Қазақ өлеңдеріндегі табиғат тақырыбы (М.Мақатаев, К.Мырзабеков өлеңдері негізінде)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Көркемдік мұраты . шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Кеңшілік өлеңдеріндегі туған жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Ақын өлеңдеріндегі елжандылық пен отансүйгіштік ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 М.Мақатаев поэмаларындағы ел мен жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 70
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Көркемдік мұраты . шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Кеңшілік өлеңдеріндегі туған жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Ақын өлеңдеріндегі елжандылық пен отансүйгіштік ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 М.Мақатаев поэмаларындағы ел мен жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 70
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясы ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында дамудың жаңа белесіне көтерілді. Осы жылдар ұлттық әдебиетімізде өзгеше өрнегімен, қайталанбас қолтаңбасымен із қалдырған М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, Ж.Жақыпбаев, М.Отаралиев, К.Мырзабеков сияқты ақындар поэзия әлемінде жарқырай көрінді. Бүгінде аталған ақындардың барлығы өмірде жоқ. Жарқ етіп өмірге келіп, жалт етіп өмірден өтсе де, артында мол мұра қалдырып, ұлттық әдебиетіміздің тарихынан ойып орын алған жылдың июнінде талантты ақындар шығармашылығы күн өткен сайын оқырмандар мен зерттеушілер назарын өзіне аударып келеді. Солардың бірі – Кеңшілік Мырзабеков. Ақын туралы зерттеулер арнайы айтылған пікірлер тым аз. Соған қарамастан, 1987 жылы жарық көрген «Советтік Қазақстан Жазушылары» атты библиографиялық анықтамалықта Кеңшілік жөнінде қысқаша ғана мынадай мағлұмат берілген: «Кеңшілік Ағытайұлы Мырзабеков 1946 жылдың 6 июнінде Торғай облысы, Жанкелдин ауданының Ақшығанақ ауылында туған. 1964 жылы туған ауылында орта мектепті бітіргеннен кейін Қостанай облыстық «Коммунизм таңы» газетіне қызметке орналасқан. Творчестволық алғашқы қадамы мектеп қабырғасында басталған. Оның тырнақалды өлеңдері мектеп шәкірті кезінде облыстық, өлкелік (сол кездегі «Тың өлкесі» газеті) газеттерімен бірге «Ленпншіл жас», «Қазақ әдебиеті» сияқты республикалық басылым беттерінде де жарық көрген. 1967 жылы ол «Лениншіл жас» газетіне әдеби қызметкер болып ауысқан. Содан бері республиканың баспасөз орындарында қызмет істеп келеді. «Жетісу», «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газеттерінің редакцияларында істеген. Қазір творчестволық қызметте.
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша Кеңшілік пен Мұқағали шығармаларындағы табиғат тақырыбы бұған дейін арнайы зерттеу обьектісіне айналмай, бірен-саран рецензия, пікірлер арқылы сөз болып келуі, алып отырған тақырыбымыздың қазақ әдебиеттану ғылымындағы өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. К.Мырзабеков С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.
Кеңшілік Мырзабековтің алғашқы өлеңдер жинағы «Іңкәр дүние» деген атпен 1972 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген. Оның өлеңдері орыс тіліне аударылып «Юность» журналында, «Поэзия» альманахтарында жарияланды» [1, 437].
Ақын өмірі мен шығармашылығы жөнінде бұдан басқа да айтылған пікірлер баршылық. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.Қирабаев алпысыншы жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан, өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде К.Мырзабеков есімін ауызға алады. Ал әдебиеттанушы сыншы Б.Ыбырайымов – С.Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Кеңшілікті де атаған.
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша Кеңшілік пен Мұқағали шығармаларындағы табиғат тақырыбы бұған дейін арнайы зерттеу обьектісіне айналмай, бірен-саран рецензия, пікірлер арқылы сөз болып келуі, алып отырған тақырыбымыздың қазақ әдебиеттану ғылымындағы өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. К.Мырзабеков С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.
Кеңшілік Мырзабековтің алғашқы өлеңдер жинағы «Іңкәр дүние» деген атпен 1972 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген. Оның өлеңдері орыс тіліне аударылып «Юность» журналында, «Поэзия» альманахтарында жарияланды» [1, 437].
Ақын өмірі мен шығармашылығы жөнінде бұдан басқа да айтылған пікірлер баршылық. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.Қирабаев алпысыншы жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан, өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде К.Мырзабеков есімін ауызға алады. Ал әдебиеттанушы сыншы Б.Ыбырайымов – С.Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Кеңшілікті де атаған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Советтік Қазақстан жазушылары. Био-библиографиялық анықтамалық. –Алматы: Жазушы, 1987. – 736 б.
2 Мақатаев М. Күнделіктер. –Алматы: Жазушы, 1991. –43 б.
3 Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. – Алматы: Жазушы, 1970. – 152б.
4 Әшімбаев С. Азаматтыққа адалдық: Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар / Құраст.Ш.Бейсенова. – Алматы: Раритет, 2007. – 336б. – «Алтын қор» кітапханасы.
5 Брюсов В. Ремесло поэта. Избранные сочинение в 2-х томах. – Москва: Художественная литература, 1955, том 2. – 300с.
6 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1970. – 377б.
7 Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1982. – 208б.
8 Жирмунский В.М. Введение в литературоведение: Курс лекций / Под ред. З.И.Плавскина, В.В. Жирмунской. Изд.2-е. – Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 464с.
9 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
10 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: Ахметов З, Шаңбаев Т.). – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
11 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 243 б.
12 Жирмунский В.М. Композиция лирических стихотворении. – Москва: Опояз, 1921, – 350с.
13 Нұрахметов С. Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі. Фил., ғыл., канд., дәреж., алуға дайындалған диссертат. – Алматы, 1994. – 165б.
14 Мырзабеков К. Сәруар. –Алматы: Жалын, 1981. –158 б.
15 Мырзабеков К. Іңкәр дүние. –Алматы: Жазушы, 1990. –336 б.
16 Мырзабеков К. Дүбірлі дәурен. –Алматы: Жалын, 1976. –118 б.
17 Мырзабеков К. Қасиетті қас-қағым. –Алматы: Жазушы, 1985. -133 б.
18 Мырзабеков К. Замандасқа сыр. –Алматы: Жазушы, 1982. –183 б.
19 Иран-Ғайып. Тар дүниеге сыймай кеткен кең ақын // Жалын, 2004. №5.
20 Мырзабеков К. Ауыл мен астана. –Алматы: Жалын, 1984. –142 б.
21 Кеңшілікұлы А. Қарлығаш дәурен. –Алматы: Қаламгер ТЕН, 2003. –180 б.
22 Дәрімбетов Б. Тазару. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
23 Мырзабеков К. Балалық шақ. –Алматы: Жалын, 1986. –158 б.
24 Мырзабеков К. Менің мұңым – махаббат. –Астана: Елорда, 2005. –258 б.
25 Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Өлең – сөздің патшасы. –Алматы: Жазушы, 1991. –216 б.
26 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасы (Жанрлық-стильдік мәселелері). –Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1993. –139 б.
27 Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. -Алматы: Жазушы, 1985. -248 б.
28 Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. -Алматы: Жазушы, 1989. -380 б.
29 Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. –Алматы: Жазушы, 1982. –248 б.
30 Мырзабеков К. Дәуір – дастан. –Алматы: Жазушы, 1983. -138 б.
31 Мақатаев М. Соғады жүрек. –Алматы: Жазушы, 1982.
32 Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. І том /Құраст. Оразақын Асқар. –Алматы: Жалын, 2001.
33 Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. ІІІ том /Құраст. Л.Әзімжанқызы, О.Асқар. –Алматы: Жалын, 2002.
34 Армысыңдар, достарым (Өлеңдер мен поэма). –Алматы: Жазушы, 1966.
35 Мақатаев М. Күнделік. –Алматы: Жалын, 1991.
36 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. – Астана: Елорда, 2001.
37 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. –Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Респуьликалық баспа кабинеті, 2001.
38 Мақатаев М. Шуағым менің. –Алматы: Жалын, 1975.
39 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. –Алматы: Ана тілі, 1996.
40 Мақатаев М. Өмірдастан. –Алматы: Жазушы, 1976.
41 Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. –Алматы: Жазушы, 1982.
42 Серікқалиұлы З. Жандауа. –Астана: Елорда, 2004.
43 Егеубаев А. Сыр мен сымбат. –Алматы: Жазушы, 1981.
44 . Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. ІІ том /Құраст. Л.Әзімжанқызы, О.Асқар. –Алматы: Жалын, 2002.
45 Серікқклиұлы З.Тағдыр және біз. –Алматы: Ана тілі, 1996.
1 Советтік Қазақстан жазушылары. Био-библиографиялық анықтамалық. –Алматы: Жазушы, 1987. – 736 б.
2 Мақатаев М. Күнделіктер. –Алматы: Жазушы, 1991. –43 б.
3 Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. – Алматы: Жазушы, 1970. – 152б.
4 Әшімбаев С. Азаматтыққа адалдық: Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар / Құраст.Ш.Бейсенова. – Алматы: Раритет, 2007. – 336б. – «Алтын қор» кітапханасы.
5 Брюсов В. Ремесло поэта. Избранные сочинение в 2-х томах. – Москва: Художественная литература, 1955, том 2. – 300с.
6 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1970. – 377б.
7 Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1982. – 208б.
8 Жирмунский В.М. Введение в литературоведение: Курс лекций / Под ред. З.И.Плавскина, В.В. Жирмунской. Изд.2-е. – Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 464с.
9 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
10 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: Ахметов З, Шаңбаев Т.). – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
11 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 243 б.
12 Жирмунский В.М. Композиция лирических стихотворении. – Москва: Опояз, 1921, – 350с.
13 Нұрахметов С. Қадыр Мырзалиевтің ақындық шеберлігі. Фил., ғыл., канд., дәреж., алуға дайындалған диссертат. – Алматы, 1994. – 165б.
14 Мырзабеков К. Сәруар. –Алматы: Жалын, 1981. –158 б.
15 Мырзабеков К. Іңкәр дүние. –Алматы: Жазушы, 1990. –336 б.
16 Мырзабеков К. Дүбірлі дәурен. –Алматы: Жалын, 1976. –118 б.
17 Мырзабеков К. Қасиетті қас-қағым. –Алматы: Жазушы, 1985. -133 б.
18 Мырзабеков К. Замандасқа сыр. –Алматы: Жазушы, 1982. –183 б.
19 Иран-Ғайып. Тар дүниеге сыймай кеткен кең ақын // Жалын, 2004. №5.
20 Мырзабеков К. Ауыл мен астана. –Алматы: Жалын, 1984. –142 б.
21 Кеңшілікұлы А. Қарлығаш дәурен. –Алматы: Қаламгер ТЕН, 2003. –180 б.
22 Дәрімбетов Б. Тазару. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
23 Мырзабеков К. Балалық шақ. –Алматы: Жалын, 1986. –158 б.
24 Мырзабеков К. Менің мұңым – махаббат. –Астана: Елорда, 2005. –258 б.
25 Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Өлең – сөздің патшасы. –Алматы: Жазушы, 1991. –216 б.
26 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасы (Жанрлық-стильдік мәселелері). –Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1993. –139 б.
27 Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. -Алматы: Жазушы, 1985. -248 б.
28 Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. -Алматы: Жазушы, 1989. -380 б.
29 Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. –Алматы: Жазушы, 1982. –248 б.
30 Мырзабеков К. Дәуір – дастан. –Алматы: Жазушы, 1983. -138 б.
31 Мақатаев М. Соғады жүрек. –Алматы: Жазушы, 1982.
32 Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. І том /Құраст. Оразақын Асқар. –Алматы: Жалын, 2001.
33 Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. ІІІ том /Құраст. Л.Әзімжанқызы, О.Асқар. –Алматы: Жалын, 2002.
34 Армысыңдар, достарым (Өлеңдер мен поэма). –Алматы: Жазушы, 1966.
35 Мақатаев М. Күнделік. –Алматы: Жалын, 1991.
36 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. – Астана: Елорда, 2001.
37 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. –Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Респуьликалық баспа кабинеті, 2001.
38 Мақатаев М. Шуағым менің. –Алматы: Жалын, 1975.
39 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. –Алматы: Ана тілі, 1996.
40 Мақатаев М. Өмірдастан. –Алматы: Жазушы, 1976.
41 Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. –Алматы: Жазушы, 1982.
42 Серікқалиұлы З. Жандауа. –Астана: Елорда, 2004.
43 Егеубаев А. Сыр мен сымбат. –Алматы: Жазушы, 1981.
44 . Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы. ІV томдық. ІІ том /Құраст. Л.Әзімжанқызы, О.Асқар. –Алматы: Жалын, 2002.
45 Серікқклиұлы З.Тағдыр және біз. –Алматы: Ана тілі, 1996.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Көркемдік мұраты - шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Кеңшілік өлеңдеріндегі туған жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Ақын өлеңдеріндегі елжандылық пен отансүйгіштік ... ... ... ... ... .. ... ... .40
2.2 М.Мақатаев поэмаларындағы ел мен жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясы ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында дамудың жаңа белесіне көтерілді. Осы жылдар ұлттық әдебиетімізде өзгеше өрнегімен, қайталанбас қолтаңбасымен із қалдырған М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, Ж.Жақыпбаев, М.Отаралиев, К.Мырзабеков сияқты ақындар поэзия әлемінде жарқырай көрінді. Бүгінде аталған ақындардың барлығы өмірде жоқ. Жарқ етіп өмірге келіп, жалт етіп өмірден өтсе де, артында мол мұра қалдырып, ұлттық әдебиетіміздің тарихынан ойып орын алған жылдың июнінде талантты ақындар шығармашылығы күн өткен сайын оқырмандар мен зерттеушілер назарын өзіне аударып келеді. Солардың бірі - Кеңшілік Мырзабеков. Ақын туралы зерттеулер арнайы айтылған пікірлер тым аз. Соған қарамастан, 1987 жылы жарық көрген Советтік Қазақстан Жазушылары атты библиографиялық анықтамалықта Кеңшілік жөнінде қысқаша ғана мынадай мағлұмат берілген: Кеңшілік Ағытайұлы Мырзабеков 1946 жылдың 6 июнінде Торғай облысы, Жанкелдин ауданының Ақшығанақ ауылында туған. 1964 жылы туған ауылында орта мектепті бітіргеннен кейін Қостанай облыстық Коммунизм таңы газетіне қызметке орналасқан. Творчестволық алғашқы қадамы мектеп қабырғасында басталған. Оның тырнақалды өлеңдері мектеп шәкірті кезінде облыстық, өлкелік (сол кездегі Тың өлкесі газеті) газеттерімен бірге Ленпншіл жас, Қазақ әдебиеті сияқты республикалық басылым беттерінде де жарық көрген. 1967 жылы ол Лениншіл жас газетіне әдеби қызметкер болып ауысқан. Содан бері республиканың баспасөз орындарында қызмет істеп келеді. Жетісу, Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті газеттерінің редакцияларында істеген. Қазір творчестволық қызметте.
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша Кеңшілік пен Мұқағали шығармаларындағы табиғат тақырыбы бұған дейін арнайы зерттеу обьектісіне айналмай, бірен-саран рецензия, пікірлер арқылы сөз болып келуі, алып отырған тақырыбымыздың қазақ әдебиеттану ғылымындағы өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. К.Мырзабеков С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.
Кеңшілік Мырзабековтің алғашқы өлеңдер жинағы Іңкәр дүние деген атпен 1972 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген. Оның өлеңдері орыс тіліне аударылып Юность журналында, Поэзия альманахтарында жарияланды [1, 437].
Ақын өмірі мен шығармашылығы жөнінде бұдан басқа да айтылған пікірлер баршылық. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.Қирабаев алпысыншы жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан, өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде К.Мырзабеков есімін ауызға алады. Ал әдебиеттанушы сыншы Б.Ыбырайымов - С.Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Кеңшілікті де атаған.
Дегенмен, зиялы жұртшылық тарапынан ерекше ілтипатқа ие болған ақын шығармашылығы қарапайым көпшіліктің қолынан түспес дүниесіне бірден айналып кете қоймағаны белгілі. Нақты бір шығармашылықтың дер кезінде бағалануы оқырманын тарихи дәуірдегі эстетикалық талғамына, интеллектуалдық деңгейіне де байланысты. Олай болса, ақынның шығармашылығын талдай отырып, бұл мәселенің де сырларын ашу мүмкіндігі туады.
Бүгінде оқырман көпшіліктің жүрегінен жол тауып, қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының біріне айналып отырған ақындарымыздың бірі әрі бірегейі - М.Мақатаев. Ақынның дүниеден өткеніне де отыз жылдай уақыт болып қалды.
Көзі тірісінде ұсынған кітабы жарыққа шықпай қалмаған автордың бірі - Мұқағали. Атап айтқанда, "Ильич" (Поэмалар, 1964), "Армысыңдар, достарым" (Өлеңдер мен поэма, 1966), "Қарлығашым, келдің бе?" (Өлеңдер, 1967), "Мавр" (Өлеңдер мен поэма, 1969), У.Уитмен "Шөп жапырақтары" ("Ұлы ақындар кітапханасы" сериясы, аударма (1969), В.Шекспир. "Сонеттер" ("Ұлы ақындар кітапханасы" сериясы, аударма (1970), Данте. "Құдіретті комедия" (бірінші бөлімі "Тамұқ", аударма (1971), "Дариға-жүрек" (өлеңдер мен поэма, 1972), "Аққулар ұйықтағанда" (Өлеңдер мен поэма, 1974), "Шуағым менің" (Өлеңдер мен поэма, 1975), "Өмірдастан" (Таңдамалы, 1976).
Есептеп көрсек көзі тірісінде он бір кітабы оқырманға жол тартыпты. Мұқағали 1976 жылы қайтыс болды. Таңдамалысын өз қолымен дайындап, көріп кетті. Бастапқы кездері араға бірер жылдар түскені демесеңіз, жыл сайын - бір кітаптан (1969 ж. - екеу). Осыған қарағанда, сырқат меңдеткен өмірінің соңғы кезінде жазылған жаңа жырлары мен толғауларына дейінгі негізгі шығармаларын ақын көзі тірісінде жарыққа шығарып үлгергені байқалады. Таралымы жағынан да тапшылық көрмегені аян (әрқайсысы он мыңнан). Қойын дәптерінде қалған сол жаңа қолжазба мұрасы мен бұрынғы кітаптарына енбеген (қайта бір ораламын деді ме, дәлірегі - негізінен автор өзі енгізбеген) туындыларынан құрастырылған "Өмір - өзен" кітабымен (20 мың дана) Мұқағалидың екінші ғұмыры - мәңгілік ғұмыры басталған. Күні кешелер Мемлекеттік сыйлықпен жоғары бағаланған "Аманат" кітабына дейінгі аралықта "Бәсіре", "Зов души", "Соғады жүрек" қос томдығы, "Шолпан", үш томдық шығармалар жинағы сияқты қыруар қайта басылымдар ырыздығы жатыр. 1988 жылы Фаризаның алғысөзімен жарыққа шыққан "Қош, махаббат" (әңгіме-хикаят, пьеса, мақалалар) жинағының өзі (60 мың дана), күнделік деректері қазақ әдебиеті үшін құбылыс болмағанымен, құдіретті ақынның парасат-байлығы, ізденіс өрісі қаншалықты кеңдігін және ақын мұрасына деген ел ықыласын дәйектей түсер көрсеткіштер.
2001 жылы Жалын баспасынан ақын О.Асқардың құрастыруымен ақынның төрт томдық шығармалар жинағы әр қайсысы 5000 дана таралыммен толықтырылып, тұтастандырылып басылып шыққандығын шыққандығын да естен шығармағанымыз жөн.
Олай болса, Мұқағалидың артында қалған мол мұрасы талай зерттеулерге өзек болып, қарымды ойға қанат бітіретіндігі анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің алға қойған негізгі мақсатымыз - К.Мырзабеков пен М.Мақатаев шығармашылығындағы табиғат, пейзаждың жасалу ерекшелігін анықтау, ақындардың дара қолтаңбаларына талдау жасау.
Теориялық және практикалық маңызы. Әдебиетті зерттеу тәжірибесінде белгілі бір ақынның, не жазушының шығармашылығын суреткер өмірден өткеннен кейін, араға біраз уақыт салып барып зерттеу ұтымды деген пікір қалыптасқан. Мұндай тұжырымның белгілі дәрежеде шындыққа сәйкес келетіні күмәнсіз. Өйткені, қандай шығарманың да құндылық деңгейіне қатал сыншы уақыт. Кезінде әдебиет сынында мақталған туындылардың уақыт өте келе әсерін, тартымдылығын, тіпті құндылығын жоятындары да болды. Әрбір жаңа қауымның көркем шығармаға жаңа биіктен, тың көзқараспен баға беруі заңды. М.Мақатаевтың сөзімен айтқанда:
Нағыз бағалаушылар әлі алда. Жылдар өтеді, жаңа ұрпақтар келеді, біздің әрқайсысымызды өз орнымызға солар қояды. Ежелден солай болып келген, солай болады, бола береді де. Мен өзім жайында мынаны айтам: мен ХХІ-ғасыр ұрпақтарының құрдасымын. Бәлкім, одан әрідегі ұрпақтардың туысымын да... [2, 5], -дейді.
Дегенмен, әдеби шығармаларды жариялаған кезеңінен тым алыстап кетпей тұрғанда ізін суытпай талдаудың да өзіндік ұтымдылық жақтары жоқ емес. Бұл тектес еңбектерде зерттеуші өз обьектісін неғұрлым соны да қызғылықты материалдарды молырақ қамтиды. Сондықтан ол зерттеу мүмкіндігінің кейбір артықшылықтарын пайдалана алады. Мұндай жағдайда қазіргі әдебиеттану мен өнертанудағы аса зәру мәселе шығармашылықты психоаналитикалық тұрғыдан талдауға, туындының оқырманға берер әсерінің негізгі факторларын айқындауға қажет материалдарды жинаудың мүмкіндігі мол болады. Белгілі бір суреткердің тірі жүрген замандастарының, жолдастарының, жалпы әдеби қауым өкілдерінің пікірлері шығарманың табиғатын, ерекшелігін тануға көмектесетіні сөзсіз.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін гимназия, лицей, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ әдебиетінің тарихын және авторлық ауыз әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын оқыту барысында, аталмыш пәннен үйірме, факультатив сабақтарда көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, өзара тармақталған екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 Көркемдік мұраты - шындық
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері
1960-1980 жылдар аралығындағы қазақ өлеңінің өшпестей өрнек салған сілемдері туралы ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, қаламгерлер шығармалары жөнінде ой өрбіту үшін әуелі сол дәуірдің бастан өткерген уақыт тынысына, әлеуметтік тұрмыс жағдайына, қысқартып айтқанда Ұлы Отан соғысынан бұрынғы ұлттың басынан өткерген саяси ақуалының көрінісіне де назар аударған жөн. Өлеңде тақырыпты тудырушы - орта, қоғам екені ақиқат болса, өлең формасын тудырушы тақырып пен мазмұн екендігі де шындық. Ақынның көңіл күйіне әсер, ықпал еткен жағдай өлеңнің ырғақ екпініне ықпал етпек. Яғни өлеңді өмірдің өзі деген тұрғыдан қарағанда ізденіс жолындағы қазақ әдебиеті жанрының қай түрі болмасын осы уақытта елеулі өзгерістерге түсіп, мазмұн мен формалық жағынан байыды. Оған уақыт талабы айрықша әсер ететіндігінің маңызы зор екендігі сараланады. Саясаттың соңынан әдебиетімізге айтарлықтай өзгерісті ағын алып келген Ұлы Отан соғысы әсері әрбір ақынның өлең әлеміндегі жан жүйесіне жол бастады. Бұл жылдардағы поэзияда дәстүр жалғастығы болды ма, қандай жаңа ізденістер бар, мазмұн мен түр жаңалығы қаншалықты дәрежеде көрініс таба алды деген ақын-жазушылар мен сыншылар екі түрлі пікірлік-позицияны ұстанғаны туралы сөз болады. Атап айтқанда ондай пікірлер М.Қаратаев, кейінгі жылдардың өкілі А.Егеубаев және тағы да басқа ғалымдардың ғылыми-зерттеу мақалалары, монографиялары сияқты елеулі еңбектерінен көрініс табады. Аталмыш жылдар тақырыбын туындыларында көтерген ақындардың ізденістері соғыстан кейінгі жылдардағы халық шаруашылығын жырлайтын әдебиеттен бастау алды.
Бұл - С.Мұқанов, Қ.Аманжолов, А.Тоқмағанбетов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Қ.Бекхожин, Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов сынды көрнекті ақындардың әр алуан өлең жинақтарының жарық көрген кезеңі деген сөз. Осы шоғырдың соңынан әдебиетке қосылып, өлеңдерінен жаңа ұшқын көріне бастаған Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, К.Мырзабеков, Қ.Жармағанбетовтар да өз жинақтарын ұсынғандығы басты назарға алынады. Әсіресе 1948-1955 жылдар аралығы бір буыннан екінші буынға ауысу процесі жүрген өзгеше кезең екендігін сыншы М.Дүйсенов Шамамен шартты түрде айтсақ, қазақ поэзиясының үш-төрт буыны бар деп көрсетеді [3, 5]. Осындағы үшінші буын Ғ.Қайырбеков пен Ө.Нұрғалиевке дейінгі аралықты қамтиды. Яғни олардың ең соңы екі-үш кітап беріп үлгергендер деп көрсетсе, ғалымның бұл пікірін С.Әшімбаев Бұл буынның өз үнін танытып үлгеруі 1965 жылға дейінгі уақыт екендігіне көз жеткізуге болады. Оған Тұманбай, Сағи, Қадыр, Мұқағали, Жұмекен т.б. алпысыншы жылдардың о жақ, бұ жағында поэзия босағасын аттағандар жатады. Ал төртінші буын өкілдері алпысыншы жылдардың екінші жартысында көріне бастайды деген пікірі бұл ойларды айқындай түседі [4, 201]. Сондықтан, осы уақытқа дейінгі зерттеу немесе монографиялық еңбектерді алып қарағанда 1960-1970 жылдар аралығындағы поэзияны зерттеген әдебиетші ғалымдар көптеп табылса, 1960-1980 жылдар аралығы зерттеушілері саусақпен санарлықтай аз екендігі де ескеріледі.
Тақырып аясындағы жыл аралығы ақындары, туылған жылдарымен есепке алынып: Н.Ахметбеков, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ә.Шалабаева, С.Сейітов, Қ.Жармағанбетов, М.Хакімжановалардан соң, Қ.Шаңғытбаев, А.Әбдікәрім, М.Байсейітов, Т.Бердияров, Е.Әукебаев, Ө.Жайлауов, М.Жаманбалинов (балалар әдебиеті), Т.Әбдірахманова, Ғ.Жұмабаев, мен кейінгі толқын З.Шүкіров, А.Шамкенов, Ғ.Қайырбеков, Ә.Жәмішов, І.Мәмбетов, С.Жиенбаев, Ә.Дүйсенбиевтер әдеби ағымдағы тақырыптар мен форма, түр, пішінді эстафета сияқты бірінен-біріне берілгендігіне тоқталады. Аталған алдыңғы буын ағалардың соңынан М.Мақатаев, Ә.Абайділданов, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжмеденов, М.Айтхожина, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ө.Нұрғалиев, М.Сатыбалдиев, Ф.Оңғарсынова, С. Баймолдин, С.Иманасов, Д.Қанатбаев, Ж.Қыдыров сынды қазақ поэзиясының талантты толқыны ере түскендігі жөнінде хабардар еткен.
Елуінші жылдардың басынан басталған поэзиядағы кезең алмасу немесе ақындық лабораторияның қарқынды ізденіс жылдары өз басынан мазмұндық-пішіндік көркею кезеңін өткерген. Осы көркею кезеңін қалай айқын көрсету керек деген сауалға орай ой ұғынықтылығы мен жиырма жылдық тұтастыққа көз жеткеру мақсатында, зерттеу желісін негізінен ізденісті өлеңдер жүйесіне құрып, көтерілген тақырыпты айқындайды.
Поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі туралы түрлі сыншылардың пікірлеріне сүйене отырып поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі мәселесіне де аз-кем тоқталып өтуге болады. Ақындар туындыларының мазмұнын ұлттық дәстүрмен шебер ұштастырумен қатар, жарасымды жаңа формалар мен түрлер табуда қазақ, араб, орыс өлеңдерінің өлшемдері сабақтасып келіп отырады. Осы мәселелерге орай айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылады. Әрі өлеңдегі өзгерістер нышаны жөнінде де сөз болады. Бұл жөнінде В.Брюсов Поэзиядағы өзгеріс - үнемі, тынбай жаңа түр іздеу, адамның ойын, сезімін дәл, терең, әсем бейнелейтін құралдар табу дейді де, сол өзгерісті тудырушы құралдар ...тіл, үн, бейне. Ақын соларды жақсы білуге, сезуге, орынды және жарасты қиыстыруға тиісті. Әдебиетке келген әрбір жаңа ақын оған өзімен бірге жаңа сөз, жаңа ырғақ, жаңа бейне ала келеді. Сонымен бірге бұрынғыны өңдейді, ұстартады, ілгерілетеді, дамытады [5, 182] деп өзінің ғылыми тұжырымын ортаға салады.
Зерттеу жұмысының негізгі ұстанар бағыты - лирика. Лирика, - дейді З.Қабдолов, - (грекше lyra - ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) әдебиеттің Аристотель заманынан келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі [6, 312], - десе, В.Белинский лириканы өнердің барлық элементін бойына сіңірген нағыз өнер туындысы ретінде танып, оған поэзия деген айдар тағады. Ғалымның осы пікірін Ә.Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия (1960) деген кітабында талдап, түсіндіреді. Ал араб және қазақ поэзиясын салыстыра зерттеген Ә.Дербісәлі форма іздеудегі ақындық шеберліктер жөнінде көңілге қонымды ой айтады. Әсіресе, ерекше қарастыратыны араб өлең өлшемдері. Олар: тауил (ұзақ, созылыңқы), басит (кең, мол), камил (толық), рамал (жүгіргіш), хафиф (жеңіл), мутақариб (із тастаушы), уафир (мол), мадид (ұзын), хазадж (тарсыл), раджаз (көркемдеу, тақпақтау), сари (жай), мунсарих (еркін, бос), мудари (мударлық), муқтадаб (қысқа), мутадари (толассыз). Қазақ өлеңдерінде осы араб өлең өлшемдерінің біршама элементтері кездеседі. Ұлы Даланың ортағасырлық перзенттері Жүсіп Баласағұнның Құдатғу білік, Хорезмидің Мухаббатнама, тіпті Қ.А.Ясауидің Хикметтерінде шығыстың, соның ішінде араб поэзиясына тән нақыштар мол. Ал бұл дүниелер бүгінгі қазақ поэзиясының бастаулары. Мәселен, ірге тасы исламға дейінгі кезеңде қаланған күні бүгінге дейін қолданылып жүрген қасыда (көлемі кішігірім поэма) әдетте елу немесе жүз бәйіттен тұрған тұрпатындағы қиса-дастандар тууына ықпал етті. Осы жанрлық форма да қазақ ауыз әдебиетінде қанат жайып, кейіннен елуінші-жетпісінші жылдардағы өлеңде де түрленіп, түлейтіндігі басты назарға алынған.
Сонымен қатар бәдәуи поэзиясындағы хиджа (сатира), газал (махаббат лирикасы), уасф (табиғатты суреттеу), мадх (мадақ), фахр (өзін-өзі мақтау), риса (элегия), хамрийат (шарап жыры), тардийат (аңшылық суреттері), зухд (діни сарындағы жырлар), нақаид (мысқыл), насиб (әйел сұлулығын жырлау) секілді т.б жанрлар [7, 18-19] қазақ поэзиясының тақырыбына қарай жіктелген. Олар саяси лирика, философиялық лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасымен қоса, ауыз әдебиетіндегі жырлардың бағыттарымен де ұқсас келеді. Жалпы алғанда қазақ поэзиясы славянтілді өлең формаларына қарағанда араб-парсы ғазалдарымен болмыс-бітімі жағынан үйлесімді екендігі кескінделеді.
Тараушада бір-бірімен салыстырыла келтірілген ғалымдардың пікірлерін дұрыс деп қабылдай отырып, Э.Хэмингуэйдің: Айзберг қозғалысының айбындылығы сонда, оның сегізден бір бөлігі ғана су бетіне шығып жатады дейтін Айзберг теориясы айтылады. Яғни өлеңді алып оқығанда алдымен оның мазмұнына мән беріледі, содан соң оның пішінінен және сол пішіннің қандай тәсілдермен құралғанына назар аударады. Қорытындылағанда 1960-1980 жылдардағы поэзия топырағына тыңнан түрен салушылардың формалық ізденiсі жөнінде ең алдымен өлең-өрнегі ерекше ақындарды белгілі бір жылдар аралығына екшеп, даралап және топтап алады. Жұмыстың ізденісі ұғынықты болуы үшін 1960-1980 жылдар аралығындағы халыққа мәлім және беймәлім ақындарды жеке-жеке атап, олардың осы жиырма жыл аралығында жарыққа шыққан туындыларын жалпылама шолу түрінде көрсетуді жөн көредi. Жинақтап айтқанда, сол кездің өзінде қазақ поэзиясы жайында пікір білдірушілер ақындарды: алдыңғы буын, орта буын, жас буын ақындары деп бөле-жара атаған болса, ал бұл үш буынның өлеңдегі көрініс көкжиегі жарты ғасырдан аса уақыт ауқымын қамтыған. Осы жарты ғасырлық поэтикалық уақыттың жиырма жылдық эпицентрі - негізгі зерттеу объектісі.
Сонымен қатар1960-1980 жылдардағы қазақ өлеңдеріндегі бунақ пен буын өлшемдерінің формалық ізденістері де жоғарыда аталған ақындар шығармашылығы негізінде талданып отыр. Орыс ғалымдары көп буынды қатарды: Буын туу табиғаты мен орналасу жағдайына қарай созылыңқы болады. Табиғатына қарай созылыңқы болатын буын деп - созылыңқы дауысты дыбысты немесе дифтонгты дыбысты айтады. Ал орналасу жағдайына қарай болатын созылыңқы дыбыс деп - қысқа дауысты дыбыстан соң екі дауыссыз дыбыстың келуін айтады; бұл екі дауыссыз дыбыс буынды созылыңқы етеді - деп түсіндірсе [8, 266], негізінен буын санынының аз-көптігі, бунақтағы дауысты дыбыстардың орналасу тәртібінен болады. Ал, екі тіркес арасында қосарлана келген дауысты дыбыстар болса, ол буынға созылмалы түр бермейді, керісінше түсіп қалады. Бір қызығы, әдебиет формалары әрдайым дамып, жетіліп отырады деген қағидаға қазіргі қазақ поэзиясының силлабикалық өлең өлшемімен жазылған шығармаларын зерттеу барысында, жаңа элементтер мен детальдарды кездестіргенде көз жеткізеді. Мұндай жаңа форманың тууы соңғы елу жылдың еншісіне тиесілі. Мәселен, латын немесе грек жырлары секілді квантитативті болып келетін араб өлең өлшемі (аруд) созылыңқы дыбыстар мен әрқилы буындардың түрленіп келуінен тұрады (метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың алмасуына негізделеді). Бұл жүйеде қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса, ал екі және үш бунақ жарты өлең (полустишия) түзеді, ал екі жарты өлең міндетті түрде үзілістік арақатынаспен бөлініп, бәйіт деп аталатын өлең формасын тудырады. Міне осындай бәйіттер қазақ өлеңінде ара-тұра кездессе, прозаизмі басым екпінге негізделген тоникалық жүйемен қатар, квалитативті топтың силлабо-тоникалық жүйесі де көрініс табады. Тек айырмашылығы: буын санындағы өлшемдерден, көбіне тармақ соңында келетін бунақтардағы ұйқасым бірлігінен көрінеді. Әр халық поэзиясының тілдік нормасына тән белгілі бір буын өлшемдері болады.
З.Ахметовтың: Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері - жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды өлең, онан да қысқарақ төрт буынды өлең сиректеу кездеседі. Он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни жеті буынды екі тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған болады деген пікірі келтіріліп [9, 132], өлеңнің негізінен 11 буынмен жазылатындықтан, бұл өлшем - өнімді буын өлшемі, ақындар үшін ең қолайлы өлшем екендігі де паймдалады. Ойларын жеткізу үшін қысқа да емес, ұзын да емес болып табылатын аталмыш өлшемді түрлендіріп, дамыту үшін ақындар түрлі ізденістерге барады. Осындай өнімді өлшемді барлық қаламгерлер түрлі формаға салып ұштаған. Мысалы сондай ақынның бірі Ә.Сәрсенбаевта буындық құрылысы мен ұйқастық түзілісі ерекше жырлар бар. Аз буынды түзген Армысың, атамекенім, 14 буынды аәаббвгв егіз ұйқасты жолдарға арнайы семантикалық мағына үстейтін тармақ кірістірілген Мұнайшылар астанасы және егіз ұйқасу тәсілімен қатар, барлық тармақтағы он алты буын өлшемі түрінде қалыптасқан Ақша бұлт сынды дүниелер бар. Солардың бірі Отырарда өлеңі. Әр түрлі буын санды болып келетін бунақтардың өзі алтыншы тармаққа дейін үш бөлікті құраса, жетінші тармақ төрт бөлікті бунақты құраған. Мұндағы ізденіс табы - бунақтарға енген буындардың әрқилылығында. Онда жеті тармақтың буын құрылысында бірнеше бунақтық компоненттер топтасып берілген. Әлденеше бунақтардың топтастырылып бір қатарға осылай берілуін әдеби терминде цезура деп атайды. Яғни бірнеше қысқа тармақтардан (полустишие) құралған ұзын тармақтың арасы ажырымын белгілейтін, әлде жалғастыратын тұрақты сөз жігі - цезура. Ақын мұндай ізденіске эпикалық дәстүрді түрлендіру үшін ғана емес, ауқымды ойларды ұйқасқа бағындыру үшін, қысқасы поэзиялық қасаң шаблон-қалыптан шығу үшін барады. Дегенмен ақын дәл осы жеті тармақты жаппай ұйқастырған. Ол бунақтардағы буынның көбейіп, яки азайғанын, тіпті бунақтардың көбейгенін байқатпай жіберген. Өлеңнің буын формасы қалыптан шығып екпінге (тоника) ыңғайлана бастаған. Осындай көп бунақты тармақтан тұрмаса да І.Мәмбетов, А.Шәмкенов, Ә.Абайділданов, Ғ.Ормановта өнімді тармақ-жол бір-бірімен тұтас жалғасқан үстіне жалғаса береді. Дәл осы қалып ақындар позиясының 60% қамтиды. Үнемі араласып келіп отыратын жеті-сегіз буынды тунындылары ақын жырының 20-30 пайыздық көрсеткішін шамалайды. Ғ.Жұмабаевтың Жылда жапырақ сарғаяды атты өлеңінің сегіз жолдық шумағында бунақтық түрлі түзілістердің қатары ретсіз берілген. Бұл ақын ізденісі, бірақ осы қалып әрі қарай дамып, жетілдіріліп, поэзияда қалыптаса алмаған. Бұл шумақтың буын саны өлшеміндегі сәтсіз ізденістен емес, мазмұн күрделігінен - ақын шешендік өнер мен өмір философиясын ұштастыра алған. Өте аз бунақтарды (4-11 буын аралығында) өлеңдерінде ойнатып беретін - Қ. Жармағанбетов. Созылды ауру үшінші айға атты өлеңінде сындырма тармақ арқылы берілген қайда тіркесі қара өлең ұйқасымымен берілетін шумаққа (үшінші айға, түсімде айға) тіркестіріліп, ондағы бунақтық тізбектер сатылай жүйеленген. Міне осыдан буындық сан мен бунақтық өлшем құбылған. 1-2-4 тармақтар 4 буынды болса, қайталанатын 6-7 тармақтар 2 буынды құраған. Қайнекей ақынның бұл ұйқасқа түскен буындары - құбылмалы, формалық ізденісі өте аз үш буынды тармақтар әкеледі, бір буындық ұйқастар құрайды (Келді күз (екі, бір бунақтан үш буын құрайды), өзенде мұз (үш, бір бунақтан төрт буын құрайды), жерде сыз, аспан сұр, солды гүл, кетті түр); Ұйқас әлсіздігі табиғат пен өмір ұйқастығының философиясын егіздеген жолдарда байқала бермейді. Жалпы алғанда, ақын өлеңдерінде көбіне қолданылатын өлшем жүйесі төрт, бес, алты, жеті, он, он бір буын формасында. Қ.Жармағанбетов, Қ.Жұмағалиев өлеңдерінде аз және көп бунақтар мен буындардың алмасып келуінен 6-11 бунды өлеңдермен қатар 12-15 буынды да өлшемдерді қолданады. Ал Т.Әбдірахманова өлеңіндегі мазмұнға өзгеше мән беру үшін бунақ дәстүрін арнайы бұзатыны айқын байқалады. Ақынның кейде бір шумақ өлеңінде (он тоғыз, он сегіз, жиырма бір, он екі) буындар мен бунақтарды құбылту ізденісі - мазмұндағы ойды қысылып-қымтырылмай еркін жеткеруге жол ашқан. Сол сияқты аталған ақындар замандастарының бірі - Зейнолла Шүкіров. Ол буын мен бунақтың формалық ізденіс сілемдерін салған теңіз жырларында жол сындырып, шумақтағы тармақ санын көбейтіп, буын өлшемін азайтатын әдетін Дала атты өлеңінде де жалғастырады. Бұл өлеңі а-а-б-а ұйқасымен жазылған 15 буынды өлең. Т.Әбдрахмановадан өзгешелігі ұйқасқа түспеген азат жолдағы буын саны қысқа, 11 буын, үш бунақ. Көптеген ақындар осы азат буынды жиі айналдырады, ізденіс обьектісі етеді. Бір тармақтағы бунақтардың бөліну шегарасы - шартты. Ол - ақынның айтуына, ойдың екпініне байланысты. Шумақтағы жолдарды қаншалықты көп тармаққа сындырғанымен, қанша тармақты және буынды өлең екенін айқындайтын - қатал қалыпқа түсірілген ұйқас. Көп жағдайда, бұл - аксиома. Осы тұрғыдан қарағанда көптеген ақындар ерекше ізденіс іздерін көрсете алмаған. С.Жиенбаев болса, көбіне а-б-а-б формасындағы егіз ұйқасты аз буын өлшемін түрлі сындырма-тармаққа айналдырып, сатылама-бунақтар тудырып, бунақ санын араластырып берсе, С.Мәуленов өлеңдеріндегі буын мен бунақ ізденістері Өлмес өмір (Кімсін сен, кімсін сөйле, кімсін, дейді. Ол үнсіз. Ешқайсысын менсінбейді. Ұр кәне, бір, екі, үш тағы. Тұралап тіл қатпаса өлсін мейлі!) атты жырынан көрінеді. Ол жыр жолдарын просодиялық-екпінге құра отырып, әр сөзді буындап бөліп, жеке-жеке тармақ жасайды. Просодия дегеніміз (греч. рrosodia - екпін, дыбыстық қайталау) - тілдегі дыбыстық өлшемнің классификациясын білдіретін өлеңтанудың бір элементі. Мұндай элементтен диалогты шумақ жасамақ болса да, автор әрбір сөзге ырғақ, леп, екпінді салмақ сала келе, тармақ соңындағы бунақтарды өзара ұйқастыруға тырысады. Әрі қаламгердің бұл ізденісі, шындығында оң нәтижесін береді. Тармақтардағы бунақтарды немесе жай тілмен айтқанда, арнайы сөздерді қолдану, ақынның қалыптасқан стилі болғандықтан ол өлең формасын әрлендіре түсетіндей. Ал тармақты шартты паузаға (Ол үнсіз), және де интонациялық-екпінді паузаға (ұр кәне, бір, екі, үш) құру, өлеңдегі дауыс ырғағын айшықтай түседі. Жеке дара алып қарағанда өзінше машақаты көп көрінетін өлеңнің формасы. Бірақ оны өз мақамымен кедір-бұдыр жерлерін жатыстырып оқып шыққанда, кәдімгі (кімсін, дейді-менсінбейді-өлсін мейлі) ааәа ұйқас өлшеміндегі шумаққа айналады. Ақын ізденісі Сұрақ жауап өлеңінен де айқын сипат алады. С.Мәуленовта мұндай аздан көпке қарай жайыла, кейін көптен азға қарай кеми түскен, жасанды немесе арнайы сындырылған тармақ жолдар жиі кездессе, замандасы Ә.Дүйсенбиевтің өлеңдерінде олар айқын көрінеді. Қаламгердің шығармаларының басым көпшілігі аз буынды (7-11) өлшеммен және ааәа, аәаә қара өлең, кезектес ұйқасты тәсілмен жасалатындықтан, ақындық лабораториясынан бірен-саран болмаса формалық ізденіс байқалмайды.
Алғашқы қадамынан-ақ қазақ поэзиясына өзгеше үн, ырғақ, ең бастысы нәзік сезім мен логикалық үйлесім әкелгенін паш еткен лирик ақындарымыз М.Әлімбаев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, К.Мырзабеков, М.Шаханов, М.Сатыбалдиевтерде 7, 8, 11, 13, 15 буын өлшеміне құрылады. Ал Ж.Нәжімеденов өлеңдері С.Ерубаев салған ізбен жүретіндігі, өлеңіндегі тармақ санының ұзын сонар созылуы, бір тармақтағы көп бунақты буын саны 14, 15, 16 тіпті одан да асып кетуі - өлеңдегі ауқымды ойдың шашауын шығармай түйсінуін қиындатып, психологиялық салмақ салатындығы көрінеді. Аталмыш ақынның Бауырына ап тау мен қырды түн қызғанды атты өлеңінде Абай қалыптастырған сегіз буынды шалыс ұйқасты өлеңдер он бір, он екі, он үш буынды өлең өлшеміне айналған. Ақын айтпақ ойдың ауқымдылығына сай ұйқастың көтеретін жүгін азайтқан. Есесіне айтпақ ойдың мазмұнын тереңдеткен. Мұнда 18 буынды бір тармақты өлең - 9 буынды екі жол-тармақ. Сонда бір-бірімен ұйқаспайтын алғашқы екі тармақтан 9 буынды бір шумақ шығар еді (18+18=36:4=9). Ал ол ең кемінде а-ә-а-ә болып шалыс ұйқасар еді. Онда бірде-бір ұйқас жоқ, яғни өлеңде прозаизм басым. Сондай-ақ әдеттегі дәстүрлі шалыс ұйқас бунақтарын алмастырып түсірген. Ұйқастары әр алуан, бай: шалыс ұйқас, егіз ұйқас, қаусырма ұйқас және ерікті ұйқасқа негізделеді. Бес шумақ та 6, 8, 11, 13 тармақтан құралып 4-тен 19 буынға дейін жетеді. Бұл ақынның өзіндік ізденіс-жаңалығы. Ғылым тілімен айтар болсақ экспромт, яки жазбашадағы импровизация [11, 373].
Т.Айбергенов жырларында бунақ пен буын өлшемдірінің формалық ізденісі көп байқалмайды. Бірақ аз буыннан көп буынды өлшемге ізденіс ізін алғаш ерекше нақышпен салғандардың бірі осы дарабоз ақын. Оны мазмұн мен пішін үйлесімін және ой тығыздығын бір форманың бойына сіңістірген Сағынбай барсаң таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап және Аруана жаудың қолына түссе ботасын шайнап өлтіріп деп аталатын өлеңдерінде көрініс тапқан. Бiрiншi өлең шумағынан екiншi өлең шумағының өзгешелiгi - төртінші тармақ тоғыз буынға түсіріледі. Бұл жаңалық - өлеңге ерекше әуен-муза береді. Сонымен қатар, алғашқы шумақтың әр тармақ-жолы үш бунақты болса, екінші шумақтың соңғы тармағы екі бунақ өлшеміне түскені олардың ұйқас жасаудағы әдісіне де әсер еткен. Ал Ф.Оңғарсынованың өлең-өрнегінің күрделі кестесі Тың туралы жыр атты үш бунақты, көп буынды өлеңінде көрініс табады. Ақын негізінде он үш буынымен келетін жолдарды бунақтық дыбыс үстеу арқылы он бес өлшемімен береді. Бұл үстеу буындар - дыбысталу барысында буындардың үндестік заңына сәйкес (ашық буын мен тұйық буын қатар келгенде бір дауысты дыбыс естілмей, түсіп қалады) білінбейді, ал жекелеген жікке бөліп қараған тұста айқындалады. Алғашқы тармақ - кейінгі келетін ойдың бағыныңқылы сабақтас сөйлем-тіркесі, ой диапазонын айқындау үшін кірістіріледі. Сондықтан да бағыныңқылы тармақ бола тұра, мұнда - басыңқы тармақ тіркесінде, шумақтағы ойда басты рөл ойнайды. Бұл өлеңде буын сандары тармақ санына қатысты жұмырланып, жасырын ұйқас түзуге әсер етсе, Медеуде туған ойлар атты толғанысының (ақын толғау, толғаныс деп атамаған) басқа туындыларынан өзіндік формалық-айырым белгілері бар: Қосарлама-үстеме тармақты бұл өлең - ауқымды, ІІІ бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім өз ішінде бес шумақты, ал әр шумақ: бірінші, екінші шумақ бес, үшінші шумақ төрт (бес); бесінші шумақ сегіз сияқты әртүрлі тармақ санын түзеді. Екінші бөлім екі шумақты: бірнші шумақ алты; екінші шумақ он төрт тармақты құраса, ІІІ бөлім топтама тармақты тұтас шумақты құрайтын отыз төрт тармақтан тұрады. Өлеңнің негізгі өлшемі бес буынды тармақтан басталып, он үш буынды және он сегіз буынды болып жүйеленсе, шумақтардағы аллитерациялық әуен (дауысты дыбыстар ырғағы) толымды және толымсыз ұйқастарды жасаған. Дәл осындай ІІІ бөлімді Қасірет пен ерлік жыры он бір буын санымен жүйеленеді. Ондағы ерекшелік бунақ сандары бірдей болғанымен әр тармақта орын ауыстырып тұрады. Осындағы төрт, үш, төрт буынын сипаттайтын ІІ бөлімнің қалыбында буын мен бунақтың ұйқас жасаудағы ізденістеріне тигізген әсері бар.
Он бір буынды өлеңнің хас шеберінің бірі - Қ.Мырзалиев, Өлең - өзге туыстарына тартпай тууға тиісті перзент деп өзі айтқандай [3, 23], қаламынан туған өлең-өрмегін бір-біріне әрқашан да ұқсатпай тоқуға тырысқан, ізденген. Ақынның екі, үш, төрт, жеті, сегіз, он бір, он төрт буынды компазициялық-құрылымды өлеңдері талданады - балалар әдебиетінен бастап, фәлсафалық туындыларына дейін қамтылған.
Өлеңнің бітім-құрылысын жасайтын өлшемнің бірі - тармақты өзге өлшемдерден бөле-жара қарастырса да, оның өзге де дәстүрлі бірлігін сақтайды. Себебі олардың байланысы: Қазақ поэзиясында ырғақ туғызатын - өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері... Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы - тармақ, яғни өлең жолы. (Біз кейде өлеңнің әр қатарын үзіп-үзіп, шашыратып жіберетін қысқа жолдарды емес, белгілі мөлшері бар толық жолды - тармақты айтып отырмыз) [11, 125] деген дәлелді пікірге сүйене отырып, тармақтың өзіндік форма жасап, түрленімге түсуі оның жасалу жолдарын көрсетеді. Себебі 1960-1980 жылдарда тармақ өлшемі түзілісінде айтарлықтай өзгешеліктер болды. Ізденіс Абайдың реформалы өлеңдерінен бастап, Сәкенннің сындыра сызған тармақ жүйелерінен бастау алады. Тармақ, шумақтағы ізденістер Ә.Сәрсенбаевтың тармақ өлшеміндегі Гүл атты өлеңінде келтіріледі. Онда шумақ тармақтары ретсіз орналасып, бір жолға орналасу керек болатын үш буынды бунақтар, ырғақ әуезіне бағынып, әр жолға сындырыла сатыланып беріледі. Прозалық сөйлем тіркесін де еске түсіреді. Сатылана берілгендіктен әр жол арнайы мақаммен оқылу формасына ие болады да, өзінен кейінгі жол-тармақтардың мәнін ашу қызметін атқарады. Негізі қара өлең ұйқасты өлең - 9 жолға түсірілген. Егер оны ұйқас заңдылығына сай тармақта формаға түсірсек: 133=7 буын (а); 34=7 буын (а); 63=9 буын (ә); 5413=11(а); Мұндай буын түрленімі поэзияда өте сирек кездеседі. В.Маяковский мен С. Сейфуллиннің қатал қалыпқа түскен баспалдақты-сатылы тармақтарынан өзгеше: дәстүрлі екпінге құрылған жырмен будандасқан. Демек бұл, аралас буынды және аралас тармақты өлең. Ондай тәсілдер өлшемі бірде көп буынды ауқымды шумақты қамтитын өлеңдерде, немесе осы ойымызға қарама-қарсы өте аз санды буынды тармақтарда кездеседі. Ол Келеміз деген Ә.Тәжібаевтың алты буын уәзінді, егіз тармақты да, үш тағанды тармақтан да құрылады. Шумақтағы үш тағанның жасалуы тікелей екпінді рифмаға қатысты. Мұны ...такая рифма называется перекрестной дейді В.Жирмунский [12, 13-14]. Шумақтағы үш тармақтың ұйқас-екіпінінде екі бірдей егіз үндесіммен қатар, дара тұратын шешуші бір дыбыс болады. Ондағы аа деген егіз ұйқасым бұрыштың екі беті болса, үшінші бұрыштың еншісінде ә әріпі болады. Барлық үш тағанды жырлар да осы формамен бәдізделеді. Сондықтан да мұндай үш жолды зерттеу жұмыста үш бұрышты кезектес тармақ деп атайды. Осы үш бұрышты кезектес тармақты шумақтар М.Мақатаев, Қ.Жұмағалиев, З.Шүкіров, Қ.Шаңғытбаев, Ж.Қыдыров, С.Сейітов, Е.Әукебаев өлеңдерінде кезеседі.
Талантты ақын С. Жиенбаев тармақтың өлшем формасын түрленімге көбірек салған-ды. Туыстық! деп басталатын ақынның өлеңі қазақы менталитетке мәлім негізгі ой өзегін ортаға тастап, сол арқылы жырдың өрімін ішкі үндес дыбыстармен және сыртқы келісті ұйқаспен жалғастырады. Он бір буынды өлеңді алғашқы шумақты егіз ұйқас арқылы берсе, екінші шумақты сатылы сындырма тармақ жасай отырып қара өлеңнің ұйқасымен келтіреді. Ақын әрдайым төрт жолдық шумақ түрін нақтылы сандық өлшемге негіздемейді. Керісінше шумақтағы тармақ санын мазмұн талабына қарай көбейтеді. Өлең түрін жасауда беріліп отырған мәнді күшейту үшін тармақ-жол қайталау, жол аяғындағы сөзді қайталау - қазақ поэзиясында бұрыннан бар құбылыс. Осындай құбылыс Сағи стиліне тән. Сондай-ақ бірыңғайлас мазмұнды образды зат есімдер тіркесіп келсе міндетті түрде әр жолға түсіріледі. Мысалы алғашқы шумақтың 2 тармағы мен екінші шумақтың 2-4 тармағы ұқсас формалы мағыналас сөздің ұйқасында тұр, интонациялық жігі де - бір тұста. Керісінше Күтем сені атты бәйіт үлгісіндегі өлеңінде автор тармақаралық ұйқас үлгісін жасайды. Және де шумақ іші композициялық-синтаксистік құрылымымен қатар, онда қосымша тармақтар да орын алады. Қосымша тармақ дегеніміз - өлеңдегі шумаққа тән өлшем-өрнекті, бірақ ұйқас, интонация, логикалық паузаларды тануға көп септігін тигізетін, шумақ ішінде өз алдына дербес толымды ойды білдіретін қосымша жол. Талдау барысында Қосымша тармақтарды алып тастаса да өлеңнің сыны кетпейтіндігі дәлелденеді. Негізгі тұжырым С.Елікбаевтың зерттеу еңбегіндегі пікірімен астасады. Сағидың сыршыл інісі Т.Молдағалиев шығармаларында қосарлама тармақ жиі кездеседі. Зерттеу жұмысында бір немесе бірнеше қос тармақтардың бір қатар-жолда берілуін қосарлама тармақ деп атайды. Сонымен қатар ақынның Жарты бақыт жетеді маған, Бір-бірімізді ұмытып жүрдік талай жыл, Іренжіттім, досым, сені іренжіттім мен деген сияқты жырларында тармақ-жол мен ондағы белгілі бір тіркестер қайталануымен қатар айшықты қайталаудың алуан түрін жиі, әрі тиімді қолданылады. Мұндай шумақ ішіндегі тармақ қайталаулар Қ.Шаңғытбаев (Жан жүрегім елжіреп, Түркістан), Ә.Ахметов (Уақыт - аю, басым тас, Мен бір жалғыз ағашпын жерден өнген), Ө.Нұрғалиев (Нөсер, Жесірдің таға туралы өлеңі) өлеңдерінде кездеседі. Ал М. Әлімбаевтың Терезенің алдында атты жырында әр шумақ топтасқан тармақтардан тұрады. Мәселен, бірінші шумақ - 37 ұзынды-қысқалы тармақ-жол формасымен беріледі. Мұнда ақынның шумақ ізденістегі айқындығы көрінеді. Ал Күрсініс атты өлеңнің өлшемі өзгерек. Тармақтық, шумақтық, ұйқастық ізденіс сілемдері бар: үш шумақтық өлеңнің бірінші шумағы - алты, екінші-үшінші шумақтары үш тармақ-жолдан тұрады. Осы Күрсініс өлеңі М.Әлімбаевтың формалық ізденісіндегі оқшау үлгісі. Себебі талдау барысында зерттеу жұмысында а-ә-ә-а-а-а; а-ә-ә; а-ә-ә ұйқасу қалып формасына түскен шумақтары - 6 жол тармақты және үшем тармақты шумақ кездеспеген.
Көп буынды немесе аралас буынды ұзын тармақтармен өз ойын жеткізу тактикасын шебер меңгерген ақындар бірі Ф.Оңғарсынованың Тың туралы жыр атты өлеңі жан-жақты талданады. Өлеңнің құрылымы (тұтас алғанда) - шумақ жолдардың саны - бірінші шумақтан бастап көбейе береді. Ақынның шумақтағы тармақтары неге әрқилы, оның себебі - әр шумақтағы ойдың өрістеуі мен түйінінде жатыр. Егер ақын осы өлеңде көтерілген тың тақырыбын дәстүрлі қара өлең формасымен берсе, даланың дуылдатқан өр екпіні тумас еді. Қатардағы өлең күйінде қалады. Ал Үміт атты өлеңінің өлшемі мүлде басқаша сипатта, яғни топтама тармақты тұтас шумақты өлеңнің, тармағын санай отырып шумақ-шумаққа бөле-жарып қарастыруға келмейді. Себебі бағыныңқы сабақтас сөйлемдер әр тармақ сайын бір-бірімен ырғақ арқылы байланысып, түйінді ойдың екпіні түсер соңғы бунаққа дейін жалғасады. Соңында қайырма тармаққа бірігіп кетеді. Талдау барысында ақын өлеңдерінде тармақ іші тармақтар көптеп кездеседі. Сондықтан оны тармақ үстіне тармақ құрғаны үшін қосарлама-үстеме тармақ деп атаған. Сондай-ақ жиырма жолдан тұратын осы өлең ой-шеңбер формасын құрған, яки әу бастағы ойын айналып келіп, соңында дөңгелектеп түйін-консовка жасаған. Қосарлама-үстеме тармақтың прозалық үлгідегі (жол сындыра, әр тармаққа сатылай берген) түрі С.Мәуленов, С.Асанов, Ә.Абайділданов шығармаларында да бар. Тармақтағы формалық ізденістердің қатарына құрама тармақтар да жатқызылады. Ол Қ.Мырзалиевтің ақындық лабораториясына тән. Нұрсыз күндер деген өлеңінде бірінші шумақтың алғашқы тармағы (Қырсыз күндер - нағыз бір айыпты шақ) мен екінші шумақтың алғашқы тармағының (Жырсыз күндер - нағыз бір айыпты шақ) қосыныдысы іспеттес етіп, үшінші шумақта осы екі шумақты біріктіріп бір шумақты екі жолмен береді. Лейтмотив-ой - Жыр жазбай өткен күн. Ақын ұйқасқа түскен сөздерді өзгертпей-ақ айтпақ ойын құбылтып жеткереді. Қаламгердің шеберлігі Жер ұйық циклінің Түс бөлімі мен Табиғи тірлік атты өлеңдерінде, тармақтардың орналасу ерекшелігіне қарай жайылма тармақты шумақ және құлдима тармақты шумақтарынан танылады. Диссертаияда Қадыр ақынның туындыларын талдағанда С.Нұрахметовтың пікірін алға тартады [13, 135].
Өнердің, соның ішінде өлең құдіреті оқырманның ой санасын билеп, сезіміне тікелей әсер етеді. Егер өлең оңашада сенімен сырласпаса, мұңдаспаса, кіжіндірмесе, қуаттандырмаса, күлдірмесе, күрсінтпесе, толғандырмаса, толқытпаса, ойландырмаса, таңырқатпаса, таң-тамаша қалдырмаса-онда оның өзекті жарып шықпағаны, ақиқатты айтып, ағынан жарылмағаны, құр жылтыр, жалтылдақ сөз сылдыр сөз болғаны. Осы өлшеммен келгенде К.Мырзабековтың өлеңдері көңілдің көздеген, жүректің іздеген, сезімнің сусаған жерінен шығатындығы шындық.
Ақынның творчествасы - оның бел баласы. Ендеше ол автордың бүкіл болмысын жалғанның жалпағына жаятын делдал. Ұлы Абай "өлең, шіркін, өсекші, сырыңды елге жаяр" дегенде осыған орай айтса керек. Ақынның шығармашылығы арқылы жұмбақ жан-дүниесін, мінез-құлқын, ой арманын бірден біле қоясыз. Шығармадан оның шын бейнесі айнадағыдай анық көрінеді. Олай болса, азамат Кеңшіліктің, ақын Кеңшіліктің кім болғанын, қадір-қасиетін өлеңдерінен өңін өзгертпей оқи аламыз. Ендеше ақынның жүрек жарды жырларына көз жүгіртіп көрелік. Дүние-тіршілікке ғашық назбен қызыға, ынтыға қараған Кеңшілік Мырзабековтың іңкәр көңілінің лүпілі кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Көркемдік мұраты - шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Кеңшілік өлеңдеріндегі туған жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Ақын өлеңдеріндегі елжандылық пен отансүйгіштік ... ... ... ... ... .. ... ... .40
2.2 М.Мақатаев поэмаларындағы ел мен жер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясы ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында дамудың жаңа белесіне көтерілді. Осы жылдар ұлттық әдебиетімізде өзгеше өрнегімен, қайталанбас қолтаңбасымен із қалдырған М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, Ж.Жақыпбаев, М.Отаралиев, К.Мырзабеков сияқты ақындар поэзия әлемінде жарқырай көрінді. Бүгінде аталған ақындардың барлығы өмірде жоқ. Жарқ етіп өмірге келіп, жалт етіп өмірден өтсе де, артында мол мұра қалдырып, ұлттық әдебиетіміздің тарихынан ойып орын алған жылдың июнінде талантты ақындар шығармашылығы күн өткен сайын оқырмандар мен зерттеушілер назарын өзіне аударып келеді. Солардың бірі - Кеңшілік Мырзабеков. Ақын туралы зерттеулер арнайы айтылған пікірлер тым аз. Соған қарамастан, 1987 жылы жарық көрген Советтік Қазақстан Жазушылары атты библиографиялық анықтамалықта Кеңшілік жөнінде қысқаша ғана мынадай мағлұмат берілген: Кеңшілік Ағытайұлы Мырзабеков 1946 жылдың 6 июнінде Торғай облысы, Жанкелдин ауданының Ақшығанақ ауылында туған. 1964 жылы туған ауылында орта мектепті бітіргеннен кейін Қостанай облыстық Коммунизм таңы газетіне қызметке орналасқан. Творчестволық алғашқы қадамы мектеп қабырғасында басталған. Оның тырнақалды өлеңдері мектеп шәкірті кезінде облыстық, өлкелік (сол кездегі Тың өлкесі газеті) газеттерімен бірге Ленпншіл жас, Қазақ әдебиеті сияқты республикалық басылым беттерінде де жарық көрген. 1967 жылы ол Лениншіл жас газетіне әдеби қызметкер болып ауысқан. Содан бері республиканың баспасөз орындарында қызмет істеп келеді. Жетісу, Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті газеттерінің редакцияларында істеген. Қазір творчестволық қызметте.
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша Кеңшілік пен Мұқағали шығармаларындағы табиғат тақырыбы бұған дейін арнайы зерттеу обьектісіне айналмай, бірен-саран рецензия, пікірлер арқылы сөз болып келуі, алып отырған тақырыбымыздың қазақ әдебиеттану ғылымындағы өзектілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. К.Мырзабеков С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.
Кеңшілік Мырзабековтің алғашқы өлеңдер жинағы Іңкәр дүние деген атпен 1972 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген. Оның өлеңдері орыс тіліне аударылып Юность журналында, Поэзия альманахтарында жарияланды [1, 437].
Ақын өмірі мен шығармашылығы жөнінде бұдан басқа да айтылған пікірлер баршылық. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик С.Қирабаев алпысыншы жылдар әдебиетіндегі аса көрнекті ақындардың соңын ала шыққан, өзіндік қолтаңбасы бар, аз ғана таланттар шоғырының ішінде К.Мырзабеков есімін ауызға алады. Ал әдебиеттанушы сыншы Б.Ыбырайымов - С.Мәуленов, Ж.Нәжімеденов, О.Асқарлар секілді талантты ақындардың қатарында Кеңшілікті де атаған.
Дегенмен, зиялы жұртшылық тарапынан ерекше ілтипатқа ие болған ақын шығармашылығы қарапайым көпшіліктің қолынан түспес дүниесіне бірден айналып кете қоймағаны белгілі. Нақты бір шығармашылықтың дер кезінде бағалануы оқырманын тарихи дәуірдегі эстетикалық талғамына, интеллектуалдық деңгейіне де байланысты. Олай болса, ақынның шығармашылығын талдай отырып, бұл мәселенің де сырларын ашу мүмкіндігі туады.
Бүгінде оқырман көпшіліктің жүрегінен жол тауып, қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының біріне айналып отырған ақындарымыздың бірі әрі бірегейі - М.Мақатаев. Ақынның дүниеден өткеніне де отыз жылдай уақыт болып қалды.
Көзі тірісінде ұсынған кітабы жарыққа шықпай қалмаған автордың бірі - Мұқағали. Атап айтқанда, "Ильич" (Поэмалар, 1964), "Армысыңдар, достарым" (Өлеңдер мен поэма, 1966), "Қарлығашым, келдің бе?" (Өлеңдер, 1967), "Мавр" (Өлеңдер мен поэма, 1969), У.Уитмен "Шөп жапырақтары" ("Ұлы ақындар кітапханасы" сериясы, аударма (1969), В.Шекспир. "Сонеттер" ("Ұлы ақындар кітапханасы" сериясы, аударма (1970), Данте. "Құдіретті комедия" (бірінші бөлімі "Тамұқ", аударма (1971), "Дариға-жүрек" (өлеңдер мен поэма, 1972), "Аққулар ұйықтағанда" (Өлеңдер мен поэма, 1974), "Шуағым менің" (Өлеңдер мен поэма, 1975), "Өмірдастан" (Таңдамалы, 1976).
Есептеп көрсек көзі тірісінде он бір кітабы оқырманға жол тартыпты. Мұқағали 1976 жылы қайтыс болды. Таңдамалысын өз қолымен дайындап, көріп кетті. Бастапқы кездері араға бірер жылдар түскені демесеңіз, жыл сайын - бір кітаптан (1969 ж. - екеу). Осыған қарағанда, сырқат меңдеткен өмірінің соңғы кезінде жазылған жаңа жырлары мен толғауларына дейінгі негізгі шығармаларын ақын көзі тірісінде жарыққа шығарып үлгергені байқалады. Таралымы жағынан да тапшылық көрмегені аян (әрқайсысы он мыңнан). Қойын дәптерінде қалған сол жаңа қолжазба мұрасы мен бұрынғы кітаптарына енбеген (қайта бір ораламын деді ме, дәлірегі - негізінен автор өзі енгізбеген) туындыларынан құрастырылған "Өмір - өзен" кітабымен (20 мың дана) Мұқағалидың екінші ғұмыры - мәңгілік ғұмыры басталған. Күні кешелер Мемлекеттік сыйлықпен жоғары бағаланған "Аманат" кітабына дейінгі аралықта "Бәсіре", "Зов души", "Соғады жүрек" қос томдығы, "Шолпан", үш томдық шығармалар жинағы сияқты қыруар қайта басылымдар ырыздығы жатыр. 1988 жылы Фаризаның алғысөзімен жарыққа шыққан "Қош, махаббат" (әңгіме-хикаят, пьеса, мақалалар) жинағының өзі (60 мың дана), күнделік деректері қазақ әдебиеті үшін құбылыс болмағанымен, құдіретті ақынның парасат-байлығы, ізденіс өрісі қаншалықты кеңдігін және ақын мұрасына деген ел ықыласын дәйектей түсер көрсеткіштер.
2001 жылы Жалын баспасынан ақын О.Асқардың құрастыруымен ақынның төрт томдық шығармалар жинағы әр қайсысы 5000 дана таралыммен толықтырылып, тұтастандырылып басылып шыққандығын шыққандығын да естен шығармағанымыз жөн.
Олай болса, Мұқағалидың артында қалған мол мұрасы талай зерттеулерге өзек болып, қарымды ойға қанат бітіретіндігі анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің алға қойған негізгі мақсатымыз - К.Мырзабеков пен М.Мақатаев шығармашылығындағы табиғат, пейзаждың жасалу ерекшелігін анықтау, ақындардың дара қолтаңбаларына талдау жасау.
Теориялық және практикалық маңызы. Әдебиетті зерттеу тәжірибесінде белгілі бір ақынның, не жазушының шығармашылығын суреткер өмірден өткеннен кейін, араға біраз уақыт салып барып зерттеу ұтымды деген пікір қалыптасқан. Мұндай тұжырымның белгілі дәрежеде шындыққа сәйкес келетіні күмәнсіз. Өйткені, қандай шығарманың да құндылық деңгейіне қатал сыншы уақыт. Кезінде әдебиет сынында мақталған туындылардың уақыт өте келе әсерін, тартымдылығын, тіпті құндылығын жоятындары да болды. Әрбір жаңа қауымның көркем шығармаға жаңа биіктен, тың көзқараспен баға беруі заңды. М.Мақатаевтың сөзімен айтқанда:
Нағыз бағалаушылар әлі алда. Жылдар өтеді, жаңа ұрпақтар келеді, біздің әрқайсысымызды өз орнымызға солар қояды. Ежелден солай болып келген, солай болады, бола береді де. Мен өзім жайында мынаны айтам: мен ХХІ-ғасыр ұрпақтарының құрдасымын. Бәлкім, одан әрідегі ұрпақтардың туысымын да... [2, 5], -дейді.
Дегенмен, әдеби шығармаларды жариялаған кезеңінен тым алыстап кетпей тұрғанда ізін суытпай талдаудың да өзіндік ұтымдылық жақтары жоқ емес. Бұл тектес еңбектерде зерттеуші өз обьектісін неғұрлым соны да қызғылықты материалдарды молырақ қамтиды. Сондықтан ол зерттеу мүмкіндігінің кейбір артықшылықтарын пайдалана алады. Мұндай жағдайда қазіргі әдебиеттану мен өнертанудағы аса зәру мәселе шығармашылықты психоаналитикалық тұрғыдан талдауға, туындының оқырманға берер әсерінің негізгі факторларын айқындауға қажет материалдарды жинаудың мүмкіндігі мол болады. Белгілі бір суреткердің тірі жүрген замандастарының, жолдастарының, жалпы әдеби қауым өкілдерінің пікірлері шығарманың табиғатын, ерекшелігін тануға көмектесетіні сөзсіз.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін гимназия, лицей, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ әдебиетінің тарихын және авторлық ауыз әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын оқыту барысында, аталмыш пәннен үйірме, факультатив сабақтарда көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, өзара тармақталған екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 Көркемдік мұраты - шындық
1.1 К.Мырзабеков өлеңдеріндегі табиғат көріністері
1960-1980 жылдар аралығындағы қазақ өлеңінің өшпестей өрнек салған сілемдері туралы ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, қаламгерлер шығармалары жөнінде ой өрбіту үшін әуелі сол дәуірдің бастан өткерген уақыт тынысына, әлеуметтік тұрмыс жағдайына, қысқартып айтқанда Ұлы Отан соғысынан бұрынғы ұлттың басынан өткерген саяси ақуалының көрінісіне де назар аударған жөн. Өлеңде тақырыпты тудырушы - орта, қоғам екені ақиқат болса, өлең формасын тудырушы тақырып пен мазмұн екендігі де шындық. Ақынның көңіл күйіне әсер, ықпал еткен жағдай өлеңнің ырғақ екпініне ықпал етпек. Яғни өлеңді өмірдің өзі деген тұрғыдан қарағанда ізденіс жолындағы қазақ әдебиеті жанрының қай түрі болмасын осы уақытта елеулі өзгерістерге түсіп, мазмұн мен формалық жағынан байыды. Оған уақыт талабы айрықша әсер ететіндігінің маңызы зор екендігі сараланады. Саясаттың соңынан әдебиетімізге айтарлықтай өзгерісті ағын алып келген Ұлы Отан соғысы әсері әрбір ақынның өлең әлеміндегі жан жүйесіне жол бастады. Бұл жылдардағы поэзияда дәстүр жалғастығы болды ма, қандай жаңа ізденістер бар, мазмұн мен түр жаңалығы қаншалықты дәрежеде көрініс таба алды деген ақын-жазушылар мен сыншылар екі түрлі пікірлік-позицияны ұстанғаны туралы сөз болады. Атап айтқанда ондай пікірлер М.Қаратаев, кейінгі жылдардың өкілі А.Егеубаев және тағы да басқа ғалымдардың ғылыми-зерттеу мақалалары, монографиялары сияқты елеулі еңбектерінен көрініс табады. Аталмыш жылдар тақырыбын туындыларында көтерген ақындардың ізденістері соғыстан кейінгі жылдардағы халық шаруашылығын жырлайтын әдебиеттен бастау алды.
Бұл - С.Мұқанов, Қ.Аманжолов, А.Тоқмағанбетов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Қ.Бекхожин, Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов сынды көрнекті ақындардың әр алуан өлең жинақтарының жарық көрген кезеңі деген сөз. Осы шоғырдың соңынан әдебиетке қосылып, өлеңдерінен жаңа ұшқын көріне бастаған Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, К.Мырзабеков, Қ.Жармағанбетовтар да өз жинақтарын ұсынғандығы басты назарға алынады. Әсіресе 1948-1955 жылдар аралығы бір буыннан екінші буынға ауысу процесі жүрген өзгеше кезең екендігін сыншы М.Дүйсенов Шамамен шартты түрде айтсақ, қазақ поэзиясының үш-төрт буыны бар деп көрсетеді [3, 5]. Осындағы үшінші буын Ғ.Қайырбеков пен Ө.Нұрғалиевке дейінгі аралықты қамтиды. Яғни олардың ең соңы екі-үш кітап беріп үлгергендер деп көрсетсе, ғалымның бұл пікірін С.Әшімбаев Бұл буынның өз үнін танытып үлгеруі 1965 жылға дейінгі уақыт екендігіне көз жеткізуге болады. Оған Тұманбай, Сағи, Қадыр, Мұқағали, Жұмекен т.б. алпысыншы жылдардың о жақ, бұ жағында поэзия босағасын аттағандар жатады. Ал төртінші буын өкілдері алпысыншы жылдардың екінші жартысында көріне бастайды деген пікірі бұл ойларды айқындай түседі [4, 201]. Сондықтан, осы уақытқа дейінгі зерттеу немесе монографиялық еңбектерді алып қарағанда 1960-1970 жылдар аралығындағы поэзияны зерттеген әдебиетші ғалымдар көптеп табылса, 1960-1980 жылдар аралығы зерттеушілері саусақпен санарлықтай аз екендігі де ескеріледі.
Тақырып аясындағы жыл аралығы ақындары, туылған жылдарымен есепке алынып: Н.Ахметбеков, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ә.Шалабаева, С.Сейітов, Қ.Жармағанбетов, М.Хакімжановалардан соң, Қ.Шаңғытбаев, А.Әбдікәрім, М.Байсейітов, Т.Бердияров, Е.Әукебаев, Ө.Жайлауов, М.Жаманбалинов (балалар әдебиеті), Т.Әбдірахманова, Ғ.Жұмабаев, мен кейінгі толқын З.Шүкіров, А.Шамкенов, Ғ.Қайырбеков, Ә.Жәмішов, І.Мәмбетов, С.Жиенбаев, Ә.Дүйсенбиевтер әдеби ағымдағы тақырыптар мен форма, түр, пішінді эстафета сияқты бірінен-біріне берілгендігіне тоқталады. Аталған алдыңғы буын ағалардың соңынан М.Мақатаев, Ә.Абайділданов, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжмеденов, М.Айтхожина, Т.Айбергенов, С.Асанов, Ө.Нұрғалиев, М.Сатыбалдиев, Ф.Оңғарсынова, С. Баймолдин, С.Иманасов, Д.Қанатбаев, Ж.Қыдыров сынды қазақ поэзиясының талантты толқыны ере түскендігі жөнінде хабардар еткен.
Елуінші жылдардың басынан басталған поэзиядағы кезең алмасу немесе ақындық лабораторияның қарқынды ізденіс жылдары өз басынан мазмұндық-пішіндік көркею кезеңін өткерген. Осы көркею кезеңін қалай айқын көрсету керек деген сауалға орай ой ұғынықтылығы мен жиырма жылдық тұтастыққа көз жеткеру мақсатында, зерттеу желісін негізінен ізденісті өлеңдер жүйесіне құрып, көтерілген тақырыпты айқындайды.
Поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі туралы түрлі сыншылардың пікірлеріне сүйене отырып поэзиядағы мазмұн мен форма бірлігі мәселесіне де аз-кем тоқталып өтуге болады. Ақындар туындыларының мазмұнын ұлттық дәстүрмен шебер ұштастырумен қатар, жарасымды жаңа формалар мен түрлер табуда қазақ, араб, орыс өлеңдерінің өлшемдері сабақтасып келіп отырады. Осы мәселелерге орай айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылады. Әрі өлеңдегі өзгерістер нышаны жөнінде де сөз болады. Бұл жөнінде В.Брюсов Поэзиядағы өзгеріс - үнемі, тынбай жаңа түр іздеу, адамның ойын, сезімін дәл, терең, әсем бейнелейтін құралдар табу дейді де, сол өзгерісті тудырушы құралдар ...тіл, үн, бейне. Ақын соларды жақсы білуге, сезуге, орынды және жарасты қиыстыруға тиісті. Әдебиетке келген әрбір жаңа ақын оған өзімен бірге жаңа сөз, жаңа ырғақ, жаңа бейне ала келеді. Сонымен бірге бұрынғыны өңдейді, ұстартады, ілгерілетеді, дамытады [5, 182] деп өзінің ғылыми тұжырымын ортаға салады.
Зерттеу жұмысының негізгі ұстанар бағыты - лирика. Лирика, - дейді З.Қабдолов, - (грекше lyra - ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) әдебиеттің Аристотель заманынан келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі [6, 312], - десе, В.Белинский лириканы өнердің барлық элементін бойына сіңірген нағыз өнер туындысы ретінде танып, оған поэзия деген айдар тағады. Ғалымның осы пікірін Ә.Тәжібаев өзінің Өмір және поэзия (1960) деген кітабында талдап, түсіндіреді. Ал араб және қазақ поэзиясын салыстыра зерттеген Ә.Дербісәлі форма іздеудегі ақындық шеберліктер жөнінде көңілге қонымды ой айтады. Әсіресе, ерекше қарастыратыны араб өлең өлшемдері. Олар: тауил (ұзақ, созылыңқы), басит (кең, мол), камил (толық), рамал (жүгіргіш), хафиф (жеңіл), мутақариб (із тастаушы), уафир (мол), мадид (ұзын), хазадж (тарсыл), раджаз (көркемдеу, тақпақтау), сари (жай), мунсарих (еркін, бос), мудари (мударлық), муқтадаб (қысқа), мутадари (толассыз). Қазақ өлеңдерінде осы араб өлең өлшемдерінің біршама элементтері кездеседі. Ұлы Даланың ортағасырлық перзенттері Жүсіп Баласағұнның Құдатғу білік, Хорезмидің Мухаббатнама, тіпті Қ.А.Ясауидің Хикметтерінде шығыстың, соның ішінде араб поэзиясына тән нақыштар мол. Ал бұл дүниелер бүгінгі қазақ поэзиясының бастаулары. Мәселен, ірге тасы исламға дейінгі кезеңде қаланған күні бүгінге дейін қолданылып жүрген қасыда (көлемі кішігірім поэма) әдетте елу немесе жүз бәйіттен тұрған тұрпатындағы қиса-дастандар тууына ықпал етті. Осы жанрлық форма да қазақ ауыз әдебиетінде қанат жайып, кейіннен елуінші-жетпісінші жылдардағы өлеңде де түрленіп, түлейтіндігі басты назарға алынған.
Сонымен қатар бәдәуи поэзиясындағы хиджа (сатира), газал (махаббат лирикасы), уасф (табиғатты суреттеу), мадх (мадақ), фахр (өзін-өзі мақтау), риса (элегия), хамрийат (шарап жыры), тардийат (аңшылық суреттері), зухд (діни сарындағы жырлар), нақаид (мысқыл), насиб (әйел сұлулығын жырлау) секілді т.б жанрлар [7, 18-19] қазақ поэзиясының тақырыбына қарай жіктелген. Олар саяси лирика, философиялық лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасымен қоса, ауыз әдебиетіндегі жырлардың бағыттарымен де ұқсас келеді. Жалпы алғанда қазақ поэзиясы славянтілді өлең формаларына қарағанда араб-парсы ғазалдарымен болмыс-бітімі жағынан үйлесімді екендігі кескінделеді.
Тараушада бір-бірімен салыстырыла келтірілген ғалымдардың пікірлерін дұрыс деп қабылдай отырып, Э.Хэмингуэйдің: Айзберг қозғалысының айбындылығы сонда, оның сегізден бір бөлігі ғана су бетіне шығып жатады дейтін Айзберг теориясы айтылады. Яғни өлеңді алып оқығанда алдымен оның мазмұнына мән беріледі, содан соң оның пішінінен және сол пішіннің қандай тәсілдермен құралғанына назар аударады. Қорытындылағанда 1960-1980 жылдардағы поэзия топырағына тыңнан түрен салушылардың формалық ізденiсі жөнінде ең алдымен өлең-өрнегі ерекше ақындарды белгілі бір жылдар аралығына екшеп, даралап және топтап алады. Жұмыстың ізденісі ұғынықты болуы үшін 1960-1980 жылдар аралығындағы халыққа мәлім және беймәлім ақындарды жеке-жеке атап, олардың осы жиырма жыл аралығында жарыққа шыққан туындыларын жалпылама шолу түрінде көрсетуді жөн көредi. Жинақтап айтқанда, сол кездің өзінде қазақ поэзиясы жайында пікір білдірушілер ақындарды: алдыңғы буын, орта буын, жас буын ақындары деп бөле-жара атаған болса, ал бұл үш буынның өлеңдегі көрініс көкжиегі жарты ғасырдан аса уақыт ауқымын қамтыған. Осы жарты ғасырлық поэтикалық уақыттың жиырма жылдық эпицентрі - негізгі зерттеу объектісі.
Сонымен қатар1960-1980 жылдардағы қазақ өлеңдеріндегі бунақ пен буын өлшемдерінің формалық ізденістері де жоғарыда аталған ақындар шығармашылығы негізінде талданып отыр. Орыс ғалымдары көп буынды қатарды: Буын туу табиғаты мен орналасу жағдайына қарай созылыңқы болады. Табиғатына қарай созылыңқы болатын буын деп - созылыңқы дауысты дыбысты немесе дифтонгты дыбысты айтады. Ал орналасу жағдайына қарай болатын созылыңқы дыбыс деп - қысқа дауысты дыбыстан соң екі дауыссыз дыбыстың келуін айтады; бұл екі дауыссыз дыбыс буынды созылыңқы етеді - деп түсіндірсе [8, 266], негізінен буын санынының аз-көптігі, бунақтағы дауысты дыбыстардың орналасу тәртібінен болады. Ал, екі тіркес арасында қосарлана келген дауысты дыбыстар болса, ол буынға созылмалы түр бермейді, керісінше түсіп қалады. Бір қызығы, әдебиет формалары әрдайым дамып, жетіліп отырады деген қағидаға қазіргі қазақ поэзиясының силлабикалық өлең өлшемімен жазылған шығармаларын зерттеу барысында, жаңа элементтер мен детальдарды кездестіргенде көз жеткізеді. Мұндай жаңа форманың тууы соңғы елу жылдың еншісіне тиесілі. Мәселен, латын немесе грек жырлары секілді квантитативті болып келетін араб өлең өлшемі (аруд) созылыңқы дыбыстар мен әрқилы буындардың түрленіп келуінен тұрады (метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың алмасуына негізделеді). Бұл жүйеде қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса, ал екі және үш бунақ жарты өлең (полустишия) түзеді, ал екі жарты өлең міндетті түрде үзілістік арақатынаспен бөлініп, бәйіт деп аталатын өлең формасын тудырады. Міне осындай бәйіттер қазақ өлеңінде ара-тұра кездессе, прозаизмі басым екпінге негізделген тоникалық жүйемен қатар, квалитативті топтың силлабо-тоникалық жүйесі де көрініс табады. Тек айырмашылығы: буын санындағы өлшемдерден, көбіне тармақ соңында келетін бунақтардағы ұйқасым бірлігінен көрінеді. Әр халық поэзиясының тілдік нормасына тән белгілі бір буын өлшемдері болады.
З.Ахметовтың: Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері - жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды өлең, онан да қысқарақ төрт буынды өлең сиректеу кездеседі. Он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни жеті буынды екі тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған болады деген пікірі келтіріліп [9, 132], өлеңнің негізінен 11 буынмен жазылатындықтан, бұл өлшем - өнімді буын өлшемі, ақындар үшін ең қолайлы өлшем екендігі де паймдалады. Ойларын жеткізу үшін қысқа да емес, ұзын да емес болып табылатын аталмыш өлшемді түрлендіріп, дамыту үшін ақындар түрлі ізденістерге барады. Осындай өнімді өлшемді барлық қаламгерлер түрлі формаға салып ұштаған. Мысалы сондай ақынның бірі Ә.Сәрсенбаевта буындық құрылысы мен ұйқастық түзілісі ерекше жырлар бар. Аз буынды түзген Армысың, атамекенім, 14 буынды аәаббвгв егіз ұйқасты жолдарға арнайы семантикалық мағына үстейтін тармақ кірістірілген Мұнайшылар астанасы және егіз ұйқасу тәсілімен қатар, барлық тармақтағы он алты буын өлшемі түрінде қалыптасқан Ақша бұлт сынды дүниелер бар. Солардың бірі Отырарда өлеңі. Әр түрлі буын санды болып келетін бунақтардың өзі алтыншы тармаққа дейін үш бөлікті құраса, жетінші тармақ төрт бөлікті бунақты құраған. Мұндағы ізденіс табы - бунақтарға енген буындардың әрқилылығында. Онда жеті тармақтың буын құрылысында бірнеше бунақтық компоненттер топтасып берілген. Әлденеше бунақтардың топтастырылып бір қатарға осылай берілуін әдеби терминде цезура деп атайды. Яғни бірнеше қысқа тармақтардан (полустишие) құралған ұзын тармақтың арасы ажырымын белгілейтін, әлде жалғастыратын тұрақты сөз жігі - цезура. Ақын мұндай ізденіске эпикалық дәстүрді түрлендіру үшін ғана емес, ауқымды ойларды ұйқасқа бағындыру үшін, қысқасы поэзиялық қасаң шаблон-қалыптан шығу үшін барады. Дегенмен ақын дәл осы жеті тармақты жаппай ұйқастырған. Ол бунақтардағы буынның көбейіп, яки азайғанын, тіпті бунақтардың көбейгенін байқатпай жіберген. Өлеңнің буын формасы қалыптан шығып екпінге (тоника) ыңғайлана бастаған. Осындай көп бунақты тармақтан тұрмаса да І.Мәмбетов, А.Шәмкенов, Ә.Абайділданов, Ғ.Ормановта өнімді тармақ-жол бір-бірімен тұтас жалғасқан үстіне жалғаса береді. Дәл осы қалып ақындар позиясының 60% қамтиды. Үнемі араласып келіп отыратын жеті-сегіз буынды тунындылары ақын жырының 20-30 пайыздық көрсеткішін шамалайды. Ғ.Жұмабаевтың Жылда жапырақ сарғаяды атты өлеңінің сегіз жолдық шумағында бунақтық түрлі түзілістердің қатары ретсіз берілген. Бұл ақын ізденісі, бірақ осы қалып әрі қарай дамып, жетілдіріліп, поэзияда қалыптаса алмаған. Бұл шумақтың буын саны өлшеміндегі сәтсіз ізденістен емес, мазмұн күрделігінен - ақын шешендік өнер мен өмір философиясын ұштастыра алған. Өте аз бунақтарды (4-11 буын аралығында) өлеңдерінде ойнатып беретін - Қ. Жармағанбетов. Созылды ауру үшінші айға атты өлеңінде сындырма тармақ арқылы берілген қайда тіркесі қара өлең ұйқасымымен берілетін шумаққа (үшінші айға, түсімде айға) тіркестіріліп, ондағы бунақтық тізбектер сатылай жүйеленген. Міне осыдан буындық сан мен бунақтық өлшем құбылған. 1-2-4 тармақтар 4 буынды болса, қайталанатын 6-7 тармақтар 2 буынды құраған. Қайнекей ақынның бұл ұйқасқа түскен буындары - құбылмалы, формалық ізденісі өте аз үш буынды тармақтар әкеледі, бір буындық ұйқастар құрайды (Келді күз (екі, бір бунақтан үш буын құрайды), өзенде мұз (үш, бір бунақтан төрт буын құрайды), жерде сыз, аспан сұр, солды гүл, кетті түр); Ұйқас әлсіздігі табиғат пен өмір ұйқастығының философиясын егіздеген жолдарда байқала бермейді. Жалпы алғанда, ақын өлеңдерінде көбіне қолданылатын өлшем жүйесі төрт, бес, алты, жеті, он, он бір буын формасында. Қ.Жармағанбетов, Қ.Жұмағалиев өлеңдерінде аз және көп бунақтар мен буындардың алмасып келуінен 6-11 бунды өлеңдермен қатар 12-15 буынды да өлшемдерді қолданады. Ал Т.Әбдірахманова өлеңіндегі мазмұнға өзгеше мән беру үшін бунақ дәстүрін арнайы бұзатыны айқын байқалады. Ақынның кейде бір шумақ өлеңінде (он тоғыз, он сегіз, жиырма бір, он екі) буындар мен бунақтарды құбылту ізденісі - мазмұндағы ойды қысылып-қымтырылмай еркін жеткеруге жол ашқан. Сол сияқты аталған ақындар замандастарының бірі - Зейнолла Шүкіров. Ол буын мен бунақтың формалық ізденіс сілемдерін салған теңіз жырларында жол сындырып, шумақтағы тармақ санын көбейтіп, буын өлшемін азайтатын әдетін Дала атты өлеңінде де жалғастырады. Бұл өлеңі а-а-б-а ұйқасымен жазылған 15 буынды өлең. Т.Әбдрахмановадан өзгешелігі ұйқасқа түспеген азат жолдағы буын саны қысқа, 11 буын, үш бунақ. Көптеген ақындар осы азат буынды жиі айналдырады, ізденіс обьектісі етеді. Бір тармақтағы бунақтардың бөліну шегарасы - шартты. Ол - ақынның айтуына, ойдың екпініне байланысты. Шумақтағы жолдарды қаншалықты көп тармаққа сындырғанымен, қанша тармақты және буынды өлең екенін айқындайтын - қатал қалыпқа түсірілген ұйқас. Көп жағдайда, бұл - аксиома. Осы тұрғыдан қарағанда көптеген ақындар ерекше ізденіс іздерін көрсете алмаған. С.Жиенбаев болса, көбіне а-б-а-б формасындағы егіз ұйқасты аз буын өлшемін түрлі сындырма-тармаққа айналдырып, сатылама-бунақтар тудырып, бунақ санын араластырып берсе, С.Мәуленов өлеңдеріндегі буын мен бунақ ізденістері Өлмес өмір (Кімсін сен, кімсін сөйле, кімсін, дейді. Ол үнсіз. Ешқайсысын менсінбейді. Ұр кәне, бір, екі, үш тағы. Тұралап тіл қатпаса өлсін мейлі!) атты жырынан көрінеді. Ол жыр жолдарын просодиялық-екпінге құра отырып, әр сөзді буындап бөліп, жеке-жеке тармақ жасайды. Просодия дегеніміз (греч. рrosodia - екпін, дыбыстық қайталау) - тілдегі дыбыстық өлшемнің классификациясын білдіретін өлеңтанудың бір элементі. Мұндай элементтен диалогты шумақ жасамақ болса да, автор әрбір сөзге ырғақ, леп, екпінді салмақ сала келе, тармақ соңындағы бунақтарды өзара ұйқастыруға тырысады. Әрі қаламгердің бұл ізденісі, шындығында оң нәтижесін береді. Тармақтардағы бунақтарды немесе жай тілмен айтқанда, арнайы сөздерді қолдану, ақынның қалыптасқан стилі болғандықтан ол өлең формасын әрлендіре түсетіндей. Ал тармақты шартты паузаға (Ол үнсіз), және де интонациялық-екпінді паузаға (ұр кәне, бір, екі, үш) құру, өлеңдегі дауыс ырғағын айшықтай түседі. Жеке дара алып қарағанда өзінше машақаты көп көрінетін өлеңнің формасы. Бірақ оны өз мақамымен кедір-бұдыр жерлерін жатыстырып оқып шыққанда, кәдімгі (кімсін, дейді-менсінбейді-өлсін мейлі) ааәа ұйқас өлшеміндегі шумаққа айналады. Ақын ізденісі Сұрақ жауап өлеңінен де айқын сипат алады. С.Мәуленовта мұндай аздан көпке қарай жайыла, кейін көптен азға қарай кеми түскен, жасанды немесе арнайы сындырылған тармақ жолдар жиі кездессе, замандасы Ә.Дүйсенбиевтің өлеңдерінде олар айқын көрінеді. Қаламгердің шығармаларының басым көпшілігі аз буынды (7-11) өлшеммен және ааәа, аәаә қара өлең, кезектес ұйқасты тәсілмен жасалатындықтан, ақындық лабораториясынан бірен-саран болмаса формалық ізденіс байқалмайды.
Алғашқы қадамынан-ақ қазақ поэзиясына өзгеше үн, ырғақ, ең бастысы нәзік сезім мен логикалық үйлесім әкелгенін паш еткен лирик ақындарымыз М.Әлімбаев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, К.Мырзабеков, М.Шаханов, М.Сатыбалдиевтерде 7, 8, 11, 13, 15 буын өлшеміне құрылады. Ал Ж.Нәжімеденов өлеңдері С.Ерубаев салған ізбен жүретіндігі, өлеңіндегі тармақ санының ұзын сонар созылуы, бір тармақтағы көп бунақты буын саны 14, 15, 16 тіпті одан да асып кетуі - өлеңдегі ауқымды ойдың шашауын шығармай түйсінуін қиындатып, психологиялық салмақ салатындығы көрінеді. Аталмыш ақынның Бауырына ап тау мен қырды түн қызғанды атты өлеңінде Абай қалыптастырған сегіз буынды шалыс ұйқасты өлеңдер он бір, он екі, он үш буынды өлең өлшеміне айналған. Ақын айтпақ ойдың ауқымдылығына сай ұйқастың көтеретін жүгін азайтқан. Есесіне айтпақ ойдың мазмұнын тереңдеткен. Мұнда 18 буынды бір тармақты өлең - 9 буынды екі жол-тармақ. Сонда бір-бірімен ұйқаспайтын алғашқы екі тармақтан 9 буынды бір шумақ шығар еді (18+18=36:4=9). Ал ол ең кемінде а-ә-а-ә болып шалыс ұйқасар еді. Онда бірде-бір ұйқас жоқ, яғни өлеңде прозаизм басым. Сондай-ақ әдеттегі дәстүрлі шалыс ұйқас бунақтарын алмастырып түсірген. Ұйқастары әр алуан, бай: шалыс ұйқас, егіз ұйқас, қаусырма ұйқас және ерікті ұйқасқа негізделеді. Бес шумақ та 6, 8, 11, 13 тармақтан құралып 4-тен 19 буынға дейін жетеді. Бұл ақынның өзіндік ізденіс-жаңалығы. Ғылым тілімен айтар болсақ экспромт, яки жазбашадағы импровизация [11, 373].
Т.Айбергенов жырларында бунақ пен буын өлшемдірінің формалық ізденісі көп байқалмайды. Бірақ аз буыннан көп буынды өлшемге ізденіс ізін алғаш ерекше нақышпен салғандардың бірі осы дарабоз ақын. Оны мазмұн мен пішін үйлесімін және ой тығыздығын бір форманың бойына сіңістірген Сағынбай барсаң таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап және Аруана жаудың қолына түссе ботасын шайнап өлтіріп деп аталатын өлеңдерінде көрініс тапқан. Бiрiншi өлең шумағынан екiншi өлең шумағының өзгешелiгi - төртінші тармақ тоғыз буынға түсіріледі. Бұл жаңалық - өлеңге ерекше әуен-муза береді. Сонымен қатар, алғашқы шумақтың әр тармақ-жолы үш бунақты болса, екінші шумақтың соңғы тармағы екі бунақ өлшеміне түскені олардың ұйқас жасаудағы әдісіне де әсер еткен. Ал Ф.Оңғарсынованың өлең-өрнегінің күрделі кестесі Тың туралы жыр атты үш бунақты, көп буынды өлеңінде көрініс табады. Ақын негізінде он үш буынымен келетін жолдарды бунақтық дыбыс үстеу арқылы он бес өлшемімен береді. Бұл үстеу буындар - дыбысталу барысында буындардың үндестік заңына сәйкес (ашық буын мен тұйық буын қатар келгенде бір дауысты дыбыс естілмей, түсіп қалады) білінбейді, ал жекелеген жікке бөліп қараған тұста айқындалады. Алғашқы тармақ - кейінгі келетін ойдың бағыныңқылы сабақтас сөйлем-тіркесі, ой диапазонын айқындау үшін кірістіріледі. Сондықтан да бағыныңқылы тармақ бола тұра, мұнда - басыңқы тармақ тіркесінде, шумақтағы ойда басты рөл ойнайды. Бұл өлеңде буын сандары тармақ санына қатысты жұмырланып, жасырын ұйқас түзуге әсер етсе, Медеуде туған ойлар атты толғанысының (ақын толғау, толғаныс деп атамаған) басқа туындыларынан өзіндік формалық-айырым белгілері бар: Қосарлама-үстеме тармақты бұл өлең - ауқымды, ІІІ бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім өз ішінде бес шумақты, ал әр шумақ: бірінші, екінші шумақ бес, үшінші шумақ төрт (бес); бесінші шумақ сегіз сияқты әртүрлі тармақ санын түзеді. Екінші бөлім екі шумақты: бірнші шумақ алты; екінші шумақ он төрт тармақты құраса, ІІІ бөлім топтама тармақты тұтас шумақты құрайтын отыз төрт тармақтан тұрады. Өлеңнің негізгі өлшемі бес буынды тармақтан басталып, он үш буынды және он сегіз буынды болып жүйеленсе, шумақтардағы аллитерациялық әуен (дауысты дыбыстар ырғағы) толымды және толымсыз ұйқастарды жасаған. Дәл осындай ІІІ бөлімді Қасірет пен ерлік жыры он бір буын санымен жүйеленеді. Ондағы ерекшелік бунақ сандары бірдей болғанымен әр тармақта орын ауыстырып тұрады. Осындағы төрт, үш, төрт буынын сипаттайтын ІІ бөлімнің қалыбында буын мен бунақтың ұйқас жасаудағы ізденістеріне тигізген әсері бар.
Он бір буынды өлеңнің хас шеберінің бірі - Қ.Мырзалиев, Өлең - өзге туыстарына тартпай тууға тиісті перзент деп өзі айтқандай [3, 23], қаламынан туған өлең-өрмегін бір-біріне әрқашан да ұқсатпай тоқуға тырысқан, ізденген. Ақынның екі, үш, төрт, жеті, сегіз, он бір, он төрт буынды компазициялық-құрылымды өлеңдері талданады - балалар әдебиетінен бастап, фәлсафалық туындыларына дейін қамтылған.
Өлеңнің бітім-құрылысын жасайтын өлшемнің бірі - тармақты өзге өлшемдерден бөле-жара қарастырса да, оның өзге де дәстүрлі бірлігін сақтайды. Себебі олардың байланысы: Қазақ поэзиясында ырғақ туғызатын - өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері... Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы - тармақ, яғни өлең жолы. (Біз кейде өлеңнің әр қатарын үзіп-үзіп, шашыратып жіберетін қысқа жолдарды емес, белгілі мөлшері бар толық жолды - тармақты айтып отырмыз) [11, 125] деген дәлелді пікірге сүйене отырып, тармақтың өзіндік форма жасап, түрленімге түсуі оның жасалу жолдарын көрсетеді. Себебі 1960-1980 жылдарда тармақ өлшемі түзілісінде айтарлықтай өзгешеліктер болды. Ізденіс Абайдың реформалы өлеңдерінен бастап, Сәкенннің сындыра сызған тармақ жүйелерінен бастау алады. Тармақ, шумақтағы ізденістер Ә.Сәрсенбаевтың тармақ өлшеміндегі Гүл атты өлеңінде келтіріледі. Онда шумақ тармақтары ретсіз орналасып, бір жолға орналасу керек болатын үш буынды бунақтар, ырғақ әуезіне бағынып, әр жолға сындырыла сатыланып беріледі. Прозалық сөйлем тіркесін де еске түсіреді. Сатылана берілгендіктен әр жол арнайы мақаммен оқылу формасына ие болады да, өзінен кейінгі жол-тармақтардың мәнін ашу қызметін атқарады. Негізі қара өлең ұйқасты өлең - 9 жолға түсірілген. Егер оны ұйқас заңдылығына сай тармақта формаға түсірсек: 133=7 буын (а); 34=7 буын (а); 63=9 буын (ә); 5413=11(а); Мұндай буын түрленімі поэзияда өте сирек кездеседі. В.Маяковский мен С. Сейфуллиннің қатал қалыпқа түскен баспалдақты-сатылы тармақтарынан өзгеше: дәстүрлі екпінге құрылған жырмен будандасқан. Демек бұл, аралас буынды және аралас тармақты өлең. Ондай тәсілдер өлшемі бірде көп буынды ауқымды шумақты қамтитын өлеңдерде, немесе осы ойымызға қарама-қарсы өте аз санды буынды тармақтарда кездеседі. Ол Келеміз деген Ә.Тәжібаевтың алты буын уәзінді, егіз тармақты да, үш тағанды тармақтан да құрылады. Шумақтағы үш тағанның жасалуы тікелей екпінді рифмаға қатысты. Мұны ...такая рифма называется перекрестной дейді В.Жирмунский [12, 13-14]. Шумақтағы үш тармақтың ұйқас-екіпінінде екі бірдей егіз үндесіммен қатар, дара тұратын шешуші бір дыбыс болады. Ондағы аа деген егіз ұйқасым бұрыштың екі беті болса, үшінші бұрыштың еншісінде ә әріпі болады. Барлық үш тағанды жырлар да осы формамен бәдізделеді. Сондықтан да мұндай үш жолды зерттеу жұмыста үш бұрышты кезектес тармақ деп атайды. Осы үш бұрышты кезектес тармақты шумақтар М.Мақатаев, Қ.Жұмағалиев, З.Шүкіров, Қ.Шаңғытбаев, Ж.Қыдыров, С.Сейітов, Е.Әукебаев өлеңдерінде кезеседі.
Талантты ақын С. Жиенбаев тармақтың өлшем формасын түрленімге көбірек салған-ды. Туыстық! деп басталатын ақынның өлеңі қазақы менталитетке мәлім негізгі ой өзегін ортаға тастап, сол арқылы жырдың өрімін ішкі үндес дыбыстармен және сыртқы келісті ұйқаспен жалғастырады. Он бір буынды өлеңді алғашқы шумақты егіз ұйқас арқылы берсе, екінші шумақты сатылы сындырма тармақ жасай отырып қара өлеңнің ұйқасымен келтіреді. Ақын әрдайым төрт жолдық шумақ түрін нақтылы сандық өлшемге негіздемейді. Керісінше шумақтағы тармақ санын мазмұн талабына қарай көбейтеді. Өлең түрін жасауда беріліп отырған мәнді күшейту үшін тармақ-жол қайталау, жол аяғындағы сөзді қайталау - қазақ поэзиясында бұрыннан бар құбылыс. Осындай құбылыс Сағи стиліне тән. Сондай-ақ бірыңғайлас мазмұнды образды зат есімдер тіркесіп келсе міндетті түрде әр жолға түсіріледі. Мысалы алғашқы шумақтың 2 тармағы мен екінші шумақтың 2-4 тармағы ұқсас формалы мағыналас сөздің ұйқасында тұр, интонациялық жігі де - бір тұста. Керісінше Күтем сені атты бәйіт үлгісіндегі өлеңінде автор тармақаралық ұйқас үлгісін жасайды. Және де шумақ іші композициялық-синтаксистік құрылымымен қатар, онда қосымша тармақтар да орын алады. Қосымша тармақ дегеніміз - өлеңдегі шумаққа тән өлшем-өрнекті, бірақ ұйқас, интонация, логикалық паузаларды тануға көп септігін тигізетін, шумақ ішінде өз алдына дербес толымды ойды білдіретін қосымша жол. Талдау барысында Қосымша тармақтарды алып тастаса да өлеңнің сыны кетпейтіндігі дәлелденеді. Негізгі тұжырым С.Елікбаевтың зерттеу еңбегіндегі пікірімен астасады. Сағидың сыршыл інісі Т.Молдағалиев шығармаларында қосарлама тармақ жиі кездеседі. Зерттеу жұмысында бір немесе бірнеше қос тармақтардың бір қатар-жолда берілуін қосарлама тармақ деп атайды. Сонымен қатар ақынның Жарты бақыт жетеді маған, Бір-бірімізді ұмытып жүрдік талай жыл, Іренжіттім, досым, сені іренжіттім мен деген сияқты жырларында тармақ-жол мен ондағы белгілі бір тіркестер қайталануымен қатар айшықты қайталаудың алуан түрін жиі, әрі тиімді қолданылады. Мұндай шумақ ішіндегі тармақ қайталаулар Қ.Шаңғытбаев (Жан жүрегім елжіреп, Түркістан), Ә.Ахметов (Уақыт - аю, басым тас, Мен бір жалғыз ағашпын жерден өнген), Ө.Нұрғалиев (Нөсер, Жесірдің таға туралы өлеңі) өлеңдерінде кездеседі. Ал М. Әлімбаевтың Терезенің алдында атты жырында әр шумақ топтасқан тармақтардан тұрады. Мәселен, бірінші шумақ - 37 ұзынды-қысқалы тармақ-жол формасымен беріледі. Мұнда ақынның шумақ ізденістегі айқындығы көрінеді. Ал Күрсініс атты өлеңнің өлшемі өзгерек. Тармақтық, шумақтық, ұйқастық ізденіс сілемдері бар: үш шумақтық өлеңнің бірінші шумағы - алты, екінші-үшінші шумақтары үш тармақ-жолдан тұрады. Осы Күрсініс өлеңі М.Әлімбаевтың формалық ізденісіндегі оқшау үлгісі. Себебі талдау барысында зерттеу жұмысында а-ә-ә-а-а-а; а-ә-ә; а-ә-ә ұйқасу қалып формасына түскен шумақтары - 6 жол тармақты және үшем тармақты шумақ кездеспеген.
Көп буынды немесе аралас буынды ұзын тармақтармен өз ойын жеткізу тактикасын шебер меңгерген ақындар бірі Ф.Оңғарсынованың Тың туралы жыр атты өлеңі жан-жақты талданады. Өлеңнің құрылымы (тұтас алғанда) - шумақ жолдардың саны - бірінші шумақтан бастап көбейе береді. Ақынның шумақтағы тармақтары неге әрқилы, оның себебі - әр шумақтағы ойдың өрістеуі мен түйінінде жатыр. Егер ақын осы өлеңде көтерілген тың тақырыбын дәстүрлі қара өлең формасымен берсе, даланың дуылдатқан өр екпіні тумас еді. Қатардағы өлең күйінде қалады. Ал Үміт атты өлеңінің өлшемі мүлде басқаша сипатта, яғни топтама тармақты тұтас шумақты өлеңнің, тармағын санай отырып шумақ-шумаққа бөле-жарып қарастыруға келмейді. Себебі бағыныңқы сабақтас сөйлемдер әр тармақ сайын бір-бірімен ырғақ арқылы байланысып, түйінді ойдың екпіні түсер соңғы бунаққа дейін жалғасады. Соңында қайырма тармаққа бірігіп кетеді. Талдау барысында ақын өлеңдерінде тармақ іші тармақтар көптеп кездеседі. Сондықтан оны тармақ үстіне тармақ құрғаны үшін қосарлама-үстеме тармақ деп атаған. Сондай-ақ жиырма жолдан тұратын осы өлең ой-шеңбер формасын құрған, яки әу бастағы ойын айналып келіп, соңында дөңгелектеп түйін-консовка жасаған. Қосарлама-үстеме тармақтың прозалық үлгідегі (жол сындыра, әр тармаққа сатылай берген) түрі С.Мәуленов, С.Асанов, Ә.Абайділданов шығармаларында да бар. Тармақтағы формалық ізденістердің қатарына құрама тармақтар да жатқызылады. Ол Қ.Мырзалиевтің ақындық лабораториясына тән. Нұрсыз күндер деген өлеңінде бірінші шумақтың алғашқы тармағы (Қырсыз күндер - нағыз бір айыпты шақ) мен екінші шумақтың алғашқы тармағының (Жырсыз күндер - нағыз бір айыпты шақ) қосыныдысы іспеттес етіп, үшінші шумақта осы екі шумақты біріктіріп бір шумақты екі жолмен береді. Лейтмотив-ой - Жыр жазбай өткен күн. Ақын ұйқасқа түскен сөздерді өзгертпей-ақ айтпақ ойын құбылтып жеткереді. Қаламгердің шеберлігі Жер ұйық циклінің Түс бөлімі мен Табиғи тірлік атты өлеңдерінде, тармақтардың орналасу ерекшелігіне қарай жайылма тармақты шумақ және құлдима тармақты шумақтарынан танылады. Диссертаияда Қадыр ақынның туындыларын талдағанда С.Нұрахметовтың пікірін алға тартады [13, 135].
Өнердің, соның ішінде өлең құдіреті оқырманның ой санасын билеп, сезіміне тікелей әсер етеді. Егер өлең оңашада сенімен сырласпаса, мұңдаспаса, кіжіндірмесе, қуаттандырмаса, күлдірмесе, күрсінтпесе, толғандырмаса, толқытпаса, ойландырмаса, таңырқатпаса, таң-тамаша қалдырмаса-онда оның өзекті жарып шықпағаны, ақиқатты айтып, ағынан жарылмағаны, құр жылтыр, жалтылдақ сөз сылдыр сөз болғаны. Осы өлшеммен келгенде К.Мырзабековтың өлеңдері көңілдің көздеген, жүректің іздеген, сезімнің сусаған жерінен шығатындығы шындық.
Ақынның творчествасы - оның бел баласы. Ендеше ол автордың бүкіл болмысын жалғанның жалпағына жаятын делдал. Ұлы Абай "өлең, шіркін, өсекші, сырыңды елге жаяр" дегенде осыған орай айтса керек. Ақынның шығармашылығы арқылы жұмбақ жан-дүниесін, мінез-құлқын, ой арманын бірден біле қоясыз. Шығармадан оның шын бейнесі айнадағыдай анық көрінеді. Олай болса, азамат Кеңшіліктің, ақын Кеңшіліктің кім болғанын, қадір-қасиетін өлеңдерінен өңін өзгертпей оқи аламыз. Ендеше ақынның жүрек жарды жырларына көз жүгіртіп көрелік. Дүние-тіршілікке ғашық назбен қызыға, ынтыға қараған Кеңшілік Мырзабековтың іңкәр көңілінің лүпілі кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz