Орталық Қазақстан Бұқар жырау ауданы топонимдері
Мазмұны
Кіріспе 7
1 Орталық Қазақстан топонимиясының тақырыптық топтары 9
1.1 Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер 11
1.2 Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты 14
1.3 Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер 16
1.4 Көшпелі мал шаруашылығының жайылым түрлеріне қатысты
топонимдер
18
1.5 Қысқы мал азығын даярлау ісіне қатысты қойылған топонимдер 21
1.6 Егін, бау.бақша шаруашылығына қатысты қойылған аймақтық
топонимдер
22
1.7 Өсімдік атауларына қатысты топонимдер 24
1.8 Аң, құс атауларына қатысты топонимдер 31
2
2.1 Бұқар жырау ауданы топонимдерінің лексикалық құрамы
Байырғы қазақ тіліне тән атаулар
34
2.2 Араб, иран тіліне тән атаулар 39
2.3 Монғол тілінен енген топонимдік қабат 41
2.4 Орыс тіліне тән атаулар 43
3. Бұқар жырау ауданы топонимдерінің құрылымдық жүйесі 49
3.1 «Сан есім.Зат есім» тұлғалы анықтаушы тіркес 54
3.2 «Сын есім.Сын есім» тұлғалы анықтауышты тіркес 55
3.3 «Сан есім.Зат есім» тұлғалы анықтауышты тіркестер 56
3.4 Етістік тұлғалы топонимдер 57
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе 7
1 Орталық Қазақстан топонимиясының тақырыптық топтары 9
1.1 Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер 11
1.2 Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты 14
1.3 Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер 16
1.4 Көшпелі мал шаруашылығының жайылым түрлеріне қатысты
топонимдер
18
1.5 Қысқы мал азығын даярлау ісіне қатысты қойылған топонимдер 21
1.6 Егін, бау.бақша шаруашылығына қатысты қойылған аймақтық
топонимдер
22
1.7 Өсімдік атауларына қатысты топонимдер 24
1.8 Аң, құс атауларына қатысты топонимдер 31
2
2.1 Бұқар жырау ауданы топонимдерінің лексикалық құрамы
Байырғы қазақ тіліне тән атаулар
34
2.2 Араб, иран тіліне тән атаулар 39
2.3 Монғол тілінен енген топонимдік қабат 41
2.4 Орыс тіліне тән атаулар 43
3. Бұқар жырау ауданы топонимдерінің құрылымдық жүйесі 49
3.1 «Сан есім.Зат есім» тұлғалы анықтаушы тіркес 54
3.2 «Сын есім.Сын есім» тұлғалы анықтауышты тіркес 55
3.3 «Сан есім.Зат есім» тұлғалы анықтауышты тіркестер 56
3.4 Етістік тұлғалы топонимдер 57
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Біз зерттеп отырған өңір топонимдері белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана емес, сан мыңдаған жырлардың, тұтас бір дәуірдің жемісі. Сондықтан да олар қоғам өмірі, халық тіршілігімен тығыз байланысты. Олардың құрамында да әр дәуірде, әрбір кезеңдерде осы өңірді мекендеген әр алуан елдің тілі мен сөзінен қойылған географиялық атаулар саны көптеп кездеседі. Бұл мыңдаған атаулардың құрамында лексикалық, фонетика-морфологиялық тұрғыдан архаикалық элементтердің кездесуі халқымыздың тіл тарихын зерттеуге үлкен үлес қосады. Әсіресе палетопонимдердің этимологиялық сырының мән-маңызы ерекше зор. Өйткені палеотопонимдер қазақ халқының ерте замандардағы әдет-ғұрып, салт-санасын білдіріп қана қоймай, оның шығу тегін анықтау, құрамына енген тайпалар мен руларды анықтау барысында аса құнды материалдар болып табылады. Орталық Қазақстан топонимдерінің бір тобы осындай көне заман, ескі тарихымызбен тығыз байланысты болып келсе, екінші бір басым тобы Кеңес өкіметі тұсында пайда болған, социалистік дәуірдегі және одан кейінгі өзгерістердің айқын куәсі болып табылады. Кеңестік дәуірде республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша сөздіктердің де жарық көрінгені рас. Алайда, бұған қарап, қазақ топонимикасының барлық мәселесі түпкілікті шешіліп болды деп айтуға болмайды. Атап айтқанда, Қазақстан топонимиясының тұтас жүйесі, олардың лексика тұғысынан көп қабаттылығы, осы қабаттардың тілдік ерекшелектері, қай тілге тәндігі, алуан салалы топонимдердің өзіндік жүйесі, жасалуының негізгі заңдылықтары, олардың құрылымдық типтері мен семантикалық өрістері, ойконим, гидроним, оронимдердің құрылыстары мен түрлері әлі толық зерттелмей отыр. Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз бен облыстарымыздағы жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, дәуірден-дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы Ш.Уәлиханов “Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыпының қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады” деп орынды айтқан. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі обьектісі болып отырған Орталық Қазақстан, нақтылай айтсақ, Бұқар жырау ауданы жер-су аттары осының толық айғағы бола алады. Аталмыш өңір топонимдерін жаппай жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеудің актуальділігі мектеп оқушылары мен қалың көпшіліктің туған жер туралы білім дәрежесін арттыруға да қажет. Жер-су атауларын жинау, олардың шығу, пайда болу себебін анықтау, әрбір атаудың мән-мағынасын ашу, әсіресе, жастардың туған өлкеге деген ыстық ынта, патриоттық сезімен күшейтпек.
Түрколог ономастардың қомақты еңбектері негізінде “Ономастика Средней Азии”, “Оноиастика Востока”, Ономастика Поволжья”, “Диалекты и топономия Поволжья”, “Диалекты и топономия Сибири”, “Тюркская ономастика”, “Вопросы ономастики Казахстана”, “Ономастика Узбекистана”, “Вопросы ономастики Башкирии” т.б. “Тюрская ономастика”, “Проблемы этимологии тюрских языков” т.б. жинақтар негізінде жарияланғаны белгілі. Кеңестік дәуірде республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша сөздіктердің де жарық көргені рас. Соңғы жылдары бұл мәселелерді ф.ғ.д. А.Е.Жартыбаев Орталық Қазақстан өңірі бойынша [1], ф.ғ.д. Б.Тілеубердиев Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша зерттеп, ғылыми зерттеу монографияларын жарыққа шығарды.
Қашанда кез-келген өңір оронимдері жалпы халықтық лексиканың айтарлықтай құрамы болып табылмақ. Олардың құрамында қазіргі әдеби тіліміз бен сөйлеу тілімізде кездеспейтін көне лексикалық қабаттар сақталады. Бұл өлкенің топонимдері де қазақ тілі тарихының көмескі жақтары мен халқымыздың этникалық тарихының кейбір мәселелерін шешуге септігін тигізе бермек.
Диплом жұмысымыз кіріспе, үш тарауды қамтитын негізгі бөлім және тараулардың тармақшаларынан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Біз зерттеп отырған өңір топонимдері белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана емес, сан мыңдаған жырлардың, тұтас бір дәуірдің жемісі. Сондықтан да олар қоғам өмірі, халық тіршілігімен тығыз байланысты. Олардың құрамында да әр дәуірде, әрбір кезеңдерде осы өңірді мекендеген әр алуан елдің тілі мен сөзінен қойылған географиялық атаулар саны көптеп кездеседі. Бұл мыңдаған атаулардың құрамында лексикалық, фонетика-морфологиялық тұрғыдан архаикалық элементтердің кездесуі халқымыздың тіл тарихын зерттеуге үлкен үлес қосады. Әсіресе палетопонимдердің этимологиялық сырының мән-маңызы ерекше зор. Өйткені палеотопонимдер қазақ халқының ерте замандардағы әдет-ғұрып, салт-санасын білдіріп қана қоймай, оның шығу тегін анықтау, құрамына енген тайпалар мен руларды анықтау барысында аса құнды материалдар болып табылады. Орталық Қазақстан топонимдерінің бір тобы осындай көне заман, ескі тарихымызбен тығыз байланысты болып келсе, екінші бір басым тобы Кеңес өкіметі тұсында пайда болған, социалистік дәуірдегі және одан кейінгі өзгерістердің айқын куәсі болып табылады. Кеңестік дәуірде республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша сөздіктердің де жарық көрінгені рас. Алайда, бұған қарап, қазақ топонимикасының барлық мәселесі түпкілікті шешіліп болды деп айтуға болмайды. Атап айтқанда, Қазақстан топонимиясының тұтас жүйесі, олардың лексика тұғысынан көп қабаттылығы, осы қабаттардың тілдік ерекшелектері, қай тілге тәндігі, алуан салалы топонимдердің өзіндік жүйесі, жасалуының негізгі заңдылықтары, олардың құрылымдық типтері мен семантикалық өрістері, ойконим, гидроним, оронимдердің құрылыстары мен түрлері әлі толық зерттелмей отыр. Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз бен облыстарымыздағы жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, дәуірден-дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы Ш.Уәлиханов “Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыпының қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады” деп орынды айтқан. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі обьектісі болып отырған Орталық Қазақстан, нақтылай айтсақ, Бұқар жырау ауданы жер-су аттары осының толық айғағы бола алады. Аталмыш өңір топонимдерін жаппай жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеудің актуальділігі мектеп оқушылары мен қалың көпшіліктің туған жер туралы білім дәрежесін арттыруға да қажет. Жер-су атауларын жинау, олардың шығу, пайда болу себебін анықтау, әрбір атаудың мән-мағынасын ашу, әсіресе, жастардың туған өлкеге деген ыстық ынта, патриоттық сезімен күшейтпек.
Түрколог ономастардың қомақты еңбектері негізінде “Ономастика Средней Азии”, “Оноиастика Востока”, Ономастика Поволжья”, “Диалекты и топономия Поволжья”, “Диалекты и топономия Сибири”, “Тюркская ономастика”, “Вопросы ономастики Казахстана”, “Ономастика Узбекистана”, “Вопросы ономастики Башкирии” т.б. “Тюрская ономастика”, “Проблемы этимологии тюрских языков” т.б. жинақтар негізінде жарияланғаны белгілі. Кеңестік дәуірде республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша сөздіктердің де жарық көргені рас. Соңғы жылдары бұл мәселелерді ф.ғ.д. А.Е.Жартыбаев Орталық Қазақстан өңірі бойынша [1], ф.ғ.д. Б.Тілеубердиев Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша зерттеп, ғылыми зерттеу монографияларын жарыққа шығарды.
Қашанда кез-келген өңір оронимдері жалпы халықтық лексиканың айтарлықтай құрамы болып табылмақ. Олардың құрамында қазіргі әдеби тіліміз бен сөйлеу тілімізде кездеспейтін көне лексикалық қабаттар сақталады. Бұл өлкенің топонимдері де қазақ тілі тарихының көмескі жақтары мен халқымыздың этникалық тарихының кейбір мәселелерін шешуге септігін тигізе бермек.
Диплом жұмысымыз кіріспе, үш тарауды қамтитын негізгі бөлім және тараулардың тармақшаларынан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Жартыбаев А.Е. Орталыќ Қазаќстан топонимикасы. Монография. –Қарағанды: «Болашақ баспа», 2008. -318 б.
2. Гумбольд В. Фон. О различии строения человеческих языков и его влияния на духовное развитие человечества // Гумбольд В.Фон. Избранные труды по языкознанию, Москва, Прогресс, 1984. - 400 с.
3. Акимашева Ж.Ә. Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбалыќ табиғаты (лингво-мәдени аспект). Фил. ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс. автореф. Алматы, 2004. - 28 б.
4. Верещагин Е.М. Язык и культура, Москва, 1976. - 248 с.
5. Ќайдар Ә. Ќазаќ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка, Алматы, Ана тілі, 1998. - 304 б.
6. Смағұлова Ғ. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттыќ-мәдени аспектілері, Алматы, 1998. - 196 б.
7. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалыќ және лингвомәдени мәселелер. Алматы, 1998. - 215 б.
8. Рысќалиќызы Ұ. Батыс Ќазаќстан облысы жер-су атауларының сөздігі, Орал, Полиграф сервис, 2001. - 172 б.
9. Абдрахманов А. Вопросы топонимики Казахстана // Топонимика Востока, Москва, Наука, 1962. - С.46-53.
10. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики, Алма-Ата, Наука, 1982. -176 с.
11. Куштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалыќ ќұрылымы мен лингвомәдени мазмұны, Алматы, 2003. - 29 б.
12. Манкеева Ж.А. Ќазаќ тілінің заттыќ мәдениет лексикасы. Докторлыќ дисс. автореф. Алматы, 1997. - 53 б.
13. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков, Москва, 1962. - 607 с.
14. Омари Ж. Ќаз дауысты Ќазыбек би, Астана, Фолиант, 2000. - 317 б.
15. Ќойшыбаев Е. Ќазаќстанның жер-су аттары сөздігі, Алматы, Мектеп, 1985. - 256 б.
16. Ќазаќстан географиялыќ сөздігі (Жезќазған облысы), Алматы, Ғылым, 1990. - 295 б.
17. Конкабаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, Илим, 1980. - 172 с.
18. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және ќазаќтардың әдет-ғұрпы, Алматы, Ќазаќстан, 1992. - 152 б.
19. Масанов Н.А. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже XVIII-XIX веков, Алма-Ата, 1984. - 174 с.
20. Ғабитхан Ќ. Наным-сенімге байланысты ќазаќ тіліндегі тұраќты тіркестердің этимологиялыќ сипаттамасы. Канд. дисс. ќолжазбасы. Алматы, 1996. - 158 б.
21. Ќазаќ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы, Ќаз ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1976. - 695 б.
22. Тлеубердиев Б.М. Оңтүстік Ќазаќстан топонимдерінің этно-лингвистикалыќ сипаттары. Канд. дисс. ќолж. Алматы, 1994. - 153 б.
23. Ќазаќ ССР тарихы, 1-т., Алматы, 1977. - 418 б.
24. Наќысбеков О. Ќазаќ тілі говорларының оңтүстік тобы, Алматы, 1982. - 164 б.
25. КазССР. Краткая энциклопедия в 4-х томах. Т. 2., Алма-Ата: Гл. Ред. КСЭ., 1984. - 608 с.
26. Каймульдинова К. Ќазаќ топонимдерінің этноэкологиялыќ негіздері (оќу ќұралы), Алматы, «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. -92 б.
27. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер, Алматы, Ғылым, 1995. - 176 б.
28. Фромозов А. Н. Животный мир Казакстана, Москва, 1987. - 148 с.
29. Қазақ ономастикасы мәселелері. –Алматы, 1986, –79 б.
30. Қойшыбаев Е.Р. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. –Алматы, 1985, –126 б.
31. Мурзаев Э.М. Словарь местных географических терминов. –Москва, 1959, – С.96.
32. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы, 1981, –115 б.
33. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикасы. –Алматы, 1960, –56 б.
34. Виноградов В.В. Вступительное слово // Сб. «Вопросы терминологии», – Москва, 1961, – С.105.
35. Базылхан Б. Ќазаќша-монғолша сөздік, Уланбаатар, 1977. - 392 б.
36. Сагидолдаќызы Г. Түркі (ќазаќ) және моңғол халыќтарының тарихи-мәдени байланыстарының топонимияда бейнеленуі, Алматы, ЖШС “Полиграфист”, 2000. - 252 б.
37. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков, Ленинград, Наука, 1970. - 204 с.
38. Базылхан Б. Краткая сравнительно-историческая грамматика монгольско и казахского языков. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1974. - 20 с.
39. Қазақ Совет энциклопедиясы. Энцинлопедиялық анықтама. –Алматы, 1980, –187 б.
40. Ќайдар Ә. Ќазаќ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері // Ќазаќ тілінің өзекті мәселелері, Алматы, 1998. - Б. 7-15.
41. Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. –Алматы, 1971. –112 б.
42. Молчанова О.Т. Гидронимы и оронимы Горного Алтая. Саратов, 1982. –С.236.
43. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. –Алматы, 1975. –142 б.
1. Жартыбаев А.Е. Орталыќ Қазаќстан топонимикасы. Монография. –Қарағанды: «Болашақ баспа», 2008. -318 б.
2. Гумбольд В. Фон. О различии строения человеческих языков и его влияния на духовное развитие человечества // Гумбольд В.Фон. Избранные труды по языкознанию, Москва, Прогресс, 1984. - 400 с.
3. Акимашева Ж.Ә. Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбалыќ табиғаты (лингво-мәдени аспект). Фил. ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс. автореф. Алматы, 2004. - 28 б.
4. Верещагин Е.М. Язык и культура, Москва, 1976. - 248 с.
5. Ќайдар Ә. Ќазаќ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка, Алматы, Ана тілі, 1998. - 304 б.
6. Смағұлова Ғ. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттыќ-мәдени аспектілері, Алматы, 1998. - 196 б.
7. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалыќ және лингвомәдени мәселелер. Алматы, 1998. - 215 б.
8. Рысќалиќызы Ұ. Батыс Ќазаќстан облысы жер-су атауларының сөздігі, Орал, Полиграф сервис, 2001. - 172 б.
9. Абдрахманов А. Вопросы топонимики Казахстана // Топонимика Востока, Москва, Наука, 1962. - С.46-53.
10. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики, Алма-Ата, Наука, 1982. -176 с.
11. Куштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалыќ ќұрылымы мен лингвомәдени мазмұны, Алматы, 2003. - 29 б.
12. Манкеева Ж.А. Ќазаќ тілінің заттыќ мәдениет лексикасы. Докторлыќ дисс. автореф. Алматы, 1997. - 53 б.
13. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков, Москва, 1962. - 607 с.
14. Омари Ж. Ќаз дауысты Ќазыбек би, Астана, Фолиант, 2000. - 317 б.
15. Ќойшыбаев Е. Ќазаќстанның жер-су аттары сөздігі, Алматы, Мектеп, 1985. - 256 б.
16. Ќазаќстан географиялыќ сөздігі (Жезќазған облысы), Алматы, Ғылым, 1990. - 295 б.
17. Конкабаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, Илим, 1980. - 172 с.
18. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және ќазаќтардың әдет-ғұрпы, Алматы, Ќазаќстан, 1992. - 152 б.
19. Масанов Н.А. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже XVIII-XIX веков, Алма-Ата, 1984. - 174 с.
20. Ғабитхан Ќ. Наным-сенімге байланысты ќазаќ тіліндегі тұраќты тіркестердің этимологиялыќ сипаттамасы. Канд. дисс. ќолжазбасы. Алматы, 1996. - 158 б.
21. Ќазаќ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы, Ќаз ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1976. - 695 б.
22. Тлеубердиев Б.М. Оңтүстік Ќазаќстан топонимдерінің этно-лингвистикалыќ сипаттары. Канд. дисс. ќолж. Алматы, 1994. - 153 б.
23. Ќазаќ ССР тарихы, 1-т., Алматы, 1977. - 418 б.
24. Наќысбеков О. Ќазаќ тілі говорларының оңтүстік тобы, Алматы, 1982. - 164 б.
25. КазССР. Краткая энциклопедия в 4-х томах. Т. 2., Алма-Ата: Гл. Ред. КСЭ., 1984. - 608 с.
26. Каймульдинова К. Ќазаќ топонимдерінің этноэкологиялыќ негіздері (оќу ќұралы), Алматы, «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. -92 б.
27. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер, Алматы, Ғылым, 1995. - 176 б.
28. Фромозов А. Н. Животный мир Казакстана, Москва, 1987. - 148 с.
29. Қазақ ономастикасы мәселелері. –Алматы, 1986, –79 б.
30. Қойшыбаев Е.Р. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. –Алматы, 1985, –126 б.
31. Мурзаев Э.М. Словарь местных географических терминов. –Москва, 1959, – С.96.
32. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы, 1981, –115 б.
33. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикасы. –Алматы, 1960, –56 б.
34. Виноградов В.В. Вступительное слово // Сб. «Вопросы терминологии», – Москва, 1961, – С.105.
35. Базылхан Б. Ќазаќша-монғолша сөздік, Уланбаатар, 1977. - 392 б.
36. Сагидолдаќызы Г. Түркі (ќазаќ) және моңғол халыќтарының тарихи-мәдени байланыстарының топонимияда бейнеленуі, Алматы, ЖШС “Полиграфист”, 2000. - 252 б.
37. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков, Ленинград, Наука, 1970. - 204 с.
38. Базылхан Б. Краткая сравнительно-историческая грамматика монгольско и казахского языков. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1974. - 20 с.
39. Қазақ Совет энциклопедиясы. Энцинлопедиялық анықтама. –Алматы, 1980, –187 б.
40. Ќайдар Ә. Ќазаќ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері // Ќазаќ тілінің өзекті мәселелері, Алматы, 1998. - Б. 7-15.
41. Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. –Алматы, 1971. –112 б.
42. Молчанова О.Т. Гидронимы и оронимы Горного Алтая. Саратов, 1982. –С.236.
43. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. –Алматы, 1975. –142 б.
Кіріспе
Біз зерттеп отырған өңір топонимдері белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана
емес, сан мыңдаған жырлардың, тұтас бір дәуірдің жемісі. Сондықтан да олар
қоғам өмірі, халық тіршілігімен тығыз байланысты. Олардың құрамында да әр
дәуірде, әрбір кезеңдерде осы өңірді мекендеген әр алуан елдің тілі мен
сөзінен қойылған географиялық атаулар саны көптеп кездеседі. Бұл мыңдаған
атаулардың құрамында лексикалық, фонетика-морфологиялық тұрғыдан архаикалық
элементтердің кездесуі халқымыздың тіл тарихын зерттеуге үлкен үлес қосады.
Әсіресе палетопонимдердің этимологиялық сырының мән-маңызы ерекше зор.
Өйткені палеотопонимдер қазақ халқының ерте замандардағы әдет-ғұрып, салт-
санасын білдіріп қана қоймай, оның шығу тегін анықтау, құрамына енген
тайпалар мен руларды анықтау барысында аса құнды материалдар болып
табылады. Орталық Қазақстан топонимдерінің бір тобы осындай көне заман,
ескі тарихымызбен тығыз байланысты болып келсе, екінші бір басым тобы Кеңес
өкіметі тұсында пайда болған, социалистік дәуірдегі және одан кейінгі
өзгерістердің айқын куәсі болып табылады. Кеңестік дәуірде республикамыздың
жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама
кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша
сөздіктердің де жарық көрінгені рас. Алайда, бұған қарап, қазақ
топонимикасының барлық мәселесі түпкілікті шешіліп болды деп айтуға
болмайды. Атап айтқанда, Қазақстан топонимиясының тұтас жүйесі, олардың
лексика тұғысынан көп қабаттылығы, осы қабаттардың тілдік ерекшелектері,
қай тілге тәндігі, алуан салалы топонимдердің өзіндік жүйесі, жасалуының
негізгі заңдылықтары, олардың құрылымдық типтері мен семантикалық өрістері,
ойконим, гидроним, оронимдердің құрылыстары мен түрлері әлі толық
зерттелмей отыр. Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз
бен облыстарымыздағы жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап,
дәуірден-дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы Ш.Уәлиханов
“Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыпының қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің
бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су
атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады”
деп орынды айтқан. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі обьектісі болып
отырған Орталық Қазақстан, нақтылай айтсақ, Бұқар жырау ауданы жер-су
аттары осының толық айғағы бола алады. Аталмыш өңір топонимдерін жаппай
жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеудің актуальділігі мектеп оқушылары мен қалың
көпшіліктің туған жер туралы білім дәрежесін арттыруға да қажет. Жер-су
атауларын жинау, олардың шығу, пайда болу себебін анықтау, әрбір атаудың
мән-мағынасын ашу, әсіресе, жастардың туған өлкеге деген ыстық ынта,
патриоттық сезімен күшейтпек.
Түрколог ономастардың қомақты еңбектері негізінде “Ономастика Средней
Азии”, “Оноиастика Востока”, Ономастика Поволжья”, “Диалекты и топономия
Поволжья”, “Диалекты и топономия Сибири”, “Тюркская ономастика”, “Вопросы
ономастики Казахстана”, “Ономастика Узбекистана”, “Вопросы ономастики
Башкирии” т.б. “Тюрская ономастика”, “Проблемы этимологии тюрских языков”
т.б. жинақтар негізінде жарияланғаны белгілі. Кеңестік дәуірде
республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар
жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар
мен қысқаша сөздіктердің де жарық көргені рас. Соңғы жылдары бұл
мәселелерді ф.ғ.д. А.Е.Жартыбаев Орталық Қазақстан өңірі бойынша [1],
ф.ғ.д. Б.Тілеубердиев Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша зерттеп, ғылыми
зерттеу монографияларын жарыққа шығарды.
Қашанда кез-келген өңір оронимдері жалпы халықтық лексиканың
айтарлықтай құрамы болып табылмақ. Олардың құрамында қазіргі әдеби тіліміз
бен сөйлеу тілімізде кездеспейтін көне лексикалық қабаттар сақталады. Бұл
өлкенің топонимдері де қазақ тілі тарихының көмескі жақтары мен халқымыздың
этникалық тарихының кейбір мәселелерін шешуге септігін тигізе бермек.
Диплом жұмысымыз кіріспе, үш тарауды қамтитын негізгі бөлім және
тараулардың тармақшаларынан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 Орталық Қазақстан топонимиясының тақырыптық топтары
Тілдің белгілі бір қоғамның тарихи, саяси, мәдени және т.б. әлеуметтік
жайларына тікелей байланыста қалыптасып, дамып отыратыны даусыз шындық.
Тілді осы бағытта ең алғаш теориялық тұрғыдан зерттеу ісі неміс ғалымы
В.Ф.Гумбольд еңбегінен бастау алған. Одан кейінгі зерттеушілер қоғам
(этнос) мен тілдің байланысын жан-жақты аша түсті. Алайда этнос пен этнос
тілін бірлікте қарауда этнолингвистика терминін алғаш қолданған америка
ғалымы Б.Л.Уорф болды. Жалпы тіл білімі саласында тілді гомогендік тұрғыдан
қарастыратын интралингвистика бағытына қарсы социолингвистика,
психолингвистика, этнолингвистика және т.б. бағыттар бойынша жазылған
В.Вундт, А.А.Потебня, Ф.Соссюр, Э.Сепир, Н.И.Толстойлар еңбектері бұл
саланы дамыта түсті. Ал кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір
көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың
баламасы ретінде антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі
де байқалып отыр. Әрі этнолингвистиканы тек көне дүниені зерттеуші ғылым
деп танып, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен
іздеушілер де бар. Оны жақтаушылар орыс ғалымдары В.В.Иванов, Н.И.Толстой,
В.Н.Топоров, А.Ф.Журавлев және т.б. Жалпы бұл саланы зерттеуші ғалымдар әр
түрлі бағыт ұстанғанымен этнолингвистиканы этнос пен этнос тілі
негізіндегі ілім ретінде пайымдайтынын байқаймыз.
Ал қазақ этнолингвистикасының ғылыми негізін жасауда А.Қайдаров,
М.М.Копыленко, Е.Н.Жанпейісов, Ж.А.Манкеева, Н.Уәлиев және де қазақ
ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуде Т.Жанұзақов,
А.Әбдірахманов, Е.Керімбаев, Қ.Қ.Рысбергенова, Б.Тлеубердиев, Ұ.Ержанова,
А.Ә.Әлімхан және т.б. еңбектері түркі, қазақ тіл білімі этнолингвистикасы
саласына арналған еңбектер болып табылады. Аты аталған ғалымдар
еңбектерінде белгілі бір халық (этнос) лексикасының сол этностың
дүниетанымы, мәдениеті, болмысы, тарихы, менталитеті және де т.б. ұлттық
қасиеттерімен ұдайы бірлікте болатыны туралы айтылады. Белгілі бір тіл
лексикасы ішіндегі жалқы есімдердің (ономастика) жалпы есімдерге қарағанда
тұрақты, ғасырдан ғасырға өзгеріссіз жететінін ескерсек, топонимдер
бойындағы экстралингвистикалық факторларды зерделей, зерттей беру қажеттігі
туындайды. Топонимдердегі этнолингвистикалық факторлар, әсіресе аймақтық
атауларды ареалды тұрғыда зерттеу барысында айқын танылып, ашыла түседі.
Себебі белгілі бір географиялық ортада, территорияда этнос ретінде
қалыптасып, тарихи, тілдік бірлікте ірі мемлекеттік деңгейге көтерілген
халықтар тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктері (диалект) секілді олардың
аймақтық деңгейдегі таным-түсінігі, әдет-ғұрпы, шаруашылық-кәсіп түрлері,
жер бедері, өсімдіктер дүниесі, ауа-райы және т.б. әр текті болып келеді.
Сөз жоқ, бұл әр тектілік сол аймақтың диалектілерінде ғана емес, аз да
болса ономастикасында да таңбаланып отырады. Бұл жай орыс ғалымдары
еңбектерінде жан-жақты зерттелініп келеді.
Этнолингвистика бір топтағы тілдер мен жекеленген тілдердің тарихи
дамуын сол тілдерде сөйлейтін халықтың этникалық даму тарихымен бірлікте
қарастырып, тіл мен мәдениетте қатар таңбаланатын ұғым, түсініктердің
этникалық ойлау ерекшеліктеріне қатысын және оның тілдік қабаттағы іздерін
ұлттық негізде зерттеуді мақсат етеді. Тіл мен мәдениеттің байланысы туралы
В.Фон Гумбольдттің тілге материалдық және рухани мәдениет әсер етеді; кез
келген мәдениетте ұлттық нышан орын алады, бұл тіл жүйесінен айқын
аңғарылыды; тіл – адам мен қоршаған әлемді жалғастырушы дәнекер: тілде сол
халықтың рухы мен мәдениеттің белгісі – ішкі формасы жатады деген ғылыми
пікірі бүгінгі лингвистикадағы тоғысқан салалардың қарқынды даму жолындағы
жетекші идеялардың бірі болып отыр [2,32].
В.Фон Гумбольдтың ізбасарлары Г.Штейнталь мен М.Лацарус этностар
психологиясының тілге әсерін қарастырса, В.Вундт тілдің әлеуметтік сипатын
зерттеді. Белгілі ғалым А.Потебня тіл халықтың мәдениетінің негізгі қайнар
көзі екендігін дәлелдеп, халық ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелердің
ерекшеліктерін анықтады. Лингвист Ф.де Соссюрдың теориясы бойынша ұлттық
сананың, мәдениеттің, салт-дәстүрдің, наным-сенімнің, жалпы халықтық
менталитеттің тілге тигізетін әсері этнолингвистика пәні тұрғысынан
қарастырған. Тіл мен мәдениет ара қатынасы американдық ғалымдар Э.Сепир мен
Б.Уорфтың лингвистикалық салыстырмалы болжам гипотезасында баяндалған. Осы
гипотезаның негізгі қағидалары Л.Вейсгербер еңбегінде жалғасын табады
[3,9]. В.Фон Гумболъдт ізбасарларының тіл мен мәдениетке қатысты
көзқарастары орыс ғалымдары еңбектерінде өз жалғасын табады: Е.Верещагиннің
пайымдауында, сөз қоршаған әлем туралы мәліметтің барлығын дерлік өз
бойына жинап сақтайды, ол – сол тілде сөйлеушілердің ұжымдық жадысы,
мәдениет мұрасы, ұлттың өткені мен бүгінінің айнасы, халықтың өмір-салты
мен ойлау дәрежесін түсінудің, жалпы таным мен білім атаулының кілті. Сөз
қарым-қатынас құралы болумен қатар, жаратылыс туралы барлық мәліметті
сіңіріп, сақтай алатын қабілетке ие [4,10].
ХХ ғасырдың соңғы жылдарына дейінгі қазақ тіл білімінде ұлттық мәдени
бірліктердің тілдік құралдар арқылы таңбалануы этнолингвистика саласында
қарастырылып, зерттелініп келді. Қазақ ономастикасының соңғы жылдарындағы
монографиялық еңбектерде жалқы есімдерді лингвомәдениеттану тұрғысынан
қарастырудың тиімділігі ашық айтыла бастады.
Қазақ этнолингвистикасының ғылыми негізін қалыптастырушы академик
Ә.Қайдар 1998 жылы этнолингвистиканың жаңа бағыттарының дамып, қалыптасып
келе жатқанын айтады: Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі
қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен
үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде
танылып отыр [5, 9]. Лингвомәдениеттану ғылымының этнолингвистикасымен
іргелес дамып келе жатқандығы қазақ тіл білімінде ХХ ғ. соңында айтыла
бастады. Тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен өзара тығыз байланысты
жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар: этнолингвистика; елтану;
лингвомәдениеттану [6, 142]. Аударматану ғылымының лингвомәдени
аспектілерін зерттеуші А.Алдашева әлемдік озық лингвистика жетістіктерінің
қазақ тіл ғылымына ену, қалыптасу жолдарын төмендегіше түсіндіреді:
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық
лингвистика тілтанымның теориялық бағыттарын имманентті, структуралық
лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға – яғни тілді жеке адаммен, оның
ойлау өрісімен және рухани- практикалық қызметімен байланыстыра қарауға
қарай бет бұрып отыр. Когнитивті, антропологиялық лингвистика деп аталатын
мүлде жаңа салалардың қатарында соңғы жылдары лингвокультурология деп
аталатын бағыт та аталып келеді. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ тіл ғылымы
төселе қоймаған соны салалар [7, 121].
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану мәселелері түрлі салаларда
зерттелініп жүр. Тіл мен этностың мәдени бірліктегі көрінісі Ә.Қайдар,
Ж.Манкеева; ақын-жыраулар поэзиясындағы этномәдени дереккөздер
(Р.Сыздықова); этномәдени атаулардың этимологиялық негіздері (Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов); фразеологизмдердің этномәдени танымдық нышандары
(Г.Смағұлова, С.Сәтенова, Р.Авакова); аударматанудағы лингвомәдени
мәселелер (А.Алдашева); тіл мен этнос мәдениетінің сал-ғастырмалы теориясы
(қазақ тілін орыс және басқа тілдермен салыстыру бойынша (М.Копыленко,
З.Ахметжанова, С.Исабеков) және т.б.
Тіл мен сол тіл аясындағы топонимдерді ұлт мәдениеті көрінісі ретінде
қарастыру сол тілде сөйлеуші халықтың топонимдер номинациясындағы бай
мәдени үлгілері мен іс-тәжірибелерін, қоршаған ортаны қабылдау
ерекшеліктерін танып білуге жол ашады. Яғни лингвомәдениеттану мәдениет пен
тіл бірліктерінің арасындағы интеграциялық синтезді сұрыптап, кешенді түрде
қарастырып отырады.
1.1 Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер
Тіл ойды жеткізу мен қарым-қатынас жасау ғана емес, мәдени білім
аккумуляциясының да басты құралы болып табылады. Күрделі таңбалық жүйені
құрай отырып, тіл қандай да бір мәліметті жеткізу, сақтау, қолдану, қайта
жаңғырту қызметін атқарады. Мәдениет те тіл секілді белгілі бір хабарды
жеткізу қабілеті бар таңбалық (семиотикалық) жүйе құрайды, алайда ол тілге
қарағанда өзін-өзі ұйымдастыруға қабілетсіз, себебі мәдениет ең алдымен –
жады, оның басты қасиеті – жинақтау, сақтау және абсолюттік жалпы
қауымдастыққа талпыну. Өзінің абсолюттік ерекшеліктерін танытуға талпынатын
тұлға қарым-қатынасқа түспей, мәдени диалог жасамай тұра алмайды. Сондықтан
тіл – ұлт (ұлттық тұлға) – мәдениет – бүгінгі лингвомәдениет-танудың
орталық үштігі, ғылымның осы саласындағы маңызды мәселелерді шешуге
мұрындық болатын діңгек [3, 8-9]. Лингвомәдениеттану ғылмының негізгі
зерттеу объектісі – белгілі бір ұлттың немесе қоғамның мәдени
этнобелгілері. Кез келген мәдени энобелгілер белгілі бір дәрежеде
материалдық және рухани мәдениет жиынтығынан құралады. Ұлттық мәдениеттің
аталған екі саласы қоғамдық формацияда қатар дамып, бірін-бірі толықтырып
отырады. Қазіргі таңда материалдық және рухани мәдениеттің салаларын
лексика-семантикалық топтарға бөле қарастыру дәстүрін ұстанатын еңбектер де
ұшырасады. Мәселен, Ұ.Ержанова Батыс Қазақстан топонимдерін осы тұрғыдан
екі топқа бөліп, олардың таралу, қолданылу аясын төмендегіше көрсетеді:
1) Материалдық мәдениетке байланысты этнографиялық топонимдер;
2) Рухани мәдениетке байланысты этнографиялық топонимдер.
1. Материалдық мәдениетке байланысты этнобелгілері бар топонимдер одан
әрі мынадай лексика-семантикалық топтарға бөлінеді:
– төрт түлік мал атауларымен байланысты этнобелгілер: Ақсерке,
Мәші, Маштексай, Сиырқұдық, Бұзауқұдық, Қойбас, Жылқыайдар,
Нарөлген, Қойқұдық, Байтал, Тайша т.б.
– жайылым атауларымен байланысты этнобелгілер: Таласкөл, Шөптікөл,
Шалғын, Шалғынды, Жайлау т.б.
– малдың қор-жайына байланысты этнобелгілер: Ашықбаз, Алтықашар,
Малқора, Ескіқора, Қамысқора, Атқора, Алтықора т.б.
– малды суаруға, егіншілікпен байланысты этнобелгілер: Бисенбөгет,
Қойбөгет, Тайпақ кубигі, Алғабас кубигі, Егінсай, Егіндішеген т.б.
– отырықшылыққа байланысты этнобелгілер: Жаңақала, Қоныс,
Жаңақоныс, Тасқала, Жаңаөңір, Қамысқала, Бөлекқала.
2. Рухани мәдениетке байланысты этнобелгілері бар топонимдерді ислам
және суфизм қайраткерлерінің есіміне, ру, тайпа, тайпалық одақ атауларына,
әулиелердің атына байланысты және табиғат пен жер-су иелеріне сыйыну
нәтижесінде қалыптасқан жер-су атауларына бөлуге болады [8, 46]. Дегенмен
қазақ антропонимдері мен топонимдерінің ұлттық мәдениетке қатысын зерттеген
еңбектердің 1960 жылдардан бастау алатынын да жоққа шығармаймыз. Мәселен,
А.Абдрахмановтың 1962 жылы жарық көрген Вопросы топонимики Казахстана
атты мақаласында ұлттық мәдениет негізінде қалыптасқан атаулар лексика-
семантикалық топта қарастырылып, олардың материалдық және рухани мәдениетке
қатысы ашылады [9, 46-53]. Бұл жай қазақ антропонимдерін зерттеуші, негізін
салушы Т.Жанұзақов еңбегінде де жан-жақты сөз болған [10]. Және де ХХ
ғасырдың екінші жартысында жарық көрген қазақ ономастикасына қатысты
зерттеу еңбектерінің бәрінде де ұлттық мәдениет көріністері белгілі бір
дәрежеде сөз болып отырған. Алайда жоғарыда сөз болған, соңғы жылдарда
жарық көрген еңбектер қазақ топонимдерін материалдық, рухани мәдениет
көздеріне қатысты қарастырудың тиімділігін көрсетеді. Орталық Қазақстан
топонимдері материалдары тарихи, археологиялық деректердің, байырғы
мәдениет көздерінің қай тілдік ұжымға қатыстылығын нақтылап, оның белгілі
бір кезеңдегі ұлттық, ұжымдық қызметін аша түседі. Себебі этнос өзі жасаған
мәдени дүниені өзінің тілдік әрекеті арқылы да дүниеге танытады.
Материалдық мәдениет үрдісі қоғамдық сананы жаңа сапаға көтеретін рухани
мәдениетке ұласады. Материалдық және рухани мәдениеттің жалпы ұқсастығы мен
тұрақтылығы кәсіп саласындағы екі бағыт – егіншілік пен малшылықтың орайлас
келуінен туындаған. Бұл ретте архимәдениетке (бірыңғай егіншілік, жартылай
егіншілік пен жартылай мал шаруашылық), сөз әлеміне ден қою арқылы
көшпенділер этномәдениетінің төл ерекшелігін танып-түсінуге болады [11, 8].
Осы арада назар аударатын жай – өмір сүруді қамтамасыз ететін
мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүру
үшін қажет мұқтаждарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан
жоғары тұратын социогендік, символикалық және эстетикалық қажеттерін де
өтейді ... Материалдық байлықты өндіру алғашқы өндірістің мәдениеті болып
саналады. Әрі қарай өмір сүру құралдарының тетігін жетілдіріп және оның
көмегі арқылы қалыпты өмір сүріп, қызмет ететін жағдай жасалуы рухани
мәдениетке қатысты [12, 31], – деген Ж.А.Манкеева пікірінің рухани
мәдениетке жаңаша көзқараспен қарау үрдісінің бастамасы болғандығын атап
өту орынды болмақ. Себебі рухани мәдениет материалдық мәдениет
жетістіктеріне негізделіп, ұлттық санадағы рухани таным-түсінік пен
мәдениеттің дамуына жол ашады. Керісінше материалдық мәдениет рухани
мәдениеттің негізінде ұлттық сипатқа ие болып, ареалды тұрғыда жетіле
түседі. Бұл жай Орталық Қазақстан топонимдері жүйесінен айқын көрініс
береді. Мәселен, төрт түлікке қатысты қалыптасқан мифонимдер Зеңгі баба,
Қамбар ата, Ойсыл қара т.б. мәдениет көрсеткіші болып табылады.
Айтылған жайларды басшылыққа ала отырып, Орталық Қазақстан топонимдерін
лингвомәденитанымдық тұрғысынан материалдық және рухани мәдениет топтарына
бөле қарастыру – аймақтық топонимиканың ұлттық нышандарын дұрыс айқындауға
жол ашады деп ойлаймыз. Алайда бүгінгі таңда этномәдени лексиканы
жоғарыдағыдай екі топқа бөле қарастырудың шарттылығын да жоққа шығармаймыз.
Себебі қазақ топонимикасындағы көптеген еңбектерде рухани мәдениет
тобындағы атауларға тек ұлттық наным-сенім мен діни ағымдарға қатысты
атаулар ғана жатқызылып жүр. Ол топтағы еңбектерде қоршаған орта мен
табиғат құбылыстары атауларының тілдегі танымдық бейнесі толық ашыла
бермейтіні де шындық. В.Ф.Гумбольдтың, А.А.Потебняның түсіндіруінде тіл
дүниені тікелей, тура бейнелемейді. Тілде адамның дүниені қалай түсінетіні
көрініс береді. Демек, сөз заттың тура таңбасы емес, адам санасында тілдік
шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Қазақ топонимдері
тобындағы өсімдік, аң-құс атауларына қатысты топонимдерде де ұлттық таным
сабақтастығы, тілдік шығармашылық процесс нәтижелері айқын байқалып тұрады.
Сондықтан да бұл топтағы топонимдерді әрі материалдық, әрі рухани мәдениет
тұрғысынан қарастыруға болады. Дегенмен өсімдік пен аң-құс, топонимдік
детерминативтер қатысы арқылы жасалған топонимдерде рухани мәдениет
белгілері айқынырақ байқалады. Мәселен, Үкілі-Қағылы, Бөріойнақ, Қаратау,
Қайнарбұлақ, Бесқарағай және т.б. топонимдердегі танымдық, киелілік,
жинақтық т.б. белгілерінің көріністері осыған дәлел. Ойымызды түйіндей
келе, Орталық Қазақстан топонимдерін этномәденилік тұрғыдан тарихи және
рухани мәдениетке қатысты топонимдер деп екіге бөлеміз. Әрі олар іштей
сараланып, зерттеу мақсаттары мен талаптарға сәйкес бірнеше топтарға
бөлінеді:
- Материалдық мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер.
- Рухани мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер
- Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер іштей төмендегі топтарға
бөлінеді:
-Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты.
-Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер.
-Егін, бау-бақша шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер.
Рухани мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер:
-Төрт түлік түрлеріне қатысты мифонимдер.
-Көшпелі тұрмыс-салт дәстүріне қатысты топонимдер.
-Қоршаған ортаны қабылдау барысындағы танымдық топонимдер.
- топонимдік детерминативтердің этнолингвистикалық сипаты.
- өсімдік атауларына қатысты топонимдер.
- аң, құс атауларына қатысты топонимдер.
1.2 Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты
Орталық Қазақстан өңірі тұрғындарының ежелден-ақ көшпелі және жартылай
отырықшы өмір салтын ұстанғандығы толық дәлелденген. Ал белгілі бір өңір
тұрғындарының ұзақ қоғамдық процесте халықтық, мемлекеттік деңгейге
көтерілуі – өзін қоршаған ортаның сан салалы табиғи ерекшеліктеріне
негізделген күнкөріс (шаруашылық) түрлері мен ұлттық мәдени таным-
түсінігінсіз жүзеге асуы мүмкін емес. Кез келген алғашқы қауым өкілдерінің
мәдени таным-түсінігі күнделікті тұтыну құралдары (ыдыс-аяқ, қару т.б.) мен
мекен-тұраққа ие болуынан басталмақ. Қазіргі қазақ топонимдері құрамында
мекен, тұраққа қатысты апеллятивтер жеткілікті: үңгір, кепе, күрке, шайла,
шатыр, там, қыстақ, қыстау, үй, қорған, сарай, ауыл, қала, астана, орда, ел
орда т.б. Бұлардан басқа көршілес, шет тілдерден енген шалаш, кент,
шахар, село, махалла, деревня, хутор, поселька, кышлак т.б.,
көне түркілік күрен, балық; көне қазақ тіліне тән қотан, көң,
ошақ, тұрақ, түтін, түндік, шаңырақ апеллятивтері де ұшырасады.
Алайда бұл апеллятивтердің басым тобы қазіргі кезде күнделікті тілдік
қарым-қатынасқа түспейді, ал басқа тілдерден алмасқандары тілімізге
ажырамастай сіңісіп кеткен.
А.К.Дмитриевтің Историку и этнографу тюркских племен полезно будет
задуматься над тем, что все термины, обозначающие город и деревню, в этих
языках заимствованные: қала (араб), шехир шехер шахар шар (перс.),
якут. куорат из русск. город, аул (монг.), тур. и крым.-татар. кей кой
деревня (перс.), азерб. кано деревня (перс.), чуваш.., татар., крым. и
дагест. сала деревня (хазар) – деуінде шындық бар [13, 506]. Осыған
қарап қазақ пен түркі тектес халықтарда мекен-тұраққа қатысты қолданымдар
болмады деген ой тумауы керек. Оған біз жоғарыда келтірген көне түркілік,
қазақ тіліне тән апеллятивтер дәлел.
Көне түркілік, көне қазақ тіліне тән апеллятивтердің тілдік қолданыстан
шығып қалуы – қоғамдық формацияның, ұлттық таным мен тұрмыс-салттың ішкі
және сыртқы факторлар нәтижесінде өзгеріске ұшырауы салдарынан, алайда
олардың Орталық Қазақстан топонимдерінде таңбаланып, сақталып қалғандары да
ұшырасады. Олардың ішіндегі ең көне апеллятив – үңгір.
Үңгірлердің ерте заманда адам тұрағы қызметін атқарғаны белгілі. Мысалы,
Грузиядағы Уплисцихе (б.з.б. III ғ.), Армениядағы Гегард (XIII ғ.),
Қырымдағы Инкерман т.б. үңгірлері осыған дәлел. Қазақстандағы ірі
үңгірлер саны – 140, оның 12-сі Орталық Қазақстанда: Ақмешіт әулие,
Айдаћарлы үңгірлері – Ұлытауда, Тесіктас үңгірі – Шет ауд.-ы,
Қотырқызылтауда, Аюшат, Жамантас үңгірлері – Жаңаарқа ауданында, Әулиетас
үңгірі – Баянауылда, Қоңырәулие үңгірі – Шаған өзені бойында, Шатыр үңгірі
– Қарқаралыда, Бектауата үңгірі – Ақтоғай ауданында, Шолақбұлақ үңгірі –
Едірей тауында, Қазыналы үңгір – Қитабан тауында, Аманның үңгірі –
Егіндібұлақ өлкесінде т.б. Бұлардан басқа таза үңгір апеллятивінен
жасалған топонимдер де ұшырасты: Үңгір – бұлақ, Ақадыр өлкесінде;
Үңгірлісан – тау, Үңгіршат – сай, аңғар; Үңгірқазған – бұлақ, Ұлытау
ауданында, Үңгірсу – бұлақ, Ақт. ауд.-ы жерінде.
Әрине, қазіргі кезеңде бұл үңгірлерге қатысты аңыз, әңгімелердің көбі
ұмытылған. Дегенмен алғашқы қауымдық кезеңдегі халық қиялынан туындаған
кейбір аңыздар ел арасында сақталып қалған, соның бірі Айдаћарлы үңгіріне
қатысты... Ертеде қуандық руынан тарайтын Құдайберлі айдаћармен дос
болады. Бір күні Құдайберлінің ержеткен ұлы айдаћарды садақпен атып,
құйрығынан жаралайды, айдаћар оның баласын өлтіреді. Баласының айыбын
білген Құдайберлі қайтадан достық ниет білдіргенде, айдаћар: Енді дос бола
алмаймыз, себебі сенің ойыңнан балаң, менің ойымнан құйрығым кетпейді деп,
ол таудан қоныс аударып кетеді. Содан бері ол тау Айдаћарлы – Құдайберлі,
ал айдаћар мекендеген үңгір – Айдаћарлы аталады. А.Қайдар айтқанындай, мола
мен мазар атаулары рулық көші-қон жолдары мен ата қоныс, жайлау шекараларын
білдіргендігі Орталық Қазақстан некронимдерінде де көрініс береді. Мысалы,
мейрам атасынан тарайтын екі рудың жазғы жайлау шекарасын білдіретін Соқыр
(Жалаңтөс батыр) мазары – Қарағанды қаласының оңтүстік-шығысындағы Соқыр
өзенінің жағасында. Соқыр өзені қаракесек руы мен қуандық руларының жазғы
жайлауда түйісер тұсы, шекарасы. Сондықтан да Жалаңтөс батыр (қаракесек
руынан) көзі тірісінде өзін осы Соқыр өзенінің бойына жерлеуін өсиет еткен.
Соғыс үстінде бір көзі зақымданған Жалаңтөс Соқыр батыр атанған. Ол
жерленген соң өзен де Соқыр өзені аталып, екі ру арасындағы дау тоқтаған.
Даудың тоқтауына тікелей ұлттық таным-түсініктегі аруақты сыйлау дәстүрі
әсер еткен. Осындай жай Нұра өзеніне де қатысты айтылады. Тағы да қаракесек
пен қуандық рулары Нұра өзеніне таласып, қуандық руы қаракесектерді Нұраға
жақындатпай осы өзен бойындағы ескі моланы шекара етіп белгілейді. Сол түні
Қаз дауысты Қазыбек бимен бір туысатын Сәдібек бейітті бұзып, орнын
тегістеп, қой түнетіп жібереді. Ертеңіне қуандық жағы дауды жалғастырайын
десе бейіт жоқ, сол заманнан Нұра бойы екі рулы елге де ортақ. Бірақ
Сәдібек тұқымында мола бұзған деген атақ қалған [14, 123].
1.3 Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер
Келесі бір топтағы атаулар таза мал шаруашылығы кезеңіндегі төрт түлік
малдың тұрмыстағы орнын анықтап, оның жер бедері мен қоршаған ортадағы
дене, заттарға ұқсастығын мал атауларымен бейнелеуге арналған. Төрт түлік
мал турасындағы халықтық білім, нақты мәліметтер көзі мал түрлерін, жас
айырмасын, физиологиялық ерекшеліктерін атауларға айналдыруда қатаң
ескерілген. Айғыр, нар, бұқа, бура, өгіз атаулары – биік, үлкен, көлемді
геообъектілерді, тай, байтал, бота, бұзау – кіші, көлемсіз объектілерді;
қой, қошқар, қозы –шаруаға жайлы объектілерді, ешкі, теке, лақ – ешкі
малына жайлы, немесе шаруаға жайсыз жер бедерлерін таңбалаған. Зерттеуші,
ғалым А.Е.Жартыбаевтың есептеуі бойынша Орталық Қазақстанда 200-дей жылқы
түлігіне қатысты топоним ұшырасады. Оның ішінде ең жиі қолданысқа түскені –
айғыр лексемасы. 130 айғыр лексемасына қатысты топонимнің 96-сы ороним,
бастылары: Айғырұшқан, Айғыржал, Алаайғыр, Қараайғыржал, Қасқаайғыр,
Құлаайғыр, Бозайғыр, Күреңайғыр, Шұбарайғыр, Айғыржон, және т.б. Бұл
оронимдердің ішінде бірнеше рет қайталанып келетіндері – Айғыржал -36,
Қараайғыр-18, Құлаайғыр-10, Шұбарайғыр-7 т.б. Кейбір айғыр лексемасына
қатысты топонимдер жайылым, өзек, қыстау, т.б. мағынасындағы қолданымға ие.
Мысалы, Айғырбидайық – шабындық; Көкайғыр – қыстақ; Айғырөлген – жыра,
өзек; Айғыршапқан – жазық, жайылым; Айғыртам – жеке, оңаша тұрған бейіт;
Айғыркөмген – дала, Торыайғыр – көл [1,142]; Е.Қойшыбаев боз, шұбар түске
қатысты айғыр сөзімен жасалған топонимдер шабындық, жайылым мағынасын
білдіретінін айтқан [15,68]. Дегенмен Орталық Қазақстан жерінде айғыр
лексемасына қатысты топонимдердің басым тобы (71%-ті) ороним ретінде
ұшырасты.
Бұл топонимдердегі деректер жергілікті халық – этностың табиғатты,
табиғи байлықты игеру барысында, өзіндік менталитетіне тән ұлттық
мәдениетті жасап, қолда бар, жинақталған ұлттық мәдениетті қолдану
барысында оны әрі қарай дамыта түсетіндігін көрсетеді. Ол әсіресе
топонимдер құрамындағы материалдық мәдениетке байланысты қолданылатын
этнобелгілерден анық байқалып тұрады.
Төрт түлік мал атауларына байланысты ұшырасатын этномаркерлі топонимдер
осыған дәлел. Орталық Қазақстанда жылқы малынан соң көп өсірілгені қой
түлігі болған. Дегенмен қой түлігіне қатысты топонимдер аталған өңірде
жылқы түлігіне қарағанда аз ұшырасады. Бастылары: Қошқар – тау, биік –
748,0 м., Ақтоғай ауд.-да, Қаратоқты – шоқы, биік-819 м., Қойбас – тау,
биік – 533,7 м., Балқаш өңірінде; Қойтас – тау, биік. – 880,5 м., Қойшоқы –
тау, биік. – 894,2 м., Жаңаарқа ауд.-да; Қойтаған – тау, Абай ауд.-да.
Қойтаған атауының екінші сыңарындағы таған күллі түркі тілдеріндегі
топонимияда тау немесе жота деген мағынада қолданылады, яғни тағ (тау)
+аң қосымша [16,173]. Қойтөбе – төбе, Шет ауд.-да, Қойуыс (түбірі қойуыз) –
тау, биік. – 457,7 м., Ұлытау ауд.-да, Қойкөл – көл, Шет ауд.- да; Қызылқой
– өзен арнасы, Шерубай-Нұра өзені бойында, Соқырқой – тау, биік. – 428 м.,
Тоқтыадыр – тау, биік – 598 м., Қарақозы – тау, биік. – 966 м; Ақтоғай
ауданында және т.б. Топожүйеде ең жиі ұшырасқандары: Қойтас (56), Қойшоқы
(20), Тоқтыадыр (5), Қошқар (3) және т.б.
Аталған топонимдердің бәрі дерлік осы өңірлерде қойдың көп өсірілуіне
байланысты қой түлігінің ұлттық танымдық ерекшеліктеріне сәйкес аталып
отырған. Тарихи құжаттар мен ауыз әдебиеттерінде қой түлігімен қатар
аталып, бірге бағылатын ешкі атауларына қатысты топонимдер аталған аймақта
аз ұшырасты. Оның басты себебі қысы суық өңірде ешкі малын асыраудың
тиімсіздігіне байланысты болса керек. Оны кейбір топонимдер номинациясы да
анықтай түседі: Ешкіқырылған – жайылым, Кент тауында; Текеқұлаған – жар,
Бектауата тауында; Кебенекеспе – жар, Жезді өңірінде (кебенек ешкіде
болатын жұқпалы ауру) т.б. Лақмаңыраған, Текебайлаған, Серкетартқан
атаулары түрлі оқиғаға қатысын білдірсе, Ешкіаман, Шыбышқашқан оронимдері
сол жердің қысқа жайлы болуы себепті шыбыштың (шыбыш бір жастағы ешкі) да
лақтайтынынан хабар береді. К.Конкобаев оронимдердегі ешкі тополексемасын
монғол тіліндегі ЭГЦ (түзу, тура, тік сөзінен таратып, тау
мағынасын білдіреді деген [17,56].
Орталық Қазақстанда түйе мен сиыр түлігі де аз өсірілген. Түйе
шаруашылығы жартылай шөлейтті Балқаш өңірі мен Сарышаған жерінде дамыған.
Сондықтан да ол өңірлерде түйе түлігіне қатысты атаулар басқа жерлерге
қарағанда жиі ұшырасты. Бастылары: Ақбасатан, Атан, Нарөлген, Ақмая,
Қоспақ, Қараүлек, Атансор, Ботақара, Қараінген, Ақтайлақ. Қазақтар түйені
ойсылқара әулие ретінде сыйлап еш уақытта ұрмаған, ретсіз соймаған, түйе
жүні тұмарды да алмастырған. Бура киелі саналып, сәуегейлік жасайтын адамға
жәрдемдескен. Ел аузындағы Абылай ханға байланысты айтылатын ақ бураға
қатысты аңыз осының дәлелі. Қазақ бақсыларының жынының негізінде қара бура
жатқан [18,117]. Түйе түлігіне қатысты атаулардан Ақмая, Бурашөккен,
Қарабура топонимдері киелілік тұрғысынан да ерекшеленбек.
1.4 Көшпелі мал шаруашылығының жайылым түрлеріне қатысты топонимдер
Ерте кезеңдерден дәстүрлі дамыған мал шаруашылығына қатысты
топонимдердің құрамында тек халықтың санасында ғана көрініс беретін
көптеген ұғымдық этномәдени деректер сақталып қалған. Олар көбіне
топонимдердің жалаң атаулық, адрестік қызметінен байқала бермейді. Олардың
бойындағы этнолингвистикалық, энциклопедиялық т.б. білім қорын аймақтық
топонимикалық зерттеулер барысында жергілікті этностың мәдени таным-
түсінігіне қатысты қарастыру – топонимдердің көптеген құпия-сырларын
ашатыны даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ халқының, оның ішінде мал
шаруашылығы жақсы дамыған Орталық Қазақстан тұрғындарының малдың жайылымы
мен қыстауына, күтіміне қатысты этнобелгілерін саралай қарастыру қажеттігі
туындайды.
Мал шаруашылығына қатысты лексемалардың алтайлық ру-тайпалардың көне
мәдениеті тарихымен, тіпті жануарларды қолға үйрете бастаған кезбен тығыз
байланысты екендігі белгілі. Тек қазақ емес, ежелгі көшпенділер санатындағы
халықтардың бәрінде де жайлаулар мен қыстаулар белгілі рулар, оның ішінде
ру басылар иелігінде болған. Орталық Қазақстан өлкесі де Бес Мейрамнан
тарайтын қуандық, бегендік, шегендік, сүйіндік, қаракесек (болатқожа) және
қанжығалы, дадан тобықты тарақты т.б. руларының бөлінісінде болған. Ірі
рулық бірлестіктер іштей аталарға бөлінген. Оның бәрі топонимдерде
бейнеленіп, қатаң адрестік қызметтер атқарып тұрған. Мысалы аталған
өңірдегі Бес Мейрам ұлысы, Бес Бошан елі, Сүйіндік қонысы, Алшынбай жалы,
Нияз тауы, Соқыр өзені және т.б. тікелей ұлыстар мен ру, ата қоныстарын
көрсетеді. Оның басым тобын микроэтнотопонимдер құрайды. Осы топтағы
атаулардың өзіндік тарихи-әлеуметтік ерекшеліктері де бар. Себебі көшпенді
тұрмыс жағдайында өздеріне тиісті төбе, жота, шоқы, қыр, қыраттарды басқа
біреудің иемденіп кетпеуі үшін сол жерді мекендеген адам мен ру, атаға тән
есебімен, меншіктеумен байланысты болған. Бұл геонимиялық құбылыстар
тікелей мал жайылымы мен қыстауларына қатысты қалыптасқан. Ұсақ аталар мен
ірі рулық шекаралар арасында мал шаруашылығына қатысты өзіндік топожүйелер
жасалған, ол төрт түліктің төрт маусымдық жайылымын, көші-қонын бейнелеген.
Сол кезеңнің материалдық, рухани қажеттілігінен туындаған жайлау,
қыстау, күзеу, қоныс, қос, қотан, қора, тебін, шабындық, қорық, суат, өріс,
мая және т.б. термин индикаторлар қатысы арқылы жасалған топонимдер таза
мал шаруашылығы саласында қолданылған, әрі сол кезеңдегі шаруашылық
ерекшеліктерін дәл бейнелеген. Мысалы, қора, қыстаулар жел аз тиетін тау
қуыстарына, төбелердің ығы мен күнгейіне, қалың ағаш, тоғайлар арасына
салынған. Сол себепті де қыстаулар мен қоралар кейде орналасқан жеріндегі
геообъектілер атауларымен аталып отырған: Тарөзек, Тіккезең, Қарақуыс,
Қарақия, Бестерек, Қарақопа т.б.
Дегенмен басым тобы қыстау иесі есімімен аталып, геронтократиялық
топонимдер жүйесін құраған, әрі кеңестік дәуірде де өзгерістерге ұшырамай,
қазіргі таңға дейін жеткен. Оның себебін ұсақ елді мекендердің (микроним)
шолақ белсенділер назарынан сырт қалуында деп білеміз. Бұл атаулар кеңестік
дәуірге дейінгі рулық, тайпалық шекара межесін анықтаудағы бірден-бір
тілдік дерек көздері болып табылады. Қора, қыстау геотерминдер қатысы
арқылы жасалған Мөшеке, Ағыбай, Қараменде, Садыр, Сармантай, Жаппас,
Намандай, Айбас, Тәттімбет, Мәди, Елшібек, Қараман, Дүйсеке, Қасабай,
Сарман және т.б. генотопонимдері осы ойымызды дәлелдей түседі.
Төрт түлікті қыстан аман шығару үшін салынған Бұзауқора, Сиырқора,
Ботақора атауларынан аталған өңірде жылқы мен түйені қорада ұстамағанын
байқаймыз. Жалпы, жылқы мен түйе, ашық күндері қой түлігі де қысқы тебінге
жіберілген. Оның ішінде жылқы үнемі ашық далада болатындықтан жылқышылар
қоста өмір сүрген. Қос – жылқышылар мен аңшылар қыстайтын киіз үй. Осыған
қатысты Аманқос, Дүйсенқосы, Қарақос, Жалғызқос т.б. атаулар жасалған.
Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы қазақ тілінің негізгі лексикалық
қорының, халықтық географиялық атауларға байланысты терминдер мен сөздердің
қалыптасуы, дамуына негіз болған. Көшпелі мал шаруашылығы географиялық
ортамен тығыз байланысты, оның үстіне кез келген қазақ мал жаюдың
ерекшелігін, тәсілі мен геофизикалық ерекшеліктерін жетік білген.
Көшпенділер көбінесе малды желден ық болатын таудың күнгей жағына жайған.
Қары қалың жерлер қыстың бастапқы кезінде немесе аяғында, ал жазық жерлер
мен таудың теріскей беттері қыстың ортасына қарай пайдаланылған [19, 47].
Тілімізде жайлау түрлерінің түрлі вариантта ұшырасуы – олардың
шаруашылық түрлеріне негізделген ерекшеліктерінің кепілі. Қазақ елінің
малшы қауымы жайлау, жайылымдарды жыл мезгіліне сәйкес ажыратып, оларды
пайдалану ерекшелігін де ескерген. Қысқы жайылым үшін ең алдымен өзен бойы,
көл жағалаулары, орман алқабы, тау қойнаулары пайдаланылса, қыс ортасына
қарай бұйрат, қыраттардың түстік беткейлері, құмды сексеуіл арасы, жыңғылды
қойнаулар пайдаланылған. Көктемгі жайылымға қыстауға таяу, ерте көктемде
қар еріп, ашылған жерлер пайдаланылған. Ал күзгі жайылым көбіне көктемдегі
көктеумен сәйкес келіп отырған.
Орталық Қазақстанда қысқы мал жайылымына байланысты күнгей, теріскей,
сырт, қоңыр, жалтаң т.б. геотерминдері қалыптасқан. Күнгей – күннің шуағы
мол түсетін жер (...Отарды жайылып бойын жазсын -деп, қары кеткен
төбелерді сағалай күнгейлетіп өріске шығарғанды. (Дала шұғыласы).
Күнгей геотерминінің түбірі – күн. Қазақ тіліндегі кейбір жер-су, ру-
тайпа және кеңістікке байланысты қалыптасқан атаулардан күнге табынудың
ізін байқауға болады. Күнге табынған ата-бабаларымыз күнге қарап тұрып, күн
шығатын бағытты күн шығыс, бататын бағытты күн батыс деп, оңын
оңтүстік, солын солтүстік деп күндік бағдар тәсілін қолданған [20, 69].
Күнгей – Ерементаудың оңт.-шығысындағы ашық алаңқай, әрі Қарқаралы, Бұғылы,
Боқты, Доғалаң, Нияз т.б. тауларда да осы формалас оронимдер бар.
Қазіргі қазақ тіліндегі боз сын есімі бірнеше ауыспалы мағынада
қолданыла береді: 1. құрғақ сор жер; 2. астық тұқымдасына жататын көп
жылдық шөптесін өсімдік (боз жусан, боз изен, боз арша, боз тікен); 3. Боз
түбірінен аң жұрнағы арқылы жасалған бозаң (боз+аң) – құрғақ, шөлейт жерде
өсетін шөп. Бозғанақ (боз+ғанақ) құрғақ жерде өсетін дәнді шөп [21, 321-
326]. Орталық Қазақстан жеріндегі боз лексемасына қатысты атаулар
төмендегідей топтарда ұшырсты: 1) Өсімдік аз өсетін құрғақ, сор жер.
Боздала – сортаңды, ақ топырақты алқап; 2) Көп жылдық, тамыры тереңге
кететін өсімдік түрлеріне қатысты аталған атаулар: Айдарбоз, Бозтарлау,
Боздықақ, Бозоба, Бозаң, Бозғанақты, Бозқараған т.б; 3. Құдық қазғанда жер
астынан шыққан топырақ түсіне байланысты атау – Бозқұдық. Екінші топтағы
топонимдер бір-бірінен сол өңірлерге өскен өсімдік түрлеріне қатысты
ерекшеленбек: Бозқараған, Бозаң, Бозғанақты т.б. Осындай тереңнен тартылған
факторлардың сабақтастығына назар аударып, өңір топонимдерінің жаратылыс,
табиғат заңдылықтарымен байланыста дамып, жергілікті ландшафт
ерекшеліктерін дәл бейнелейтін атаулар тобын құрауға қабілетті келетінін
байқадық. Мұндай топонимикалық жүйе көбіне белгілі бір шаруашылық түріне
негізделген геотерминдер бойында жиі ұшырасады.
Сондай атаулар тобын ащы, сор, томар, соңы т.б. гидротерминдеріне
қатысты топонимдер табиғатынан да байқаймыз.
Сай детерминативіне қатысты аталған өңірде жүзден астам гидроним
ұшырасады Тасқұдық,. Ол атаулардың басым тобы номинациялық жағынан мал
шаруашылығына қатысты болып келеді. Орталық Қазақстан жеріндегі Жылысай,
Қарасай, Тереңсай, Шолақсай, Тассай, Қорықсай, Тассайбөгет, Қоңырсай,
Қотансай, Бөрлісай, Ащысай, Қорғансай, Күйгенсай, Көксай және сай
детерминативінсіз айтылатын Жыңғылды, Өрікті, Тораңғылы, Бүлдіргенді,
Қоянды, Күшігенді сондай-ақ белгілі бір уақиға мен іске қатысты Бушыққан,
Бөрітескен, Шойтанжығылған, Өгізаққан, Қызжылаған, Айғыршапқан т.б. сай
лексемасына қатысты топонимдер жасалымының бір ұшы мал шаруашылығымен
үндесіп жатады. Мәселен, Жылысай, Қоңырсай, Қарасай, Қотансай, Қорғансай,
Қорықсай гидронимдері мал қыстатуға қолайлылықты білдірсе, Күйгенсай мен
Көксай, Ащысай мал жайлауы, ал Бөрітескен мен Бөрлісай ол жерлерде малға
сақ болу қажеттігін білдіріп тұр.
Жалпы мал шаруашылығында сайдың атқарар ролі жоғары болған. Қыста суық
жел мен бораннан ық болса, жазда шабындық, қысқа мал азығын даярлайтын
орын, әрі сай табанындағы сулар суат қызметін атқарған. Ащы – шатқал,
Жаңаарқа ауданының Ақадыр өлкесінде; Ащылы –өзен, Дулығалы – Жыланшық
өзенінің шығыс саласы; Ащылыөзек – өзек, жазық дала, Ақтоғай ауданында;
Ащылысай – құрғақ арна, Ұлытау ауданында; Ащылыайрық – өзен, Қаражал
қаласының солт.-де; Ащықарын – өзен, жайылым, Балқаш көлінің солт.-
шығысында; Ащықарасу – өзен, Отаутас тауының солтүстігінде; Ащымиір – өзен,
Шалқар өзенінің бір сағасы, Жезді өңірінде; Ащысу – өзен, алқап, Бұқ. ж.
ауд.-ы жерінде т.б. Осы топонимдер құрамындағы ащы лексемасы тек Ащысу
гидронимінде ғана су дәміне қатысты қолданысқа ие. Қалған топонимдерде су
дәміне қарағанда сол жердің флорафауналық ерекшелігін бейнелеп тұрғандай.
Негізінен ащылар жазықта ағатын өзен алқаптарында, көл және сорлардың
ойықты жағаларында орналасады. Аймақ топонимдері құрамында сөз болған
детерминативтер аталған өңірдің түрлі табиғи ерекшеліктерінен, мал
шаруашылығына қатысты халықтық тәжірибенің танымдық үрдісінен мол деректер
беріп, төрт түлік түрлеріне қатысты қалыптасқан материалдық мәдениет
құпияларын аша түсуге аса қабілетті келетінін байқатты. Бұл топтағы
атауларда сонымен қатар тек сол аймаққа ғана тән шақат, қағыл, қоңыр т. б.
геотерминдердің де ұшырасатынын көрсетті.
1.5 Қысқы мал азығын даярлау ісіне қатысты қойылған топонимдер
Орта жүз арғындардың XVІІІ ғ. Орталық Қазақстанда қыстай басауы сиыр мен
қой түлігіне қысқы шөп азығын даярлау, оған қажетті шабындық жерлерін қору,
тау қойнаулары мен тоғайларға қыстаулар салу, мая үю т.б. мал шаруашылығына
қажетті тың мәселелерді үйретті. ХІХ ғ. қазақ даласын аралаған А.К.Гейнс
жұтта малдан айрылу, қырып алу қазақтарға шөп шабу, мая үю, қыстаулар салу
тәсілдерін үйреткенін жазған. Бұл салада отарлау саясатына сәйкес орныға
бастаған орыс халқынан, олардың тұрмыс-тіршілігінен мал қыстату жайларын
назарға алғанын да жоққа шығармаймыз. Бұған дейінгі қазақ даласындағы
қорықтар күзгі, қысқы жайылым ретінде қорылса, XVІІІ ғ. соңындағы қорықтар
шабындық жерлерді қоруға да бағытталады. Ол қорық геотерминіне қатысты
шабындық терминінің де қолданысқа түсе бастағанын көрсетеді: Ақшабындық –
Қу тауының бат.-дағы кең қойнау, шабындық; Қосқопа – Нұра өзенінің төменгі
ағысындағы шабындық; Айтбайсазы – Ерментау қойнауындағы сазды жер,
шабындық; Шиліөзек – Ащысу өзенінің оңт.-бат.-дағы өзек, шабындық т.б.
Орталық Қазақстанда шабындық жергілікті геотермині тек Ақшабындық топонимі
құрамында ғана ұшырасты. Қалған шабындық атаулары ежелден қолданыста жүрген
қопа, саз, өлке, өзек, ши, қойнау, сай, қолат және т.б. географиялық
терминдер қатысы арқылы жасалған атауларға қатысты айтылады. Мысалы, Кеңсаз
шабындығы, Тарөзек шабындығы, Нұржан қопасы шабындығы, Аяқши шабындығы және
т.б.
Ескерте кететін бір жайт, бұл шабындықтардың бәрі де жаз бойы
қорылатындықтан кейде қорық терминіне қатысты да айтыла береді: Қостарлау –
қорық, әрі шабындық. Сол секілді Басарық, Ақшиөзек, Бастал, Сортүбек,
Ақтоғай, Ұзынкөл, Милыбұлақ, Қоғалыжайдақ, Шөптікөл т.б. топонимдері де әрі
қорық, әрі шабындық ұғымында қолданыла береді. Осы қорықтар мен
шабындықтардан шабылған шөпті қысқа даярлау, жинау ісі де көпене, шөмеле,
мая лексемаларының топонимдер құрамынан көрініс табуына жол ашқан. Мысалы,
Қосмая – Осакаров ауд.-ғы екі төбе: Маяжон – Баянауыл ауд. -ғы жон, елді
мекен.
1.6 Егін, бау-бақша шаруашылығына қатысты қойылған аймақтық топонимдер
Қазақ топонимдерін этномәдениелік тұрғыдан қарастыру барысында
этнографиялық факторларға соқпай, сөз етпей өту мүмкін емес. Этномаркерлі
топонимдер дегеніміз – өзінің құрамында этнографизмі бар мәдени-
этнографиялық ақпаратқа ие топонимдер [22, 20]. Этнос пен тілдің байланысын
зерттейтін этнолингвистиканың қарастыратыны – этномәдени немесе
этнографиялық лексика. Себебі әрбір атау – тарихи, ал топонимика түгелдей
тарих айнасы іспеттес. Географиялық атаулар, әсіресе көне атаулар тарихи
ескерткіштер секілді. Өйткені онда өткен дәуірдің әлеуметтік жағдайы,
тұрмысы, этнографиялық ерекшеліктері, ең негізгісі сол кездегі тілдің қалпы
көрінеді. Қазақ тіліндегі жалқы есімдерді этномәдени аспектіде зерттеу
қазақ халқының материалдық мәдениеті мен этнографиясының ономастикасымен
байланысының кең де жан-жақты екенін байқатады. Өйткені халық тіліндегі
ономастикалық лексика оның ұлттық – таңбалық қабатына жатады. Ал тілдің
ұлттық, таңбалық қабаты негізінен сол халықтың түрлі кәсіптік, шаруашылық
салаларына байланысты қалыптасады. Жалпы түркілік, қазақ халқы
шаруашылығының бастау көзі көшпелі мал шаруашылығынан басталатыны тарихта
дәлелденген.
Дегенмен белгілі бір этносқа жататын тұтас өлкенің бір шаруашылық
түрімен ғана айналысуы тарихта сирек кездесетін құбылыс. Себебі бір
шаруашылық түрі тұтас халықтың күнделікті тұтынатын азық-түлік, тұрмыстық
заттарға деген сұранысын қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да халықтың
белгілі бір тобы, қазақ этносында белгілі бір ру өкілдері сол өлкеге тән
емес басқа шаруашылық (егіншілік, ұсталық, бау-бақша, тігіншілік т.б.)
түрлерімен айналысуға мәжбүр болады. Оған түрлі тұрмыстық, әлеуметтік,
тарихи- географиялық жайлар әсер етеді.
Орта Азия мен Қазақстан табиғаты жерінің кеңдігі жер өңдеуге және
көшпелі мал шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік берген. Ондағы жеміс ағашы
мол тау етектері мен өзен жағалауларында жер өңдеуге ертеден-ақ тиімді
болса, шөл мен шөлейт далалардың жайылымдарында мал асырауға қолайлы
мүмкіндік болған. Ал ылғалы мол тау бөктерлерінде жер өңдеуге де, мал жаюға
да болады. Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяқ кезінде этникасына да, тіл
ерекшелігіне де байланысты емес, тек шаруашылықты жүргізу ерекшеліктеріне
байланысты үш түрлі шекара болған. Таулы және сулы жерлерде көбіне жер
өңдеушілер; үлкенді-кішілі өзен жағалауларында жартылай көшпелі, жартылай
отырықшылар; шөлейттер мен тауларда көшпелілер мен жартылай көшпелілер
тіршілік еткен. Тек қана көшіп жүретін халық болмайды. Кез келген көшпелі
халық өзіне қорек болатын жеміс-жидек, астық өндіру үшін жер шаруашылығымен
де айналысады.
Сақ қалаларын зерттеу кезінде, көшпелі шаруашылық дамығанмен, олардың
көбі отырықшы болғанын байқаймыз. Біздіңше, оларда еңбек бөлінісі жақсы
дамыған болса керек. Тұрғындардың бір бөлігі көшпелі болса, бір бөлігі
отырықшы болған. Көбінесе тек көшпелі деп қарастырылып келген қазақ
өмірінде ХІХ ғасырда мал шарушылығының үш түрі болған: көшпелі, жартылай
көшпелі, отырықшы (ортаңғысы Орталық Қазақстан тұрғындарына қатысты).
Аталған кезеңдерге дейін де Орталық Қазақстан өлкесінің Тоқырауын,
Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау өңірлерінде егін шарушылығымен айналысушылар
болған. Оған осы өңірлердегі топонимдер құрамында ұшырасатын тоған, шығыр,
еспе, арық т.б. тополексемалар дәлел. Жер шаруашылығымен шұғылдану Орталық
Қазақстанды мекендеген тайпалар өмірінде орта ғасырда да болғаны тарихи
дәлелденген. Олардың Сарысу, Ұлытау, Торғай, Есіл атыраптарында егін салып,
көбіне арпа мен тары еккендігін сол жерлерден табылған, археологтар аршыған
көне арықтар толық дәлелдеп отыр. Дегенмен, қазақ даласында ХХ ғ. дейін
дәстүрлі шаруашылық саласы – экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен шұғылдану берік сақталып, көшудің маусымды кезеңдері мен
ежелден қалыптасқан бағыт-бағдарлары бекітіліп, қатаң сақталып отырған [23,
18].
Бұл жайлар Орталық Қазақстан өңірінде егін шаруашылығына қарағанда
көшпелі мал шаруашылығының кеңестік кезең дәуіріне дейін кең орын
алғандығын көрсетеді. Шаруашылықтың көшпелі және отырықшы түрлерінің бір-
бірімен байланысып жататыны орта азиялық этнографтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Біз зерттеп отырған өңір топонимдері белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана
емес, сан мыңдаған жырлардың, тұтас бір дәуірдің жемісі. Сондықтан да олар
қоғам өмірі, халық тіршілігімен тығыз байланысты. Олардың құрамында да әр
дәуірде, әрбір кезеңдерде осы өңірді мекендеген әр алуан елдің тілі мен
сөзінен қойылған географиялық атаулар саны көптеп кездеседі. Бұл мыңдаған
атаулардың құрамында лексикалық, фонетика-морфологиялық тұрғыдан архаикалық
элементтердің кездесуі халқымыздың тіл тарихын зерттеуге үлкен үлес қосады.
Әсіресе палетопонимдердің этимологиялық сырының мән-маңызы ерекше зор.
Өйткені палеотопонимдер қазақ халқының ерте замандардағы әдет-ғұрып, салт-
санасын білдіріп қана қоймай, оның шығу тегін анықтау, құрамына енген
тайпалар мен руларды анықтау барысында аса құнды материалдар болып
табылады. Орталық Қазақстан топонимдерінің бір тобы осындай көне заман,
ескі тарихымызбен тығыз байланысты болып келсе, екінші бір басым тобы Кеңес
өкіметі тұсында пайда болған, социалистік дәуірдегі және одан кейінгі
өзгерістердің айқын куәсі болып табылады. Кеңестік дәуірде республикамыздың
жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар жазылып, біршама
кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар мен қысқаша
сөздіктердің де жарық көрінгені рас. Алайда, бұған қарап, қазақ
топонимикасының барлық мәселесі түпкілікті шешіліп болды деп айтуға
болмайды. Атап айтқанда, Қазақстан топонимиясының тұтас жүйесі, олардың
лексика тұғысынан көп қабаттылығы, осы қабаттардың тілдік ерекшелектері,
қай тілге тәндігі, алуан салалы топонимдердің өзіндік жүйесі, жасалуының
негізгі заңдылықтары, олардың құрылымдық типтері мен семантикалық өрістері,
ойконим, гидроним, оронимдердің құрылыстары мен түрлері әлі толық
зерттелмей отыр. Жер жүзіндегі жер-су аттары сияқты біздің республикамыз
бен облыстарымыздағы жер-су аттары да ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап,
дәуірден-дәуірге ұласып, жалғасын тауып келеді. Бұл туралы Ш.Уәлиханов
“Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыпының қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің
бар саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты адам аттары, жер-су
атаулары, тағы да басқалары еске сақталып, атадан балаға жалғасып жатады”
деп орынды айтқан. Міне, зерттеу жұмысымыздың негізгі обьектісі болып
отырған Орталық Қазақстан, нақтылай айтсақ, Бұқар жырау ауданы жер-су
аттары осының толық айғағы бола алады. Аталмыш өңір топонимдерін жаппай
жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеудің актуальділігі мектеп оқушылары мен қалың
көпшіліктің туған жер туралы білім дәрежесін арттыруға да қажет. Жер-су
атауларын жинау, олардың шығу, пайда болу себебін анықтау, әрбір атаудың
мән-мағынасын ашу, әсіресе, жастардың туған өлкеге деген ыстық ынта,
патриоттық сезімен күшейтпек.
Түрколог ономастардың қомақты еңбектері негізінде “Ономастика Средней
Азии”, “Оноиастика Востока”, Ономастика Поволжья”, “Диалекты и топономия
Поволжья”, “Диалекты и топономия Сибири”, “Тюркская ономастика”, “Вопросы
ономастики Казахстана”, “Ономастика Узбекистана”, “Вопросы ономастики
Башкирии” т.б. “Тюрская ономастика”, “Проблемы этимологии тюрских языков”
т.б. жинақтар негізінде жарияланғаны белгілі. Кеңестік дәуірде
республикамыздың жер-су аттарын зерттеген мақала, жекелеген кітаптар
жазылып, біршама кандидаттық диссертациялар қорғалып, жекелеген жинақтар
мен қысқаша сөздіктердің де жарық көргені рас. Соңғы жылдары бұл
мәселелерді ф.ғ.д. А.Е.Жартыбаев Орталық Қазақстан өңірі бойынша [1],
ф.ғ.д. Б.Тілеубердиев Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша зерттеп, ғылыми
зерттеу монографияларын жарыққа шығарды.
Қашанда кез-келген өңір оронимдері жалпы халықтық лексиканың
айтарлықтай құрамы болып табылмақ. Олардың құрамында қазіргі әдеби тіліміз
бен сөйлеу тілімізде кездеспейтін көне лексикалық қабаттар сақталады. Бұл
өлкенің топонимдері де қазақ тілі тарихының көмескі жақтары мен халқымыздың
этникалық тарихының кейбір мәселелерін шешуге септігін тигізе бермек.
Диплом жұмысымыз кіріспе, үш тарауды қамтитын негізгі бөлім және
тараулардың тармақшаларынан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 Орталық Қазақстан топонимиясының тақырыптық топтары
Тілдің белгілі бір қоғамның тарихи, саяси, мәдени және т.б. әлеуметтік
жайларына тікелей байланыста қалыптасып, дамып отыратыны даусыз шындық.
Тілді осы бағытта ең алғаш теориялық тұрғыдан зерттеу ісі неміс ғалымы
В.Ф.Гумбольд еңбегінен бастау алған. Одан кейінгі зерттеушілер қоғам
(этнос) мен тілдің байланысын жан-жақты аша түсті. Алайда этнос пен этнос
тілін бірлікте қарауда этнолингвистика терминін алғаш қолданған америка
ғалымы Б.Л.Уорф болды. Жалпы тіл білімі саласында тілді гомогендік тұрғыдан
қарастыратын интралингвистика бағытына қарсы социолингвистика,
психолингвистика, этнолингвистика және т.б. бағыттар бойынша жазылған
В.Вундт, А.А.Потебня, Ф.Соссюр, Э.Сепир, Н.И.Толстойлар еңбектері бұл
саланы дамыта түсті. Ал кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір
көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың
баламасы ретінде антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі
де байқалып отыр. Әрі этнолингвистиканы тек көне дүниені зерттеуші ғылым
деп танып, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен
іздеушілер де бар. Оны жақтаушылар орыс ғалымдары В.В.Иванов, Н.И.Толстой,
В.Н.Топоров, А.Ф.Журавлев және т.б. Жалпы бұл саланы зерттеуші ғалымдар әр
түрлі бағыт ұстанғанымен этнолингвистиканы этнос пен этнос тілі
негізіндегі ілім ретінде пайымдайтынын байқаймыз.
Ал қазақ этнолингвистикасының ғылыми негізін жасауда А.Қайдаров,
М.М.Копыленко, Е.Н.Жанпейісов, Ж.А.Манкеева, Н.Уәлиев және де қазақ
ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуде Т.Жанұзақов,
А.Әбдірахманов, Е.Керімбаев, Қ.Қ.Рысбергенова, Б.Тлеубердиев, Ұ.Ержанова,
А.Ә.Әлімхан және т.б. еңбектері түркі, қазақ тіл білімі этнолингвистикасы
саласына арналған еңбектер болып табылады. Аты аталған ғалымдар
еңбектерінде белгілі бір халық (этнос) лексикасының сол этностың
дүниетанымы, мәдениеті, болмысы, тарихы, менталитеті және де т.б. ұлттық
қасиеттерімен ұдайы бірлікте болатыны туралы айтылады. Белгілі бір тіл
лексикасы ішіндегі жалқы есімдердің (ономастика) жалпы есімдерге қарағанда
тұрақты, ғасырдан ғасырға өзгеріссіз жететінін ескерсек, топонимдер
бойындағы экстралингвистикалық факторларды зерделей, зерттей беру қажеттігі
туындайды. Топонимдердегі этнолингвистикалық факторлар, әсіресе аймақтық
атауларды ареалды тұрғыда зерттеу барысында айқын танылып, ашыла түседі.
Себебі белгілі бір географиялық ортада, территорияда этнос ретінде
қалыптасып, тарихи, тілдік бірлікте ірі мемлекеттік деңгейге көтерілген
халықтар тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктері (диалект) секілді олардың
аймақтық деңгейдегі таным-түсінігі, әдет-ғұрпы, шаруашылық-кәсіп түрлері,
жер бедері, өсімдіктер дүниесі, ауа-райы және т.б. әр текті болып келеді.
Сөз жоқ, бұл әр тектілік сол аймақтың диалектілерінде ғана емес, аз да
болса ономастикасында да таңбаланып отырады. Бұл жай орыс ғалымдары
еңбектерінде жан-жақты зерттелініп келеді.
Этнолингвистика бір топтағы тілдер мен жекеленген тілдердің тарихи
дамуын сол тілдерде сөйлейтін халықтың этникалық даму тарихымен бірлікте
қарастырып, тіл мен мәдениетте қатар таңбаланатын ұғым, түсініктердің
этникалық ойлау ерекшеліктеріне қатысын және оның тілдік қабаттағы іздерін
ұлттық негізде зерттеуді мақсат етеді. Тіл мен мәдениеттің байланысы туралы
В.Фон Гумбольдттің тілге материалдық және рухани мәдениет әсер етеді; кез
келген мәдениетте ұлттық нышан орын алады, бұл тіл жүйесінен айқын
аңғарылыды; тіл – адам мен қоршаған әлемді жалғастырушы дәнекер: тілде сол
халықтың рухы мен мәдениеттің белгісі – ішкі формасы жатады деген ғылыми
пікірі бүгінгі лингвистикадағы тоғысқан салалардың қарқынды даму жолындағы
жетекші идеялардың бірі болып отыр [2,32].
В.Фон Гумбольдтың ізбасарлары Г.Штейнталь мен М.Лацарус этностар
психологиясының тілге әсерін қарастырса, В.Вундт тілдің әлеуметтік сипатын
зерттеді. Белгілі ғалым А.Потебня тіл халықтың мәдениетінің негізгі қайнар
көзі екендігін дәлелдеп, халық ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелердің
ерекшеліктерін анықтады. Лингвист Ф.де Соссюрдың теориясы бойынша ұлттық
сананың, мәдениеттің, салт-дәстүрдің, наным-сенімнің, жалпы халықтық
менталитеттің тілге тигізетін әсері этнолингвистика пәні тұрғысынан
қарастырған. Тіл мен мәдениет ара қатынасы американдық ғалымдар Э.Сепир мен
Б.Уорфтың лингвистикалық салыстырмалы болжам гипотезасында баяндалған. Осы
гипотезаның негізгі қағидалары Л.Вейсгербер еңбегінде жалғасын табады
[3,9]. В.Фон Гумболъдт ізбасарларының тіл мен мәдениетке қатысты
көзқарастары орыс ғалымдары еңбектерінде өз жалғасын табады: Е.Верещагиннің
пайымдауында, сөз қоршаған әлем туралы мәліметтің барлығын дерлік өз
бойына жинап сақтайды, ол – сол тілде сөйлеушілердің ұжымдық жадысы,
мәдениет мұрасы, ұлттың өткені мен бүгінінің айнасы, халықтың өмір-салты
мен ойлау дәрежесін түсінудің, жалпы таным мен білім атаулының кілті. Сөз
қарым-қатынас құралы болумен қатар, жаратылыс туралы барлық мәліметті
сіңіріп, сақтай алатын қабілетке ие [4,10].
ХХ ғасырдың соңғы жылдарына дейінгі қазақ тіл білімінде ұлттық мәдени
бірліктердің тілдік құралдар арқылы таңбалануы этнолингвистика саласында
қарастырылып, зерттелініп келді. Қазақ ономастикасының соңғы жылдарындағы
монографиялық еңбектерде жалқы есімдерді лингвомәдениеттану тұрғысынан
қарастырудың тиімділігі ашық айтыла бастады.
Қазақ этнолингвистикасының ғылыми негізін қалыптастырушы академик
Ә.Қайдар 1998 жылы этнолингвистиканың жаңа бағыттарының дамып, қалыптасып
келе жатқанын айтады: Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі
қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен
үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде
танылып отыр [5, 9]. Лингвомәдениеттану ғылымының этнолингвистикасымен
іргелес дамып келе жатқандығы қазақ тіл білімінде ХХ ғ. соңында айтыла
бастады. Тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен өзара тығыз байланысты
жаңа ғылыми бағыттары қалыптасып келеді. Олар: этнолингвистика; елтану;
лингвомәдениеттану [6, 142]. Аударматану ғылымының лингвомәдени
аспектілерін зерттеуші А.Алдашева әлемдік озық лингвистика жетістіктерінің
қазақ тіл ғылымына ену, қалыптасу жолдарын төмендегіше түсіндіреді:
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық
лингвистика тілтанымның теориялық бағыттарын имманентті, структуралық
лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға – яғни тілді жеке адаммен, оның
ойлау өрісімен және рухани- практикалық қызметімен байланыстыра қарауға
қарай бет бұрып отыр. Когнитивті, антропологиялық лингвистика деп аталатын
мүлде жаңа салалардың қатарында соңғы жылдары лингвокультурология деп
аталатын бағыт та аталып келеді. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ тіл ғылымы
төселе қоймаған соны салалар [7, 121].
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану мәселелері түрлі салаларда
зерттелініп жүр. Тіл мен этностың мәдени бірліктегі көрінісі Ә.Қайдар,
Ж.Манкеева; ақын-жыраулар поэзиясындағы этномәдени дереккөздер
(Р.Сыздықова); этномәдени атаулардың этимологиялық негіздері (Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов); фразеологизмдердің этномәдени танымдық нышандары
(Г.Смағұлова, С.Сәтенова, Р.Авакова); аударматанудағы лингвомәдени
мәселелер (А.Алдашева); тіл мен этнос мәдениетінің сал-ғастырмалы теориясы
(қазақ тілін орыс және басқа тілдермен салыстыру бойынша (М.Копыленко,
З.Ахметжанова, С.Исабеков) және т.б.
Тіл мен сол тіл аясындағы топонимдерді ұлт мәдениеті көрінісі ретінде
қарастыру сол тілде сөйлеуші халықтың топонимдер номинациясындағы бай
мәдени үлгілері мен іс-тәжірибелерін, қоршаған ортаны қабылдау
ерекшеліктерін танып білуге жол ашады. Яғни лингвомәдениеттану мәдениет пен
тіл бірліктерінің арасындағы интеграциялық синтезді сұрыптап, кешенді түрде
қарастырып отырады.
1.1 Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер
Тіл ойды жеткізу мен қарым-қатынас жасау ғана емес, мәдени білім
аккумуляциясының да басты құралы болып табылады. Күрделі таңбалық жүйені
құрай отырып, тіл қандай да бір мәліметті жеткізу, сақтау, қолдану, қайта
жаңғырту қызметін атқарады. Мәдениет те тіл секілді белгілі бір хабарды
жеткізу қабілеті бар таңбалық (семиотикалық) жүйе құрайды, алайда ол тілге
қарағанда өзін-өзі ұйымдастыруға қабілетсіз, себебі мәдениет ең алдымен –
жады, оның басты қасиеті – жинақтау, сақтау және абсолюттік жалпы
қауымдастыққа талпыну. Өзінің абсолюттік ерекшеліктерін танытуға талпынатын
тұлға қарым-қатынасқа түспей, мәдени диалог жасамай тұра алмайды. Сондықтан
тіл – ұлт (ұлттық тұлға) – мәдениет – бүгінгі лингвомәдениет-танудың
орталық үштігі, ғылымның осы саласындағы маңызды мәселелерді шешуге
мұрындық болатын діңгек [3, 8-9]. Лингвомәдениеттану ғылмының негізгі
зерттеу объектісі – белгілі бір ұлттың немесе қоғамның мәдени
этнобелгілері. Кез келген мәдени энобелгілер белгілі бір дәрежеде
материалдық және рухани мәдениет жиынтығынан құралады. Ұлттық мәдениеттің
аталған екі саласы қоғамдық формацияда қатар дамып, бірін-бірі толықтырып
отырады. Қазіргі таңда материалдық және рухани мәдениеттің салаларын
лексика-семантикалық топтарға бөле қарастыру дәстүрін ұстанатын еңбектер де
ұшырасады. Мәселен, Ұ.Ержанова Батыс Қазақстан топонимдерін осы тұрғыдан
екі топқа бөліп, олардың таралу, қолданылу аясын төмендегіше көрсетеді:
1) Материалдық мәдениетке байланысты этнографиялық топонимдер;
2) Рухани мәдениетке байланысты этнографиялық топонимдер.
1. Материалдық мәдениетке байланысты этнобелгілері бар топонимдер одан
әрі мынадай лексика-семантикалық топтарға бөлінеді:
– төрт түлік мал атауларымен байланысты этнобелгілер: Ақсерке,
Мәші, Маштексай, Сиырқұдық, Бұзауқұдық, Қойбас, Жылқыайдар,
Нарөлген, Қойқұдық, Байтал, Тайша т.б.
– жайылым атауларымен байланысты этнобелгілер: Таласкөл, Шөптікөл,
Шалғын, Шалғынды, Жайлау т.б.
– малдың қор-жайына байланысты этнобелгілер: Ашықбаз, Алтықашар,
Малқора, Ескіқора, Қамысқора, Атқора, Алтықора т.б.
– малды суаруға, егіншілікпен байланысты этнобелгілер: Бисенбөгет,
Қойбөгет, Тайпақ кубигі, Алғабас кубигі, Егінсай, Егіндішеген т.б.
– отырықшылыққа байланысты этнобелгілер: Жаңақала, Қоныс,
Жаңақоныс, Тасқала, Жаңаөңір, Қамысқала, Бөлекқала.
2. Рухани мәдениетке байланысты этнобелгілері бар топонимдерді ислам
және суфизм қайраткерлерінің есіміне, ру, тайпа, тайпалық одақ атауларына,
әулиелердің атына байланысты және табиғат пен жер-су иелеріне сыйыну
нәтижесінде қалыптасқан жер-су атауларына бөлуге болады [8, 46]. Дегенмен
қазақ антропонимдері мен топонимдерінің ұлттық мәдениетке қатысын зерттеген
еңбектердің 1960 жылдардан бастау алатынын да жоққа шығармаймыз. Мәселен,
А.Абдрахмановтың 1962 жылы жарық көрген Вопросы топонимики Казахстана
атты мақаласында ұлттық мәдениет негізінде қалыптасқан атаулар лексика-
семантикалық топта қарастырылып, олардың материалдық және рухани мәдениетке
қатысы ашылады [9, 46-53]. Бұл жай қазақ антропонимдерін зерттеуші, негізін
салушы Т.Жанұзақов еңбегінде де жан-жақты сөз болған [10]. Және де ХХ
ғасырдың екінші жартысында жарық көрген қазақ ономастикасына қатысты
зерттеу еңбектерінің бәрінде де ұлттық мәдениет көріністері белгілі бір
дәрежеде сөз болып отырған. Алайда жоғарыда сөз болған, соңғы жылдарда
жарық көрген еңбектер қазақ топонимдерін материалдық, рухани мәдениет
көздеріне қатысты қарастырудың тиімділігін көрсетеді. Орталық Қазақстан
топонимдері материалдары тарихи, археологиялық деректердің, байырғы
мәдениет көздерінің қай тілдік ұжымға қатыстылығын нақтылап, оның белгілі
бір кезеңдегі ұлттық, ұжымдық қызметін аша түседі. Себебі этнос өзі жасаған
мәдени дүниені өзінің тілдік әрекеті арқылы да дүниеге танытады.
Материалдық мәдениет үрдісі қоғамдық сананы жаңа сапаға көтеретін рухани
мәдениетке ұласады. Материалдық және рухани мәдениеттің жалпы ұқсастығы мен
тұрақтылығы кәсіп саласындағы екі бағыт – егіншілік пен малшылықтың орайлас
келуінен туындаған. Бұл ретте архимәдениетке (бірыңғай егіншілік, жартылай
егіншілік пен жартылай мал шаруашылық), сөз әлеміне ден қою арқылы
көшпенділер этномәдениетінің төл ерекшелігін танып-түсінуге болады [11, 8].
Осы арада назар аударатын жай – өмір сүруді қамтамасыз ететін
мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүру
үшін қажет мұқтаждарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан
жоғары тұратын социогендік, символикалық және эстетикалық қажеттерін де
өтейді ... Материалдық байлықты өндіру алғашқы өндірістің мәдениеті болып
саналады. Әрі қарай өмір сүру құралдарының тетігін жетілдіріп және оның
көмегі арқылы қалыпты өмір сүріп, қызмет ететін жағдай жасалуы рухани
мәдениетке қатысты [12, 31], – деген Ж.А.Манкеева пікірінің рухани
мәдениетке жаңаша көзқараспен қарау үрдісінің бастамасы болғандығын атап
өту орынды болмақ. Себебі рухани мәдениет материалдық мәдениет
жетістіктеріне негізделіп, ұлттық санадағы рухани таным-түсінік пен
мәдениеттің дамуына жол ашады. Керісінше материалдық мәдениет рухани
мәдениеттің негізінде ұлттық сипатқа ие болып, ареалды тұрғыда жетіле
түседі. Бұл жай Орталық Қазақстан топонимдері жүйесінен айқын көрініс
береді. Мәселен, төрт түлікке қатысты қалыптасқан мифонимдер Зеңгі баба,
Қамбар ата, Ойсыл қара т.б. мәдениет көрсеткіші болып табылады.
Айтылған жайларды басшылыққа ала отырып, Орталық Қазақстан топонимдерін
лингвомәденитанымдық тұрғысынан материалдық және рухани мәдениет топтарына
бөле қарастыру – аймақтық топонимиканың ұлттық нышандарын дұрыс айқындауға
жол ашады деп ойлаймыз. Алайда бүгінгі таңда этномәдени лексиканы
жоғарыдағыдай екі топқа бөле қарастырудың шарттылығын да жоққа шығармаймыз.
Себебі қазақ топонимикасындағы көптеген еңбектерде рухани мәдениет
тобындағы атауларға тек ұлттық наным-сенім мен діни ағымдарға қатысты
атаулар ғана жатқызылып жүр. Ол топтағы еңбектерде қоршаған орта мен
табиғат құбылыстары атауларының тілдегі танымдық бейнесі толық ашыла
бермейтіні де шындық. В.Ф.Гумбольдтың, А.А.Потебняның түсіндіруінде тіл
дүниені тікелей, тура бейнелемейді. Тілде адамның дүниені қалай түсінетіні
көрініс береді. Демек, сөз заттың тура таңбасы емес, адам санасында тілдік
шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Қазақ топонимдері
тобындағы өсімдік, аң-құс атауларына қатысты топонимдерде де ұлттық таным
сабақтастығы, тілдік шығармашылық процесс нәтижелері айқын байқалып тұрады.
Сондықтан да бұл топтағы топонимдерді әрі материалдық, әрі рухани мәдениет
тұрғысынан қарастыруға болады. Дегенмен өсімдік пен аң-құс, топонимдік
детерминативтер қатысы арқылы жасалған топонимдерде рухани мәдениет
белгілері айқынырақ байқалады. Мәселен, Үкілі-Қағылы, Бөріойнақ, Қаратау,
Қайнарбұлақ, Бесқарағай және т.б. топонимдердегі танымдық, киелілік,
жинақтық т.б. белгілерінің көріністері осыған дәлел. Ойымызды түйіндей
келе, Орталық Қазақстан топонимдерін этномәденилік тұрғыдан тарихи және
рухани мәдениетке қатысты топонимдер деп екіге бөлеміз. Әрі олар іштей
сараланып, зерттеу мақсаттары мен талаптарға сәйкес бірнеше топтарға
бөлінеді:
- Материалдық мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер.
- Рухани мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер
- Материалдық мәдениетке байланысты топонимдер іштей төмендегі топтарға
бөлінеді:
-Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты.
-Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер.
-Егін, бау-бақша шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер.
Рухани мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер:
-Төрт түлік түрлеріне қатысты мифонимдер.
-Көшпелі тұрмыс-салт дәстүріне қатысты топонимдер.
-Қоршаған ортаны қабылдау барысындағы танымдық топонимдер.
- топонимдік детерминативтердің этнолингвистикалық сипаты.
- өсімдік атауларына қатысты топонимдер.
- аң, құс атауларына қатысты топонимдер.
1.2 Мекен, тұрақты білдіретін топонимдердің этнолингвистикалық сипаты
Орталық Қазақстан өңірі тұрғындарының ежелден-ақ көшпелі және жартылай
отырықшы өмір салтын ұстанғандығы толық дәлелденген. Ал белгілі бір өңір
тұрғындарының ұзақ қоғамдық процесте халықтық, мемлекеттік деңгейге
көтерілуі – өзін қоршаған ортаның сан салалы табиғи ерекшеліктеріне
негізделген күнкөріс (шаруашылық) түрлері мен ұлттық мәдени таным-
түсінігінсіз жүзеге асуы мүмкін емес. Кез келген алғашқы қауым өкілдерінің
мәдени таным-түсінігі күнделікті тұтыну құралдары (ыдыс-аяқ, қару т.б.) мен
мекен-тұраққа ие болуынан басталмақ. Қазіргі қазақ топонимдері құрамында
мекен, тұраққа қатысты апеллятивтер жеткілікті: үңгір, кепе, күрке, шайла,
шатыр, там, қыстақ, қыстау, үй, қорған, сарай, ауыл, қала, астана, орда, ел
орда т.б. Бұлардан басқа көршілес, шет тілдерден енген шалаш, кент,
шахар, село, махалла, деревня, хутор, поселька, кышлак т.б.,
көне түркілік күрен, балық; көне қазақ тіліне тән қотан, көң,
ошақ, тұрақ, түтін, түндік, шаңырақ апеллятивтері де ұшырасады.
Алайда бұл апеллятивтердің басым тобы қазіргі кезде күнделікті тілдік
қарым-қатынасқа түспейді, ал басқа тілдерден алмасқандары тілімізге
ажырамастай сіңісіп кеткен.
А.К.Дмитриевтің Историку и этнографу тюркских племен полезно будет
задуматься над тем, что все термины, обозначающие город и деревню, в этих
языках заимствованные: қала (араб), шехир шехер шахар шар (перс.),
якут. куорат из русск. город, аул (монг.), тур. и крым.-татар. кей кой
деревня (перс.), азерб. кано деревня (перс.), чуваш.., татар., крым. и
дагест. сала деревня (хазар) – деуінде шындық бар [13, 506]. Осыған
қарап қазақ пен түркі тектес халықтарда мекен-тұраққа қатысты қолданымдар
болмады деген ой тумауы керек. Оған біз жоғарыда келтірген көне түркілік,
қазақ тіліне тән апеллятивтер дәлел.
Көне түркілік, көне қазақ тіліне тән апеллятивтердің тілдік қолданыстан
шығып қалуы – қоғамдық формацияның, ұлттық таным мен тұрмыс-салттың ішкі
және сыртқы факторлар нәтижесінде өзгеріске ұшырауы салдарынан, алайда
олардың Орталық Қазақстан топонимдерінде таңбаланып, сақталып қалғандары да
ұшырасады. Олардың ішіндегі ең көне апеллятив – үңгір.
Үңгірлердің ерте заманда адам тұрағы қызметін атқарғаны белгілі. Мысалы,
Грузиядағы Уплисцихе (б.з.б. III ғ.), Армениядағы Гегард (XIII ғ.),
Қырымдағы Инкерман т.б. үңгірлері осыған дәлел. Қазақстандағы ірі
үңгірлер саны – 140, оның 12-сі Орталық Қазақстанда: Ақмешіт әулие,
Айдаћарлы үңгірлері – Ұлытауда, Тесіктас үңгірі – Шет ауд.-ы,
Қотырқызылтауда, Аюшат, Жамантас үңгірлері – Жаңаарқа ауданында, Әулиетас
үңгірі – Баянауылда, Қоңырәулие үңгірі – Шаған өзені бойында, Шатыр үңгірі
– Қарқаралыда, Бектауата үңгірі – Ақтоғай ауданында, Шолақбұлақ үңгірі –
Едірей тауында, Қазыналы үңгір – Қитабан тауында, Аманның үңгірі –
Егіндібұлақ өлкесінде т.б. Бұлардан басқа таза үңгір апеллятивінен
жасалған топонимдер де ұшырасты: Үңгір – бұлақ, Ақадыр өлкесінде;
Үңгірлісан – тау, Үңгіршат – сай, аңғар; Үңгірқазған – бұлақ, Ұлытау
ауданында, Үңгірсу – бұлақ, Ақт. ауд.-ы жерінде.
Әрине, қазіргі кезеңде бұл үңгірлерге қатысты аңыз, әңгімелердің көбі
ұмытылған. Дегенмен алғашқы қауымдық кезеңдегі халық қиялынан туындаған
кейбір аңыздар ел арасында сақталып қалған, соның бірі Айдаћарлы үңгіріне
қатысты... Ертеде қуандық руынан тарайтын Құдайберлі айдаћармен дос
болады. Бір күні Құдайберлінің ержеткен ұлы айдаћарды садақпен атып,
құйрығынан жаралайды, айдаћар оның баласын өлтіреді. Баласының айыбын
білген Құдайберлі қайтадан достық ниет білдіргенде, айдаћар: Енді дос бола
алмаймыз, себебі сенің ойыңнан балаң, менің ойымнан құйрығым кетпейді деп,
ол таудан қоныс аударып кетеді. Содан бері ол тау Айдаћарлы – Құдайберлі,
ал айдаћар мекендеген үңгір – Айдаћарлы аталады. А.Қайдар айтқанындай, мола
мен мазар атаулары рулық көші-қон жолдары мен ата қоныс, жайлау шекараларын
білдіргендігі Орталық Қазақстан некронимдерінде де көрініс береді. Мысалы,
мейрам атасынан тарайтын екі рудың жазғы жайлау шекарасын білдіретін Соқыр
(Жалаңтөс батыр) мазары – Қарағанды қаласының оңтүстік-шығысындағы Соқыр
өзенінің жағасында. Соқыр өзені қаракесек руы мен қуандық руларының жазғы
жайлауда түйісер тұсы, шекарасы. Сондықтан да Жалаңтөс батыр (қаракесек
руынан) көзі тірісінде өзін осы Соқыр өзенінің бойына жерлеуін өсиет еткен.
Соғыс үстінде бір көзі зақымданған Жалаңтөс Соқыр батыр атанған. Ол
жерленген соң өзен де Соқыр өзені аталып, екі ру арасындағы дау тоқтаған.
Даудың тоқтауына тікелей ұлттық таным-түсініктегі аруақты сыйлау дәстүрі
әсер еткен. Осындай жай Нұра өзеніне де қатысты айтылады. Тағы да қаракесек
пен қуандық рулары Нұра өзеніне таласып, қуандық руы қаракесектерді Нұраға
жақындатпай осы өзен бойындағы ескі моланы шекара етіп белгілейді. Сол түні
Қаз дауысты Қазыбек бимен бір туысатын Сәдібек бейітті бұзып, орнын
тегістеп, қой түнетіп жібереді. Ертеңіне қуандық жағы дауды жалғастырайын
десе бейіт жоқ, сол заманнан Нұра бойы екі рулы елге де ортақ. Бірақ
Сәдібек тұқымында мола бұзған деген атақ қалған [14, 123].
1.3 Мал шаруашылығына қатысты аймақтық топонимдер
Келесі бір топтағы атаулар таза мал шаруашылығы кезеңіндегі төрт түлік
малдың тұрмыстағы орнын анықтап, оның жер бедері мен қоршаған ортадағы
дене, заттарға ұқсастығын мал атауларымен бейнелеуге арналған. Төрт түлік
мал турасындағы халықтық білім, нақты мәліметтер көзі мал түрлерін, жас
айырмасын, физиологиялық ерекшеліктерін атауларға айналдыруда қатаң
ескерілген. Айғыр, нар, бұқа, бура, өгіз атаулары – биік, үлкен, көлемді
геообъектілерді, тай, байтал, бота, бұзау – кіші, көлемсіз объектілерді;
қой, қошқар, қозы –шаруаға жайлы объектілерді, ешкі, теке, лақ – ешкі
малына жайлы, немесе шаруаға жайсыз жер бедерлерін таңбалаған. Зерттеуші,
ғалым А.Е.Жартыбаевтың есептеуі бойынша Орталық Қазақстанда 200-дей жылқы
түлігіне қатысты топоним ұшырасады. Оның ішінде ең жиі қолданысқа түскені –
айғыр лексемасы. 130 айғыр лексемасына қатысты топонимнің 96-сы ороним,
бастылары: Айғырұшқан, Айғыржал, Алаайғыр, Қараайғыржал, Қасқаайғыр,
Құлаайғыр, Бозайғыр, Күреңайғыр, Шұбарайғыр, Айғыржон, және т.б. Бұл
оронимдердің ішінде бірнеше рет қайталанып келетіндері – Айғыржал -36,
Қараайғыр-18, Құлаайғыр-10, Шұбарайғыр-7 т.б. Кейбір айғыр лексемасына
қатысты топонимдер жайылым, өзек, қыстау, т.б. мағынасындағы қолданымға ие.
Мысалы, Айғырбидайық – шабындық; Көкайғыр – қыстақ; Айғырөлген – жыра,
өзек; Айғыршапқан – жазық, жайылым; Айғыртам – жеке, оңаша тұрған бейіт;
Айғыркөмген – дала, Торыайғыр – көл [1,142]; Е.Қойшыбаев боз, шұбар түске
қатысты айғыр сөзімен жасалған топонимдер шабындық, жайылым мағынасын
білдіретінін айтқан [15,68]. Дегенмен Орталық Қазақстан жерінде айғыр
лексемасына қатысты топонимдердің басым тобы (71%-ті) ороним ретінде
ұшырасты.
Бұл топонимдердегі деректер жергілікті халық – этностың табиғатты,
табиғи байлықты игеру барысында, өзіндік менталитетіне тән ұлттық
мәдениетті жасап, қолда бар, жинақталған ұлттық мәдениетті қолдану
барысында оны әрі қарай дамыта түсетіндігін көрсетеді. Ол әсіресе
топонимдер құрамындағы материалдық мәдениетке байланысты қолданылатын
этнобелгілерден анық байқалып тұрады.
Төрт түлік мал атауларына байланысты ұшырасатын этномаркерлі топонимдер
осыған дәлел. Орталық Қазақстанда жылқы малынан соң көп өсірілгені қой
түлігі болған. Дегенмен қой түлігіне қатысты топонимдер аталған өңірде
жылқы түлігіне қарағанда аз ұшырасады. Бастылары: Қошқар – тау, биік –
748,0 м., Ақтоғай ауд.-да, Қаратоқты – шоқы, биік-819 м., Қойбас – тау,
биік – 533,7 м., Балқаш өңірінде; Қойтас – тау, биік. – 880,5 м., Қойшоқы –
тау, биік. – 894,2 м., Жаңаарқа ауд.-да; Қойтаған – тау, Абай ауд.-да.
Қойтаған атауының екінші сыңарындағы таған күллі түркі тілдеріндегі
топонимияда тау немесе жота деген мағынада қолданылады, яғни тағ (тау)
+аң қосымша [16,173]. Қойтөбе – төбе, Шет ауд.-да, Қойуыс (түбірі қойуыз) –
тау, биік. – 457,7 м., Ұлытау ауд.-да, Қойкөл – көл, Шет ауд.- да; Қызылқой
– өзен арнасы, Шерубай-Нұра өзені бойында, Соқырқой – тау, биік. – 428 м.,
Тоқтыадыр – тау, биік – 598 м., Қарақозы – тау, биік. – 966 м; Ақтоғай
ауданында және т.б. Топожүйеде ең жиі ұшырасқандары: Қойтас (56), Қойшоқы
(20), Тоқтыадыр (5), Қошқар (3) және т.б.
Аталған топонимдердің бәрі дерлік осы өңірлерде қойдың көп өсірілуіне
байланысты қой түлігінің ұлттық танымдық ерекшеліктеріне сәйкес аталып
отырған. Тарихи құжаттар мен ауыз әдебиеттерінде қой түлігімен қатар
аталып, бірге бағылатын ешкі атауларына қатысты топонимдер аталған аймақта
аз ұшырасты. Оның басты себебі қысы суық өңірде ешкі малын асыраудың
тиімсіздігіне байланысты болса керек. Оны кейбір топонимдер номинациясы да
анықтай түседі: Ешкіқырылған – жайылым, Кент тауында; Текеқұлаған – жар,
Бектауата тауында; Кебенекеспе – жар, Жезді өңірінде (кебенек ешкіде
болатын жұқпалы ауру) т.б. Лақмаңыраған, Текебайлаған, Серкетартқан
атаулары түрлі оқиғаға қатысын білдірсе, Ешкіаман, Шыбышқашқан оронимдері
сол жердің қысқа жайлы болуы себепті шыбыштың (шыбыш бір жастағы ешкі) да
лақтайтынынан хабар береді. К.Конкобаев оронимдердегі ешкі тополексемасын
монғол тіліндегі ЭГЦ (түзу, тура, тік сөзінен таратып, тау
мағынасын білдіреді деген [17,56].
Орталық Қазақстанда түйе мен сиыр түлігі де аз өсірілген. Түйе
шаруашылығы жартылай шөлейтті Балқаш өңірі мен Сарышаған жерінде дамыған.
Сондықтан да ол өңірлерде түйе түлігіне қатысты атаулар басқа жерлерге
қарағанда жиі ұшырасты. Бастылары: Ақбасатан, Атан, Нарөлген, Ақмая,
Қоспақ, Қараүлек, Атансор, Ботақара, Қараінген, Ақтайлақ. Қазақтар түйені
ойсылқара әулие ретінде сыйлап еш уақытта ұрмаған, ретсіз соймаған, түйе
жүні тұмарды да алмастырған. Бура киелі саналып, сәуегейлік жасайтын адамға
жәрдемдескен. Ел аузындағы Абылай ханға байланысты айтылатын ақ бураға
қатысты аңыз осының дәлелі. Қазақ бақсыларының жынының негізінде қара бура
жатқан [18,117]. Түйе түлігіне қатысты атаулардан Ақмая, Бурашөккен,
Қарабура топонимдері киелілік тұрғысынан да ерекшеленбек.
1.4 Көшпелі мал шаруашылығының жайылым түрлеріне қатысты топонимдер
Ерте кезеңдерден дәстүрлі дамыған мал шаруашылығына қатысты
топонимдердің құрамында тек халықтың санасында ғана көрініс беретін
көптеген ұғымдық этномәдени деректер сақталып қалған. Олар көбіне
топонимдердің жалаң атаулық, адрестік қызметінен байқала бермейді. Олардың
бойындағы этнолингвистикалық, энциклопедиялық т.б. білім қорын аймақтық
топонимикалық зерттеулер барысында жергілікті этностың мәдени таным-
түсінігіне қатысты қарастыру – топонимдердің көптеген құпия-сырларын
ашатыны даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ халқының, оның ішінде мал
шаруашылығы жақсы дамыған Орталық Қазақстан тұрғындарының малдың жайылымы
мен қыстауына, күтіміне қатысты этнобелгілерін саралай қарастыру қажеттігі
туындайды.
Мал шаруашылығына қатысты лексемалардың алтайлық ру-тайпалардың көне
мәдениеті тарихымен, тіпті жануарларды қолға үйрете бастаған кезбен тығыз
байланысты екендігі белгілі. Тек қазақ емес, ежелгі көшпенділер санатындағы
халықтардың бәрінде де жайлаулар мен қыстаулар белгілі рулар, оның ішінде
ру басылар иелігінде болған. Орталық Қазақстан өлкесі де Бес Мейрамнан
тарайтын қуандық, бегендік, шегендік, сүйіндік, қаракесек (болатқожа) және
қанжығалы, дадан тобықты тарақты т.б. руларының бөлінісінде болған. Ірі
рулық бірлестіктер іштей аталарға бөлінген. Оның бәрі топонимдерде
бейнеленіп, қатаң адрестік қызметтер атқарып тұрған. Мысалы аталған
өңірдегі Бес Мейрам ұлысы, Бес Бошан елі, Сүйіндік қонысы, Алшынбай жалы,
Нияз тауы, Соқыр өзені және т.б. тікелей ұлыстар мен ру, ата қоныстарын
көрсетеді. Оның басым тобын микроэтнотопонимдер құрайды. Осы топтағы
атаулардың өзіндік тарихи-әлеуметтік ерекшеліктері де бар. Себебі көшпенді
тұрмыс жағдайында өздеріне тиісті төбе, жота, шоқы, қыр, қыраттарды басқа
біреудің иемденіп кетпеуі үшін сол жерді мекендеген адам мен ру, атаға тән
есебімен, меншіктеумен байланысты болған. Бұл геонимиялық құбылыстар
тікелей мал жайылымы мен қыстауларына қатысты қалыптасқан. Ұсақ аталар мен
ірі рулық шекаралар арасында мал шаруашылығына қатысты өзіндік топожүйелер
жасалған, ол төрт түліктің төрт маусымдық жайылымын, көші-қонын бейнелеген.
Сол кезеңнің материалдық, рухани қажеттілігінен туындаған жайлау,
қыстау, күзеу, қоныс, қос, қотан, қора, тебін, шабындық, қорық, суат, өріс,
мая және т.б. термин индикаторлар қатысы арқылы жасалған топонимдер таза
мал шаруашылығы саласында қолданылған, әрі сол кезеңдегі шаруашылық
ерекшеліктерін дәл бейнелеген. Мысалы, қора, қыстаулар жел аз тиетін тау
қуыстарына, төбелердің ығы мен күнгейіне, қалың ағаш, тоғайлар арасына
салынған. Сол себепті де қыстаулар мен қоралар кейде орналасқан жеріндегі
геообъектілер атауларымен аталып отырған: Тарөзек, Тіккезең, Қарақуыс,
Қарақия, Бестерек, Қарақопа т.б.
Дегенмен басым тобы қыстау иесі есімімен аталып, геронтократиялық
топонимдер жүйесін құраған, әрі кеңестік дәуірде де өзгерістерге ұшырамай,
қазіргі таңға дейін жеткен. Оның себебін ұсақ елді мекендердің (микроним)
шолақ белсенділер назарынан сырт қалуында деп білеміз. Бұл атаулар кеңестік
дәуірге дейінгі рулық, тайпалық шекара межесін анықтаудағы бірден-бір
тілдік дерек көздері болып табылады. Қора, қыстау геотерминдер қатысы
арқылы жасалған Мөшеке, Ағыбай, Қараменде, Садыр, Сармантай, Жаппас,
Намандай, Айбас, Тәттімбет, Мәди, Елшібек, Қараман, Дүйсеке, Қасабай,
Сарман және т.б. генотопонимдері осы ойымызды дәлелдей түседі.
Төрт түлікті қыстан аман шығару үшін салынған Бұзауқора, Сиырқора,
Ботақора атауларынан аталған өңірде жылқы мен түйені қорада ұстамағанын
байқаймыз. Жалпы, жылқы мен түйе, ашық күндері қой түлігі де қысқы тебінге
жіберілген. Оның ішінде жылқы үнемі ашық далада болатындықтан жылқышылар
қоста өмір сүрген. Қос – жылқышылар мен аңшылар қыстайтын киіз үй. Осыған
қатысты Аманқос, Дүйсенқосы, Қарақос, Жалғызқос т.б. атаулар жасалған.
Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы қазақ тілінің негізгі лексикалық
қорының, халықтық географиялық атауларға байланысты терминдер мен сөздердің
қалыптасуы, дамуына негіз болған. Көшпелі мал шаруашылығы географиялық
ортамен тығыз байланысты, оның үстіне кез келген қазақ мал жаюдың
ерекшелігін, тәсілі мен геофизикалық ерекшеліктерін жетік білген.
Көшпенділер көбінесе малды желден ық болатын таудың күнгей жағына жайған.
Қары қалың жерлер қыстың бастапқы кезінде немесе аяғында, ал жазық жерлер
мен таудың теріскей беттері қыстың ортасына қарай пайдаланылған [19, 47].
Тілімізде жайлау түрлерінің түрлі вариантта ұшырасуы – олардың
шаруашылық түрлеріне негізделген ерекшеліктерінің кепілі. Қазақ елінің
малшы қауымы жайлау, жайылымдарды жыл мезгіліне сәйкес ажыратып, оларды
пайдалану ерекшелігін де ескерген. Қысқы жайылым үшін ең алдымен өзен бойы,
көл жағалаулары, орман алқабы, тау қойнаулары пайдаланылса, қыс ортасына
қарай бұйрат, қыраттардың түстік беткейлері, құмды сексеуіл арасы, жыңғылды
қойнаулар пайдаланылған. Көктемгі жайылымға қыстауға таяу, ерте көктемде
қар еріп, ашылған жерлер пайдаланылған. Ал күзгі жайылым көбіне көктемдегі
көктеумен сәйкес келіп отырған.
Орталық Қазақстанда қысқы мал жайылымына байланысты күнгей, теріскей,
сырт, қоңыр, жалтаң т.б. геотерминдері қалыптасқан. Күнгей – күннің шуағы
мол түсетін жер (...Отарды жайылып бойын жазсын -деп, қары кеткен
төбелерді сағалай күнгейлетіп өріске шығарғанды. (Дала шұғыласы).
Күнгей геотерминінің түбірі – күн. Қазақ тіліндегі кейбір жер-су, ру-
тайпа және кеңістікке байланысты қалыптасқан атаулардан күнге табынудың
ізін байқауға болады. Күнге табынған ата-бабаларымыз күнге қарап тұрып, күн
шығатын бағытты күн шығыс, бататын бағытты күн батыс деп, оңын
оңтүстік, солын солтүстік деп күндік бағдар тәсілін қолданған [20, 69].
Күнгей – Ерементаудың оңт.-шығысындағы ашық алаңқай, әрі Қарқаралы, Бұғылы,
Боқты, Доғалаң, Нияз т.б. тауларда да осы формалас оронимдер бар.
Қазіргі қазақ тіліндегі боз сын есімі бірнеше ауыспалы мағынада
қолданыла береді: 1. құрғақ сор жер; 2. астық тұқымдасына жататын көп
жылдық шөптесін өсімдік (боз жусан, боз изен, боз арша, боз тікен); 3. Боз
түбірінен аң жұрнағы арқылы жасалған бозаң (боз+аң) – құрғақ, шөлейт жерде
өсетін шөп. Бозғанақ (боз+ғанақ) құрғақ жерде өсетін дәнді шөп [21, 321-
326]. Орталық Қазақстан жеріндегі боз лексемасына қатысты атаулар
төмендегідей топтарда ұшырсты: 1) Өсімдік аз өсетін құрғақ, сор жер.
Боздала – сортаңды, ақ топырақты алқап; 2) Көп жылдық, тамыры тереңге
кететін өсімдік түрлеріне қатысты аталған атаулар: Айдарбоз, Бозтарлау,
Боздықақ, Бозоба, Бозаң, Бозғанақты, Бозқараған т.б; 3. Құдық қазғанда жер
астынан шыққан топырақ түсіне байланысты атау – Бозқұдық. Екінші топтағы
топонимдер бір-бірінен сол өңірлерге өскен өсімдік түрлеріне қатысты
ерекшеленбек: Бозқараған, Бозаң, Бозғанақты т.б. Осындай тереңнен тартылған
факторлардың сабақтастығына назар аударып, өңір топонимдерінің жаратылыс,
табиғат заңдылықтарымен байланыста дамып, жергілікті ландшафт
ерекшеліктерін дәл бейнелейтін атаулар тобын құрауға қабілетті келетінін
байқадық. Мұндай топонимикалық жүйе көбіне белгілі бір шаруашылық түріне
негізделген геотерминдер бойында жиі ұшырасады.
Сондай атаулар тобын ащы, сор, томар, соңы т.б. гидротерминдеріне
қатысты топонимдер табиғатынан да байқаймыз.
Сай детерминативіне қатысты аталған өңірде жүзден астам гидроним
ұшырасады Тасқұдық,. Ол атаулардың басым тобы номинациялық жағынан мал
шаруашылығына қатысты болып келеді. Орталық Қазақстан жеріндегі Жылысай,
Қарасай, Тереңсай, Шолақсай, Тассай, Қорықсай, Тассайбөгет, Қоңырсай,
Қотансай, Бөрлісай, Ащысай, Қорғансай, Күйгенсай, Көксай және сай
детерминативінсіз айтылатын Жыңғылды, Өрікті, Тораңғылы, Бүлдіргенді,
Қоянды, Күшігенді сондай-ақ белгілі бір уақиға мен іске қатысты Бушыққан,
Бөрітескен, Шойтанжығылған, Өгізаққан, Қызжылаған, Айғыршапқан т.б. сай
лексемасына қатысты топонимдер жасалымының бір ұшы мал шаруашылығымен
үндесіп жатады. Мәселен, Жылысай, Қоңырсай, Қарасай, Қотансай, Қорғансай,
Қорықсай гидронимдері мал қыстатуға қолайлылықты білдірсе, Күйгенсай мен
Көксай, Ащысай мал жайлауы, ал Бөрітескен мен Бөрлісай ол жерлерде малға
сақ болу қажеттігін білдіріп тұр.
Жалпы мал шаруашылығында сайдың атқарар ролі жоғары болған. Қыста суық
жел мен бораннан ық болса, жазда шабындық, қысқа мал азығын даярлайтын
орын, әрі сай табанындағы сулар суат қызметін атқарған. Ащы – шатқал,
Жаңаарқа ауданының Ақадыр өлкесінде; Ащылы –өзен, Дулығалы – Жыланшық
өзенінің шығыс саласы; Ащылыөзек – өзек, жазық дала, Ақтоғай ауданында;
Ащылысай – құрғақ арна, Ұлытау ауданында; Ащылыайрық – өзен, Қаражал
қаласының солт.-де; Ащықарын – өзен, жайылым, Балқаш көлінің солт.-
шығысында; Ащықарасу – өзен, Отаутас тауының солтүстігінде; Ащымиір – өзен,
Шалқар өзенінің бір сағасы, Жезді өңірінде; Ащысу – өзен, алқап, Бұқ. ж.
ауд.-ы жерінде т.б. Осы топонимдер құрамындағы ащы лексемасы тек Ащысу
гидронимінде ғана су дәміне қатысты қолданысқа ие. Қалған топонимдерде су
дәміне қарағанда сол жердің флорафауналық ерекшелігін бейнелеп тұрғандай.
Негізінен ащылар жазықта ағатын өзен алқаптарында, көл және сорлардың
ойықты жағаларында орналасады. Аймақ топонимдері құрамында сөз болған
детерминативтер аталған өңірдің түрлі табиғи ерекшеліктерінен, мал
шаруашылығына қатысты халықтық тәжірибенің танымдық үрдісінен мол деректер
беріп, төрт түлік түрлеріне қатысты қалыптасқан материалдық мәдениет
құпияларын аша түсуге аса қабілетті келетінін байқатты. Бұл топтағы
атауларда сонымен қатар тек сол аймаққа ғана тән шақат, қағыл, қоңыр т. б.
геотерминдердің де ұшырасатынын көрсетті.
1.5 Қысқы мал азығын даярлау ісіне қатысты қойылған топонимдер
Орта жүз арғындардың XVІІІ ғ. Орталық Қазақстанда қыстай басауы сиыр мен
қой түлігіне қысқы шөп азығын даярлау, оған қажетті шабындық жерлерін қору,
тау қойнаулары мен тоғайларға қыстаулар салу, мая үю т.б. мал шаруашылығына
қажетті тың мәселелерді үйретті. ХІХ ғ. қазақ даласын аралаған А.К.Гейнс
жұтта малдан айрылу, қырып алу қазақтарға шөп шабу, мая үю, қыстаулар салу
тәсілдерін үйреткенін жазған. Бұл салада отарлау саясатына сәйкес орныға
бастаған орыс халқынан, олардың тұрмыс-тіршілігінен мал қыстату жайларын
назарға алғанын да жоққа шығармаймыз. Бұған дейінгі қазақ даласындағы
қорықтар күзгі, қысқы жайылым ретінде қорылса, XVІІІ ғ. соңындағы қорықтар
шабындық жерлерді қоруға да бағытталады. Ол қорық геотерминіне қатысты
шабындық терминінің де қолданысқа түсе бастағанын көрсетеді: Ақшабындық –
Қу тауының бат.-дағы кең қойнау, шабындық; Қосқопа – Нұра өзенінің төменгі
ағысындағы шабындық; Айтбайсазы – Ерментау қойнауындағы сазды жер,
шабындық; Шиліөзек – Ащысу өзенінің оңт.-бат.-дағы өзек, шабындық т.б.
Орталық Қазақстанда шабындық жергілікті геотермині тек Ақшабындық топонимі
құрамында ғана ұшырасты. Қалған шабындық атаулары ежелден қолданыста жүрген
қопа, саз, өлке, өзек, ши, қойнау, сай, қолат және т.б. географиялық
терминдер қатысы арқылы жасалған атауларға қатысты айтылады. Мысалы, Кеңсаз
шабындығы, Тарөзек шабындығы, Нұржан қопасы шабындығы, Аяқши шабындығы және
т.б.
Ескерте кететін бір жайт, бұл шабындықтардың бәрі де жаз бойы
қорылатындықтан кейде қорық терминіне қатысты да айтыла береді: Қостарлау –
қорық, әрі шабындық. Сол секілді Басарық, Ақшиөзек, Бастал, Сортүбек,
Ақтоғай, Ұзынкөл, Милыбұлақ, Қоғалыжайдақ, Шөптікөл т.б. топонимдері де әрі
қорық, әрі шабындық ұғымында қолданыла береді. Осы қорықтар мен
шабындықтардан шабылған шөпті қысқа даярлау, жинау ісі де көпене, шөмеле,
мая лексемаларының топонимдер құрамынан көрініс табуына жол ашқан. Мысалы,
Қосмая – Осакаров ауд.-ғы екі төбе: Маяжон – Баянауыл ауд. -ғы жон, елді
мекен.
1.6 Егін, бау-бақша шаруашылығына қатысты қойылған аймақтық топонимдер
Қазақ топонимдерін этномәдениелік тұрғыдан қарастыру барысында
этнографиялық факторларға соқпай, сөз етпей өту мүмкін емес. Этномаркерлі
топонимдер дегеніміз – өзінің құрамында этнографизмі бар мәдени-
этнографиялық ақпаратқа ие топонимдер [22, 20]. Этнос пен тілдің байланысын
зерттейтін этнолингвистиканың қарастыратыны – этномәдени немесе
этнографиялық лексика. Себебі әрбір атау – тарихи, ал топонимика түгелдей
тарих айнасы іспеттес. Географиялық атаулар, әсіресе көне атаулар тарихи
ескерткіштер секілді. Өйткені онда өткен дәуірдің әлеуметтік жағдайы,
тұрмысы, этнографиялық ерекшеліктері, ең негізгісі сол кездегі тілдің қалпы
көрінеді. Қазақ тіліндегі жалқы есімдерді этномәдени аспектіде зерттеу
қазақ халқының материалдық мәдениеті мен этнографиясының ономастикасымен
байланысының кең де жан-жақты екенін байқатады. Өйткені халық тіліндегі
ономастикалық лексика оның ұлттық – таңбалық қабатына жатады. Ал тілдің
ұлттық, таңбалық қабаты негізінен сол халықтың түрлі кәсіптік, шаруашылық
салаларына байланысты қалыптасады. Жалпы түркілік, қазақ халқы
шаруашылығының бастау көзі көшпелі мал шаруашылығынан басталатыны тарихта
дәлелденген.
Дегенмен белгілі бір этносқа жататын тұтас өлкенің бір шаруашылық
түрімен ғана айналысуы тарихта сирек кездесетін құбылыс. Себебі бір
шаруашылық түрі тұтас халықтың күнделікті тұтынатын азық-түлік, тұрмыстық
заттарға деген сұранысын қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да халықтың
белгілі бір тобы, қазақ этносында белгілі бір ру өкілдері сол өлкеге тән
емес басқа шаруашылық (егіншілік, ұсталық, бау-бақша, тігіншілік т.б.)
түрлерімен айналысуға мәжбүр болады. Оған түрлі тұрмыстық, әлеуметтік,
тарихи- географиялық жайлар әсер етеді.
Орта Азия мен Қазақстан табиғаты жерінің кеңдігі жер өңдеуге және
көшпелі мал шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік берген. Ондағы жеміс ағашы
мол тау етектері мен өзен жағалауларында жер өңдеуге ертеден-ақ тиімді
болса, шөл мен шөлейт далалардың жайылымдарында мал асырауға қолайлы
мүмкіндік болған. Ал ылғалы мол тау бөктерлерінде жер өңдеуге де, мал жаюға
да болады. Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяқ кезінде этникасына да, тіл
ерекшелігіне де байланысты емес, тек шаруашылықты жүргізу ерекшеліктеріне
байланысты үш түрлі шекара болған. Таулы және сулы жерлерде көбіне жер
өңдеушілер; үлкенді-кішілі өзен жағалауларында жартылай көшпелі, жартылай
отырықшылар; шөлейттер мен тауларда көшпелілер мен жартылай көшпелілер
тіршілік еткен. Тек қана көшіп жүретін халық болмайды. Кез келген көшпелі
халық өзіне қорек болатын жеміс-жидек, астық өндіру үшін жер шаруашылығымен
де айналысады.
Сақ қалаларын зерттеу кезінде, көшпелі шаруашылық дамығанмен, олардың
көбі отырықшы болғанын байқаймыз. Біздіңше, оларда еңбек бөлінісі жақсы
дамыған болса керек. Тұрғындардың бір бөлігі көшпелі болса, бір бөлігі
отырықшы болған. Көбінесе тек көшпелі деп қарастырылып келген қазақ
өмірінде ХІХ ғасырда мал шарушылығының үш түрі болған: көшпелі, жартылай
көшпелі, отырықшы (ортаңғысы Орталық Қазақстан тұрғындарына қатысты).
Аталған кезеңдерге дейін де Орталық Қазақстан өлкесінің Тоқырауын,
Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау өңірлерінде егін шарушылығымен айналысушылар
болған. Оған осы өңірлердегі топонимдер құрамында ұшырасатын тоған, шығыр,
еспе, арық т.б. тополексемалар дәлел. Жер шаруашылығымен шұғылдану Орталық
Қазақстанды мекендеген тайпалар өмірінде орта ғасырда да болғаны тарихи
дәлелденген. Олардың Сарысу, Ұлытау, Торғай, Есіл атыраптарында егін салып,
көбіне арпа мен тары еккендігін сол жерлерден табылған, археологтар аршыған
көне арықтар толық дәлелдеп отыр. Дегенмен, қазақ даласында ХХ ғ. дейін
дәстүрлі шаруашылық саласы – экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен шұғылдану берік сақталып, көшудің маусымды кезеңдері мен
ежелден қалыптасқан бағыт-бағдарлары бекітіліп, қатаң сақталып отырған [23,
18].
Бұл жайлар Орталық Қазақстан өңірінде егін шаруашылығына қарағанда
көшпелі мал шаруашылығының кеңестік кезең дәуіріне дейін кең орын
алғандығын көрсетеді. Шаруашылықтың көшпелі және отырықшы түрлерінің бір-
бірімен байланысып жататыны орта азиялық этнографтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz