Зар заман» ақындарының шығармашылығындағы ел мен жер тағдыры
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 «Зар заман» ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 «Зар заман» ағымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы «Зар заман» ақындары ... ... 19
2 «Зар заман» ақындары шығармаларындағы ел.жер тақырыбы ... ... ... ... .31
2.1 Шортанбай өлеңдеріндегі дәуір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мұрат ақын мұраларындағы ел тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 «Зар заман» ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 «Зар заман» ағымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы «Зар заман» ақындары ... ... 19
2 «Зар заман» ақындары шығармаларындағы ел.жер тақырыбы ... ... ... ... .31
2.1 Шортанбай өлеңдеріндегі дәуір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мұрат ақын мұраларындағы ел тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов «зар заманды» әдебиеттегі елеулі бағыт ретінде жан-жақты негіздеудің мәселелерін тұңғыш рет теориялық тұрғыдан негіздеген ғалым.
Ғалым ізденісі: «Қазіргі қарастырғалы отырған зар заман ақындары: - сол ел қамын сөзбен жоқтаған жоқшылар. Бұлардың туысы мен бағыт сарыны ел басына келген тарихи дәуірден туғандықтан, барлық ақынды тарих көлемінде қарастыру керек» [1, 192], - деген пікірінен туындайды.
Түрлі идеологиялық қысымдардан түтіні басқаша шалқыған қазақ, әдебиеттану ғылымының соңғы хал-қадірін ескере келіп, профессор Т.Кәкішев: «Әдеби, мәдени тарихымыздың көтерілмей, жазылмай жатқан көп саласы бар екеніне ғылыми қауымның назарын аударғым келеді. Және ол кезеңдегіні буржуазияшыл немесе ағартушы-демократиялық деп айыра салмай, ішкі көркемдік ерекшеліктеріне, эстетикалық қадір-қасиетіне қарай талдап зерттеуіміз керек... Өйткені өмірді реалистік, романтикалық, сатиралық, символикалық тұрғыдан бейнелегенде қазақтың көркемдік таным-талғамында талай жаңа сипаттар пайда болғаны даусыз. Осы дәуірдің саяси-әлеуметтік мәнісіне социологиялық тұрғыдан көбірек көңіл бөлгендіктен көркемдік, өнерпаздық мәселелерді зерттеп білуіміз жетіспей жатқанын ашық мойындауымыз керек» [2, 118], - дейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдебиетіміздің тарихындағы кезеңдерді, дәуірлерді ажыратып алу мәселесімен бір қаралуға тиісті түрлі бағыттар - мәселен, орыс әдебиетіндегі классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм деген сияқты; түрлі ағым, сарындарды ажыратып айғақтаудағы бөлудегі, Б.Кенжебаев айтқандай не таза теориялық, не тарихи болғаны жөн. 1959 жылғы конференцияда Б.Кенжебаев әдеби мұра жасап кеткен дарындарды бірде кәсбіне (кітаби), бірде идеясына (ағартушы-демократиялық) бөлуде дұрыс емес дегені - аса қисынды пікір.
Қайсыбір дәуірдің әдебиеті өзін іштей саралауға зәру. Кезең, дәуірге тұтас бөліп, бағыт-ағымдарға іштей ажырату қажет. Зар заман – белгілі бір мөлшерде тұжырымдалған бағыт, ағым. Бағытты – саяси, тарихи ерекшелігіне, ағымды – содан туған көркемдік өзгешеліктеріне қарай қарастырған абзал.
Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтыльш жатқан жайлар аз емес. Айтыла беруге тиіс те. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан арнайы зерттелмегенімен, көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни-ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзін көріп жатыр.
Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу
Ғалым ізденісі: «Қазіргі қарастырғалы отырған зар заман ақындары: - сол ел қамын сөзбен жоқтаған жоқшылар. Бұлардың туысы мен бағыт сарыны ел басына келген тарихи дәуірден туғандықтан, барлық ақынды тарих көлемінде қарастыру керек» [1, 192], - деген пікірінен туындайды.
Түрлі идеологиялық қысымдардан түтіні басқаша шалқыған қазақ, әдебиеттану ғылымының соңғы хал-қадірін ескере келіп, профессор Т.Кәкішев: «Әдеби, мәдени тарихымыздың көтерілмей, жазылмай жатқан көп саласы бар екеніне ғылыми қауымның назарын аударғым келеді. Және ол кезеңдегіні буржуазияшыл немесе ағартушы-демократиялық деп айыра салмай, ішкі көркемдік ерекшеліктеріне, эстетикалық қадір-қасиетіне қарай талдап зерттеуіміз керек... Өйткені өмірді реалистік, романтикалық, сатиралық, символикалық тұрғыдан бейнелегенде қазақтың көркемдік таным-талғамында талай жаңа сипаттар пайда болғаны даусыз. Осы дәуірдің саяси-әлеуметтік мәнісіне социологиялық тұрғыдан көбірек көңіл бөлгендіктен көркемдік, өнерпаздық мәселелерді зерттеп білуіміз жетіспей жатқанын ашық мойындауымыз керек» [2, 118], - дейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдебиетіміздің тарихындағы кезеңдерді, дәуірлерді ажыратып алу мәселесімен бір қаралуға тиісті түрлі бағыттар - мәселен, орыс әдебиетіндегі классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм деген сияқты; түрлі ағым, сарындарды ажыратып айғақтаудағы бөлудегі, Б.Кенжебаев айтқандай не таза теориялық, не тарихи болғаны жөн. 1959 жылғы конференцияда Б.Кенжебаев әдеби мұра жасап кеткен дарындарды бірде кәсбіне (кітаби), бірде идеясына (ағартушы-демократиялық) бөлуде дұрыс емес дегені - аса қисынды пікір.
Қайсыбір дәуірдің әдебиеті өзін іштей саралауға зәру. Кезең, дәуірге тұтас бөліп, бағыт-ағымдарға іштей ажырату қажет. Зар заман – белгілі бір мөлшерде тұжырымдалған бағыт, ағым. Бағытты – саяси, тарихи ерекшелігіне, ағымды – содан туған көркемдік өзгешеліктеріне қарай қарастырған абзал.
Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтыльш жатқан жайлар аз емес. Айтыла беруге тиіс те. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан арнайы зерттелмегенімен, көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни-ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзін көріп жатыр.
Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. –240 б.
2 Кәкішев Т. Санадағы жаралар. –Алматы: Қазақстан, 1992. –264 б.
3 Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. // Жұлдыз. 1993, №7. –Б. 121-129.
4 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. –Алматы: Білім, 2000. –368 б.
5 Сыздықов К. Мұхтартанудың беймәлім беттері. –Алматы: Қазақстан, 1997. –224 б.
6 Әдеби мұра және оны зерттеу. –Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1961. –376 б.
7 Сейфуллин С. Шығармалары, 6-том. –Алматы: ҚМКӘБ., 1964. –456 б.
8 Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. 1 бөлім, -Алматы: ҚМББ., 1942. – 248 б.
9 Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1992. –360 б.
10 Мағауин М. Мен. // Жұлдыз, 1998, №9. – Б. 131-138.
11 Мұқанов С. Қазақ қауымы: (Тарихтық және этнографиялық шолу). – Алматы: Ана тілі, 1995. –304 б.
12 Қазыбайұлы С. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (Жыраулар поэзиясы). –Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. –296 б.
13 Шортанбай. Толғаулар, айтыстар, дастан. –Алматы: Айқап, 1993, -80 б.
14 Дулат. Заман сазы. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
15 ХІХ ғасыр әдебиеті. Хрестоматия. /Құрас: Х.Сүйіншәлиев. –Алматы: Ана тілі, 1992. –224 б.
16 Исатай-Махамбет. –Алматы: ССРО мәдениет қоры Қаз. бөлімі Қазақстан өлкетанушылар қоғамы, 1991. –256 б.
17 Жұмалиев Қ. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1967. –408 б.
18 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 15 том. –Алматы: Жазушы, 1983. –442 б.
19 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1 кітап: Оқу құралы / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 481 б.
20 Жүністегі К. Шортанбай ақын // Заман. Жезқазған обл., Шет ауданы. 25 мамыр, 1993.
21 Шортанбай. Зар заман. –Алматы: Жазушы, 1993.
22 Жүністегі К Шортанбай // Жұлдыз. 1991, №3.
23 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 кітап: Оқу құралы / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы.. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
24 Шортанбай Қанайұлы. Зар заман // Әлем. Альманах. –Алматы: Жазушы, 1991. –Б. 151-162.
25 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. –Алматы: -Ана тілі, 2002. -820 б.
26 Омаров Б. Мұраттану мұраты // Жұлдыз, 1993, №1. –Б. 191-198.
27 Мағауин М. Ғасырлар бедері. –Алматы: Жазушы, 1991. – 381 б.
28 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. –Алматы: Білім, 2000. - 368 б.
29 Ысмайлов Е. Ақындар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 197 б.
30 Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы. –Алматы: Ғылым, 1987. – 213 б.
31 Үш ғасыр жырлайды. –Алматы. Жазушы, 1989. – 850 б.
32 Омаров Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. –Алматы: Ана тілі, 1998. - 111 б.
33 Қорқытов Б. Мұрат мұрасы / Кітапта: Мұрат. –Алматы: Арыс, 2001. –Б. 5-17.
34 Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. – 286 б.
35 Әдеби мұра және оны зерттеу –Алматы: Қазақ ССР ҒА баспасы, 1961. -376 б.
36 Мұрат. Құрастырған: Қорқытов Б. –Алматы: Арыс, 2001. –232 б.
37 Хакімжанова М. Мұрын жырау туралы есімде қалғандардан /Кітапта: Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. –Т.6. Батырлар жыры (Мұрын жыраудан жазылған мұралар). –Алматы: Жазушы. 1991. –Б. 247-258.
38 Мұқанов С. Қазақ қауымы: (Тарихтық және этнографиялық шолу). – Алматы: Ана тілі, 1995. –304 б.
39 Алқаласа әлеумет (Қашаған Күржіманұлы, Шынияз Шанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Насихат Сүгірұлы шығармалары). -Алматы: Жазушы, 1991.-240 б.
40 Зар заман: Жыр-толғаулар. -Алматы: Жалын, 1993. - 176 б.
41 Мәдібай Қ. Зар заман ағымы. - Алматы: Қазақ университеті, 1997. -160 б.
1 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. –240 б.
2 Кәкішев Т. Санадағы жаралар. –Алматы: Қазақстан, 1992. –264 б.
3 Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. // Жұлдыз. 1993, №7. –Б. 121-129.
4 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. –Алматы: Білім, 2000. –368 б.
5 Сыздықов К. Мұхтартанудың беймәлім беттері. –Алматы: Қазақстан, 1997. –224 б.
6 Әдеби мұра және оны зерттеу. –Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1961. –376 б.
7 Сейфуллин С. Шығармалары, 6-том. –Алматы: ҚМКӘБ., 1964. –456 б.
8 Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. 1 бөлім, -Алматы: ҚМББ., 1942. – 248 б.
9 Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1992. –360 б.
10 Мағауин М. Мен. // Жұлдыз, 1998, №9. – Б. 131-138.
11 Мұқанов С. Қазақ қауымы: (Тарихтық және этнографиялық шолу). – Алматы: Ана тілі, 1995. –304 б.
12 Қазыбайұлы С. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (Жыраулар поэзиясы). –Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. –296 б.
13 Шортанбай. Толғаулар, айтыстар, дастан. –Алматы: Айқап, 1993, -80 б.
14 Дулат. Заман сазы. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
15 ХІХ ғасыр әдебиеті. Хрестоматия. /Құрас: Х.Сүйіншәлиев. –Алматы: Ана тілі, 1992. –224 б.
16 Исатай-Махамбет. –Алматы: ССРО мәдениет қоры Қаз. бөлімі Қазақстан өлкетанушылар қоғамы, 1991. –256 б.
17 Жұмалиев Қ. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1967. –408 б.
18 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 15 том. –Алматы: Жазушы, 1983. –442 б.
19 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1 кітап: Оқу құралы / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 481 б.
20 Жүністегі К. Шортанбай ақын // Заман. Жезқазған обл., Шет ауданы. 25 мамыр, 1993.
21 Шортанбай. Зар заман. –Алматы: Жазушы, 1993.
22 Жүністегі К Шортанбай // Жұлдыз. 1991, №3.
23 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 кітап: Оқу құралы / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы.. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
24 Шортанбай Қанайұлы. Зар заман // Әлем. Альманах. –Алматы: Жазушы, 1991. –Б. 151-162.
25 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. –Алматы: -Ана тілі, 2002. -820 б.
26 Омаров Б. Мұраттану мұраты // Жұлдыз, 1993, №1. –Б. 191-198.
27 Мағауин М. Ғасырлар бедері. –Алматы: Жазушы, 1991. – 381 б.
28 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. –Алматы: Білім, 2000. - 368 б.
29 Ысмайлов Е. Ақындар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 197 б.
30 Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы. –Алматы: Ғылым, 1987. – 213 б.
31 Үш ғасыр жырлайды. –Алматы. Жазушы, 1989. – 850 б.
32 Омаров Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. –Алматы: Ана тілі, 1998. - 111 б.
33 Қорқытов Б. Мұрат мұрасы / Кітапта: Мұрат. –Алматы: Арыс, 2001. –Б. 5-17.
34 Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. – 286 б.
35 Әдеби мұра және оны зерттеу –Алматы: Қазақ ССР ҒА баспасы, 1961. -376 б.
36 Мұрат. Құрастырған: Қорқытов Б. –Алматы: Арыс, 2001. –232 б.
37 Хакімжанова М. Мұрын жырау туралы есімде қалғандардан /Кітапта: Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. –Т.6. Батырлар жыры (Мұрын жыраудан жазылған мұралар). –Алматы: Жазушы. 1991. –Б. 247-258.
38 Мұқанов С. Қазақ қауымы: (Тарихтық және этнографиялық шолу). – Алматы: Ана тілі, 1995. –304 б.
39 Алқаласа әлеумет (Қашаған Күржіманұлы, Шынияз Шанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Насихат Сүгірұлы шығармалары). -Алматы: Жазушы, 1991.-240 б.
40 Зар заман: Жыр-толғаулар. -Алматы: Жалын, 1993. - 176 б.
41 Мәдібай Қ. Зар заман ағымы. - Алматы: Қазақ университеті, 1997. -160 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Зар заман ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Зар заман ағымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы Зар заман ақындары ... ... 19
2 Зар заман ақындары шығармаларындағы ел-жер тақырыбы ... ... ... ... .31
2.1 Шортанбай өлеңдеріндегі дәуір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мұрат ақын мұраларындағы ел тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов зар заманды әдебиеттегі елеулі бағыт ретінде жан-жақты негіздеудің мәселелерін тұңғыш рет теориялық тұрғыдан негіздеген ғалым.
Ғалым ізденісі: Қазіргі қарастырғалы отырған зар заман ақындары: - сол ел қамын сөзбен жоқтаған жоқшылар. Бұлардың туысы мен бағыт сарыны ел басына келген тарихи дәуірден туғандықтан, барлық ақынды тарих көлемінде қарастыру керек [1, 192], - деген пікірінен туындайды.
Түрлі идеологиялық қысымдардан түтіні басқаша шалқыған қазақ, әдебиеттану ғылымының соңғы хал-қадірін ескере келіп, профессор Т.Кәкішев: Әдеби, мәдени тарихымыздың көтерілмей, жазылмай жатқан көп саласы бар екеніне ғылыми қауымның назарын аударғым келеді. Және ол кезеңдегіні буржуазияшыл немесе ағартушы-демократиялық деп айыра салмай, ішкі көркемдік ерекшеліктеріне, эстетикалық қадір-қасиетіне қарай талдап зерттеуіміз керек... Өйткені өмірді реалистік, романтикалық, сатиралық, символикалық тұрғыдан бейнелегенде қазақтың көркемдік таным-талғамында талай жаңа сипаттар пайда болғаны даусыз. Осы дәуірдің саяси-әлеуметтік мәнісіне социологиялық тұрғыдан көбірек көңіл бөлгендіктен көркемдік, өнерпаздық мәселелерді зерттеп білуіміз жетіспей жатқанын ашық мойындауымыз керек [2, 118], - дейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдебиетіміздің тарихындағы кезеңдерді, дәуірлерді ажыратып алу мәселесімен бір қаралуға тиісті түрлі бағыттар - мәселен, орыс әдебиетіндегі классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм деген сияқты; түрлі ағым, сарындарды ажыратып айғақтаудағы бөлудегі, Б.Кенжебаев айтқандай не таза теориялық, не тарихи болғаны жөн. 1959 жылғы конференцияда Б.Кенжебаев әдеби мұра жасап кеткен дарындарды бірде кәсбіне (кітаби), бірде идеясына (ағартушы-демократиялық) бөлуде дұрыс емес дегені - аса қисынды пікір.
Қайсыбір дәуірдің әдебиеті өзін іштей саралауға зәру. Кезең, дәуірге тұтас бөліп, бағыт-ағымдарға іштей ажырату қажет. Зар заман – белгілі бір мөлшерде тұжырымдалған бағыт, ағым. Бағытты – саяси, тарихи ерекшелігіне, ағымды – содан туған көркемдік өзгешеліктеріне қарай қарастырған абзал.
Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтыльш жатқан жайлар аз емес. Айтыла беруге тиіс те. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан арнайы зерттелмегенімен, көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни-ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзін көріп жатыр.
Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу, әдеби мұраны саралау, ғылыми негізде жүйелеу, игеру мәселелеріне соқпай өте алмаймыз. Осы, басты, түпқазық жайлардың арғы-бергісін саралап, анықтап, күмәнді, күдікті, жасырын, жадағай тұстарын біліп алмай тұрып сөз айту – бос әурешілдік.
Мәселен, қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды алайық. Бұл әдебиет тарихының профессор Бейсенбай Кенжебаев негіздеген дәуірлеуде XX ғасыр басындағы әдебиетке тән бағыт. Ал Мұхтар Әуезов оны зар заман ағымы әдебиетінің (яғни жүз жылдық дәуір әдебиетінің) бір сипаты деп айғақтаған.
Әдебиет тарихында теориялық тұрғыдан негізделуі басталғанынан, санамызға сіңгенімен қазіргі әдебиет тарихына қатысты оқулық, зерттеулердің қолданымында зар заман атауы ұзақ жылдар бойы, соңғы уақытқа шейін қағаберіс қалып келді. 1932 жылы Сәкен Сейфуллин казақ әдебиетінің төңкеріске дейінгі тарихын екі дәуірге бөлді:
1. Билер дәуірі; 2. Орыс патшасына бағынған дәуір Сәбит Мұқанов Шортанбай дәуірін зар заман әдебиеті деп, ғылыми негізде баға берді. Былайғы уақытта бұл дәуір қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне қатысты пікір айтқан Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, Ы.Дүйсенбаев сияқты ғылымдарымыздың да арнайы тоқтап, айрықша мән беріп өткен дәуірі болды.
Соңғы жылдары ғалым Мекемтас Мырзахметов зар заман әдебиетін орыс отаршылығына қарсы туған сипатына қарап: Отаршылдық дәуірдегі әдебиет [3, 83] деп атауды ұсынуда.
Мұхтар Әуезов 1927 жылғы Әдебиет тарихы оқулығына енген Зар заман ақындары атты зерттеуінде зар заман ақыны кім, дәуірі қандай еді, көтерген мәселелері қандай дегенді нақты да дәлелді қозғаған-ды. Белгілі бір мәселені қойып, әрі қарай тарата талдайды? зар заман деген бағыт неден басталып, немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы өлеңдерден басқалық жаңалығы бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды? Онан соң әдебиетте бұл дәуір қандай орын алады? деген күрделі проблемаларды көлденең тартып, соның ұрымтал жауабын беруге ұмтылады.
Зар заман деген XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір өлеңнің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан, бұкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [1, 192], - дегені Шортанбайдың бұл әдебиеттегі орны алабөтен айрықша екенін негіздейді.
М.Әуезов зар заман ақындары деген терминге бірнеше теориялық тұжырымды негіз етеді. Айрықша назар аударар бір түйін: ...зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығы ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиетінің басы деу керек - деген ғылыми жаңалығы айқын ой.
М.Әуезов жүйелеуіндегі зар заман әдеби ағымы мынандай мәселелерді ажыратудан барып айғақталады:
1. Зар заман ақындары деп кімді айтамыз?
2. Бұл дәуірдің алғашқы ақындары кімдер?
3. Барлығының басын қосатын күй қайсы?
4. Көпшілігі қандай жайды тақырып еткен, нені толғаған?
Бұл еңбекте М.Әуезов заман сырына терең үңіледі. Барша ерекшелік, өзгешелігін қамти айтады. Біздің, зар заман ақындары дегенде, жалпы қазақтың атам заманнан бергі өмір тарихындағы зарды емес, дәл осы М.Әуезов атап беріп отырған, орыспен арадағы саяси ахуалға байланысты туған мұң мен зарды нысанада ұстауымыз қажет. Отаршылдық саясаттың зардаптары мен мақсаттары саяси жүйе ретінде, тарихтың белгілі бір беті ретінде көрінген тұсы бар сипат-өзгешелігімен тұтас қабылдап, оның әдебиетке түскен көлеңкесін нақты сөйлеу қажет. Соңғы жылдары зар заман ағымы тиянақты зерттеле бастады. Ғалым Б.Омарұлы бұл мәселе төңірегінде арнайы зерттеу жүргізіп:
Диплом жұмысының мақсат, міндеттері. Зар заман – бұл белгілі бастау-бұлағы бар, даму арнасы, қалыптасу жолдары, тамамдалар тұсы айқын, қоғамдық ойдағы және әдебиеттегі құбылыс. Ол заманға көңіл толмаушылықты, өткен дәуреннің артықшылықтарын жырлау арқылы ұлт тағдырымен сабақтастыра отырып бедерлейді. Алдымызда жақсылық жоқ, құт-берекенің бәрі соңымызда қалды дегенді білдіреді. Зар заман жырлары – отаршылдықтың талауына түскен ұлт тағдырының тығырыққа тірелгендігінің белгісі [4, 4], - деген тұжырымды анықтама береді.
Олай болса, қазақ әдебиет тарихын жаңаша дәуірлік кезеңдерге жүйелеу мәселесі күн тәртібінен түспей тұраған бүгінгі таңда зар заман ағымын бүгінгі күннің көзқарасы тұрғысынан саралаудың, олардың шығармашылығындағы ел, жер тақырыбын ашып көрсету маңызды мәселелердің бірі. Міне, біз осындай қажеттілікті ескере келіп, Зар-заман ақындарының шығармашылығындағы ел мен жер тағдыры деген тақырыпта дипломдық жұмыс жазуды жөн көрдік. Ондағы негізгі мақсатымыз – аталмыш ағымның әдеби ағым ретінде қаншалықты деңгейде теориялық тұрғыдан тұжырымдалғандығы, әдебиеттанудың қазіргі талаптарына жауап беретіндігі немесе керісінше болу мүмкіндігін ескеріп, аталмыш ағымның өз кезеңіне лайық өршілдік, елшілдік, өміршеңдік сипатын дәлелдеу болмақ.
Диплом жұмысымыздың құрылымы – кіріспе және екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Зар заман ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы
1.1 Зар заман ағымының зерттелуі
М.Әуезов – қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеумен қоса жазба әдебиетін тарихын жасау, дәуірлеу және теориялық, әдіснамалық ой-пікірлер айтып, оны өзіндік ой-тұжырымымен дәлелдей білген бірегей ғалымдардың бірі. Ол өзінің туған әдебиетінің тарихы жөніндегі ой-пікірлерін 1920-жылдардан-ақ баспасөз беттерінде жиі-жиі жариялай бастады. Ғалымның кейннен “зар заман” атаған ағымы жөніндегі ғылыми мақаласының негізгі идеясы Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі деген атпен Шолпан журналының 1922 жылғы № 2-3 санында және 1923 жылғы №4-5 санында толық жарияланды. Ғалым бұл мақаласына Қоңыр деп қол қойған. Себебі журналдың осы екі санында да жазушының бірнеше әңгіме, мақалалары жарияланған. Мақаланың авторы М.Әуезов екендігі ешқандай күмән келтірген емес, ілгерілі-кейінгі ол туралы жазылған еңбектерде солай аталып жүр.
Мақалаға автор тарихи-әдеби сын деген қосалқы анықтама атау берген. Соған сәйкес ол өзінің қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуіріне арналған мақаласын әдебиетінің ертедегі қалпын, сыр-сыпатын саралай келіп, салыстыра сабақтастыра отырып анықтамақ болған. Әрине, бұл мақалада автор қазақ әдебиетінің өткен тарихын түгел қамтып, жан-жақты талдап қарастыруды мақсат тұтпағаны белгілі. Дегенмен бүгінгі әдебиеттің жай-жапсарын, дәуірлік ерекшелігін айқын айырып тану үшін, келешек бағыт бетін дұрыс бағдарлай білу үшін әдебиеттің тарихына осы күнгі көзқарас тұрғысынан шолу жасап өтуі методологиялық жағынан ұтымды шыққаны сөзсіз.
Рас, өткен күннің әдебиеті біздің сүюімізді тілемейді. Сүюімізбен семірмейді де, түрленбейді. Жек көруімізбен жоғалып та кетпейді. Ескі әдебиеттің түрін білу, бетін ұғу, ағымына түсіну біздің өзіміз үшін керек. Бүгінгі әдебиетке белгілі жол салып, дұрыс бағыт береміз дегенде жалпы қазақ әдебиетінің өткен күнін, бүгінгі қалпын, һәм келешегін де түгел түсіну керек. Сонда ғана әрбір жазушы ақиқатқа жақын сөйлеуі де мүмкін,- деп жазады.
Бұл мақаласында М.Әуезов қазақ әдебиетінің тарихын шартты түрде үш үлкен дәуірге бөліп қарастырады: ескі ауыз әдебиеті, көшпелі дәуір әдебиеті және жазбаша әдебиет. Бұған дейін қазақ әдебиетінің тарихын ғылыми тұрғыдан саралап, салалап дәуірлеу мәселесі қолға алына қоймағаны белгілі. Сондықтан да жас автордың бұл талабын әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан қарастырудың алғашқы үлгісі ретінде бағалаудың артықтығы жоқ болса керек [5, 52].
Міне, осы жазба әдебиетіміздің туып, қалыптасуына байланысты үлкен өзекті мәселені М.Әуезов сол Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі атты мақаласында-ақ қарастырып, өзіндік топшылау тұжырымын айтқан екен. Әрине, әдебиетіміздің ғана емес, жалпы қазаң халқының азаматтық тарихына байланысты ғылыми мағлұмат деректер жиналып, жүйеленбеген кезеңде мұндай күрделі, тарихи танымдық маңыз-мәні жоғары мәселені қозғап, ғылыми зерттеудің объектісі етуінің өзі әдебиеттану ғылымының туып қалыптасуына қосылған сүбелі үлес болғандығы сөзсіз. Сондықтан да жас ғалымның бұл еңбегіндегі өзіндік батыл болжам топшылаулары сол кезең үшін ғана емес, бүгінгі күн үшін де өзінің тарихи танымдық маңыз-мәнін жойған жоқ.
Бұл күнге шейін қазақтың жазба әдебиеті жайынан сөз жазушылардың көбі біздің жазба әдебиетіміздің басы Абайдан басталады деп есептейді. Бұл пікір суретті художественная литература ретінен қарағанда дұрыс болса да әдебиет тарихының ретімен қарасақ, адасқандық болады. Қазақта жазба әдебиет Абайдан көп бұрын басталған [1, 227],-деп Әуезов өз пікір байламын ашып айтады.
Ол ауыз әдебиетінен Абай творчествосына бірден аттап өте қоюға болмайтынын ескерте келіп, осы екі аралықтағы әдебиетті - Көшпелі дәуір әдебиеті деп атайды. Жас ғалым ауыз әдебиетінің жазба әдебиетті қалыптастырудағы ықпал әсерін айта келіп:
“...Одан беріде жазба әдебиеттің өз міндетін ұға бастап, қазақ тұрмысындағы кем-кетікті қолға ала бастағаны да Абайдан бұрын басталады. Бұл жағынан қарағанда, Абайдың алдындағы адамдар деп Шортанбай, Алтынсарин, Мәшһүр Жүсіп, һәм Нарманбеттерді алу керек.
Бұл адамдардын, кейбірінің Абайдан жасы кем болғандығын есеп қылуға болмайды. Бәрінің жазған сөздеріндегі бетті, белгіні, сарынды еске алу керек. Осы соңғы екі сыпатынан қарағанда, әлгі төртеуі қазақ әдебиетінің көшпелі дәуірінің ақындары деп саналуға тиіс.
Көшпелі деп ауызшадан жазбаға қарай көшкенін айтамыз. Мана сол замандағы ой ойлаған адамдардың ойында болған өзгерісті, сөздерден туған жаңа күйді айтамыз.
Әдебиеттегі бұл көшпелі дәуір қазақтың жалпы тұрмысындағы, тарихындағы көшпелі дәуірмен жалғасып келеді. Қол ұстасып қатар келді, егіз болып туды деуге болады. Қазақты патша саясаты билеп алған, қол-аяғын байлап, бағындырып алған, жерін алып өзінің төрелерін қазаққа ұлық қыла бастаған отаршылдық әрекетін күшейте бастаған, дінінен айыра бастаған уақытына келеді.
Сыртқы өмірдің осы сияқты себептерінен қазақтың ойына уайым араласқан, көңілі жабығып, қайғы басқан, сөзінен, өлеңінен, әнінен бұрынғы билік, еркелік, еркіндіктің бәрі де арыла бастап, оның орнын арман, заршер, қайғы басқан” [1, 228], - деген батыл тұжырым жасайды.
Абай творчествосымен жете таныс және ол туралы терең толғамды мақала жазған жас зерттеуші Абайдай ұлы ақынның ғайыптан кездейсоқ туа салмағанын өте дұрыс аңғарып білді. Қандай да бір творчестволық тарихи тұлға болмасын, ол – өз заманының, өз қоғамының бел баласы. Уақыт озып, өмір өзгерген сайын қоғамдық қажеттілік те өсіп отырады. Сол қажеттілік қоғамдық ақыл-ойдың, әдебиет пен өнер-ғылымның өсіп дамуына да негіз болады. Демек, Абайдай ел мұңының көзі ашық жоқшысы, халық дертінің емшісі бола алған ақынның туып, әдебиет айдынына келуі де ұзақ ғасырларда біртіндеп жетіле түскен көркемдік даму диалектикасының жемісі, бел-белесі іспеттес.
Әрине, біз бұл арада Абайдың өсіп, өркендеу жолына шығыс пен батыстың даналық ақыл-ойының, классикалық әдебиетінің тигізген игі әсерін ескермей отырған жоқпыз. Қайта Абайдың сол әлемдік әдебиет пен ғылымның биігіне қол созып, солармен танысып, іштей табысуына әлгі айтылған қоғамдық қажеттіліктің, объективті, субъективті жағдайлардың себепші болғандығы деп білеміз.
М.Әуезов осы алғашқы мақалаларында-ақ Абайдан бұрынғы кезеңдегі әдебиетті ауыз әдебиетінен жазба әдебиетіне қарай ойысқан, көшпелі дәуір әдебиеті деп жалпылама бір атау беріп, оны жазба әдебиеттің басы ретінде таниды:
Көшпелі дәуірдегі ақындардың бәрінің жайынан айтатын сөз – бұлар өз заманының бел баласы. Олардың заманы – қараңғыда сипалап сенделудің, қиналудың заманы. Ел дертіне не нәрсенің ем екенін білмей, бірі дінді, бірі ескілікті жақтап, бірі орыс ұлығын жамандап, бірі қазақты жамандап, түпкі дертті таба алмай жалпақ адасқан заман.
Сондықтан ол дәуірде күншығыстың діни дерті – религиозный мистицизм де байқалады, ұлтшылдық та сезіледі, болымсыз өнершілдік те көрінеді.
Бірақ осылардың ешбірі де жеңген емес: бір жерге тоқтаған тілек жоқ, бір қалыпқа түскен бет жоқ. Әр жерде әркім өз ауруымен қиналуда, ыңыранып, зарлануда болған.
Мінеки, көшпелі дәуірдің айрықша мінезі – осы. Сондықтан ол мезгіл көшпелі дәуір деп аталады деп аталады. Бірақ ол дәуірдің ақындары жазба әдебиеттің басы екендігі даусыз. Себебі бұлардың өлеңінде ел тұрмысының бұрынғы айтылып жүрген жалғыз қызығы мен желігінен басқа тұрмыстағы негізгі дерт, негізгі себептер айтыла бастаған. Ел күндегі өмірі, күндегі сезімі, күндегі ойыменен әдебиет шеңберінің ішіне кіре бастаған [1, 229],- дейді.
Міне, автор көшпелі дәуір әдебиетіне өзінше сыпаттама бере келіп, оны жазба әдебиеттің басы дегенде, алдымен әдебиеттің қоғам өмірімен ара қатынасын, яғни оның қоғам өмірінің, халық тұрмыс тіршілігінің нақты жағдайларын тұрмыстағы негізгі дерт, негізгі себептерді қозғап сөз етуін негізге алып, атап көрсетеді. Осыдан-ақ, ғалым логикасы мен ғылыми ой-тұжырымындағы кезең сипатын танытудағы көзқарасының ортақ нысанға негізделгендігін аңғаруға болады.
“Сондықтан әдебиеттегі көшпелі дәуір де осындай мұңды күйден құралған. Осы ретпен қарағанда Шортанбай жазған Зар заман - әдебиеттегі, тарихтағы көшпелі дәуірдің зор айнасы. Бұл өлеңнің ішінде қазақ тұрмысына жанасқан кемшіліктің айтылмағаны жоқ деуге болады. Патша ұлығынан бастап, қазақтың өз ішіндегі берекесіздігі, бұрынғы мінезден айырылып бара жатқандығы, дінін жоғалтып, жастарының азып бара жатқандығы, - барлығы да зарлы сарынмен айтылып өтеді...
...Осындай қайғы, уайымның сарыны Ыбырай Алтынсарин өлеңдерінде де көп кездеседі. Бірақ мұнда алдыңғылар сияқты шексіз уайым болса, сонымен араласқан жалпы дертке ем іздеудің талабы да бар. Аурудың емі мынау деп, ашып айтьш, бір нәрсені шешіп бермесе де, бірде дінді, бірде оқуды, бірде таза адамшылықты ем қылып ұсына бастаған Алтынсарин” [1, 229].
Ғалымның бұл ой-тұжырымдары жазба әдебиетіміздің Абайдан ілгеріректе қалыптасқандығын дәлелдеп қана қоймай, өзінің кейінгі зерттеулеріне өзек болған әдеби ағым – “зар заман” идеясының 1920 жылдардың басында-ақ қалыптаса бастағандығын көрсетеді.
Бұл мәселе М.Әуезовтің 1925 жылы жазылып, 1927 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген “Әдебиет тарихы” еңбегінде әдіснамалық-теориялық тұрғыдан тереңдетіле зерделенді. Шындығында, “Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі” атты мақаласында ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет жайлы қысқаша шолу жасалып, жазбаша әдебиеттің басталу кезеңін “көшпелі дәуір әдебиеті” деп атағаны белгілі. Онда автор жазба әдебиеттің басы Абайдан басталады деп пікір айтушыларға қарсы жауап айтып, әдебиет тарихы ретімен қарасақ: Қазақта жазба әдебиет Абайдан көп бұрын басталған деп жазады. Осы жазба әдебиеттің басы болып саналатын көшпелі дәуірдің айрықша мінезі деп, ел күндегі өмірі, күндегі сезімі, күндегі ойы менен әдебиет шеңберінің ішіне кіре бастағанын және сол тұрмыстағы түпкі дертті, негізгі себепті дәл таба алмай, жалпақ адасуда болғандығын айтқан.
Кейінгі еңбегінде жазушы осы ой-пікірін ары қарай жалғастырып, дамыта түсіп, көшпелі дәуір деген атауды нақтылай түсіп, зар заман деп атайды. Мұнда да жазба әдебиеттің белгісі ретінде ел тіршілігінің сөз бола бастауын атап, жазба әдебиетті туғызатын, ең алдымен, жалғыз ақындар деп санайды. Яғни, М.Әуезовтің Әдебиет тарихы еңбегінің соңғы 7-бөлімі Зар заман ақындары деп аталады. Бұл атауды автор Шортанбай ақынның заманының халін айтқан бір өлеңінің аты екендігін: Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [1, 192]- деп бастайды. Яғни, кітаптың алғашқы бөлімдерінде ауызша әдебиетті қарастырып өтсе, бұл бөлімде соған жалғастырып жазбаша әдебиетті сөз етеді.
"Зар заман ақындарының көпшілігі XIX ғасырдың орта кезінен бері қарай, Исатай, Махамбет, Кенесарылар қозғалысының артынан шығады. Қалың қазақтың ұйқысын шайқап шыққандай болып, орта жүзді, кіші жүзді түгел оятқан Исатай, Кенесары қозғалыстары қайғылы қалмен біткен соң, елдің тауы шағылып, иығы түскен, бұрын болымсыз үміт болса, белгісіз келешектен күткен азғана сәуле болса, барлығы да жаңағы ерлердің жолсыз жорығынан сон суалып біткендей болады. Сондықтан XIX ғасырдың орта кезінен кейін зар заман күйі қалың елге түгел танылады".
Әуезовтың алабөтен айрып айтуынша зар заманның зары орыс отаршылдарының келе бастауынан басталған зар, мұң ғана емес, яғни Ресейге бодан бола салып зар еңіреу емес. Мұхтар Әуезов зар заман әдебиетін айқындап берген көп себеп үміттің үзіліп, "жолсыз жорықтың" жеңіліспен аяқталып, Кенесары мен Исатай-Махамбет өлтірілгеннен кейінгі қалді баса айтады. Қазақтың ілгерідегі ахуалы осындай сұмдықты сезінген күйде болғанын, ақыры соның болып тынғанын ұғындырады. Қазіргі таным-түсінік, тарихқа баға, көзқарас деңгейінен келгенде Мұхтар Әуезовтың ол түсіндіру, талдаулары белгілі жайлар болып көрінуі де мүмкін. Бірақ қазақ әдебиетіндегі зар заман ағымын негіздеу мақсатында талданған тарихтың оның ел әдебиетіндегі ізінің түп негіздерін бекіте түсу үшін қарастырғанда – ол пікірлер өз күшінде.
Патша үкіметінің отаршылдық саясаты жайлы жиырмасыншы жылдары Халел Досмұхамедұлы да батыл, анық айтты.
Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің (шаруалар көтерілісі емес) себептеріне аса қырағы саяси бағаны сол кезде Халел Досмұхамедұлы берген еді.
"Он сегізінші, он тоғызыншы ғасырдағы қазақтың қозғалысының ең күштілері – Сырымдыкі, Исатайдыкі, Кенесарыныкі. Үш қозғалыстың мақсаты – қазақты орыстың жәңгірлік құшағынан құтқару".
Халел Досмұхамедұлы "Қазақтың халық әдебиеті" еңбегінде зар заман ағымы деп алабөтен қарастырмағанымен, бостандықты аңсаған әдебиет үлгілері жайлы айтады. Оның халық әдебиетінің мазмұны мен классификациясын жасаған тұстағы тұжырым-түйіндері мынадай: "Халық әдебиетінің тағы бір түріне болжал өлеңдер (предсказывательные песни) жатады...
Болжал әдебиетінің негізгі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады. Аталған ауыр күндердің хақтығын болжай отарып, халық өз басындағы жаман ғадет, қасиеттерден арылмаса бұдан шығар жолдың жоқтығын, болашақта құлдық пен құру күтіп тұрғанын жырлайды.
Болжалдық әдебиеттегі бұндай үмітсіз, зарлы сарын әсіресе XIX ғасырдың екінші жартысында – саяси бостандықтан үміт кесілгенде (Исатайдың, Кенесарының, т.б. көтерілістердің жаншылуы), қазақ жерін отарлау күшейгенде, ел жиі-жиі жұтқа ұшырап, кедейленгенде – күшейе түсті", - дегенде зар заман ағымына тән жайлар әңгіме болғанын байқаймыз.
''Халық, поэзиясының тағы бір сотқалы түрі – зар заман (скорбная поэзия) мен толғау. Бұл өлеңдерде салт-сананың бұзылуы жырлануы, халық өмірінің көне әдет-ғұрпы мен ескі салттарының құлдырауы, билер мен әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің нашарлауы, мал санының азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым-қоныстың тарылуы, қоныс аударушыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің тозуы, елдін азуы, аштық, жұт, т.т. сөз болады; бұрынғы өмір мен ескі салт-дәстүрлер мадақталып, кейінгі өзгерістерге зар айтылады" [6, 22] - дегендерді идеялық тақырыптық жағынан зар заман ағымына жақындата беруге болатынын аңғарамыз.
Тарихшы ғалым Б.Сүлейменов зар заман әдебиеті туралы пікір сол процесс жүріп жатқан кездің өзінде айтылғанын еске салады:
Ы.Алтынсариннің әдеби ағымға көзқарасын “Горе киргиз" деген қолжазбасы толық танытады. Бұл оның Түркістан қазақтарының, "Зар заман" туралы шығармаларына жасаған қорытындысы еді. Ы.Алтынсариннің бұл берген бағасын өте орынды деп білемін. Мұнда ол "Зар заман" әдеби ағымын патша үкіметінің отаршылдық саясаты, жұт қоян жылдары деп аталатын ашаршылық пен жалаңаштық көбейген кезең, туғызды дейді. Бұл жерде Ы.Алтынсариннің "Зар заман" ағымының тууына патша үкіметінің отаршылдық саясаты себеп болды дегені дұрыс.
Ы.Алтынсарин "Зар заман" туралы жазбаған адам жоқ деп, оларды өз текстісінде келтіреді" [6, 268]. Осы толғамдардың қай-қайсысы болмасын XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай сары уайымы мол толғаулар қазақ әдебиетінің өзекті бір арнасына айналғандығын көрсетеді. XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай қазақ әдебиетінде қалыптасқан әдеби ағым түрі ретінде танылып, XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында өзіндік сипат, мазмұн, түр жағынан толысуға беттегенімен, заманның дауылды кезеңдеріне төтеп бере алмай, реалистік әдебиеттің өзі әрқилы арнамен кетуге мәжбүр болды. Түрлі саяси науқандардың тұсында ол ағымға қилы мән берілді. Бір кездегі тарихи даму шындығынан туған, халықтың қасірет күйін жеткізген әдебиет деп танылған орасан зор мұраға "сары уайым, үмітсіз " үгілген, жаңалықтан үріккен, діншіл әдебиет деген мін тағылды, "зар" ұғымы басқа мағына ала бастады.
С.Сейфуллин тікелей “зар заман” ақындары деп айдар тақпаса да, аталған айтулы шайырлардың шығармаларына өз зерттеулерінде біршама тоқталады. Ол өзінің еңбектерінде бұл дәуір өкілдері туралы бағалы пікірлер білдіреді. Шортанбайдың шығармаларынан үзінділер береді. Мұрат ақынның мұрасын талдап, таразылады. С.Сейфуллин төңкеріске дейінгі әдебиетті билер дәуірі (Руды билеу), патша дәуірі (қазақ елі орыс патшалығына бағынған дәуір) деп екіге бөледі [7, 65]. Осының соңғысы зар-заман ақындары өмір сүрген дәуір.
Ал, С.Мұқанов 1942 жылы жарық көрген “қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер” атты кітабының бір тарауын “Зар заман” деп атаған. Мұнда зар заман өкілдерінің қатарына Шернияз Жарылғасұлын да қосқан. Ол: “бас бостандығынан, жерден айырылған, кедейленген халық, бұл зорлыққа қарсы басын көтере алмады, көтерем дегенге үкімет көтертпей, қозғала бергенде тарпа бас салып, орнында езіп тастап отырды. Осындай қолдан күш, бастан ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем әдебиетін біз “Зар заман” әдебиеті дейміз” [8,120-121], - деген анықтама да берді.
Профессор Ханғали Сүйіншәлиев әдебиеттегі зар заман ағымы атауының жай-күйіне мынадай байлау жасайды: "Олардың түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға буын әдебиетшілер әр саққа жүгіртіп, өз ойларынан "зар заман" әдебиеті дәуірін шығарып та жүрді. Ресми баспа сындары бұл атауды да қабылдамады. Себебі, олардың ойынша, қазақ халқын Россия патшалығының отарлауы, жер, суын жаулап алып, қуғынға салу – прогресс, Россияның келешегі оны ақтады. Сондықтан отаршылдық дәуірді – "зар заман", - деп атау саяси қате түсінік-міс" [9, 4].
Ал, ғалым М.Мағауин болса, зар заман ақындары сөз болғанда, Шортанбай, Мұраттарға, Дулат Бабатайұлын да қоса атайды [10, 68].
Мұхтар Әуезов Абылай дәуіріндегі зар заман ақындарын екі жікке бөліп қараған-ды. Бірі – келер күннің жұмбағын шешіп, елге үлгі, өсиет сөз сөйлейтін, болжау айтқан қария. Екіншісі – толғау айтқан жырау. Қариясы – Асан, жырауы – Бұқар. Бұл жерде Мұхтар Әуезовтің Асан қайғыға байланысты ойының мәніне аз тоқтала кетейік. Абылай дәуірінде өмір сүрмегенімен шартты түрде хан маңында болуға тиісті ақылшы қариялардың жиынтық бейнесі ретінде аталғаны анық. Өйткені Асан М.Әуезов пайымдауында да ең алдымен елдің ақылшы кемеңгері, заманның сыншысы, қырағысы.
Зар заман ағымына М.Әуезов XIX ғасырда жасаған ақындардың бәрін кіргізеді:
"Бұқар жыраудан соң XIX ғасырдағы зар заман ақындарының басы – Махамбет. Одан кейінгілері Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы бір буын Абаймен тұстас ақындар". Нарманбет, Шернияз, Досқожа, Күдері-қожа, Ығылмандардың заманы Абылай заманы емес, енді іс қана қалған, алыстан толғап, ойға тартамын деп отыруға болмай қалған заман екенін ұғындырады.
"Бұқар жырау заманынан келе жатқан бұрынғы әлеуметшілдік, ойшылдық сарынына Махамбет заманында ісшілдік қосылса, кейінгі ақындардың тұсында жаңа әсер сияқты болып дін мен мәдениет исі кіре бастады".
Мұхтар Әуезов жүз жылдық әдебиетті үш кезеңге бөліп, әр уақыттың өзіндік ерекшелігін, ортақ сарын аясындағы өзгерістерін атап-атап көрсетіп отыр.
1 Әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны – Бұқар заманы.
2 Ісшілдік – Махамбет.
3 Дін мен мәдениет – Ыбырай.
Осындағы бір ғана дін төңірегінде, діни-ағартушылық сарын жөнінде бүгінгі әдебиеттану ғылымы қарастыра түсер көп жай бұғып жатыр...
"Зар заманның тұсынан бері қарай дін сарыны біздің әдебиетте жылдан жыл өткен сайын үлкенірек орын алады. Басы Шортанбайдан басталған діншілдік (бұл жерде мін ретінде айтылып отырған жоқ), XIX ғасырдың аяғына келгенде толып жатқан дін қиссаларына келіп соғады".
Зар заман ақындарының алғашқы буыны Абылай заманынан басталса, арты Абайға келіп тіреледі, - дей тұра, автор оның алғашқы өкілі ретінде Асан қайғыны жатқызады. Асан қайғы ел аузындағы әңгіме бойынша Әз-Жәнібектей алыс заманның тұстасы деп оның Жәнібекке арнап айтқан бір-екі толғауын келтіреді. Бірақ ол Асанның өмір сүрген кезеңі Абылай дәуірінің айналасы, одан аз-ақ бұрын өткен сияқты деген болжамын айтады. Оған дәлел ретінде Асан қайғы толғауларының ішіндегі: Орыс алар қалаңды, шулатып қатын, балаңды, - деген және:
Ол күнде қарындастан қайырым кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер
Ұлы, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер [1, 199]-
деген сияқты сөздерді келтіріп, Жәнібек заманында орысқа қарау мәселесі туған емес дейді.
Қалай болғанда да, алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі беріп болжал айтқан Асан қайғы - деп, автор оны осы зар заман ақындарының, жазба әдебиеттің басы деп санайды. Кезінде қазақтың дүлділ ақыны І.Жансүгіров: “...Асан сөзінің бізге бағалы болып, тарихи құны болатындығы – оның инесінен жібіне шейін әлеумет басындағы күйден, жұртшылық мұңынан шыққандығы. Асанның өзінің әлеумет басындағы жалпы ауыртпалықты, жұртшылық қайғысын жырлауға тиісті ақынмын деп түсінгендігі. Осы ұғыныспен Асан өлең жазады. Жазған өлеңдері шұбатып, керуендетіп созылта бергенде Асан өлең жазған кездегі жүрген ортаның, өскен елдің жай-күйі, жанына батқан, ауру басына түскен, ауыртпалық тегіс-ақ қылға тізіледі. Осы жиналған Асанның аз сөзінде сол кездегі қазақ, қырғыз халқының басындағы тарихи қайғыны, күн көрісті, тап тартысын, әлеумет қатынасын зерттеуге, сынауға өте бай материал алуға болады” [1, 299] - деп бағалаған болатын.
Оның толғауларында өзі тұрған заманның түрлі белгілеріне қарап, келешек заман қалай құбылып қиындайтынын болжап меңзейді:
...Құладын құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүні түледі.
Аққу құстың төресі
Ен жайлап көлді жүреді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді.
Құладын қуды өлтірсе,
Өз басыңа келеді.
Құлың кеп сені өлтірер
Осыны Асан біледі.
Мұны неге білмейсің?
Арасынан қытай, орыстың
Қорған сап, тыныш жатырсың.
Өзің, Жәнібек, елден асқан батырсың... [1, 200].
Асан қайғы сөздерінің бәрі терең ой, мағынасы тылсым жұмбақ. Беті шалғай терістен, қиын қиядан, бұлт құшқан биіктен, шыңыраудың түбінен шыққандай қиырдан жиылған суреттер болады. Сондықтан толғаудың ішінде Құлан жортпас қу тақыр, құлықтан туған құлаша, немесе қилы-қилы заман болып, қарағай басын шортан шалғанда, ұлы, қызы, орысқа бодан болғанда, қайран ел, есіл жұрт не болады - деген сияқты ауыр сұрақ, ащы жұмбақ нені аңғартады?! Сыртқы аламыштығына қарап жатсынбай, ішкі жұмбақ мағынадағы түбірі бірлігін ойлап, соны ұғыну керек [1, 201-202], - дейді.
М.Әуезов кітаптағы осы бөлімнің соңында арғы заманның Сыпыра жырау, Қазтуғаны, бергінің Алаша Байтоқ жырау, Базар жырауы, Досқожасы болсын, зар заман дәуірінен үлкен орын алатынын айтып, бірақ оларға тоқталмауымыздың бір себебі, олардың шығармалары жарытып қолға тимей отырса, екінші себебі, бұл еңбекте қазақ елінің әдебиет жұрнақтарын сыртқы түрі мен мағынасына қарап арнаулы жіктерге бөліп, әр түрінің орнын көрсетуді мақсат еттік дейді.
Сондықтан да болар, Асан қайғыдан кейін Бұқар жырауға ауысады.
Бұқар жырау – Абылайдың жанындағы уәзірі, заман күйін сынға салып, қорытынды айтып, бет нұсқайтын кемел ақылшысы [1, 202] - дейді. Жалпы, сол ерте замандарда ақындар мен жыраулар, шешендер елді меңгерген хан мен бектердің қасында қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесі сияқты болған. Олардың дуалы аузынан шыққан қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр, өткір сөздері басшыларға да, қосшыларға да ем болып отырған. Хан мен елдің жарлықтары мен тірліктерінің оң, терісін сұрыптап, дұрысы болса - құптап, ұшқары, терісі, болса – ұшықтап жөнге салушылар да осылар болған деп көсіле баяндап, еселеп бағалайды.
Бұқар жырау толғауларының сарыны Асан қайғы толғауларындай. Бірақ бұл да жалаң еліктеуден туған, қолдан жасап алған сарын емес, сол өз заманының дерті улатқан ақынның жүрегінен қайнап шыққан шын жалын, шын қайғы. Асан қайғыдан кейінгі шыққан ақын, жыраулардың дені оның дәстүрін жалғастырып, толғауларының жұмбағын шешуге ұмтылған.
Бұқар жырауға Абылай Асан сөзінің шешуін айт деп сұрағанда:
Ханға жауап бермесем,
Ханның көңілі қайтады.
Қайтара жауап сөйлесем,
Халқым не деп айтады.
Хан Абылай, Абылай,
Мұндай жаман хабарды
Сұрамасаң не етеді...
...Енді айтайын сұрасаң,
Маған қаһар қылмасаң.
Қарағай судан қашып,
Шөлге біткен бір дарақ.
Шортан шөлге шыдамсыз,
Балықтағы бір қарақ.
Ойлама шортан ұшпас деп,
Қарағайға шықпас деп.
Құбыладан келер бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір.
Жаяулап келер жұртыңа
Қара шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Ел қамын айтқан жақсыны
Сөйлетпей ұрар ұртыңа
Есеп алар пұлыңнан,
Солдат алар ұлыңнан.
Күндердің күні, Абылай,
Есе тимес өзіңе
Есіктегі құлыңнан... [1, 203] -
деген толғауына, сондай-ақ Бірінші тілек тілеңіз..., Айналасын жер тұтқан..., Ей, Абылай, Абылай..., Керей, қайда барасың... деп басталатын толғауларын мағыналық, көркемдік ерекшеліктеріне терең де, әсем талдаулар жасайды.
Бұқар жыраудың ханға ақыл айтып, кеңес бере отырып, кейде қатуланып қатал сындар айтатын өлеңдерінде де мысал келтіріп, жырау құр ғана өлеңші, құр ғана ақылшы емес, керекті кезінде ханның да, қараның да қатты сыншысы, қатал тезі болатынын..., кей уақытта бөлініп жарылған елдің бітімші биі де болып кететінін [1, 203] ескертіп кетеді.
Кезінде академик С.Мұқанов:
“Бұқардың барлық шығармаларына тән тақырып – халық қамы, халық мүддесі, халық мақсаты, халық мұңы. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегінен туған, ол тілек – қазақ халқының жер бостандығы, тәуелсіздігі, тыныштығы, шаттық тұрмысы” [11, 248], - деп әділ бағалаған болатын.
М.Әуезов Бұқар жыраудың әр түрлі тақырыптағы өлең-жырларын талдай отырып, ара-арасында: Өлең сөздің міндеті елдің ақыл-ойын тәрбиелеу, білім үйретіп, басшылық ету, ой түсіріп, көзін ашу, көңлін ояту. Сондықтан өмір ақиқатын теңіздей тереңнен толқытып әкеледі [1, 204] - деген сияқты теориялық тұжырымдарын келтіріп кетеді.
Мұхтар Әуезов қазақ әдебиеті тарихындағы жыраулар поэзиясының орны, жыраулардың әлеуметтік тұлғасы жайлы алғаш мақсатты, арнайы еңбек жасады. Жыраудың міндеті мен өлеңшілдік шарты жөнінде жан-жақты сөз қозғады. Бұқар жырау шығармаларындағы басты сарын, негізгі күй төңірегінде де ең алғашқы байлам, тұжырымды жасады. Жыраудың әдебиет тарихындағы бағасын берді, тұғырын тиянақтады. М.Әуезов жыраулық өнердің өзіндік, өзгеше ерекшеліктерінің басын қайыра келіп, бұл өнерге байланысты мынадай аса бағалы, аса құнды, ғылым үшін аса қызықты тоқтам айтады:
“Асан мен Бұқар жыраудың өлеңдерін түр жағынан қарасақ ылғи құба жондатқан жұмбақ пен жарыстырған ат, қатарластырған көп үлкен суретпен келеді. Барлық сөзі терең оймен ақыл, өсиетке айналады. Кейінгі ақындарға тастаған үлгісінің бірі де осы. Болжалшыл қария, толғаушыл жыраудың сөздерін осы белгімен сынасаң, бұлар біздің әдетке өз бетімен туған салтанатты әдебиет белгісін көрсетеді. Қазақ топырағының өзінен, қазақтың тарихи дәуірінен туған үлгілі әдебиет дәуірі сияқты болады” [1, 207].
Тұтастай алғанда, Асан мен Бұқарды біріктіретін ортақ сарын ретінде: елдің болашағын болжап сөйлейтін сәуегейлік қасиетке ие екендігін, елдің ақылшысы, заманының сыншысы, қырағысы, өз елінің батагөй жырауы, елдің сөзін ұстаған беделді билік айтушысы боландығын, олардың осы қасиеті кейінгі ұрпаққа ұласқандығын атап көрсетеді.
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы Зар заман ақындары
ХІХ ғасыр қазақ тарихындағы аса күрделі кезең. Қазақ даласында болған барлық ұлт-азаттық көтерілістердің патша үкіметі тарапынан аяусыздықпен басып-жаншылып, отаршылдық қамытына біржолата бас иген кезең.
Орыс отарлаушыларына қарсы күрескен Исатай-Махамбет қозғалысы сияқты, Жетісуда 1831-33 жылдар Сұраншы батыр бастаған Қоқан хандығына қарсы күрес те, Сарыарқаны дүр сілкіндірген Кенесары көтерілісі де дегеніне жете алмады. Ресей патшалығының отарлаушы саясаты қазақ еліне орысшылдық ықпалды, орыстандыру тәсілін шебер қолданды. Қазақ жеріне орыс шаруаларын көптеп қоныстандыру арқылы егіндік-шабындық жерлер соларға берілді.
Қазақ жерінде орыс мектептері ашылып, орыс тілінде оқыту арқылы миссионерлік орыстандыру саясаты жүзеге асырылады. Базар, ақша айналымы, өнеркәсіп түрлері, сапалы өнер үлгілері тарай бастайды. Осы орайда, ежелден көшпелі тіршілік еткен қазақ халқы мәдени-ғылыми жаңалыққа жедел бет бұра алмады. Сонда да үстем идея өз дегенін істеп, қазақ халқының салт-санасына, өмір тіршілігіне ықпал ете түседі.
Бұл кезеңде қазақ халқын билеуші хан-сұлтандар өз тілегін көпшілік мүддесі үшін жасаған іс орнына өткізуге тырысты.
“Әдебиет тарихында бұрынғы ата-баба дәстүрін аңсап, қажырлы ерлер мен қайратты батырлар жолын жоқтаған, сөйтіп жаңа бетбұрыс, аға сұлтан, би-болыстардың қянатшыл қылықтарынан шыншыл реалистік ағым туа бастады. Бұл салада Дулат, Шортанбай, Сүйінбай, Мұрат ақындарды еске аламыз. Әдебиет тарихында отарлау үстемдігін, аға сұлтан, болыстардың елге орнатқан күйзелісті күйін әшкерелеген ақындар "Зар заман ақыны" деп бағаланып келді. Өйткені олар сол заманда зорлық көрген халықтың зары да аз болмаған еді.
Олар бұрынғыдай әділ хан, ел бірлігін сақтаған қаһарман батырларды жоқтады. Сондай-ақ бұл кезең поэзиясы заман сиқын жан-жақты ашып бейнелейді. Сыртқы отарлаушы күшке қосылып, іштен шыққан жемқорлардың екі жақты зорлығын көрген халықтың мұңын жырлап, оларға еркіндік көксеген күрескер идеяны тудырған жаңа ағым туды. Бұл ағым "Ереуіл атқа ер салуға" үндеген күрескер ақын Махамбеттен бастау алады. Махамбет поэзиясында қанаушылыққа қарсы күрескен халық көтерілісін, оның қаһарлы күшін, айбынды бейнесін толғайтын жаңа пафосты идеядағы күресшіл поэзиясындағы ерлік, батырлық рухты дәріптейтін дәстүрлі әдебиет жолын тұтына отырып, оған жаңаша идея, жаңа мазмұн беріп дамытты” [12, 120-121].
Мал, мүлік, ақша, қаражат үшін қырқысқан пысықтар тобы көбейіп, ел берекесі одан әрі кетті. Адамдар бірін-бірі бөріше талап, бүліншілік күшейгені батыл сыналды.
Екі кісі ұрысса,
Қалам алар қолына,
Законның түсер жолына...
Пітіне толды, осылай,
Момын жатқан еліме.
Кәр түскендей бұзылды,
Дария шалқар көліме...
Бұл заманның адамы,
Ұстасады көре алмай,
Аз болса, бөліп бере алмай.
Шындық кетті қазақтан,
Ант сөзіне сене алмай [13, 58].
Шортанбай мен Мұрат сияқты Дулат ақынның шығармаларында да қазақтың бодан болуына байланысты халық күйзелістері жеріне жеткізе бейнеленеді. Мысалы:
Жағаңа дуан түскен соң,
Аягөз суы қағынды.
Би, старшын мойнына,
Жезден қарғы тағынды...
Жеріңнің алды шұрайын,
Дуан салып жайланып,
Датыңды айтсаң Майырға
Сібірге кеттің айдалып [14, 141].
“Аталмыш ақындар өз шығармаларында отаршыларға беріле қызмет етіп, елін сатқан екі жүзді болыс, старшын, аға сұлтандарды сынап, олардың зұлымдық әрекеттерін әшкереледі. Елді аздырып, халық қайғысын өршітіп жатқан сатқындар тобының бейнелері қорадағы қойға шабар қорқау қасқырға, өлексе аңдыған құзғынға теңелді.
Шен-шекпенге сатылып
Батпаққа елін батырып.
Дұшпанына оқ салып,
Еліне қарай атылып,
Біздің естімін деген жақсылар,
Ақыл ойға тапшылар... [15, 5].
Бұдан байқайтынымыз, патшалық отарлау саясаты қазақ халқының өз еркімен бас июі арқылы іске асқан жоқ. Керісінше, үлкен қарулы күрес арқылы жүргізілді. Жергілікті халық отаршылардан ауыр зардап шегіп, мешеу ел боп, кейіндеп қалды.
Заманның осындай тарлық сипатын жан-жақты түсінген, әрі зар-заман ақындарының осынау күйзелісін олардың шығармалары арқылы танып-білген ғалым М.Әуезов Абылай заманынан бергі дәуір деп, XIX ғасырдың әдебиет өкілдеріне тоқталады. Бұл кезеңнің ақындарын біреуі – есі кірген ойлы ақындар, нағыз зар заманның өз ақындары, екіншісі – елдің қызық-сауығын салт қылған айтыс ақындары, - деп екі алуан топқа бөледі [1, 208].
Олардың ішінен Махамбет, Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, Нарманбеттердің өлеңдерін қарастырып, айтыс ақындарынан кейбір өлеңдерімен осы жікке кіретін Шернияз, Досқожа, Күдері қожа сияқтыларды атайды.
Махамбет, Исатай бастаған көтерілістің бір басшысы да бола жүріп, жыраулардың үлгісімен жаңа заманда, тар заманда шыққандықтан, үгіт пен істің соңына түскендігін, ...сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Зар заман ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Зар заман ағымының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы Зар заман ақындары ... ... 19
2 Зар заман ақындары шығармаларындағы ел-жер тақырыбы ... ... ... ... .31
2.1 Шортанбай өлеңдеріндегі дәуір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Мұрат ақын мұраларындағы ел тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов зар заманды әдебиеттегі елеулі бағыт ретінде жан-жақты негіздеудің мәселелерін тұңғыш рет теориялық тұрғыдан негіздеген ғалым.
Ғалым ізденісі: Қазіргі қарастырғалы отырған зар заман ақындары: - сол ел қамын сөзбен жоқтаған жоқшылар. Бұлардың туысы мен бағыт сарыны ел басына келген тарихи дәуірден туғандықтан, барлық ақынды тарих көлемінде қарастыру керек [1, 192], - деген пікірінен туындайды.
Түрлі идеологиялық қысымдардан түтіні басқаша шалқыған қазақ, әдебиеттану ғылымының соңғы хал-қадірін ескере келіп, профессор Т.Кәкішев: Әдеби, мәдени тарихымыздың көтерілмей, жазылмай жатқан көп саласы бар екеніне ғылыми қауымның назарын аударғым келеді. Және ол кезеңдегіні буржуазияшыл немесе ағартушы-демократиялық деп айыра салмай, ішкі көркемдік ерекшеліктеріне, эстетикалық қадір-қасиетіне қарай талдап зерттеуіміз керек... Өйткені өмірді реалистік, романтикалық, сатиралық, символикалық тұрғыдан бейнелегенде қазақтың көркемдік таным-талғамында талай жаңа сипаттар пайда болғаны даусыз. Осы дәуірдің саяси-әлеуметтік мәнісіне социологиялық тұрғыдан көбірек көңіл бөлгендіктен көркемдік, өнерпаздық мәселелерді зерттеп білуіміз жетіспей жатқанын ашық мойындауымыз керек [2, 118], - дейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдебиетіміздің тарихындағы кезеңдерді, дәуірлерді ажыратып алу мәселесімен бір қаралуға тиісті түрлі бағыттар - мәселен, орыс әдебиетіндегі классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм деген сияқты; түрлі ағым, сарындарды ажыратып айғақтаудағы бөлудегі, Б.Кенжебаев айтқандай не таза теориялық, не тарихи болғаны жөн. 1959 жылғы конференцияда Б.Кенжебаев әдеби мұра жасап кеткен дарындарды бірде кәсбіне (кітаби), бірде идеясына (ағартушы-демократиялық) бөлуде дұрыс емес дегені - аса қисынды пікір.
Қайсыбір дәуірдің әдебиеті өзін іштей саралауға зәру. Кезең, дәуірге тұтас бөліп, бағыт-ағымдарға іштей ажырату қажет. Зар заман – белгілі бір мөлшерде тұжырымдалған бағыт, ағым. Бағытты – саяси, тарихи ерекшелігіне, ағымды – содан туған көркемдік өзгешеліктеріне қарай қарастырған абзал.
Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтыльш жатқан жайлар аз емес. Айтыла беруге тиіс те. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан арнайы зерттелмегенімен, көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни-ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзін көріп жатыр.
Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу, әдеби мұраны саралау, ғылыми негізде жүйелеу, игеру мәселелеріне соқпай өте алмаймыз. Осы, басты, түпқазық жайлардың арғы-бергісін саралап, анықтап, күмәнді, күдікті, жасырын, жадағай тұстарын біліп алмай тұрып сөз айту – бос әурешілдік.
Мәселен, қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды алайық. Бұл әдебиет тарихының профессор Бейсенбай Кенжебаев негіздеген дәуірлеуде XX ғасыр басындағы әдебиетке тән бағыт. Ал Мұхтар Әуезов оны зар заман ағымы әдебиетінің (яғни жүз жылдық дәуір әдебиетінің) бір сипаты деп айғақтаған.
Әдебиет тарихында теориялық тұрғыдан негізделуі басталғанынан, санамызға сіңгенімен қазіргі әдебиет тарихына қатысты оқулық, зерттеулердің қолданымында зар заман атауы ұзақ жылдар бойы, соңғы уақытқа шейін қағаберіс қалып келді. 1932 жылы Сәкен Сейфуллин казақ әдебиетінің төңкеріске дейінгі тарихын екі дәуірге бөлді:
1. Билер дәуірі; 2. Орыс патшасына бағынған дәуір Сәбит Мұқанов Шортанбай дәуірін зар заман әдебиеті деп, ғылыми негізде баға берді. Былайғы уақытта бұл дәуір қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне қатысты пікір айтқан Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, Ы.Дүйсенбаев сияқты ғылымдарымыздың да арнайы тоқтап, айрықша мән беріп өткен дәуірі болды.
Соңғы жылдары ғалым Мекемтас Мырзахметов зар заман әдебиетін орыс отаршылығына қарсы туған сипатына қарап: Отаршылдық дәуірдегі әдебиет [3, 83] деп атауды ұсынуда.
Мұхтар Әуезов 1927 жылғы Әдебиет тарихы оқулығына енген Зар заман ақындары атты зерттеуінде зар заман ақыны кім, дәуірі қандай еді, көтерген мәселелері қандай дегенді нақты да дәлелді қозғаған-ды. Белгілі бір мәселені қойып, әрі қарай тарата талдайды? зар заман деген бағыт неден басталып, немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы өлеңдерден басқалық жаңалығы бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды? Онан соң әдебиетте бұл дәуір қандай орын алады? деген күрделі проблемаларды көлденең тартып, соның ұрымтал жауабын беруге ұмтылады.
Зар заман деген XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір өлеңнің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан, бұкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [1, 192], - дегені Шортанбайдың бұл әдебиеттегі орны алабөтен айрықша екенін негіздейді.
М.Әуезов зар заман ақындары деген терминге бірнеше теориялық тұжырымды негіз етеді. Айрықша назар аударар бір түйін: ...зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығы ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиетінің басы деу керек - деген ғылыми жаңалығы айқын ой.
М.Әуезов жүйелеуіндегі зар заман әдеби ағымы мынандай мәселелерді ажыратудан барып айғақталады:
1. Зар заман ақындары деп кімді айтамыз?
2. Бұл дәуірдің алғашқы ақындары кімдер?
3. Барлығының басын қосатын күй қайсы?
4. Көпшілігі қандай жайды тақырып еткен, нені толғаған?
Бұл еңбекте М.Әуезов заман сырына терең үңіледі. Барша ерекшелік, өзгешелігін қамти айтады. Біздің, зар заман ақындары дегенде, жалпы қазақтың атам заманнан бергі өмір тарихындағы зарды емес, дәл осы М.Әуезов атап беріп отырған, орыспен арадағы саяси ахуалға байланысты туған мұң мен зарды нысанада ұстауымыз қажет. Отаршылдық саясаттың зардаптары мен мақсаттары саяси жүйе ретінде, тарихтың белгілі бір беті ретінде көрінген тұсы бар сипат-өзгешелігімен тұтас қабылдап, оның әдебиетке түскен көлеңкесін нақты сөйлеу қажет. Соңғы жылдары зар заман ағымы тиянақты зерттеле бастады. Ғалым Б.Омарұлы бұл мәселе төңірегінде арнайы зерттеу жүргізіп:
Диплом жұмысының мақсат, міндеттері. Зар заман – бұл белгілі бастау-бұлағы бар, даму арнасы, қалыптасу жолдары, тамамдалар тұсы айқын, қоғамдық ойдағы және әдебиеттегі құбылыс. Ол заманға көңіл толмаушылықты, өткен дәуреннің артықшылықтарын жырлау арқылы ұлт тағдырымен сабақтастыра отырып бедерлейді. Алдымызда жақсылық жоқ, құт-берекенің бәрі соңымызда қалды дегенді білдіреді. Зар заман жырлары – отаршылдықтың талауына түскен ұлт тағдырының тығырыққа тірелгендігінің белгісі [4, 4], - деген тұжырымды анықтама береді.
Олай болса, қазақ әдебиет тарихын жаңаша дәуірлік кезеңдерге жүйелеу мәселесі күн тәртібінен түспей тұраған бүгінгі таңда зар заман ағымын бүгінгі күннің көзқарасы тұрғысынан саралаудың, олардың шығармашылығындағы ел, жер тақырыбын ашып көрсету маңызды мәселелердің бірі. Міне, біз осындай қажеттілікті ескере келіп, Зар-заман ақындарының шығармашылығындағы ел мен жер тағдыры деген тақырыпта дипломдық жұмыс жазуды жөн көрдік. Ондағы негізгі мақсатымыз – аталмыш ағымның әдеби ағым ретінде қаншалықты деңгейде теориялық тұрғыдан тұжырымдалғандығы, әдебиеттанудың қазіргі талаптарына жауап беретіндігі немесе керісінше болу мүмкіндігін ескеріп, аталмыш ағымның өз кезеңіне лайық өршілдік, елшілдік, өміршеңдік сипатын дәлелдеу болмақ.
Диплом жұмысымыздың құрылымы – кіріспе және екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Зар заман ағымының ұлттық әдебиетте орнығуы
1.1 Зар заман ағымының зерттелуі
М.Әуезов – қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеумен қоса жазба әдебиетін тарихын жасау, дәуірлеу және теориялық, әдіснамалық ой-пікірлер айтып, оны өзіндік ой-тұжырымымен дәлелдей білген бірегей ғалымдардың бірі. Ол өзінің туған әдебиетінің тарихы жөніндегі ой-пікірлерін 1920-жылдардан-ақ баспасөз беттерінде жиі-жиі жариялай бастады. Ғалымның кейннен “зар заман” атаған ағымы жөніндегі ғылыми мақаласының негізгі идеясы Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі деген атпен Шолпан журналының 1922 жылғы № 2-3 санында және 1923 жылғы №4-5 санында толық жарияланды. Ғалым бұл мақаласына Қоңыр деп қол қойған. Себебі журналдың осы екі санында да жазушының бірнеше әңгіме, мақалалары жарияланған. Мақаланың авторы М.Әуезов екендігі ешқандай күмән келтірген емес, ілгерілі-кейінгі ол туралы жазылған еңбектерде солай аталып жүр.
Мақалаға автор тарихи-әдеби сын деген қосалқы анықтама атау берген. Соған сәйкес ол өзінің қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуіріне арналған мақаласын әдебиетінің ертедегі қалпын, сыр-сыпатын саралай келіп, салыстыра сабақтастыра отырып анықтамақ болған. Әрине, бұл мақалада автор қазақ әдебиетінің өткен тарихын түгел қамтып, жан-жақты талдап қарастыруды мақсат тұтпағаны белгілі. Дегенмен бүгінгі әдебиеттің жай-жапсарын, дәуірлік ерекшелігін айқын айырып тану үшін, келешек бағыт бетін дұрыс бағдарлай білу үшін әдебиеттің тарихына осы күнгі көзқарас тұрғысынан шолу жасап өтуі методологиялық жағынан ұтымды шыққаны сөзсіз.
Рас, өткен күннің әдебиеті біздің сүюімізді тілемейді. Сүюімізбен семірмейді де, түрленбейді. Жек көруімізбен жоғалып та кетпейді. Ескі әдебиеттің түрін білу, бетін ұғу, ағымына түсіну біздің өзіміз үшін керек. Бүгінгі әдебиетке белгілі жол салып, дұрыс бағыт береміз дегенде жалпы қазақ әдебиетінің өткен күнін, бүгінгі қалпын, һәм келешегін де түгел түсіну керек. Сонда ғана әрбір жазушы ақиқатқа жақын сөйлеуі де мүмкін,- деп жазады.
Бұл мақаласында М.Әуезов қазақ әдебиетінің тарихын шартты түрде үш үлкен дәуірге бөліп қарастырады: ескі ауыз әдебиеті, көшпелі дәуір әдебиеті және жазбаша әдебиет. Бұған дейін қазақ әдебиетінің тарихын ғылыми тұрғыдан саралап, салалап дәуірлеу мәселесі қолға алына қоймағаны белгілі. Сондықтан да жас автордың бұл талабын әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан қарастырудың алғашқы үлгісі ретінде бағалаудың артықтығы жоқ болса керек [5, 52].
Міне, осы жазба әдебиетіміздің туып, қалыптасуына байланысты үлкен өзекті мәселені М.Әуезов сол Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі атты мақаласында-ақ қарастырып, өзіндік топшылау тұжырымын айтқан екен. Әрине, әдебиетіміздің ғана емес, жалпы қазаң халқының азаматтық тарихына байланысты ғылыми мағлұмат деректер жиналып, жүйеленбеген кезеңде мұндай күрделі, тарихи танымдық маңыз-мәні жоғары мәселені қозғап, ғылыми зерттеудің объектісі етуінің өзі әдебиеттану ғылымының туып қалыптасуына қосылған сүбелі үлес болғандығы сөзсіз. Сондықтан да жас ғалымның бұл еңбегіндегі өзіндік батыл болжам топшылаулары сол кезең үшін ғана емес, бүгінгі күн үшін де өзінің тарихи танымдық маңыз-мәнін жойған жоқ.
Бұл күнге шейін қазақтың жазба әдебиеті жайынан сөз жазушылардың көбі біздің жазба әдебиетіміздің басы Абайдан басталады деп есептейді. Бұл пікір суретті художественная литература ретінен қарағанда дұрыс болса да әдебиет тарихының ретімен қарасақ, адасқандық болады. Қазақта жазба әдебиет Абайдан көп бұрын басталған [1, 227],-деп Әуезов өз пікір байламын ашып айтады.
Ол ауыз әдебиетінен Абай творчествосына бірден аттап өте қоюға болмайтынын ескерте келіп, осы екі аралықтағы әдебиетті - Көшпелі дәуір әдебиеті деп атайды. Жас ғалым ауыз әдебиетінің жазба әдебиетті қалыптастырудағы ықпал әсерін айта келіп:
“...Одан беріде жазба әдебиеттің өз міндетін ұға бастап, қазақ тұрмысындағы кем-кетікті қолға ала бастағаны да Абайдан бұрын басталады. Бұл жағынан қарағанда, Абайдың алдындағы адамдар деп Шортанбай, Алтынсарин, Мәшһүр Жүсіп, һәм Нарманбеттерді алу керек.
Бұл адамдардын, кейбірінің Абайдан жасы кем болғандығын есеп қылуға болмайды. Бәрінің жазған сөздеріндегі бетті, белгіні, сарынды еске алу керек. Осы соңғы екі сыпатынан қарағанда, әлгі төртеуі қазақ әдебиетінің көшпелі дәуірінің ақындары деп саналуға тиіс.
Көшпелі деп ауызшадан жазбаға қарай көшкенін айтамыз. Мана сол замандағы ой ойлаған адамдардың ойында болған өзгерісті, сөздерден туған жаңа күйді айтамыз.
Әдебиеттегі бұл көшпелі дәуір қазақтың жалпы тұрмысындағы, тарихындағы көшпелі дәуірмен жалғасып келеді. Қол ұстасып қатар келді, егіз болып туды деуге болады. Қазақты патша саясаты билеп алған, қол-аяғын байлап, бағындырып алған, жерін алып өзінің төрелерін қазаққа ұлық қыла бастаған отаршылдық әрекетін күшейте бастаған, дінінен айыра бастаған уақытына келеді.
Сыртқы өмірдің осы сияқты себептерінен қазақтың ойына уайым араласқан, көңілі жабығып, қайғы басқан, сөзінен, өлеңінен, әнінен бұрынғы билік, еркелік, еркіндіктің бәрі де арыла бастап, оның орнын арман, заршер, қайғы басқан” [1, 228], - деген батыл тұжырым жасайды.
Абай творчествосымен жете таныс және ол туралы терең толғамды мақала жазған жас зерттеуші Абайдай ұлы ақынның ғайыптан кездейсоқ туа салмағанын өте дұрыс аңғарып білді. Қандай да бір творчестволық тарихи тұлға болмасын, ол – өз заманының, өз қоғамының бел баласы. Уақыт озып, өмір өзгерген сайын қоғамдық қажеттілік те өсіп отырады. Сол қажеттілік қоғамдық ақыл-ойдың, әдебиет пен өнер-ғылымның өсіп дамуына да негіз болады. Демек, Абайдай ел мұңының көзі ашық жоқшысы, халық дертінің емшісі бола алған ақынның туып, әдебиет айдынына келуі де ұзақ ғасырларда біртіндеп жетіле түскен көркемдік даму диалектикасының жемісі, бел-белесі іспеттес.
Әрине, біз бұл арада Абайдың өсіп, өркендеу жолына шығыс пен батыстың даналық ақыл-ойының, классикалық әдебиетінің тигізген игі әсерін ескермей отырған жоқпыз. Қайта Абайдың сол әлемдік әдебиет пен ғылымның биігіне қол созып, солармен танысып, іштей табысуына әлгі айтылған қоғамдық қажеттіліктің, объективті, субъективті жағдайлардың себепші болғандығы деп білеміз.
М.Әуезов осы алғашқы мақалаларында-ақ Абайдан бұрынғы кезеңдегі әдебиетті ауыз әдебиетінен жазба әдебиетіне қарай ойысқан, көшпелі дәуір әдебиеті деп жалпылама бір атау беріп, оны жазба әдебиеттің басы ретінде таниды:
Көшпелі дәуірдегі ақындардың бәрінің жайынан айтатын сөз – бұлар өз заманының бел баласы. Олардың заманы – қараңғыда сипалап сенделудің, қиналудың заманы. Ел дертіне не нәрсенің ем екенін білмей, бірі дінді, бірі ескілікті жақтап, бірі орыс ұлығын жамандап, бірі қазақты жамандап, түпкі дертті таба алмай жалпақ адасқан заман.
Сондықтан ол дәуірде күншығыстың діни дерті – религиозный мистицизм де байқалады, ұлтшылдық та сезіледі, болымсыз өнершілдік те көрінеді.
Бірақ осылардың ешбірі де жеңген емес: бір жерге тоқтаған тілек жоқ, бір қалыпқа түскен бет жоқ. Әр жерде әркім өз ауруымен қиналуда, ыңыранып, зарлануда болған.
Мінеки, көшпелі дәуірдің айрықша мінезі – осы. Сондықтан ол мезгіл көшпелі дәуір деп аталады деп аталады. Бірақ ол дәуірдің ақындары жазба әдебиеттің басы екендігі даусыз. Себебі бұлардың өлеңінде ел тұрмысының бұрынғы айтылып жүрген жалғыз қызығы мен желігінен басқа тұрмыстағы негізгі дерт, негізгі себептер айтыла бастаған. Ел күндегі өмірі, күндегі сезімі, күндегі ойыменен әдебиет шеңберінің ішіне кіре бастаған [1, 229],- дейді.
Міне, автор көшпелі дәуір әдебиетіне өзінше сыпаттама бере келіп, оны жазба әдебиеттің басы дегенде, алдымен әдебиеттің қоғам өмірімен ара қатынасын, яғни оның қоғам өмірінің, халық тұрмыс тіршілігінің нақты жағдайларын тұрмыстағы негізгі дерт, негізгі себептерді қозғап сөз етуін негізге алып, атап көрсетеді. Осыдан-ақ, ғалым логикасы мен ғылыми ой-тұжырымындағы кезең сипатын танытудағы көзқарасының ортақ нысанға негізделгендігін аңғаруға болады.
“Сондықтан әдебиеттегі көшпелі дәуір де осындай мұңды күйден құралған. Осы ретпен қарағанда Шортанбай жазған Зар заман - әдебиеттегі, тарихтағы көшпелі дәуірдің зор айнасы. Бұл өлеңнің ішінде қазақ тұрмысына жанасқан кемшіліктің айтылмағаны жоқ деуге болады. Патша ұлығынан бастап, қазақтың өз ішіндегі берекесіздігі, бұрынғы мінезден айырылып бара жатқандығы, дінін жоғалтып, жастарының азып бара жатқандығы, - барлығы да зарлы сарынмен айтылып өтеді...
...Осындай қайғы, уайымның сарыны Ыбырай Алтынсарин өлеңдерінде де көп кездеседі. Бірақ мұнда алдыңғылар сияқты шексіз уайым болса, сонымен араласқан жалпы дертке ем іздеудің талабы да бар. Аурудың емі мынау деп, ашып айтьш, бір нәрсені шешіп бермесе де, бірде дінді, бірде оқуды, бірде таза адамшылықты ем қылып ұсына бастаған Алтынсарин” [1, 229].
Ғалымның бұл ой-тұжырымдары жазба әдебиетіміздің Абайдан ілгеріректе қалыптасқандығын дәлелдеп қана қоймай, өзінің кейінгі зерттеулеріне өзек болған әдеби ағым – “зар заман” идеясының 1920 жылдардың басында-ақ қалыптаса бастағандығын көрсетеді.
Бұл мәселе М.Әуезовтің 1925 жылы жазылып, 1927 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген “Әдебиет тарихы” еңбегінде әдіснамалық-теориялық тұрғыдан тереңдетіле зерделенді. Шындығында, “Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі” атты мақаласында ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет жайлы қысқаша шолу жасалып, жазбаша әдебиеттің басталу кезеңін “көшпелі дәуір әдебиеті” деп атағаны белгілі. Онда автор жазба әдебиеттің басы Абайдан басталады деп пікір айтушыларға қарсы жауап айтып, әдебиет тарихы ретімен қарасақ: Қазақта жазба әдебиет Абайдан көп бұрын басталған деп жазады. Осы жазба әдебиеттің басы болып саналатын көшпелі дәуірдің айрықша мінезі деп, ел күндегі өмірі, күндегі сезімі, күндегі ойы менен әдебиет шеңберінің ішіне кіре бастағанын және сол тұрмыстағы түпкі дертті, негізгі себепті дәл таба алмай, жалпақ адасуда болғандығын айтқан.
Кейінгі еңбегінде жазушы осы ой-пікірін ары қарай жалғастырып, дамыта түсіп, көшпелі дәуір деген атауды нақтылай түсіп, зар заман деп атайды. Мұнда да жазба әдебиеттің белгісі ретінде ел тіршілігінің сөз бола бастауын атап, жазба әдебиетті туғызатын, ең алдымен, жалғыз ақындар деп санайды. Яғни, М.Әуезовтің Әдебиет тарихы еңбегінің соңғы 7-бөлімі Зар заман ақындары деп аталады. Бұл атауды автор Шортанбай ақынның заманының халін айтқан бір өлеңінің аты екендігін: Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [1, 192]- деп бастайды. Яғни, кітаптың алғашқы бөлімдерінде ауызша әдебиетті қарастырып өтсе, бұл бөлімде соған жалғастырып жазбаша әдебиетті сөз етеді.
"Зар заман ақындарының көпшілігі XIX ғасырдың орта кезінен бері қарай, Исатай, Махамбет, Кенесарылар қозғалысының артынан шығады. Қалың қазақтың ұйқысын шайқап шыққандай болып, орта жүзді, кіші жүзді түгел оятқан Исатай, Кенесары қозғалыстары қайғылы қалмен біткен соң, елдің тауы шағылып, иығы түскен, бұрын болымсыз үміт болса, белгісіз келешектен күткен азғана сәуле болса, барлығы да жаңағы ерлердің жолсыз жорығынан сон суалып біткендей болады. Сондықтан XIX ғасырдың орта кезінен кейін зар заман күйі қалың елге түгел танылады".
Әуезовтың алабөтен айрып айтуынша зар заманның зары орыс отаршылдарының келе бастауынан басталған зар, мұң ғана емес, яғни Ресейге бодан бола салып зар еңіреу емес. Мұхтар Әуезов зар заман әдебиетін айқындап берген көп себеп үміттің үзіліп, "жолсыз жорықтың" жеңіліспен аяқталып, Кенесары мен Исатай-Махамбет өлтірілгеннен кейінгі қалді баса айтады. Қазақтың ілгерідегі ахуалы осындай сұмдықты сезінген күйде болғанын, ақыры соның болып тынғанын ұғындырады. Қазіргі таным-түсінік, тарихқа баға, көзқарас деңгейінен келгенде Мұхтар Әуезовтың ол түсіндіру, талдаулары белгілі жайлар болып көрінуі де мүмкін. Бірақ қазақ әдебиетіндегі зар заман ағымын негіздеу мақсатында талданған тарихтың оның ел әдебиетіндегі ізінің түп негіздерін бекіте түсу үшін қарастырғанда – ол пікірлер өз күшінде.
Патша үкіметінің отаршылдық саясаты жайлы жиырмасыншы жылдары Халел Досмұхамедұлы да батыл, анық айтты.
Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің (шаруалар көтерілісі емес) себептеріне аса қырағы саяси бағаны сол кезде Халел Досмұхамедұлы берген еді.
"Он сегізінші, он тоғызыншы ғасырдағы қазақтың қозғалысының ең күштілері – Сырымдыкі, Исатайдыкі, Кенесарыныкі. Үш қозғалыстың мақсаты – қазақты орыстың жәңгірлік құшағынан құтқару".
Халел Досмұхамедұлы "Қазақтың халық әдебиеті" еңбегінде зар заман ағымы деп алабөтен қарастырмағанымен, бостандықты аңсаған әдебиет үлгілері жайлы айтады. Оның халық әдебиетінің мазмұны мен классификациясын жасаған тұстағы тұжырым-түйіндері мынадай: "Халық әдебиетінің тағы бір түріне болжал өлеңдер (предсказывательные песни) жатады...
Болжал әдебиетінің негізгі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады. Аталған ауыр күндердің хақтығын болжай отарып, халық өз басындағы жаман ғадет, қасиеттерден арылмаса бұдан шығар жолдың жоқтығын, болашақта құлдық пен құру күтіп тұрғанын жырлайды.
Болжалдық әдебиеттегі бұндай үмітсіз, зарлы сарын әсіресе XIX ғасырдың екінші жартысында – саяси бостандықтан үміт кесілгенде (Исатайдың, Кенесарының, т.б. көтерілістердің жаншылуы), қазақ жерін отарлау күшейгенде, ел жиі-жиі жұтқа ұшырап, кедейленгенде – күшейе түсті", - дегенде зар заман ағымына тән жайлар әңгіме болғанын байқаймыз.
''Халық, поэзиясының тағы бір сотқалы түрі – зар заман (скорбная поэзия) мен толғау. Бұл өлеңдерде салт-сананың бұзылуы жырлануы, халық өмірінің көне әдет-ғұрпы мен ескі салттарының құлдырауы, билер мен әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің нашарлауы, мал санының азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым-қоныстың тарылуы, қоныс аударушыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің тозуы, елдін азуы, аштық, жұт, т.т. сөз болады; бұрынғы өмір мен ескі салт-дәстүрлер мадақталып, кейінгі өзгерістерге зар айтылады" [6, 22] - дегендерді идеялық тақырыптық жағынан зар заман ағымына жақындата беруге болатынын аңғарамыз.
Тарихшы ғалым Б.Сүлейменов зар заман әдебиеті туралы пікір сол процесс жүріп жатқан кездің өзінде айтылғанын еске салады:
Ы.Алтынсариннің әдеби ағымға көзқарасын “Горе киргиз" деген қолжазбасы толық танытады. Бұл оның Түркістан қазақтарының, "Зар заман" туралы шығармаларына жасаған қорытындысы еді. Ы.Алтынсариннің бұл берген бағасын өте орынды деп білемін. Мұнда ол "Зар заман" әдеби ағымын патша үкіметінің отаршылдық саясаты, жұт қоян жылдары деп аталатын ашаршылық пен жалаңаштық көбейген кезең, туғызды дейді. Бұл жерде Ы.Алтынсариннің "Зар заман" ағымының тууына патша үкіметінің отаршылдық саясаты себеп болды дегені дұрыс.
Ы.Алтынсарин "Зар заман" туралы жазбаған адам жоқ деп, оларды өз текстісінде келтіреді" [6, 268]. Осы толғамдардың қай-қайсысы болмасын XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай сары уайымы мол толғаулар қазақ әдебиетінің өзекті бір арнасына айналғандығын көрсетеді. XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай қазақ әдебиетінде қалыптасқан әдеби ағым түрі ретінде танылып, XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында өзіндік сипат, мазмұн, түр жағынан толысуға беттегенімен, заманның дауылды кезеңдеріне төтеп бере алмай, реалистік әдебиеттің өзі әрқилы арнамен кетуге мәжбүр болды. Түрлі саяси науқандардың тұсында ол ағымға қилы мән берілді. Бір кездегі тарихи даму шындығынан туған, халықтың қасірет күйін жеткізген әдебиет деп танылған орасан зор мұраға "сары уайым, үмітсіз " үгілген, жаңалықтан үріккен, діншіл әдебиет деген мін тағылды, "зар" ұғымы басқа мағына ала бастады.
С.Сейфуллин тікелей “зар заман” ақындары деп айдар тақпаса да, аталған айтулы шайырлардың шығармаларына өз зерттеулерінде біршама тоқталады. Ол өзінің еңбектерінде бұл дәуір өкілдері туралы бағалы пікірлер білдіреді. Шортанбайдың шығармаларынан үзінділер береді. Мұрат ақынның мұрасын талдап, таразылады. С.Сейфуллин төңкеріске дейінгі әдебиетті билер дәуірі (Руды билеу), патша дәуірі (қазақ елі орыс патшалығына бағынған дәуір) деп екіге бөледі [7, 65]. Осының соңғысы зар-заман ақындары өмір сүрген дәуір.
Ал, С.Мұқанов 1942 жылы жарық көрген “қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер” атты кітабының бір тарауын “Зар заман” деп атаған. Мұнда зар заман өкілдерінің қатарына Шернияз Жарылғасұлын да қосқан. Ол: “бас бостандығынан, жерден айырылған, кедейленген халық, бұл зорлыққа қарсы басын көтере алмады, көтерем дегенге үкімет көтертпей, қозғала бергенде тарпа бас салып, орнында езіп тастап отырды. Осындай қолдан күш, бастан ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем әдебиетін біз “Зар заман” әдебиеті дейміз” [8,120-121], - деген анықтама да берді.
Профессор Ханғали Сүйіншәлиев әдебиеттегі зар заман ағымы атауының жай-күйіне мынадай байлау жасайды: "Олардың түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға буын әдебиетшілер әр саққа жүгіртіп, өз ойларынан "зар заман" әдебиеті дәуірін шығарып та жүрді. Ресми баспа сындары бұл атауды да қабылдамады. Себебі, олардың ойынша, қазақ халқын Россия патшалығының отарлауы, жер, суын жаулап алып, қуғынға салу – прогресс, Россияның келешегі оны ақтады. Сондықтан отаршылдық дәуірді – "зар заман", - деп атау саяси қате түсінік-міс" [9, 4].
Ал, ғалым М.Мағауин болса, зар заман ақындары сөз болғанда, Шортанбай, Мұраттарға, Дулат Бабатайұлын да қоса атайды [10, 68].
Мұхтар Әуезов Абылай дәуіріндегі зар заман ақындарын екі жікке бөліп қараған-ды. Бірі – келер күннің жұмбағын шешіп, елге үлгі, өсиет сөз сөйлейтін, болжау айтқан қария. Екіншісі – толғау айтқан жырау. Қариясы – Асан, жырауы – Бұқар. Бұл жерде Мұхтар Әуезовтің Асан қайғыға байланысты ойының мәніне аз тоқтала кетейік. Абылай дәуірінде өмір сүрмегенімен шартты түрде хан маңында болуға тиісті ақылшы қариялардың жиынтық бейнесі ретінде аталғаны анық. Өйткені Асан М.Әуезов пайымдауында да ең алдымен елдің ақылшы кемеңгері, заманның сыншысы, қырағысы.
Зар заман ағымына М.Әуезов XIX ғасырда жасаған ақындардың бәрін кіргізеді:
"Бұқар жыраудан соң XIX ғасырдағы зар заман ақындарының басы – Махамбет. Одан кейінгілері Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы бір буын Абаймен тұстас ақындар". Нарманбет, Шернияз, Досқожа, Күдері-қожа, Ығылмандардың заманы Абылай заманы емес, енді іс қана қалған, алыстан толғап, ойға тартамын деп отыруға болмай қалған заман екенін ұғындырады.
"Бұқар жырау заманынан келе жатқан бұрынғы әлеуметшілдік, ойшылдық сарынына Махамбет заманында ісшілдік қосылса, кейінгі ақындардың тұсында жаңа әсер сияқты болып дін мен мәдениет исі кіре бастады".
Мұхтар Әуезов жүз жылдық әдебиетті үш кезеңге бөліп, әр уақыттың өзіндік ерекшелігін, ортақ сарын аясындағы өзгерістерін атап-атап көрсетіп отыр.
1 Әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны – Бұқар заманы.
2 Ісшілдік – Махамбет.
3 Дін мен мәдениет – Ыбырай.
Осындағы бір ғана дін төңірегінде, діни-ағартушылық сарын жөнінде бүгінгі әдебиеттану ғылымы қарастыра түсер көп жай бұғып жатыр...
"Зар заманның тұсынан бері қарай дін сарыны біздің әдебиетте жылдан жыл өткен сайын үлкенірек орын алады. Басы Шортанбайдан басталған діншілдік (бұл жерде мін ретінде айтылып отырған жоқ), XIX ғасырдың аяғына келгенде толып жатқан дін қиссаларына келіп соғады".
Зар заман ақындарының алғашқы буыны Абылай заманынан басталса, арты Абайға келіп тіреледі, - дей тұра, автор оның алғашқы өкілі ретінде Асан қайғыны жатқызады. Асан қайғы ел аузындағы әңгіме бойынша Әз-Жәнібектей алыс заманның тұстасы деп оның Жәнібекке арнап айтқан бір-екі толғауын келтіреді. Бірақ ол Асанның өмір сүрген кезеңі Абылай дәуірінің айналасы, одан аз-ақ бұрын өткен сияқты деген болжамын айтады. Оған дәлел ретінде Асан қайғы толғауларының ішіндегі: Орыс алар қалаңды, шулатып қатын, балаңды, - деген және:
Ол күнде қарындастан қайырым кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер
Ұлы, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер [1, 199]-
деген сияқты сөздерді келтіріп, Жәнібек заманында орысқа қарау мәселесі туған емес дейді.
Қалай болғанда да, алғашқы рет келешек заманның құбыжығын сезіп, тұспалмен белгі беріп болжал айтқан Асан қайғы - деп, автор оны осы зар заман ақындарының, жазба әдебиеттің басы деп санайды. Кезінде қазақтың дүлділ ақыны І.Жансүгіров: “...Асан сөзінің бізге бағалы болып, тарихи құны болатындығы – оның инесінен жібіне шейін әлеумет басындағы күйден, жұртшылық мұңынан шыққандығы. Асанның өзінің әлеумет басындағы жалпы ауыртпалықты, жұртшылық қайғысын жырлауға тиісті ақынмын деп түсінгендігі. Осы ұғыныспен Асан өлең жазады. Жазған өлеңдері шұбатып, керуендетіп созылта бергенде Асан өлең жазған кездегі жүрген ортаның, өскен елдің жай-күйі, жанына батқан, ауру басына түскен, ауыртпалық тегіс-ақ қылға тізіледі. Осы жиналған Асанның аз сөзінде сол кездегі қазақ, қырғыз халқының басындағы тарихи қайғыны, күн көрісті, тап тартысын, әлеумет қатынасын зерттеуге, сынауға өте бай материал алуға болады” [1, 299] - деп бағалаған болатын.
Оның толғауларында өзі тұрған заманның түрлі белгілеріне қарап, келешек заман қалай құбылып қиындайтынын болжап меңзейді:
...Құладын құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүні түледі.
Аққу құстың төресі
Ен жайлап көлді жүреді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді.
Құладын қуды өлтірсе,
Өз басыңа келеді.
Құлың кеп сені өлтірер
Осыны Асан біледі.
Мұны неге білмейсің?
Арасынан қытай, орыстың
Қорған сап, тыныш жатырсың.
Өзің, Жәнібек, елден асқан батырсың... [1, 200].
Асан қайғы сөздерінің бәрі терең ой, мағынасы тылсым жұмбақ. Беті шалғай терістен, қиын қиядан, бұлт құшқан биіктен, шыңыраудың түбінен шыққандай қиырдан жиылған суреттер болады. Сондықтан толғаудың ішінде Құлан жортпас қу тақыр, құлықтан туған құлаша, немесе қилы-қилы заман болып, қарағай басын шортан шалғанда, ұлы, қызы, орысқа бодан болғанда, қайран ел, есіл жұрт не болады - деген сияқты ауыр сұрақ, ащы жұмбақ нені аңғартады?! Сыртқы аламыштығына қарап жатсынбай, ішкі жұмбақ мағынадағы түбірі бірлігін ойлап, соны ұғыну керек [1, 201-202], - дейді.
М.Әуезов кітаптағы осы бөлімнің соңында арғы заманның Сыпыра жырау, Қазтуғаны, бергінің Алаша Байтоқ жырау, Базар жырауы, Досқожасы болсын, зар заман дәуірінен үлкен орын алатынын айтып, бірақ оларға тоқталмауымыздың бір себебі, олардың шығармалары жарытып қолға тимей отырса, екінші себебі, бұл еңбекте қазақ елінің әдебиет жұрнақтарын сыртқы түрі мен мағынасына қарап арнаулы жіктерге бөліп, әр түрінің орнын көрсетуді мақсат еттік дейді.
Сондықтан да болар, Асан қайғыдан кейін Бұқар жырауға ауысады.
Бұқар жырау – Абылайдың жанындағы уәзірі, заман күйін сынға салып, қорытынды айтып, бет нұсқайтын кемел ақылшысы [1, 202] - дейді. Жалпы, сол ерте замандарда ақындар мен жыраулар, шешендер елді меңгерген хан мен бектердің қасында қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесі сияқты болған. Олардың дуалы аузынан шыққан қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр, өткір сөздері басшыларға да, қосшыларға да ем болып отырған. Хан мен елдің жарлықтары мен тірліктерінің оң, терісін сұрыптап, дұрысы болса - құптап, ұшқары, терісі, болса – ұшықтап жөнге салушылар да осылар болған деп көсіле баяндап, еселеп бағалайды.
Бұқар жырау толғауларының сарыны Асан қайғы толғауларындай. Бірақ бұл да жалаң еліктеуден туған, қолдан жасап алған сарын емес, сол өз заманының дерті улатқан ақынның жүрегінен қайнап шыққан шын жалын, шын қайғы. Асан қайғыдан кейінгі шыққан ақын, жыраулардың дені оның дәстүрін жалғастырып, толғауларының жұмбағын шешуге ұмтылған.
Бұқар жырауға Абылай Асан сөзінің шешуін айт деп сұрағанда:
Ханға жауап бермесем,
Ханның көңілі қайтады.
Қайтара жауап сөйлесем,
Халқым не деп айтады.
Хан Абылай, Абылай,
Мұндай жаман хабарды
Сұрамасаң не етеді...
...Енді айтайын сұрасаң,
Маған қаһар қылмасаң.
Қарағай судан қашып,
Шөлге біткен бір дарақ.
Шортан шөлге шыдамсыз,
Балықтағы бір қарақ.
Ойлама шортан ұшпас деп,
Қарағайға шықпас деп.
Құбыладан келер бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір.
Жаяулап келер жұртыңа
Қара шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Ел қамын айтқан жақсыны
Сөйлетпей ұрар ұртыңа
Есеп алар пұлыңнан,
Солдат алар ұлыңнан.
Күндердің күні, Абылай,
Есе тимес өзіңе
Есіктегі құлыңнан... [1, 203] -
деген толғауына, сондай-ақ Бірінші тілек тілеңіз..., Айналасын жер тұтқан..., Ей, Абылай, Абылай..., Керей, қайда барасың... деп басталатын толғауларын мағыналық, көркемдік ерекшеліктеріне терең де, әсем талдаулар жасайды.
Бұқар жыраудың ханға ақыл айтып, кеңес бере отырып, кейде қатуланып қатал сындар айтатын өлеңдерінде де мысал келтіріп, жырау құр ғана өлеңші, құр ғана ақылшы емес, керекті кезінде ханның да, қараның да қатты сыншысы, қатал тезі болатынын..., кей уақытта бөлініп жарылған елдің бітімші биі де болып кететінін [1, 203] ескертіп кетеді.
Кезінде академик С.Мұқанов:
“Бұқардың барлық шығармаларына тән тақырып – халық қамы, халық мүддесі, халық мақсаты, халық мұңы. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегінен туған, ол тілек – қазақ халқының жер бостандығы, тәуелсіздігі, тыныштығы, шаттық тұрмысы” [11, 248], - деп әділ бағалаған болатын.
М.Әуезов Бұқар жыраудың әр түрлі тақырыптағы өлең-жырларын талдай отырып, ара-арасында: Өлең сөздің міндеті елдің ақыл-ойын тәрбиелеу, білім үйретіп, басшылық ету, ой түсіріп, көзін ашу, көңлін ояту. Сондықтан өмір ақиқатын теңіздей тереңнен толқытып әкеледі [1, 204] - деген сияқты теориялық тұжырымдарын келтіріп кетеді.
Мұхтар Әуезов қазақ әдебиеті тарихындағы жыраулар поэзиясының орны, жыраулардың әлеуметтік тұлғасы жайлы алғаш мақсатты, арнайы еңбек жасады. Жыраудың міндеті мен өлеңшілдік шарты жөнінде жан-жақты сөз қозғады. Бұқар жырау шығармаларындағы басты сарын, негізгі күй төңірегінде де ең алғашқы байлам, тұжырымды жасады. Жыраудың әдебиет тарихындағы бағасын берді, тұғырын тиянақтады. М.Әуезов жыраулық өнердің өзіндік, өзгеше ерекшеліктерінің басын қайыра келіп, бұл өнерге байланысты мынадай аса бағалы, аса құнды, ғылым үшін аса қызықты тоқтам айтады:
“Асан мен Бұқар жыраудың өлеңдерін түр жағынан қарасақ ылғи құба жондатқан жұмбақ пен жарыстырған ат, қатарластырған көп үлкен суретпен келеді. Барлық сөзі терең оймен ақыл, өсиетке айналады. Кейінгі ақындарға тастаған үлгісінің бірі де осы. Болжалшыл қария, толғаушыл жыраудың сөздерін осы белгімен сынасаң, бұлар біздің әдетке өз бетімен туған салтанатты әдебиет белгісін көрсетеді. Қазақ топырағының өзінен, қазақтың тарихи дәуірінен туған үлгілі әдебиет дәуірі сияқты болады” [1, 207].
Тұтастай алғанда, Асан мен Бұқарды біріктіретін ортақ сарын ретінде: елдің болашағын болжап сөйлейтін сәуегейлік қасиетке ие екендігін, елдің ақылшысы, заманының сыншысы, қырағысы, өз елінің батагөй жырауы, елдің сөзін ұстаған беделді билік айтушысы боландығын, олардың осы қасиеті кейінгі ұрпаққа ұласқандығын атап көрсетеді.
1.2 М.Әуезов зерттеулеріндегі ХІХ ғасырдағы Зар заман ақындары
ХІХ ғасыр қазақ тарихындағы аса күрделі кезең. Қазақ даласында болған барлық ұлт-азаттық көтерілістердің патша үкіметі тарапынан аяусыздықпен басып-жаншылып, отаршылдық қамытына біржолата бас иген кезең.
Орыс отарлаушыларына қарсы күрескен Исатай-Махамбет қозғалысы сияқты, Жетісуда 1831-33 жылдар Сұраншы батыр бастаған Қоқан хандығына қарсы күрес те, Сарыарқаны дүр сілкіндірген Кенесары көтерілісі де дегеніне жете алмады. Ресей патшалығының отарлаушы саясаты қазақ еліне орысшылдық ықпалды, орыстандыру тәсілін шебер қолданды. Қазақ жеріне орыс шаруаларын көптеп қоныстандыру арқылы егіндік-шабындық жерлер соларға берілді.
Қазақ жерінде орыс мектептері ашылып, орыс тілінде оқыту арқылы миссионерлік орыстандыру саясаты жүзеге асырылады. Базар, ақша айналымы, өнеркәсіп түрлері, сапалы өнер үлгілері тарай бастайды. Осы орайда, ежелден көшпелі тіршілік еткен қазақ халқы мәдени-ғылыми жаңалыққа жедел бет бұра алмады. Сонда да үстем идея өз дегенін істеп, қазақ халқының салт-санасына, өмір тіршілігіне ықпал ете түседі.
Бұл кезеңде қазақ халқын билеуші хан-сұлтандар өз тілегін көпшілік мүддесі үшін жасаған іс орнына өткізуге тырысты.
“Әдебиет тарихында бұрынғы ата-баба дәстүрін аңсап, қажырлы ерлер мен қайратты батырлар жолын жоқтаған, сөйтіп жаңа бетбұрыс, аға сұлтан, би-болыстардың қянатшыл қылықтарынан шыншыл реалистік ағым туа бастады. Бұл салада Дулат, Шортанбай, Сүйінбай, Мұрат ақындарды еске аламыз. Әдебиет тарихында отарлау үстемдігін, аға сұлтан, болыстардың елге орнатқан күйзелісті күйін әшкерелеген ақындар "Зар заман ақыны" деп бағаланып келді. Өйткені олар сол заманда зорлық көрген халықтың зары да аз болмаған еді.
Олар бұрынғыдай әділ хан, ел бірлігін сақтаған қаһарман батырларды жоқтады. Сондай-ақ бұл кезең поэзиясы заман сиқын жан-жақты ашып бейнелейді. Сыртқы отарлаушы күшке қосылып, іштен шыққан жемқорлардың екі жақты зорлығын көрген халықтың мұңын жырлап, оларға еркіндік көксеген күрескер идеяны тудырған жаңа ағым туды. Бұл ағым "Ереуіл атқа ер салуға" үндеген күрескер ақын Махамбеттен бастау алады. Махамбет поэзиясында қанаушылыққа қарсы күрескен халық көтерілісін, оның қаһарлы күшін, айбынды бейнесін толғайтын жаңа пафосты идеядағы күресшіл поэзиясындағы ерлік, батырлық рухты дәріптейтін дәстүрлі әдебиет жолын тұтына отырып, оған жаңаша идея, жаңа мазмұн беріп дамытты” [12, 120-121].
Мал, мүлік, ақша, қаражат үшін қырқысқан пысықтар тобы көбейіп, ел берекесі одан әрі кетті. Адамдар бірін-бірі бөріше талап, бүліншілік күшейгені батыл сыналды.
Екі кісі ұрысса,
Қалам алар қолына,
Законның түсер жолына...
Пітіне толды, осылай,
Момын жатқан еліме.
Кәр түскендей бұзылды,
Дария шалқар көліме...
Бұл заманның адамы,
Ұстасады көре алмай,
Аз болса, бөліп бере алмай.
Шындық кетті қазақтан,
Ант сөзіне сене алмай [13, 58].
Шортанбай мен Мұрат сияқты Дулат ақынның шығармаларында да қазақтың бодан болуына байланысты халық күйзелістері жеріне жеткізе бейнеленеді. Мысалы:
Жағаңа дуан түскен соң,
Аягөз суы қағынды.
Би, старшын мойнына,
Жезден қарғы тағынды...
Жеріңнің алды шұрайын,
Дуан салып жайланып,
Датыңды айтсаң Майырға
Сібірге кеттің айдалып [14, 141].
“Аталмыш ақындар өз шығармаларында отаршыларға беріле қызмет етіп, елін сатқан екі жүзді болыс, старшын, аға сұлтандарды сынап, олардың зұлымдық әрекеттерін әшкереледі. Елді аздырып, халық қайғысын өршітіп жатқан сатқындар тобының бейнелері қорадағы қойға шабар қорқау қасқырға, өлексе аңдыған құзғынға теңелді.
Шен-шекпенге сатылып
Батпаққа елін батырып.
Дұшпанына оқ салып,
Еліне қарай атылып,
Біздің естімін деген жақсылар,
Ақыл ойға тапшылар... [15, 5].
Бұдан байқайтынымыз, патшалық отарлау саясаты қазақ халқының өз еркімен бас июі арқылы іске асқан жоқ. Керісінше, үлкен қарулы күрес арқылы жүргізілді. Жергілікті халық отаршылардан ауыр зардап шегіп, мешеу ел боп, кейіндеп қалды.
Заманның осындай тарлық сипатын жан-жақты түсінген, әрі зар-заман ақындарының осынау күйзелісін олардың шығармалары арқылы танып-білген ғалым М.Әуезов Абылай заманынан бергі дәуір деп, XIX ғасырдың әдебиет өкілдеріне тоқталады. Бұл кезеңнің ақындарын біреуі – есі кірген ойлы ақындар, нағыз зар заманның өз ақындары, екіншісі – елдің қызық-сауығын салт қылған айтыс ақындары, - деп екі алуан топқа бөледі [1, 208].
Олардың ішінен Махамбет, Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, Нарманбеттердің өлеңдерін қарастырып, айтыс ақындарынан кейбір өлеңдерімен осы жікке кіретін Шернияз, Досқожа, Күдері қожа сияқтыларды атайды.
Махамбет, Исатай бастаған көтерілістің бір басшысы да бола жүріп, жыраулардың үлгісімен жаңа заманда, тар заманда шыққандықтан, үгіт пен істің соңына түскендігін, ...сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz