
Мұхтар Әуезов Абай өмірбаянын жазуды 1924 жылдан бастап шындап қолға алған кезге дейін-ақ ақын өмірі жайлы тобықты ішіндегі арғы-бергі ел әңгімелері мен ірілі-ұсақты болып өткен оқиғаларда, ата-баба шежіресінен хабардар, олардың шет жағасын өзі де көріп, біліп, жастай санаға сіңіре өскен артықшылықтар болатын-ды. Абай шығармаларында үлкен суреткерлікпен бейнеленген өмір шындығының көрінісі, оған ақын үкімі айтылған әлеуметтік сарыны басым ойшыл, жаңашыл поэзияны терең танып білудің бірі саласы Абай өмірбаянын білуге әкеп соғатын-ды. Осыны кімнен болса да ерте сезініп, Абай бастан кешкен ғұмырдың өзекті желілерін қайта тірілтіп, ғылыми тұрғыдан өз қалпына келтіру міндеті тұрғанын түсінді. Мұхтар Әуезов қазақ әдебиеті тарихында теңдесі жоқ тарихи орны бар ұлт ақынының ғылыми өмірбаянын жазуды алғаш рет қолға алғанда осы бір үлкен жауапкершілікті ұғына білді. Абай өмір сүрген орта мен қым-қуыт әлеуметтік оқиғаларға толы ақынның өмір жолын шама келгенше, асырмай да, жасырмай да шыншылдықпен көрсету үшін, зор даярлық жұмыстарын жүргізуге кірісіп те кетті. Қолға ілінген беймәлім деректердің ғылыми тұрғыдан сырын ашып, оларды Абай атқарған ақындық-қоғамдық қызметіне сәйкестендіріп беруге күш салды.
Абай өмірбаянын сан рет өзгерте жазып, уақыт өткен сайын дәуір талабына сай талассыз іздену, соны деректер көзін еселеп табу арқылы оны жаңғыртып кіріп, тереңдетіп отырудан жалықпады. Азға қанағат етіп, орта жолда тоқтап қалуға көнбейтіні: Өмірбаянды жазу - ғылыми еңбек, зерттеу болатын. Оны оп-оңай ала салып, тізе салған кісі жоқ. Сондықтан 1927 жылдан бері қайта-қайта үстеліп, түзеліп келеді. Дұрысталып өсіп, тереңдеп келеді, - деп арнайы ескертуінде де көп мән болатын-ды. Яғни кеңестік дәуірдегі Абайдың бірегей биографы болған Мұхтар Әуезов ұзақ жылдар бойы Абай өмірбаяны жөнінде деректерді жинау, сұрыптау жолында Абай жолына аса қажетті көл-көсір тарихи деректер көзінің іргесі де қаланып жатты.
Абай өмірбаянының әр нұсқасын жазуға оралған сайын көптеген өзгерістер ендіріп отырған. Бұрын кедергі бар деп ендірген көптеген деректерді, ол жайлы өз танымына сынмен қарап тастап отырса, жаңадан табылған соңғы деректерді жаңа таным тұрғысына барынша екшеп, елеп алды. Биограф танымының тереңдеуіне байланысты бұл өзгерістердің бәрі де Абай көзқарасының қалыптасу, даму жолындағы өмір процестерімен, ақын өлеңдеріндегі әлеуметтік сарындармен сабақтастыра отырып көрсетуді мақсат етті. Міне, Абай өмірбаянын жазу жолындағы осы өзгерістердің себеп-салдарына үңгіле қарасақ, Мұхтар Әуезовтің ғалымдық, жазушылық лабораториясының сырына да біршама қаныға түсеміз.
Абай өмірбаянының соңғы нұсқаларын жазу тұсында биограф қолына жинақталған мол деректерді биік талғам арқылы алғашқы екі нұсқадағы басымырақ сөз болатын Абай заманындағы феодалдық-патриархалдық үй-іші жайлы көріністерді, ақын өмірін, заманын тануға тікелей қатысы жоқ деректерді батыл алып тастап отырғаны байқалады. Олардың орнына жаңа таным негізінде жаңадан сұрыпталып, талғап алынған соны деректерді ендіруге күш салады. Абай өмірін көрсетуге лайықты деректерді жаңа таным тұрғысынан талғап, таңдап алудағы осы жолды лайықтап ұстанған биограф соңыра Абай өмірбаянын жазуға ұмтылған С.Мұқанов, Ә.Жиреншин, Ә.Ысқақов еңбектеріне жазған арналы пікірлерінде олардың Абай өмірбаянын көрсетуге арналған кейбір деректерді таңдап алудағы кемшілік жайларын көрсете келіп: Ата тек ақын өскен ортаны екі-үш атадан бергі заман арқылы көрсетуге болады. Онан арғының өмірбаян үшін түкке керегі жоқ, - деп бір кезде аз болса да өзі қол артқан, кейінірек кейбір зерттеушілердің Абай өміріне тікелей қатысы жоқ ата тегін, ұзын сонар ру шежіресін санамалап отыруды сынға алады. Ал Әдхам Ысқақовтың Абай өмірі деген қолжазбасына жазған сынында: Өмірбаянның ішінде ақын Абай мүлде жоқ деуге болады, - деп Абайдың өмірі мен ақындық жолын көрсетуге тікелей қатысы жоқ деректерді тоғыта беруіне әрі ол деректер тобының ескі дүниетаным шеңберінде баяндауына қатаң сын айтады. Биограф өз еңбегіне де осы талап тұрғысынан келеді де басы артық, Абай өміріне тікелей қатысы жоқ кейбір жанама деректерді ақын мұрасын неғұрлым тереңдеп жаңа қырынан ашқан сайын екшеп отырған. Әсіресе, бұл әрекет Абай өмірбаянының ең соңғы нұсқасын жазу үстінде мықтап орын алғанын көреміз.
Абай өмірбаянының бірінші, екінші нұсқаларында ақын өмірін, не шығармаларын танып білуге, тереңірек түсінуге қатысы жоқ, тек жанама деректерде кейбір оқиғаларға байланысты аты аталатын көптеген кісілер ұшырасады. Соңғы нұсқаларда осыларға үлкен сұрыптау жүргізіп, Абай өмірі мен шығармаларына тікелей қатысы барлары ғана іріктеліп алынады.
"Абай өмірбаянының алғашқы нұсқаларында ақынның орыс достары Михаэлис, Долгополов, Гросс, Леонтьев т.б. атқарған қызметін, ақын дүниетанымына әсерін бағалаудағы алғашқы танымдарының өз дәрежесінде болмауын биограф ерте сезініп, бұрынғы танымына батыл түзетулер ендіре бастады. Осы жолдағы жаңа танымы тек Абай өмірбаяны мен Абай жолында ғана көрінбей, абайтану бағдарламасында да өз көрінісін тапты" [25, 75].
"Сонымен қатар Мұхтар Әуезов айтқандай, Абайдың екі бірдей нәрден, яғни Шығыс пен Батыстан сусындағаны рас, сонымен бірге басы ашық нәрсе сол Абай ең алдымен, әуелде жақсы жайлау өзгеше бір қоныс қазақ деген топырақ пен ортада жапырақ жайған биік шынар емес пе? Мың жылдық алып бәйтеректің құнарлы топырақта ғана тамыр жая алатындығы сияқты, Абайдай кемел ой иесінің бой көрсетуі XIX ғасырдың соңғы ширегіндегі рухани жаңғыруды аңсаған қазақ қоғамында ғана мүмкін еді. Басқаша айтқанда, қазақ аталатын ұлттың, қалыптасқан мәдениеттің соған дейін қорланып қалған мақсат-мүддесі, үміті мен күдігі Абай болып сөйледі, Абай өлеңдері мен қара сөздері арқылы сыртқа вулкан болып шықты. Бұл тұрғыдан алғанда Абай жинақы құбылыс. Ол бір Алланың қолдауымен XVIII, XIX ғасырлардың қаһарлы сынынан аман-есен өтіп, өте алмай қалған халықтар да бар. олардан да күрделі XX ғасырдың табалдырығына аман-есен жеткен қазақ деген ымырасыз талдауға алып, сынап-мінеуге хақылы тұлға дәрежесіне көтерілген адам, яғни болашақтан үміті зор, бірақ оған даярлығы аз, бойында күш-қуаты мол, бірақ оны орнымен жұмсауға олақ халықтың қиын-қыстау сәтінде жанашыр ұстазы болып сөйлеген тұлға" [26, 118].
Осы күнімізді ол кісі қатты аңсады. Өзі жете алмаса да, рухы жетті. Бүтін қазақ әдебиетінің, оның ішінде жазба дүниенің негізін қалаған классик Абайдың бүкіл ойы мен жан дүниесі тек біздерге арналған. Өйткені, ол адамзаттың Абайы болды. ...Маймылдан өстік деген әңгімені сол уақытында-ақ жоққа шығарып дәледеп берді. Содан соң қазақ та адам баласы ғой деп толғанып, өресі биік өлең жазды, қалың ақыл мен ғақлия толы қара сөздерін қалдырады. Билікке де араласты, болыс та болды. Сол қызметінің барлығында тек әділдік пен туралық жағында ғана тұрды [27].
Дүниежүзілік мәдениетке өзінің зор үлесін қосқан сазгер, күйші, ақын, философ Абай өмірінің соңғы кездерінде Шығыс пен Батысты оқып, көңіліне тоқып, қорытуы арқылы әйгілі қара сөздерін жазады. Оны зерттеуші ғалымдар кейінгі кезеңде философиялық трактаттар деп атап жүр. Өзі де ақ патшаның тарапынан қудалау мен қуғындау көрген Абай жазған жырларын ең алдымен жан досының атынан жариялап, кейіннен ұлылық екенін сезгеннен соң ат-шапанын беріп, өз атына қайта көшіргені мәлім. Ол өлеңдері өзінің көзі тірісінде баспа бетін көрді. Жинақ болып шықпаса да, ауыл молдасы Мүрсейіт Бікеұлына сіздің жазуыңыз хұсни екен деп, қол ақыңды беріп тұрамын деп көшіртіп алады. Абай ауылынан ұзатылған қыздардың жасауы ретінде сол Мүрсейіт көшіріп берген өлеңдер жиһазды дәстүр болыпты. Қазіргі кезде ұлы Абайдың өлеңдерінің сол хаткер жазған бес көшірмесі сақтаулы. Сондай-ақ, ұлы ақынның өз қолымен жазған дүниесінен ұлы Әбішке жазған хаты мен Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы туралы деген қолжазбасы ғана бар екен. Енді жоғарыда айтып өткендей көптеген қолжазбасы патшалық заманның тергеп-тексеруінен жоғалып кеткен. Амал жоқ, ондай шақта өзінің төл туындырларын Абайдай ақылды адам кейінгі ұрпақтар тауып алсын деген оймен жасыруға тиіс. Сөйтіп, жуырда ғана Абайдың қара сөздері көмілген орын табылыпты.
Сол қара сөзбен жазылған ғақлияларының бірінде Абай атамыз былай депті: Рас, бұрыңғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған. Бірақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz