М.Әуезовтiң «Абай жолы» poмaнындaғы әдет-ғұрып, тұрмыс¬-салтқа байланысты лексика
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы әсері ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Абай лексикасындағы тақырыптық топтар
(дін, экономика, салт т.б.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. М.Әуезов «Абай жолы» романындағы әдет.ғұрыпқа қатысты
келген лексика тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1 Роман тіліндегі тұрмыс.салтқа байланысты сөздер мен
сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы әсері ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Абай лексикасындағы тақырыптық топтар
(дін, экономика, салт т.б.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. М.Әуезов «Абай жолы» романындағы әдет.ғұрыпқа қатысты
келген лексика тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1 Роман тіліндегі тұрмыс.салтқа байланысты сөздер мен
сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Жекелеген ақын немесе халыққа танымал жазушы болсын сол қаламгер тілі арқылы сол заманғы халық тіліне түрлі лингвистикалық талдаулар жасауға болады. Сондықтан М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Абай сынды ұлы ақын қолданған немесе шығарма тіліндегі кездесеін әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа байланысты сөздерге талдау жасау – Абай өмір сүрген жылдардағы бүкіл қазақ халқының лексикалық байлығына лингвистикалық талдау жасау деген сөз. Тақырып осы мәселесімен өзекті болмақ.
Зерттеу нысаны. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында қолданылған әдет-ғұрып, салт-дәстүр лексикасы.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі. Лексика және стилистика салалары. Қажетті жағдайда кейбір лексикалық құралымдарын анықтау барысында грамматикалық талдаулар да сөз етілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. «Абай жолы» романы арқылы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халық тіліндегі салт-дәстүр және әдет-ғұрыптар лексикасына лингвистикалық талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында кездесетін әдет-ғұрып, салт дәстүрлерге байланысты тілдік деректерді жинақтау. Жиналған дереккөздерге лексикалық тұрғыда талдау жасау. Ол үшін алдымен мына секілді міндеттерді де шешу қажет. «Абай жолы» роман-эпопея – қазақ халқының әдеби тілінің жаңа белесі екендігін анықтау. Роман-эпопея лексикасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы халқымыздың салт-дәстүр және әдет-ғұрып секілді белсенді қолданыстағы лексикалық қордың жинақталған көзі екендігін көрсете білу. Осы міндеттерді шешу нәтижесінде қазақ халқының ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырлар аралықтарындағы бүкіл өмір тіршілігін, рухани әрі мәдени өмірінен нақты мысалдар көмегімен мағлұматтар беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ұлы ақын Абай және ақынның өмір жолына арналған «Абай жолы» шығарма тілінің өзіндік ерекшелігін ашу барысында қазіргі таңда қолданылып жүрген жалпы лексикалық құрам мен қорда салыстыру әдісі арқылы ерекшелігін анықтауға тырыстық. Осы салыстыру және тарихи салыстырма әдісі нәтижесі негізінде дипломдық жұысымыздың мақсатына жетуге болады деген тұжырымға келдік. Нәтижесінде дипломдық жұмыс салыстыру және тарихи салыстыру әдісімен орындалды. Жұмыс барысында қазіргі қазақ тілінің лексикалық, семасиологиялық теориялық негіздерін басшылыққа алдық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. М.Әуезовтің «Абай жолы» романы нәтижесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының тіліндегі лексика саласында кездесетін теориялық мәселелер көтерілді. Әсіресе сөз семантикасы, сөздің тура, ауыспалы мағыналарына қатысты теориялық қағидалар сөз етілді. Сонымен бірге ауыс мағына нәтижесінен дүниеге келген теңеу, метонимия, метафора, эпитет т.б. толып
Жекелеген ақын немесе халыққа танымал жазушы болсын сол қаламгер тілі арқылы сол заманғы халық тіліне түрлі лингвистикалық талдаулар жасауға болады. Сондықтан М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Абай сынды ұлы ақын қолданған немесе шығарма тіліндегі кездесеін әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа байланысты сөздерге талдау жасау – Абай өмір сүрген жылдардағы бүкіл қазақ халқының лексикалық байлығына лингвистикалық талдау жасау деген сөз. Тақырып осы мәселесімен өзекті болмақ.
Зерттеу нысаны. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында қолданылған әдет-ғұрып, салт-дәстүр лексикасы.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі. Лексика және стилистика салалары. Қажетті жағдайда кейбір лексикалық құралымдарын анықтау барысында грамматикалық талдаулар да сөз етілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. «Абай жолы» романы арқылы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халық тіліндегі салт-дәстүр және әдет-ғұрыптар лексикасына лингвистикалық талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында кездесетін әдет-ғұрып, салт дәстүрлерге байланысты тілдік деректерді жинақтау. Жиналған дереккөздерге лексикалық тұрғыда талдау жасау. Ол үшін алдымен мына секілді міндеттерді де шешу қажет. «Абай жолы» роман-эпопея – қазақ халқының әдеби тілінің жаңа белесі екендігін анықтау. Роман-эпопея лексикасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы халқымыздың салт-дәстүр және әдет-ғұрып секілді белсенді қолданыстағы лексикалық қордың жинақталған көзі екендігін көрсете білу. Осы міндеттерді шешу нәтижесінде қазақ халқының ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырлар аралықтарындағы бүкіл өмір тіршілігін, рухани әрі мәдени өмірінен нақты мысалдар көмегімен мағлұматтар беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ұлы ақын Абай және ақынның өмір жолына арналған «Абай жолы» шығарма тілінің өзіндік ерекшелігін ашу барысында қазіргі таңда қолданылып жүрген жалпы лексикалық құрам мен қорда салыстыру әдісі арқылы ерекшелігін анықтауға тырыстық. Осы салыстыру және тарихи салыстырма әдісі нәтижесі негізінде дипломдық жұысымыздың мақсатына жетуге болады деген тұжырымға келдік. Нәтижесінде дипломдық жұмыс салыстыру және тарихи салыстыру әдісімен орындалды. Жұмыс барысында қазіргі қазақ тілінің лексикалық, семасиологиялық теориялық негіздерін басшылыққа алдық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. М.Әуезовтің «Абай жолы» романы нәтижесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының тіліндегі лексика саласында кездесетін теориялық мәселелер көтерілді. Әсіресе сөз семантикасы, сөздің тура, ауыспалы мағыналарына қатысты теориялық қағидалар сөз етілді. Сонымен бірге ауыс мағына нәтижесінен дүниеге келген теңеу, метонимия, метафора, эпитет т.б. толып
ПАЙДАЛАНЫЛҒAН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
1. Баскаков Н.А. Развитие языков и письменности народов СССР // Вопросы языкознании. –М., 1952. №3. С.29-34.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тiлiнің синонимдер сөздігі. -Алматы, 1975, -308 б.
3. Айдаров Т. Қазақ тiлiнiң лексикалық ерекшелiктерi. -Алматы, 1975, -169 б.
4. Григорьев В.П. Словарь языка русской советской поэзии. –М., 1963. –С. 380.
5. Жирмунский В.М. Ритмико-синтаксический параллелизм как основа древнетюркского народного эпического стиха. // Вопросы языкознания. –М., 1964, №4. С. 23-27.
6. Щербак А.М. Соотношение аллитерции и рифмы в тюркском стихосложении. // Народы Азии и Африки. 1961, №2, -С. 151-159.
7. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -Алматы: 2004. -286 б.
8. Махмудов Х.Х. Некоторые вопросы теоретической стилистики. // Филологический сборник. Вып. 4. Алма-Ата, 1966. –С. 226-230.
9. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. –Алматы, 1973. -186 .
10.Виноградов В.В. Поэтика и ее отношение к лингвистике и теории литературы. // Вопросы языкознания. –М., 1962, №5. С. 5-12.
11.Григорьев А.Д. Поэтическая фразеология Пушкина. –М., 1969. -215 с.
12.Абай Қалың елім қазағым: шығармалары. – Алматы, Жалын, 1995. – 384 б.
13.Барлыбаев Р. Қазiргi қазақ тiлiндегi қоғамдық-саяси лексика. -Алматы: «Мектеп», 1978, 128 б.
14. Әбiлқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тiлi. -Алматы, «Fылым», 1982, 24 б.
15.Әуезов М. Абай жолы. Бірінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1990. -402 б.
16.Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. –Алматы: «Мектеп», 1975. 280 б.
17.Махмудов А. М.Әуезовтiң «Абай жолы» романындағы көнерген сөздер. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. –Алматы: «Fылым», 1981 -150 б. Үшінші басылым.
18.Қазақ әдеби тiлiнiң қалыптасуы тарихы жолдары. -Алматы: «Fылым», 1981, 270 б.
19.Мұсабаев F. Қазiргi қазақ тілі. Лексика. -Алматы, 1974. -265 б.
20. Әуезов М. Абай жолы. Екінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1990. –468 б.
21.Болатов Ж. М.Әуезовтiң «Абай жолы» романында халық тiлiн пайдалануы. // Қaзақ тiлiнiң тарихы туралы зерттеулер. -Алматы, «Fылым», 1965, -320 б.
22.Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. –Алматы, 1979. -270 б.
23.Жампейiсов Е. «Абай жолы» эпопеясының тiлi. –Алматы: "Fылым", 1976. -220 б.
24. Әуезов М. Абай жолы. Үшінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1991. –482 б.
25. Әуезов М. Абай жолы. Төртінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1991. –405 б.
26. Балақаев М., Сыздықова Р., Жампейiсов Е. Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. –Алматы: «Мектеп», 1968, -250 б.
27.ХХ ғасыр қазақ әдеби тілі. –Алматы, 2000, -344 б.
28.Әбдіғалиева Ш. Тұрмыстық лексика. // Білім және еңбек. 1981, №4. -32-39 б.
29.Әбдікәрімова Р. Кәсіп иесі атауларының жасалуы. // Қазақстан мектебі. 1985, №2. 75-80 б.
30.Айғабылов А. Кейбір сөз сырлары. // Қазақстан мектебі. 1981, №3. 71-74 б.
31.Бектұров Ш. Сөз төркіні. // Қазақстан мектебі. 1962, №7, 42-48 б.
32.Жидебаев К. Кейбір атаулардың этимологиясы. // Қазақстан мектебі. 1984, №3. 72-74 б.
33.Жексенбаев Т. Қазақ тілінің некеге байланысты лексикасы. // Жалын, 1976, №4. 149-153 б.
34.Құрышжанов Ә. Көнерген сөздер жайында. // Қазақстан мектебі. 1984. -40-57 б.
35.Құрышжанов Ә. Сөз төркініне үңілсек. // Білім және еңбек. 1985. №6. -9-14 б.
1. Баскаков Н.А. Развитие языков и письменности народов СССР // Вопросы языкознании. –М., 1952. №3. С.29-34.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тiлiнің синонимдер сөздігі. -Алматы, 1975, -308 б.
3. Айдаров Т. Қазақ тiлiнiң лексикалық ерекшелiктерi. -Алматы, 1975, -169 б.
4. Григорьев В.П. Словарь языка русской советской поэзии. –М., 1963. –С. 380.
5. Жирмунский В.М. Ритмико-синтаксический параллелизм как основа древнетюркского народного эпического стиха. // Вопросы языкознания. –М., 1964, №4. С. 23-27.
6. Щербак А.М. Соотношение аллитерции и рифмы в тюркском стихосложении. // Народы Азии и Африки. 1961, №2, -С. 151-159.
7. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -Алматы: 2004. -286 б.
8. Махмудов Х.Х. Некоторые вопросы теоретической стилистики. // Филологический сборник. Вып. 4. Алма-Ата, 1966. –С. 226-230.
9. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. –Алматы, 1973. -186 .
10.Виноградов В.В. Поэтика и ее отношение к лингвистике и теории литературы. // Вопросы языкознания. –М., 1962, №5. С. 5-12.
11.Григорьев А.Д. Поэтическая фразеология Пушкина. –М., 1969. -215 с.
12.Абай Қалың елім қазағым: шығармалары. – Алматы, Жалын, 1995. – 384 б.
13.Барлыбаев Р. Қазiргi қазақ тiлiндегi қоғамдық-саяси лексика. -Алматы: «Мектеп», 1978, 128 б.
14. Әбiлқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тiлi. -Алматы, «Fылым», 1982, 24 б.
15.Әуезов М. Абай жолы. Бірінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1990. -402 б.
16.Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. –Алматы: «Мектеп», 1975. 280 б.
17.Махмудов А. М.Әуезовтiң «Абай жолы» романындағы көнерген сөздер. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. –Алматы: «Fылым», 1981 -150 б. Үшінші басылым.
18.Қазақ әдеби тiлiнiң қалыптасуы тарихы жолдары. -Алматы: «Fылым», 1981, 270 б.
19.Мұсабаев F. Қазiргi қазақ тілі. Лексика. -Алматы, 1974. -265 б.
20. Әуезов М. Абай жолы. Екінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1990. –468 б.
21.Болатов Ж. М.Әуезовтiң «Абай жолы» романында халық тiлiн пайдалануы. // Қaзақ тiлiнiң тарихы туралы зерттеулер. -Алматы, «Fылым», 1965, -320 б.
22.Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. –Алматы, 1979. -270 б.
23.Жампейiсов Е. «Абай жолы» эпопеясының тiлi. –Алматы: "Fылым", 1976. -220 б.
24. Әуезов М. Абай жолы. Үшінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1991. –482 б.
25. Әуезов М. Абай жолы. Төртінші кітап. –Алматы: Жазушы, 1991. –405 б.
26. Балақаев М., Сыздықова Р., Жампейiсов Е. Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. –Алматы: «Мектеп», 1968, -250 б.
27.ХХ ғасыр қазақ әдеби тілі. –Алматы, 2000, -344 б.
28.Әбдіғалиева Ш. Тұрмыстық лексика. // Білім және еңбек. 1981, №4. -32-39 б.
29.Әбдікәрімова Р. Кәсіп иесі атауларының жасалуы. // Қазақстан мектебі. 1985, №2. 75-80 б.
30.Айғабылов А. Кейбір сөз сырлары. // Қазақстан мектебі. 1981, №3. 71-74 б.
31.Бектұров Ш. Сөз төркіні. // Қазақстан мектебі. 1962, №7, 42-48 б.
32.Жидебаев К. Кейбір атаулардың этимологиясы. // Қазақстан мектебі. 1984, №3. 72-74 б.
33.Жексенбаев Т. Қазақ тілінің некеге байланысты лексикасы. // Жалын, 1976, №4. 149-153 б.
34.Құрышжанов Ә. Көнерген сөздер жайында. // Қазақстан мектебі. 1984. -40-57 б.
35.Құрышжанов Ә. Сөз төркініне үңілсек. // Білім және еңбек. 1985. №6. -9-14 б.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.2 Абай лексикасындағы тақырыптық топтар
(дін, экономика, салт
т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 21
2. М.Әуезов Абай жолы романындағы әдет-ғұрыпқа қатысты
келген лексика
тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 35
2.1 Роман тіліндегі тұрмыс-салтқа байланысты сөздер мен
сөз
тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Жекелеген ақын немесе халыққа танымал жазушы болсын сол қаламгер тілі
арқылы сол заманғы халық тіліне түрлі лингвистикалық талдаулар жасауға
болады. Сондықтан М.Әуезовтің Абай жолы романындағы Абай сынды ұлы ақын
қолданған немесе шығарма тіліндегі кездесеін әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа
байланысты сөздерге талдау жасау – Абай өмір сүрген жылдардағы бүкіл қазақ
халқының лексикалық байлығына лингвистикалық талдау жасау деген сөз.
Тақырып осы мәселесімен өзекті болмақ.
Зерттеу нысаны. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында қолданылған
әдет-ғұрып, салт-дәстүр лексикасы.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі. Лексика және стилистика салалары.
Қажетті жағдайда кейбір лексикалық құралымдарын анықтау барысында
грамматикалық талдаулар да сөз етілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Абай жолы романы арқылы ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап халық тіліндегі салт-дәстүр және әдет-ғұрыптар
лексикасына лингвистикалық талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында
кездесетін әдет-ғұрып, салт дәстүрлерге байланысты тілдік деректерді
жинақтау. Жиналған дереккөздерге лексикалық тұрғыда талдау жасау. Ол үшін
алдымен мына секілді міндеттерді де шешу қажет. Абай жолы роман-эпопея –
қазақ халқының әдеби тілінің жаңа белесі екендігін анықтау. Роман-эпопея
лексикасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы халқымыздың салт-дәстүр және
әдет-ғұрып секілді белсенді қолданыстағы лексикалық қордың жинақталған көзі
екендігін көрсете білу. Осы міндеттерді шешу нәтижесінде қазақ халқының ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырлар аралықтарындағы бүкіл өмір
тіршілігін, рухани әрі мәдени өмірінен нақты мысалдар көмегімен мағлұматтар
беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында өмір сүрген ұлы ақын Абай және ақынның өмір жолына
арналған Абай жолы шығарма тілінің өзіндік ерекшелігін ашу барысында
қазіргі таңда қолданылып жүрген жалпы лексикалық құрам мен қорда салыстыру
әдісі арқылы ерекшелігін анықтауға тырыстық. Осы салыстыру және тарихи
салыстырма әдісі нәтижесі негізінде дипломдық жұысымыздың мақсатына жетуге
болады деген тұжырымға келдік. Нәтижесінде дипломдық жұмыс салыстыру және
тарихи салыстыру әдісімен орындалды. Жұмыс барысында қазіргі қазақ тілінің
лексикалық, семасиологиялық теориялық негіздерін басшылыққа алдық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. М.Әуезовтің Абай жолы романы
нәтижесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының
тіліндегі лексика саласында кездесетін теориялық мәселелер көтерілді.
Әсіресе сөз семантикасы, сөздің тура, ауыспалы мағыналарына қатысты
теориялық қағидалар сөз етілді. Сонымен бірге ауыс мағына нәтижесінен
дүниеге келген теңеу, метонимия, метафора, эпитет т.б. толып жатқан
терминдердің қолданысына лингвистикалық талдамалар жасалынды. Жұмыс
нәтижесі филология факультеттері бар оқу орындарында, жоғары оқу орындары
мен колледждерде, мектепте немесе жалпы оқырмандар практика жүзінде
қолдануларына болады. Абай жолы романын лингвистикалық жүргізілген
талдауларымызда ақын шығармаларына арналған көмекші құралдарда, оқу-
әдістемелік нұсқауларда қолдануларына болады.
Жұмысқа жалпы сипаттама, ойға шолу, нұсқау.
Тiлдегi бүкіл өзгерiстер, белгiлi бiр тiлдiк құбылыстың жоғaлып, екiншi
бiреyiнiң туыс, жандана бастауы ешбiр себепсiз болмайды. Тiлде тарихи,
тiлдiк құбылыстарды тудырған, не оның, қалыптасу кезеңiнде басқа тiлдiк
құбылыстармен қандай қарама-қатынаста болды дегендердi де aнықтау қажет.
Тiл ғылыми тілдік зерттеудің теориясы мен практикасына негiзсiздiктен,
үздiксiз өзгерiсте болады. Өзгерудің өзi - даму, демек тiлдер де дамып
отырады. Тiлдердің дамуы жөнінде профессор Н.А.Баскаков ecкipгeн сөздер мен
оның мағыналарының сөздiк құрамынан бiрден-бiр мезгiлде шығып қалмайтынын
айта келiп, ондай сөздердің бүтiндей бiр лексиканың актив тобынан пассив
тобына, өнiмдi тобынан өнiмсiз тобына, одан сирек қолданылатын тобына
өтетінін, соңында барып тілімізден мүлдем шығып қалатынын атап көрсетеді
[1, 29-б.].
Мәселен, қазақ. әдебиетiнің өсуі, ұлттық әдеби тілі жалпы ұлттық тiлдің
саяси, әдеби шығармалар арқылы қалыптасқан, сұрыпталған, дамыған түрі.
Әдеби тiлiмiз бiрыңғай емлеліқ лексикалық, морфологиялық, синтаксистiк және
стильдiк жақтан өрісі кеңейiп, өңделе түсуде. Халықтың қоғамдық өмiрiндегi
сан алуан өзгерiстер тiлдің лексикасына да әcepiн тигiзбей қойған жоқ.
“Қaзақ халқының көне заманнан берi қарай өзімен қоса жасасып келе жатқан
бай сөздiк құрамы бар. Бұлар халқымыздың басынан кешкен бүкіл өмiрiнің,
шаруашылығымен кәсiбiнің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының пәк
айнасы, кyәci деп бiлемiз. Сөз байлығы ұрпақтан ұрпаққа өтiп, бiрден-бiрге
жоғалмай сақталып келедi. Сөз - өте күрделi құбылыс” [2, 15-б.].
Тiлдің қаншалықты дамып жетiлетiндiгi сөздiк құрамдағы сөздердің санымен
де, мәнімен де, көп мағыналығымен де өлшенедi. Сөздiк неғұрлым бай болса,
тiлi де соншалықты дамыған болады. Бүгiнгi қазақ тiлi сөз байлығы жағынан
бiрқалыпты дамыған озат жас тiлдердiң қатарына жатады.
Тiл адам баласының қол жеткен табыстарын сөздер арқылы көрсетедi. Әрбiр
тiлдің құрамындағы сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын,
оның саяси, әлеуметтік өмірін, тұрмыс-салтын, күнкөріс тіршілігін, мәдени-
рухани өмірін, бүкiл экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады.
Тiлдегi сөз байлығында бiздің барлық бiлген бiлiмiмiз, ойымыз, идеямыз,
ұғымымыз сақталған.
Сөз - тiлдің ең маңызды, ең басты категориясы. “Тiл құpылымының ең бiр
өрісі кең, бай саласы оның лексикасы, яғни сөздiк құpылысы. Тiлдегi сөз
әрқилы, әр жүйелi. Сөз атаулының барлығы бiрдей тiлмен бiрге туып, бiрге
өмip сүрiп отырмайды. Бiр қатар сөздер тiлге жаңадан туып қосылса, екiншi
бiр сөздер ескiрiп, қолданудан шығып жатады. Лексикамызда өте көне
дәуірлерден бастап-aқ тiлмен бiрге жасасып келген байырғы сөздер де, жүре
келе пайда болған туынды сөздер де, басқа халықтармен араласып-құpаласу
нәтижесінде ауысқан сөздер де кездесе бередi. Бұлардың көпшiлiгi үйреншiктi
күнбе-күн қолданылып жүрген сөздер болғандықтан еш уақытта қайсысы, қайдан
шыққан деп ойламаймыз да. Кейде ойлансақ та, оп-оңай бiле бермеймiз.
Өйткенi, ол сөздердің сырын бiлу, тарихын ашу, көп зерттеуді керек етеді,
- дейді ғалым [3, 93-б.].
Қазақ лексикалогиясы - қазақ тiл бiлiмiнің кейiнгi 30-35 жылдарында
қолға алынған ең жас саласы. Солай бола тұрса да, бұл да бiрсыпыра жұмыстар
жасалды. Лексикалогия саласында зерттеулер 60-70 жылдары дамыды. Бұл
саладағы ең бiр маңызды еңбек I.Кеңесбаев пен F.Мұсабаевтың “Қазiргi қазақ
тiлi” атты кiтабы болып табылады. Және оның толықтырылып орысшаға аударылып
шыққан “Лексика современного языка” варианты құнды. Осы еңбектің негiзiнде
F.Мұсабаев 1960 жылы докторлық диссертаңия қорғады. К.Ахановтың “Қазақ тiлi
лексикасының мәселелерi” (1955 ж.) деген еңбегi жарық көрдi. Автордың
ocындaғы айтылған пiкiрлерi кейiнгi шыққан “Тiл бiлiмге кiрicпе” деген
оқулығына да ендi.
Лексикалогия саласында көрнектi монографиялық еңбектер жазған
Ә.Болғанбаев. Оның “Қазақ тiлiндегi зат есiмдiк синонимдер” (1957), “Қазақ
тiлiндегi синонимдер” (1970), “Қазақ тілі лексикалогиясы” (1979) атты
еңбектерi жарық көрді. Лексикалогия саласына арналған бұлардан да басқа
бiрнеше еңбектер бар. Олар Р.Барлыбаевтың “Сөздер мағынасының ұлғаюы мен
таралуына” арналған кандидаттық диссертациясы (1968), Т.Қордабаевтың “Сөз
және оның мағынасы”, “Тiлдің структуралық элементтерi”, С.Садықовтың
“Сөздердің көп арналған мaғынaсынa” еңбегі, Х.Мусиннің “Қазақ тiлiнің
антонимiне” (1970) арналған кандидаттық диссертаңиялары жатады.
М.Белбаеваның “Қазiргi қазақ тiлi лексикалогиясы” (1970), К.Ахановтың
“Қaзақ тiлiндегi омонимдер”, Ш.Мұхамеджановтың “Қазақ тіліндегі сөз
мағыналарының метафоралық өмiрлерi” (1968) атты кандидаттық диссертаңиялары
бар.
Лексикамыздың құрамын анықтай түсу, онда қандай кіpмe сөздердің бар
екендiгi олардың мәндерi деген сұраққа жауап бола аларлық та еңбектер жарық
көрдi. Оған Н.Оңдасыновтың, Л.Рүстемовтың, Е.Бекмұхановтың қазақ тiлiнің
лексикасының құрамындағы араб, парсы сөздерiн айқындайтын еңбектерiн атауға
болады.
Тiлiмiздің құрамындағы диалектік кәсiби лексикаларды aнықтаудa да,
ондағы жаңа, көне сөздердi айқындауға да бiршама жұмыстар iстелдi. Бұған
Т.Айдаровтың Өзбекстандағы қазақтар тiлi лексикасындағы ерекшеліктер,
Ж.Досқараев пен Р.Мұсабаевтың Қазақ тiлiнің жергiлiктi ерекшеліктерi (І,
ІІ кiтап, 1950) деген еңбектерiн атауға болады. Ш.Бәйтiкованың Қазақ
тiлiндегi неологизмдерге арналған диссертаңиясы 20-30 жылдардағы тілімізге
енген жаңа сөздерді талдауға құрылған. А.Махмұтованың Қазақ тiлiндегi
архаизм мен историзм (1961) деген кандидаттық диссертаңиясы көнерген
сөздерді, олардың стильдiк қолданысын талдауға арналған. Кейiнгi жылдары аз
да болса лексикамызда стилистикалық тұрғыдан зерттеген еңбектер де
баршылық. Оған жоғары оқу орындарына арналған Қазақ тiлiнің стилистикасы
(Манасбаев, Жампейiсов) атты оқулықты атауға болады. Сонымен бiрге
стилистикаға байланысты М.Жақыпбеков пен А.Сәрсенбаевтің “Қазақ тiлiндегi
мақал-мәтелдердің, фразеологизмдердің көркем әдебиеттің қолданысы
жөніндегi еңбектері дәлелдi болады.
Тiл деректерiн зерттеу және оларды бiлу тарихқа қатысты дәстүрлi
проблемаларды танып бiлуге көмeктeceдi. Ол проблемалардың белгiлi бiр
халықтың тeгi, оның пайда болуы, халықтың дамуының әр дәуірдегi белгiлi бiр
халықтың басқа халықтарымен байланысы туралы мәселелер қарастырылады.
Өмiрдегi болған құбылыстар мен заттардың бәрi де белгiлi бiр сөздермен
аталады. Атаусыз сөз жоқ, сөз болмаған жерде атау да жоқ. Cондықтaн сөз
тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Әрбiр тiлдің сөздiк құрамындағы
сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын, оның саяси-әлеуметтік
өмірін, тұрмыс-салтын, күн көрic-тiршiлігін, мәдени-рухани өмірін, бүкіл
экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Тiлдегi болып жатқан
өзгерiстер, белгiлi бiр тiлдiк құбылыстардың жоғaлып, екiншi бiреудің туып
жандана бастауы ешбiр себепсiз болмайды.
Талай тарихи кезеңдерi басынан кешiрген Қазақ халқының тiл мәдениетiнде,
оның сөз байлығында терең сырлары бар, қызықты-қызықты құбылыстар бар.
Халықтың нәpi тарихымен құрдас тілінен сол халықтың өмір-тіршілігі, әдет-
ғұрпы, шаруашылық жағдайы, өзге елдермен қарым-қатынасы, саяси, мәдени
дәрежесi аңғарылатыны жұртқа мәлiм. Өмip шындығы тiлдің лексика саласынан
айқын сезiледi. Халықтың белгiлi бiр дәyiрдегi саяси, шаруашылық, мәдени
тiршiлiгi де, адамның iшкi рухани дүниесi де, салты да, тiлдің дыбыс
жүйесiнен де, сөз тұлғасынан, сөйлем құрылысынан кері сөз мағынасынан
айқынырақ бiлiнiп тұр. Белгiлi бiр саяси дәуір болсын, ойын-сауық болсын,
қуану мен ренжу т.б. болсын – мұның қайқайсысы да сөз арқылы, сөздiк ұғым
арқылы бiлiнедi.
Қазақ халқының әpiдeн келе жатқан өзiнше ойын сауығы, дәстүрi, ғұрпы,
салты бар. Бұлар бiр күннің, не бiр жылдың ғана нәтижесi емес, бiрнеше
ғасырдың жиынтығынан келiп туған. Oсыған байланысты тiлiмiзде әдеби норма
болып қалыптасып, бұрын сөздiк қорда бар, тiлдiк қатынас құрамының қызетiн
aтқаpyдa жалпы халықтық сипатта болып, бiрақ, қазіргі кезде сөздік
құрамынан шығып қалған, этимологиялық тарихи шығармаларда ғана бар, өмip
cүpeтін сөздер мен тipкecтepiн құбылыстардың ескiрiп тобына айналып, не
мүлдем қолданудан шығып қалады.
Көнерген сөздер көркем шығармаларда қолданылғанда өткен өмip шындығын
реалистiк тұрғыдан суреттеу және одан белгiлi бiр мағлұмат беруi мақсатында
қолданылады. Тiлiмiздiң сөздiк құрамынан кейбiр сөздердiң көнерiп шығып
қалуы, ал кейбiр жаңа ұғымдарды бiлдiретiн жаңа сөздердiң туып отыруы
халқымыздың өмір-тіршілігімен, өндірісімен, шаруашылығымен тiкелей
байланысты. Сондықтан тіліміздегі сан алуан сөздерді (көнерiп шығып жатқан
немесе жаңадан туып жатқан) халқымыздың басынан кешiрген өмірі мен
мәдениетiнiң, шаруашылығының айғағы деуге болады. Мысалы, мына төмендeгi .
мысалдар өмip тiршiлiгiнен хабар бередi.
Сен бұзау терісі шөмшiксiң.
Мен өгiз терісі талыспын
(Бұхар жырау)
Бұхарда қолданылған шөмшiк және талыс деген сөздер - қазіргi
тiлiмiзде қолданылудан қалған ұмытылған сөздер. Талыс eтiкшiнiң eтік
тігетін саймандарын салатын тepi ыдыс. Шөмшек - ерте кезде ата-
бабаларымыздың қымыз, айран құйып сақтайтын мал терісінeн iстелген ыдысы.
Eкeyi де – мал терісінeн істелeтін ыдыс-жабдықтар. Бұлар қазіргі
лексикалық нормамыздың тұрғысынан қарағанда, Қазақтың әдеби тiлiнде
архаизмге жататын көнерген немесе бұл күнде пассивтенген сөздер.
Қазiр тiлiмiзде көнерген сөздер ecкi заман жайын, көне әдет-ғұpып, ecкi
қоғамның өмірінeн хабар беру үшін қолданылады.
Қазақ тiлiнің лексикалық құрамын сипаттайтын бiр белгi сол кезеңдегi
халықтың жайынан хабар берiп, қазiрде архаизм, историзм категорияларына
жататын бiрсыпыра саяси-әлеуметтiк терминдер мен жеке сөздердің өздерінің
тура нормативтік мағынасында актив қолданылатындығы. Ертеде қазақ қоғамының
әлеуметтiк топтарын атайтын хан, ханзада, қараша, ақсүйек құл, күң, кедей,
сорлы., батыр, бек сөздерi сол кездегi көркем әдебиет тiлiнен берiк орын
алған. Сонымен қатар бұлар лексикалық норманны танытады. Мұндары хан сөзi
сол кездегi билiк иесi елге үстемдiк жүргiзүшi адамды бiлдiрсе, соған
қарама-қарсы әлеуметгiк топ - бұқара, көпшiлік ecкi бай ауылдың әлді,
мықты, жуандардың, атқамiнерлердің төңiрегiндегi кедей-кепшiктер қара,
қараша, халық деген атаулармен берiлген. Қара сөзi тeгiндe ақсүйек сөзiне
антоним ретiнде жиiрек қолданылған. Мысалы:
Ақсүйектi қор тұтқан,
Қараны онан зор тұтқан
(Бұхар).
Ал, қалған жағдайда көбiнесе бұл кезде актив термин болған. Бұл хан
сөзiнің антонимін толық аңғартады. Мысалы:
Ханның жақсы болғаны –
Қарашаның елдiгi.
Уақытыңыз толғанда
Қараша қашар қасыңнан
(Бұхар).
Eндігі бiр сол кезеңдегi қазақ халқы тұрмысына көп жаңалықтар әкелген
құбылыс - бұл сауда. Сондықтан ол жаңалықтардың бiраз атаулары да сөздiк
құрамын толықтырғаны аян. Қазақ даласына сауда-саттық пен егiншiлiк кәсiбi
жандана түскенмен, сол тұстағы әдеби тiлде осы салаға қатысты жеке сөздер
мен сөз тipкecтepi сирек ұшырайды. Мысалы, саудагер, базар т.б. Бұл тұста
акшаға, әралуан өлшемдерге, сауда-саттық бұйымдарына байланысты сөздер
халықтың сөйлеу тiлiнде орын алған .
Өткен ғасырдағы қазақ қоғамының экономикалық өмiрiндегi жаңалықтың
халықты қанаудың одан әpi күшейiп, жаңа түрлерiнің шығуы болды. Мысалы,
сауып, жүн беру, ат майын беру - малы жоқ кедейлерге уақытша пайдалануға
мал беру арқылы оларды байлардың қанауы, ортақ ортақтасу - күш-көлiк пен
құрал-сайман - байдiкi, жұмыс-еңбек - кедейдiкi, лау, лаушы, лауға аталу,
ат жолдау - келген адамды бiр ауылдан екінші ауылға жеткiзiп тастайтын күш
– көлік оны айдаушы.
Сондай-ақ ресми алымсалық системасы пайда болды: ... түтін салығы- әрбiр
үйден алынатын салық; зекет - ислам дiнi бойынша жыл аяғында, жазғытұрым
қожа, молда, жуандардың халықтың мал мөлшеріне салатын салығы, үлесі және
қара шығын, бедерлi қағаз салықтары.
Қоғамдық өмірдің, экономикалық жағдайдың ілгерлеп дамуына байланысты
халықтың тұрмыс-тiршiлiгi, әдет-ғұpып, салт-санасы, дүниеге көзқарасы т.б.
өзгерiп отырады. Бiр заманда туып, бертiн келе көп уақыт бойына
қалыптасқан, белгiлi жүйеге түскен, дағдыға айналған тұрмыс-тiршiлік, әдет-
ғұpып, салт-санасы алғашқы мазмұнын бiртiндеп жоғалта бастайды. Бұлардың
орнына қоғамдық-таптық тiлек-жағдайына сәйкес жаңа мазмұн, түр туады.
Кейбiреулерi ұзақ уақыт өміp сүреді, ал кейбiреулерi сөздiк құрамынан
мүлдем шығып қалады. Мысалы, қарындас сөзi күнi бүгiнге дейiн eкi мағынада
қолданылады. Осы күнгi әдеби және актив мағынасы ер адамның жасы кiшi әйел
жынысты туысқаны және жалпы әр дамға байланысты aйтылғандағы жасы кiшi
әйелдің aтayы. Ал epтepeктeгi қазақ әдеби тілінде бұл туысқан ағайын
мағынасында қолданылған көpiнeдi. Асан қайғының: Ол күнде қарындастан
қайырым кетер, - дегенiнде де, Шалкиiздің:
Жайыңды бiлген қaрындас.
Ол қарындас өзi жолдас –
дегенiнде де бұл сөз әйел жынысты адам туралы емес, жалпы туысқан, жақын
туралы. Бұл сөздің осы мағынасы қазақ мақалдарында да сақталған
Ауру тастан, дау қарындастан.
Жау қaрындaс болса да,
Мал қарындас емес.
Қарындас сөзiнің бұл мағынасы қазақ әдеби тілінде ұзақ уақыт бойы
сақталып келгенi Махамбет тiлiнен де көрiнедi. Мысалы:
Қаумалаған қарындас,
Қaзақта бар да менде жоқ.
Сонымен бiрге, М.Әуезовтiң Абай жолы романынан да кездестіреміз.
Шырағым, Абай қарындасқа қайырымы бар бала деп естушi ек. Сондықтан кеп
отырмын. Болмаса ана Тәкежандай десем, келмес ек.
Қазіргі кезеңде қарындас сөзінің әдеби тіліміздегі мағынасы тарылған
еркек кіндікке айтылмайды. Яғни, әр адамның өзiнен кiшi бiрге туған әйел
туысы дегендi бiлдiредi.
Сөйтiп, сөздiк қор мен сөздiк құрам - белгiлi бiр ұлттық жалпыға бiрдей
тұтас тiлiнің лексикасының тарихи eкi жағы, тарихи eкi қабаты. Тiлдің сөз
байлығы жағынан да, сана жағынан да барлық заманда бiрдей болмайды.
Қазiргi қазақ тiлiндегi қолданылатын сөздердің саны сөздiк қордан
әлдекайда мол, сапасы, яғни мағыналық шеңберi, түpi әлдекайда кең, бай.
Тiлдің сөздiк құрамы ылғи өзгерiп, байып отырады. Олай болса, лексиканың
белгiлi де дәуіріндегі сандық сапалық қалпы сөздiк құрам болады.
Қазiр қазақ тiлiнің сөздiк құрамы революциядан бұрынғы сөздiк құрамынан
әлдекайда нәрлi. Ол байлық тек қазiр қолданылатын сөздердің шеңберiнің
кеңдiгiнде, мағыналық түрінің әр алуан екендігінде.
Революциядан бұрынғы, әcipece Абай, Ыбырай дәуіріндегі қазақ тiлiнің
сөздiк құрамындары сөздер мағына жағынан тек мал шаруашылығына, әдет-ғұpып,
тұрмыс-салтқа, аздап жер кәсiбiне, одан кейiн жаратылыс құбылыстарына,
кейде сауда-сатыққа байланысты теңеулi болғандығы айқын.
Бiздің диплом жұмысымыздың мақсаты М.Әуезовтің Абай жолы романындағы
әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа байланысты лексиканың жалпы сапасын анықтап,
олардың қолданылу шеңберiн, мағыналық түpiн және уақыт талабына сай көнеру,
жаңару ерекшеліктерiн анықтау.
Қазiргi тiлiмiздегi қолданылу ерекшеліктерiн, оған қоса әдеби тiлiмiздi
дамытудағы эпопеяның атқаратын рөлінің зор екендігін айту.
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы әсері
Өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақтың өлең сөзінің көп жайты Абайдың
талабы мен талғамының деңгейіне келмей қалғанымен жеке ақын-жыраулардың
тілін місе тұта алмаған жайы болғанымен, өзі көп тетігін қайта бұрап, көп
кетігін жаңадан қалағанымен, Абай қазақ поэзиясының жасалу және даму
заңдылықтары мен шарттарына мойьн сұнбай кетпеді. Өйткені бұл - көркем сөз
дамуынын объективті заңдарының бірі: Ақын өзінен бұрынғы қаламдастарын
жоққа шығаруы, олардың мұрасын көзге ілмеуі мүмкін, бірақ жалпы тілдің
және поэзия тілінің заңдылықтарын ешқашан аттап өте алмайды [4, 41-б.].
Абай буын саны жағынан өлеңнің өзіне дейін болмаған жаңа түрін
жазғанмен, сайып келгенде, олардың барлығы да силлабикалық (буын санына
қарай) құрылыс заңдылығына бағынады, өйткені қазақ өлеңінің жасалу табиғаты
силлабикалық. Абай өлеңінің тармақ саны мен ұйқасуына небір алуан жаңа
түрлерін ұсынғанымен, сайып келгенде, олар енді ұйқасқа құру шартына
бағынады, өйткені соңғы дәуірлердегі қазақ өлеңінің негізгі белгісі
аллитерация емес, ұйқастыру [5, 23-б.]. Зерттеушілер жалғыз қазақ емес,
Кіші Азия, Кавказ, Орта Азия, Еділ бойын мекен ететін түркі халықтарының
поэзиясындағы ырғақтық құрылыстың соңғы дәуірлердегі басты құралы ұйқас
екендігін де көрсетеді [6, 151-б.]. Абай да осы заңдылықты аттап кетпейді.
Қазақ өлеңі бұрын білмеген теңеудің, эпитеттің, метафораның жаңа
түрлерін Абай поэзиясында ғана кездестіргенімізбен, олардың қолданылу
принциптері мен жасалу техникасы Абайға дейінгі қазақ өлеңіне де тән
болатын. Бұл шарттан да ақынның аттап өтуі мүмкін емес. Бірақ осылардың
барлығын жетілдіру, түрлендіру, кеңейту, оларға жаңа сапалық белгілер
қосу - ұлы ақынның тіл дамуында айрықша қызмет еткен қаламгердің еңбегі.
Бұл жерде Абай өзіне дейінгі дамыған, халықтың , эстетикалық-рухани
сұранысын сан ғасыр бойы өтеп келген қазақ поэзиясы тілінің жалпы
заңдылықтарын сақтай отырып, қазақ өлең сөзіне орасан көп өзгеріс-
жаңалықтар енгізді деп кесіп айтуға болады.
Абайдың қазақ поэзиясы тіліне қосқан үлесі, істеген еңбегі, енгізген
жаңалықтары ретінде мына тақырыптарды көрсетіп, оларды жеке-жеке талдаған
жөн:
поэзия тіліне қаламгер қолтаңбасын салу дәстүрі, яғни шығармашылық
(творчестволық) контекст дегеннің Абайда айқын көрінуі;
өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер;
айқындық пен дәлдік;
фразеология саласындағы жаңалықтар мен өзгерістер;
жеке сөздерді таңдап, талғап жұмсау, оларды поэтизмге айналдыру;
6) өлеңнің синтаксистік-композициялық құрылысына енген өзгерістер, -
деп көрсетеді Р.Сыздық [7, 250-б.].
Бірінші. Абайда өз колтаңбасының (шығармашылық контекстің) айқын
көрінуі. Абай, Пушкин сияқты, әдебиеттің, яғни өлеңнің іші "поэтикалық
ойға" - "идеяға" толы болуына күш салды. Ойға, мазмұнға құрылған өлең сол
ойды дәл, әсерлі етіп беретін амал-тәсілдерді іздеттірді. Сондықтан да
Абайда өлең мазмұнын, ақынның айтпақ идеясын білдіретін элементтердің
айқындала, көріне түсуі басым, яғни Абайдан "шығармашылық контексті" көре
аламыз. Шығармашылық контекс дегеніміз жазушының көркемдік-бейнелеуші түр-
тұрпатын тікелей көрсететін тілдік фактілер жүйесі [8, 226-б.] болса, бұл
тұрғыдан келгенде, Абайдың тілі өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақ көркем
сөзі тілінен ерекшеленіп тұрады.
Абайдың өз қолтаңбасын сипаттайтын мынадай тілдік фактілерді көрсетуге
болады:
1) Абай қаламына бір ұғымды (объектіні) әр алуан тұрғыдан айқындау, ол
үшін дәстүрлі эпитеттерді де, жаңаларын да пайдалану тән. Мысалы, ет жүрек,
жау жүрек, ит жүрек, ыстық жүрек, ауру жүрек дегендерінде кәнігі тұрақты
эпитеттерді жұмсаса, асау жүрек, асыл жүрек, сұм жүрек, мұз жүрек, жылы
жүрек,үрпейген жүрек, қырық жамау жүрек дегендерінде жаңа белгілерді, тосын
эпитеттерді келтіреді. Абай тіліндегі тың эпитеттер - бір жағынан, ауыспалы
мағынада келтірілген образды сөздер. Мысалы, сүтпен енген надандық, аума-
төкпе заман, қырмызы қызыл жібек бозбала, нұрлы сөз, нұрлы ақыл
дегендердегі анықтауыштар өздері қатысты нәрселердің (надандық, сөз, ақыл)
бойларына тән сындары емес, ауыспалы мәнде бейнеленген сөздер. Ал, екінші
жағынан, Абай қолданған эпитеттердің көпшілігі заттың, нәрсенің, құбылыстың
тікелей сыр-сипатын көрсететін нақты сындар болып келеді: ыңғайлы ықшам
киім, күркіреп жатқан өзен, шұрқырап жатқан жылқы, түсі суық сұр бұлт,
дымқыл тұман, жарық ай, желсіз түн.
Бір объектіні әр қырынан анықтау арқылы Абай сөздің метафоралық
қызметін ұлғайтады, олардың тіркесу мүмкіншілігін кеңейтеді.
2) Абайдың өзіне тән қолтаңбасын танытатын белгілердің және бірі -
экспрессивтік бояуы күшті, модальдық реңкі бар сөздерді образ үшін шебер
пайдалануы. Мысалы, өз замандастары - болыс пен пысықтар бар ма, "әсемсіп,
сәнсіген" кербез, керімдер бар ма, "бойы былғаң, сөзі жылмаң" ауылдастары
бар ма, "салақ, олақ" "Масақбайдың қатындары" бар ма - осылардың баршасының
образын дәл, әсерлі етіп беру үшін жағымсыз қимылды білдіретін етістіктерді
қолданады және бір ерекшелігі - оларды көбінесе өткен шақ көсемше
тұлғасында пайдаланады. Мысалы, бір ғана "Болыс болдым, мінекей" деген
өлеңінде Абай болыс, шабарман, пысықтардың портретін жасау үшін далпылдап,
жалпылдап, барқылдап, бартылдап, шаңқылдап, аңқылдап, тарпылдап, қарқылдап,
шартылдап, тарпылдап, лепілдеп, дікілдеп, өкімдеп, күпілдеп, шыбындап,
жымыңдап деген жағымсыз бейнелі етістіктерді келтіреді. Бұлардан басқа да
осы өлеңде ақын бейтарап мағыналы беру сөзін емес, тығындау етістігін алса,
ол әлдеқайда бейнелі: соңғы сөзде жалпы "беру" семантикасымен бірге, толып
жатқан қосымша реңктер бар. Бұл - бар малын елге құр бере салу емес, берген
үстіне беру, алушының еркіне қоймай беру, әрине, қалтқысыз беру емес,
"еруліге қарулы барын" есте тұтып беру т.т. Сондай-ақ "сияз бар десе"
болыстың жүрегі құр лүпілдемейді (лүпілдеу сөзі қалыпты күйді білдірер
еді), суылдайды.
"Байлар жүр жиған малын қорғалатып" деген 18 жолдық шағын бір ғана
өлеңінде қолданған қорғалатып, құдай атып, бұтып-шатып, есіріп, ісіп-кеуіп,
қабарып, ырылдатып, құдай қалжыратып сияқты бір топ етістіктің барлығының
дерлік мағынасында эмоциялық бояу бар. Тегі, етістіктердің өткен шақ
көсемше тұлғасы қазақ әдеби тілінде белгілі бір поэтикалық міндетті өтейтін
құрал ретінде қалыптасқан деуге болады [9, 48-б.].
Образды сөздерді Абай тек етістік тобынан емес, өзге сөз таптарынан да
алып пайдаланады. Ол қыртың, тыртың, байғұс қылпың, қу борбай, сымпыс шолақ
деген сындық мағынадағы сөздерді да жатсынбайды, тіпті орайы келіп
кеткенде, образды одан сайын күшейте түсу үшін, кезінде Құдайберген Жұбанов
көрсеткендей, анау-мынау тұрпайы сөздерден де (қаншық, ойнас, кұйлеу,
мақтанның к..і көрінді, болыстың к... шөмейді деген сияқты) қашпайды. Бүкіл
поэзиясы жалғыз көңіл күйі лирикасы емес, өзге де жанрларды қамтитын
Абайдай ақынның тілінде тұрпайы элементтердің болуы қаламгердің
талғамсыздығынан кеткен ақау деп емес, шығарманың экспрессиясы үшін
қолданылған амалдар жүйесінің талабы деп тану қажет.
Қазақ поэзиясы бұл тәрізді стильдік мөні бар элементтерді бұрыннан да
образ үшін пайдалануды білген. Бірақ бұл бұрын әр тұста бір үшырасатын факт
болса, Абай оны жүйелі түрде жиі пайдаланып, әрі өз қадамына тән, әрі қазақ
поэзиясы үшін ұтымды тәсілдердің біріне айналдырған.
3) Кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдерді жандандырып, жиі қолдануы да,
біздің байқауымызша, Абайдың өз қолтаңбасын танытатын белгілердін бірі бола
алады. Мысалы, оның өлеңдерінде кісімсу, батырсу, еркесу тәрізді -сы
жұрнағы арқылы жасалған сөздер көзге түседі. Бұл тәсілмен Абай жеке
сөздерді ғана емес, жер тәңірісу, қалжыңбассу, еңбегі жоқ еркесу сияқты
жаңа тіркестерді де жасайды. Мұның себебін ақын шығармаларының мазмұнынан,
дәлірек айтсақ, оның ар-ұждан жөніндегі көзқарасынан іздеу керек. Бұл
жұрнақ адам өзін біреуге не бір нәрсеге теңеп, балап айтумен немесе
бірдеңені істеген я істемеген етіп көрсетумен байланысты көлгірсу мәнін
береді, сондықтан Абай "сөзуар, білгіш, закөншік, көргіштер", "малдан басқа
мұңы жоқтар", "тобықты молыққан пысықтар" сияқты замандастарының
көлгірсіген, әсемсіп, сәнсіген, өтірік қайраттысып, қамқорсыған бейнесін
беру үшін осы жұрнақты қалайды, оны активтендіріп, өз қолтаңбасының біріне
айналдырады.
Әрине, Абайға дейінгі немесе онымен тұстас ақындардың ешқайсысының
өзіндік беті (қолтаңбасы) мүлде болған жоқ деген тұжырым айтуға болмайды,
бірақ ешбірі де дәл Абайдай өз қаламын, өзінің сөз қолданыс мәнерін көрсете
алған жоқ. Мұрасы едәуір мол сақталған Бұхар жырауды алсақ, "мынау Бұхардың
қолы" деп тап басып, дәл телитін белгі көп емес. Бұхардың өзі сүйіп,
стильдік жүк артып, Абайша жүйелі түрде қолданған элементтері өте аз.
Бұхардың сөз саптауы - өзіне дейінгі есімі сақталған-сақталмаған жыраулар
мектебінің жақсы үлгісі.
Қазақ поэзиясында сөз мәнері, стилі өзгелерден бөлекше танылатын
"өзіндік қаламының ізі" едәуір айқын сезілетін Махамбетте де Абайдай үлес
жоқ. Махамбеттің өзіндігі ("контексі") тілінен гөрі, өлеңдерінің
мазмұнынан, идеясынан байқалатын тәрізді Абайдың дәл алдында өткендерден
ақындық қуаты да, ізденісі де өзгелерден биік тұрған Дулат біршама
ерекшеленеді, онда әудем жерден "дулаттықты" көрсететін тілдік белгілер аз
емес, бірақ ол да Абайға шендесе алмайды. Демек, Абайдың поэзия тілі үшін
сіңірген еңбегінің бірі - қаламгерлік даралықты, яғни өз қолтаңбасын айқын
көрсетуі деп түюге болады, - дейді Р.Сыздық [7, 252-б.].
Екінші. Абай шығармашылығы арқылы қазақ көркем сөзінің лексикалық
құрамына өзгеріс енді. Ол өзгерісті туғызған екі нәрсе: бірі - ақын
жырлаған тақырыптар мен шығармаларының жанрлық құрылысы, екіншісі - жаңа
образдар іздеу. Поэзия тілінің лексикалық құрамы оның мазмұны (тақырыбы)
мен айтпақ идеясына тікелей байланысты болатындығы мәлім. Дегенмен соның
өзінде де өлеңге қатыстырылатын сөздерді поэтизмге айналдыру - ол жеке
ақынның ісі. Ал лексикалық поэтизм дегеніміз - белгілі бір кезеңдегі поэзия
тілінде пайда болған немесе іріктеліп шыққан сөздер мен тіркестер
(обороттар) [10, 5-б.] яғни өлеңнің көркемдік, талабын өтеу үшін
қалыптасқан элементтер.
Абай, ең алдымен, қазақ поэзиясының тіліне бұрын көп ұшыраспайтын
лексикалық топтарды қатыстырды. Оның басты тақырыбының бірі - адам, адамның
моральдық бет-бейнесі, сыртқы портреті, іс-әректі. Бұл тақырыптарды Абай
бұрынғы ақын-жыраулардың жалпы түрде өсиет-ақыл айтуы сияқты сипатта емес,
нақты заттың немесе әр қимыл-әрекеттің өзін бөлшектеп суреттеу түрінде, әр
мінез-қылықтың өзін дәл атау түрінде жырлайды. Сондықтан адамның
психологиялық күйін білдіретін сөздерді өлең тіліне молынан енгізеді.
Мысалы, сүйіскен жастардың бір-бірімен кездескен кездегі ішкі көңіл
күйлерін дәл беру үшін бұрыннан жиі қолданылатын жүрегі лүпілдеу, буыны
босау, жүрегі елжіреу, тон шымырлау, жүрек балқу, ләззат алу, сағыну
тәрізді тіркестермен қатар, суыну, ысыну, елең қағу, бос шошу, қызару,
сұрлану деген сияқты жай-күй атауларын пайдаланады.
Жалпы Абай өлеңдері тілінде адамды әр алуан жақтан бейнелейтін
етістіктердің оте көп екенін атап айтуға болады. Ақын тіпті көктем тәрізді
табиғат құбылысын суреттегенде де, оны адам бейнесінде бергендіктен
(персонификация әдісін қолданғандықтан), күннің көзі елжірейді, гүл мен
ағаш майысып қарайды, су бұлаңдап ағады, жер иіп емізеді, күн қырындайды,
жер күлімдейді т.т.
Әсіресе жағымсыз замандастарының образын жасауда бұрын поэзия тіліне
көп қатыстырылмайтын бұртақтау, тыртыңдау, арсаңдау, ит көрген ешкі
көздену, ыржыңдау, кірбіңдеу, тізесін созғылау сияқты қимыл атауларын еркін
енгізеді. Бұлар стильдік қызмет атқарып, поэтикалық құралға айналады.
Тек психологиялық ішкі көңіл күйі емес, адамның осы сәттегі сыртқы
бейнесінің суретін оқырманның көз алдына дәл келтіру үшін тамаққа иегі
кіру, сүйеніп тұру, иықтары тиісу, көздері төмендеу, саусағы суыну деген
сяяқты сөздерді молынан жүйелі түрде келтіру қазақ өлеңі үшін тың құбылыс
болды.
Абайда жалпы суреттеме (оқушының көз алдына белгілі бір суретті
елестету) тәсілі күшті берілген. Мұның өзі де - қазақ поэзиясында тың
нәрсе. Осы әдіс өлең тіліне күнделікгі тұрмыс-салтқа байналысты лексика
тобын әкелді. Мысалы, "Күз" деген өлеңінде келтірілген жыртық киім, шуда
жіп, кемік сүйек, сорпа-су, жамау, ыс деген сөздер бұрынғыдай ауыспалы
мағынада емес, тура өз мағыналарында сурет үшін пайдаланылған. Сондай-ақ
"Қараша, желтоқсан мен" деп басталатын өлеңіндегі отын, шекпен, от, қи,
қап, үйген жүк деген тұрмысқа қатысты сөздер қыстыгүнгі қазақ ауылының
нақты суретін беру үшін алынған. Ақын өзінің айтпақ идеясын осындай нақты
сурет арқылы беріп отыр. Бұл әдіс қазақ әдебиеті тілінде соны құбылыс
болса, оның тілдегі көрінісі де жаңа. Өйткені бұрынғы поэзия тіліңне
тұрмыстық лексика өзінің тура мағынасында сирек қолданылатын.
Суреттеме тәсілдің бір түріне көзге елестетіп берілген образдар жатады.
Мысалы, аңға салған құс пен одан қашқан түлкінің суретін көзге елестетіп
беру үшін ақынға қайқаң қағу, сылаң ету, аузын ашып қоқақтау, құйрық-қанат
суылдау сияқты сөздер қажет болған. Сол сияқты наданның намаз оқыған
кездегі суретін көзге елестету үшін құржың-құржың ету, тоңқаңдау деген
тіпті тұрпайы сөздерді алған.
Әрине, Абай қазақ поэзиясына тұрмыс-салт лексикасын молынан енгізгенде,
олардың барлығы тек нақты сурет үшін ғана қолданылған деуге болмайды.
Оларды әр алуан поэтикалық құрал ретінде жұмсауды Абай әрі қарай дамытады.
Мысалы, қырмызы қызыл жібек, оңғақ бұл сөздерінің тура мағынасы тұрмысқа
қажетті бұйым – матаның атын білдіру, ал ақын оларды теңеу үшін
пайдаланған: Қырмызы қызыл жібек бозбалалар, Оңғақ бұлдай былғайды бір дым
тисе.
Қоғамның саяси-экономикалық құрылысына, оқу-білімге, философия мен
дінге қатысты сөздер мен тіркестерді, кейде тіпті терминдерді поэзия тіліне
молынан енгізу Абайдан басталады. Бұған, әрине, ақынның әйтеуір сөздікті
толықтыру ниеті емес, оның шығармашылығының мазмұны мен тақырыбы себепкер
болды. Сөздіктің бұл топтары арқылы Абай өз заманындағы қазақ қоғамын жан-
жақты суреттеумен қатар, оларды да поэтикалық құралға айналдырады. Абай
тіліндегі бай, кедей, болыс, пысық, аларман, қазы сөздері образдық
элементтер ретінде де келеді.
Сөйтіп, қазақ поэзиясы тілінің лексикалық құрамын кеңейту, яғни бұрын
актив қатыстырылмайтын сөздер тобын өлең тіліне енгізу және оларды тура да,
ауыспалы да мағыналарында пайдалану Абайдың әдеби тілге, оның ішінде өлең
тіліне қосқан үлесі, саналы түрде істеген қызметі деп айтута болады.
Үшінші. Абай поэзиясының тіліне айқындық пен дәлдік тән. Дәлдік үшін
өмір шындығына сай образдарды алу - басты шарт. Сондықтан Абай қолданған
образдардың басым бір тобы қазақ халқының көп ғасырлық күн көріс
тіршілігінің негізі - малға байланысты болып келетіндігін көреміз. Еңбексіз
күн көрісті жөн көретін замандастарының жағымсыз портретін беруде: Үш күн
қолың босаса, Бола қалдың бас асау, немесе: Ұрлық пенен қулыққа Байлағанда
кестің бау деп келтірген образдары жылқыға қатысты. Болыстың: Күштілерім
сөз айтса, Бас изеймін шыбындап деуі, алқыны күшті асаулардың ноқтаға басы
керілуі - осылардың баршасы мал өсіру тіршілігінен алынған. Абай
өлеңдерінде күлкіні мәліш саудаға, алыс-берісті асық ұтысқа, бозбаланы
оңғақ бұлға, жапырағынан айрылғаи ағаш-қурайды қайыршы кемпір-шалға баласа,
мұндағы мәліш, сауда, асық ұтыс, оңғақ бұл, қайыршы кемпір-шал - барлығы да
өз тұсындағы қазақ тіршілігіне өте таныс нәрселер.
Суреткер талаптың аты, асау жүрек, жүйрік уақыт, үміттің аты, қу тілмен
қулық сауу тәрізді соны тіркестер жасауда да қазақ оқырманына таныс
образдарды алады. Сонымен қатар Абай образдар жасауда айналадағы болмыс-
тіршіліктің малдан басқа да жақтарын қатыстырады. Өз үйінде өзендей
куркірейді айтса дау десе, өзеннің күркіреуі қазақ оқырманы үшін жат емес,
өмір шындығы. Сөйтіп, шындықтан алынған образдарды келтіру - Абай үшін
поэзия тілін айқын, түсінікті, оқырман көкейіне қонымды ететін тәсілдің
бірі.
Абай өлең сөзінің "іші алтын, сырты күміс" болуын қалағанда, сырттай
әсер беретін әсіре қызыл сөздерден аулақ болуын тілегенде, ол поэзияның
терең (көп) мәнді, аз сөзді болу принципін ұстаған. Сондықтан да болар,
Абайда дәстүрлі эпитеттерден гөрі, сонылары көбірек кездеседі. Қанша әдемі
болса да, кәнігі образдар (тұрақты эпитетті тіркестер) кез келген идеяға,
әсіресе жаңа ойларға сай келе бермей, құр жылтырақ фраза болып шығуы
мүмкін. Мұны ақынның өзі де бірнеше рет ескертіп өтеді. Бірде: (сөзім)
әсіре қызыл емес деп жиренбеңіз десе, енді бірде: өлең деген әр сөздің
(орайлы) жарасымы дейді.
Төртінші. Қазақ поэзиясы тілінің даму барысында Абай енгізген өзгеріс-
жаңалықтардың ең бастысы фразеология саласында болды. Ең алдымен, ол
фразеологияны поэтикалық экспрессияның құралы ретінде жұмсауды күшейтті.
Белгілі бір образды беруде бейнелі тұрақты тіркестер аса бір оңтайлы құрал
екені мәлім. Ақын жас адамның (Әбдірахманның) өнер-білімге ұмтылғанын құр
"талаптанды, ұмтылды" деп қойса, ол сөздердің поэтикалық бояуы "талаптың
мініп тұлпарын" дегенмен шендесе алмас еді. Алғашқы сөздерде хабарлау
(констатация) бар, образ жоқ, соңғы тіркесте бояуы қою поэтикалық образ
бар. Сол сияқты қуатты, қажырлы, күшті деген сөздер мен осы мағынада
берілген қуаты оттай бұрқырау деген тіркестің экспрессиясы бірдей емес.
Поэтикалық жүк арқалауда сөз тіркестерінің арасында айырмашылық бар.
Кез келген тіркес көркем образ жасау міндетін көтере бермейді. Мысалы өмір
сүру, өмір кешу дегендер де фразеологизмдер, бірақ осылар өмір тонын кию,
өмірдің өріне шығу деген абайлық тіркестердің экспрессивтік әсерін бере
алмайды.
Қазақ әдеби тілі образды тіркестерге бұрыннан да бай болатын. Абайға
дейінгі қазақ поэзиясы тілінің өте көркем, күшті дамыған бір белгісін айтар
болсақ, осыны көрсетер едік. Ғасырлар бойы белгілі бір образды ұғымда
қалыптасып, поэтизмге айналған фразеологиялық тіркестер қазақ ақын-
жырауларының бірден-бір мықты құралы болып келді. Бұл амалды Абай да берік
ұстайды. Аузымен орақ ору, құлын-тайдай айқасу, алты бақан ала ауыз болу,
малына шылбыр беру, басқа шауып, төске әрлеу, қарағайды талға жалғау
тәрізді өте образды тұрақты тіркестерді Абай да еркін пайдаланады. Мұндай
дәстүрлі тіркестерді өзге сөздермен және қосақтап, олардың экспрессивтік
бояуын тіпті қоюлатып жібереді. Іспен емес, құрғақ сөзбен көрінетін мылжың,
берекесіз адамның образын беруде аузымен орақ орған деген тіркестің өзі өте
әсерлі, күшті, осыны Абай аузымен орақ орған өңкей қыртың деп үстемелеп,
экспрессивтік өңін одан әрі аша түседі. Сондай-ақ қарағайды талға жалғау
дегеннің мағынасы амалдап сөзімен келгенде, одан сайын әсерлене түседі.
Әрине, Абай күллі фразеологизмді өзгертіп, сөз қосып, сөз алып, "күшейте"
бермейді. Халық тілі қазынасындағы қалыптасқан тұрақты тіркестердің басым
көпшілігін тұлғаларын өзгертпей-ақ өз мағынасында қолданады. Абай
фразеология саласында түбірлі өзгеріс жасады деуге болады. Ол өзгеріс,
біздіңше, үш түрлі сипаттағы іс-әрекеттен тұрады: бірі - перифрастикалық
тіркестерді мол қолдану, екіншісі - жаңа тіркестер жасау, үшіншісі -
бұрынғы тіркестерді өзгертіп қолдану.
Перифраз (немесе перифраза) дегеніміз бір нәрсені немесе құбылысты
соның өзінің бір белгісін көрсетіп атау болса, бұл қай тілде де бар әдіс.
Перифраздар қазақ поэзиясы тілінде Абайға дейін де қолданылып келген
болатын, бірақ ең басты тәсіл емес еді. Ал Абайда бұл - жүйеге айналған,
өнімді құралдың бірі. Абай бұрыннан қалыптасқан перифраздарды да
пайдаланады. Мысалы, әлем, дүние дегенді он сегіз мың ғалам, шартарап деп
атауы, қызды қызыл гүл, қалам қас, піскен алма ден ауыстырып атауы бұрыннан
келе жатқан үлгілер.
Қазақтың байырғы әдеби тілінде өмір мен өлімді перифраздап атау жиірек
кездесетін. Өмірді Абай да сұм жалған, сұм дүние, қайран дәурен, кемді күн,
бұлдыр заман деп суреттеп атаса, бұл перифраздардың көбін өзіне дейінгі
әдеби тілден алды. Дегенмен Абай перифраздарының басым көпшілігін өзі
жасаған. "Сап, сап, көңілім, сап, көңілім" деп, сұлуға құмартқан арманның
өзін тура атамай, оны қарсақ жортпас қара адыр деп ауыстырып атайды. Ең
алғаш рет Абай тілінде көрінген таланттың аты, үміттің аты, қараңғылық
пердесі, қайғы оты дегендер де перифраздау тәсілімен туғандар. Қазақ
поэзиясы тілінде перифрастық құбылыстың өте әсерлі үлгісіне Абайдың өз
заманын соқтықпалы соқпақсыз жер деп атауын немесе ұлғайып қартаң тартқан
шағын сұрғылт тартқан бейуақ деп бейнелеуін жатқызуға болады. Мұнда тек
образдар тың емес, сонымен қатар оларды жасап тұрған сөздердің тіркесу
қабілеті де соны: уақыт сияқты дерексіз ұғымды сұрғылт тартқан деген түспсн
қабыстыру - қазақ тілі үшін бұрын көп кездеспейтін тың амал.
Абайда затты не құбылысты перифраз амалымен бейнелеуде орыс
поэзиясының ықпалы да бар сияқты. Мысалы, өзі сүйіп, жақсы танып оқыған
Пушкиндерде өмірді жолға балау (путъ, стезя, тропа, долина, юдолъ, пустыня,
степь: Прости, печальный мир, Где темная стезя, Над бездной для меня лежала
[11, 171-б.]) болса, Абайдың өмірді соқтықпалы соқпақсыз жер деп бейнелеуі
тегін емес. Белгілі бір сезімді сұйық затқа (сусын, у, шарап т.б.), отқа,
жалынға ауыстырып атау да XVIII-XIX ғасырлардағы орыс поэзиясы тілінде кең
тараған болатын. Абайдың махаббат сезімін бейнет сусыны деп атауы немесе
іштегі жалынға балауы, өкініш сезімін өткен күннің улары деуі орыс
тіліндегі образдармен үндесіп жатыр. Ал жүректің көзі (саналылық),
қараңғылық пердесі (надандық), үміттің аты (үміттену), көңілдің сызығы
(уайым), тағдырдың сызығы (жазмыш), өмірдің шыжығы (қайғы, трагедия)
сияқтылар Абайдың өзі енгізген перифраздары, - дейді Р.Сыздық [7, 257-б.].
Белгілі бір жай-күйді, іс-әрекетті ауыстырып, өзге сөздермен беретін
тіркестердің бір тобы - етістікті перифраздар. "Қартаю" дегенді Абай ажары
қайту, ажары тозу, өмірдің өрін тауысу, қайратсыз тарту деп те атайды.
Алдыңғы зат есімді топқа қарағанда, етістікті псрифраздар қазақтың Абайға
дейінгі ноэзиясында едәуір дамығын болатын. Мысалы, ІПортанбай ақын "өлді"
деген қимыл ұғымын құдайдан бұйрық жетті, дүниеден көшті, бұйрық дәмі
бітті, құдайдың құрған тезіне жолықты деп құбылтып береді. Көркем сөзді
жалықтырмайтындай құбылмалы, сезімге әсер ететіндей эмоциялы етіп
көрсететін - осы типтес фразеологиялық құрылымдар. Бұлардың бірсыпырасы
"консервіленген" штамптар, яғни идиомдар болып келеді. Поэзия тілі, тіпті
ауызекі сөйлеу тілі де бұларға жиі жүгінеді: Абай басқа шауып, төске өрлеу,
малына шылбыр беру, қырқын мінсе қыр артылмау, із жоғалту, титығы құру
сияқты идиомдарды халық тілінен, бұрынғы қазақ поэзиясы тілінен алып жақсы
пайдаланады.
Фразеология саласында Абай істеген өзгеріс-жаңалықтардың екінші түріне
жаңа тіркестер жасауы жатады. Фразеологизмдер - жылдар, ғасырлар жемісі.
Бұл, бір жағынан. Екінші жағынан, ол - жеке қаламгерлер табысы, еңбегі,
ізденісі. Фразеологиялық тіркестер - семантикалътқ шоғырлар, яғни жеке
сөздер беретін мағыналардың бір-бірімен түйісуінен туған жаңа тұтастық
(семантикалық единица).
Сөз әр алуан тіркесте келгенде ғана нақты бірлік (единица) ретінде
танылатын болса, жазушының сөз қолданыс шеберлігін, әдісін, табысын, әдеби
тілге қосқан үлесін өзі жасаған жаңа тіркестердсн іздеуіміз керек. Жазушы
жаңа сөздерді қаншама көп ұсынса да, оның саны жаңа тіркестерден артық
болмайды. Абай қазақ әдеби тіліне едәуір жаңа сөздер қосты, бірқыдыру
сөздердің мағынасын саралап, жаңғыртып, оларды жаңа сөздер (неологизмдер)
ретінде ұсынды, дегенмен бұлар Абай жасаған жаңа тіркестермен сан жағынан
да, сипаты жағынан да теңесе алмайды.
Абай үлгі алған ұлы Пушкин: "тіл - сөздерді бір-бірімен жанастыруға
келгенде сарқылмас бұлақ" десе, осы қағиданы Абай да жақсы сезінеді.
Сондықтан қызметі мен құрылымы жағынан әр алуан мынадай жаңа
фразеологизмдерді ұсынады.
а) Мағыналары жағынан бір-біріне жанаспайтын сөздерді тіркестіреді.
Үміттің аты, көңілдің жайлауы, ұяттың күзетшісі тәрізді изафет тіркестердің
компоненттері жеке-жеке алғанда, мағына жағынан бір-біріне "үш қайнаса
сорпасы қосылмайтын", мүлде алшақ ұғымдардың атаулары. Олардың алшақтығы
бірінің дерексіз ұғым, екіншісінің нақты зат атауы екендігінде. Сондықтан
бұлар бір-бірімен тіркесе қалған күнде, олардың туғызатын мағынасы
(ассоциациясы) мүлде жаңа болмақ: үміттің аты, талаптың тұлпары дегенде,
үмітте, талап та алға қарай ұмтылатын нақты зат ретінде елестейді де, образ
пайда болады.
Ажым бетке түсетін нәрсе, ол - көзге көрінетін сызықтың атауы. Абай осы
сөзді көңіл деген дерексіз ұғым атауымен қабыстырып, көңілге ажым салу
деген жаңа тіркес жасаса, бұл да соны образ әрі оның экспрессиясы көңілі
қалу, көңілі жабырқау деген кәнігі тіркестерге қарағанда әлдеқайда күшті.
Абай үрпиген жүрек, қырық жамау жүрек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.2 Абай лексикасындағы тақырыптық топтар
(дін, экономика, салт
т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 21
2. М.Әуезов Абай жолы романындағы әдет-ғұрыпқа қатысты
келген лексика
тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 35
2.1 Роман тіліндегі тұрмыс-салтқа байланысты сөздер мен
сөз
тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Жекелеген ақын немесе халыққа танымал жазушы болсын сол қаламгер тілі
арқылы сол заманғы халық тіліне түрлі лингвистикалық талдаулар жасауға
болады. Сондықтан М.Әуезовтің Абай жолы романындағы Абай сынды ұлы ақын
қолданған немесе шығарма тіліндегі кездесеін әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа
байланысты сөздерге талдау жасау – Абай өмір сүрген жылдардағы бүкіл қазақ
халқының лексикалық байлығына лингвистикалық талдау жасау деген сөз.
Тақырып осы мәселесімен өзекті болмақ.
Зерттеу нысаны. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында қолданылған
әдет-ғұрып, салт-дәстүр лексикасы.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі. Лексика және стилистика салалары.
Қажетті жағдайда кейбір лексикалық құралымдарын анықтау барысында
грамматикалық талдаулар да сөз етілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Абай жолы романы арқылы ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап халық тіліндегі салт-дәстүр және әдет-ғұрыптар
лексикасына лингвистикалық талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеті. М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында
кездесетін әдет-ғұрып, салт дәстүрлерге байланысты тілдік деректерді
жинақтау. Жиналған дереккөздерге лексикалық тұрғыда талдау жасау. Ол үшін
алдымен мына секілді міндеттерді де шешу қажет. Абай жолы роман-эпопея –
қазақ халқының әдеби тілінің жаңа белесі екендігін анықтау. Роман-эпопея
лексикасы ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы халқымыздың салт-дәстүр және
әдет-ғұрып секілді белсенді қолданыстағы лексикалық қордың жинақталған көзі
екендігін көрсете білу. Осы міндеттерді шешу нәтижесінде қазақ халқының ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырлар аралықтарындағы бүкіл өмір
тіршілігін, рухани әрі мәдени өмірінен нақты мысалдар көмегімен мағлұматтар
беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында өмір сүрген ұлы ақын Абай және ақынның өмір жолына
арналған Абай жолы шығарма тілінің өзіндік ерекшелігін ашу барысында
қазіргі таңда қолданылып жүрген жалпы лексикалық құрам мен қорда салыстыру
әдісі арқылы ерекшелігін анықтауға тырыстық. Осы салыстыру және тарихи
салыстырма әдісі нәтижесі негізінде дипломдық жұысымыздың мақсатына жетуге
болады деген тұжырымға келдік. Нәтижесінде дипломдық жұмыс салыстыру және
тарихи салыстыру әдісімен орындалды. Жұмыс барысында қазіргі қазақ тілінің
лексикалық, семасиологиялық теориялық негіздерін басшылыққа алдық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. М.Әуезовтің Абай жолы романы
нәтижесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ халқының
тіліндегі лексика саласында кездесетін теориялық мәселелер көтерілді.
Әсіресе сөз семантикасы, сөздің тура, ауыспалы мағыналарына қатысты
теориялық қағидалар сөз етілді. Сонымен бірге ауыс мағына нәтижесінен
дүниеге келген теңеу, метонимия, метафора, эпитет т.б. толып жатқан
терминдердің қолданысына лингвистикалық талдамалар жасалынды. Жұмыс
нәтижесі филология факультеттері бар оқу орындарында, жоғары оқу орындары
мен колледждерде, мектепте немесе жалпы оқырмандар практика жүзінде
қолдануларына болады. Абай жолы романын лингвистикалық жүргізілген
талдауларымызда ақын шығармаларына арналған көмекші құралдарда, оқу-
әдістемелік нұсқауларда қолдануларына болады.
Жұмысқа жалпы сипаттама, ойға шолу, нұсқау.
Тiлдегi бүкіл өзгерiстер, белгiлi бiр тiлдiк құбылыстың жоғaлып, екiншi
бiреyiнiң туыс, жандана бастауы ешбiр себепсiз болмайды. Тiлде тарихи,
тiлдiк құбылыстарды тудырған, не оның, қалыптасу кезеңiнде басқа тiлдiк
құбылыстармен қандай қарама-қатынаста болды дегендердi де aнықтау қажет.
Тiл ғылыми тілдік зерттеудің теориясы мен практикасына негiзсiздiктен,
үздiксiз өзгерiсте болады. Өзгерудің өзi - даму, демек тiлдер де дамып
отырады. Тiлдердің дамуы жөнінде профессор Н.А.Баскаков ecкipгeн сөздер мен
оның мағыналарының сөздiк құрамынан бiрден-бiр мезгiлде шығып қалмайтынын
айта келiп, ондай сөздердің бүтiндей бiр лексиканың актив тобынан пассив
тобына, өнiмдi тобынан өнiмсiз тобына, одан сирек қолданылатын тобына
өтетінін, соңында барып тілімізден мүлдем шығып қалатынын атап көрсетеді
[1, 29-б.].
Мәселен, қазақ. әдебиетiнің өсуі, ұлттық әдеби тілі жалпы ұлттық тiлдің
саяси, әдеби шығармалар арқылы қалыптасқан, сұрыпталған, дамыған түрі.
Әдеби тiлiмiз бiрыңғай емлеліқ лексикалық, морфологиялық, синтаксистiк және
стильдiк жақтан өрісі кеңейiп, өңделе түсуде. Халықтың қоғамдық өмiрiндегi
сан алуан өзгерiстер тiлдің лексикасына да әcepiн тигiзбей қойған жоқ.
“Қaзақ халқының көне заманнан берi қарай өзімен қоса жасасып келе жатқан
бай сөздiк құрамы бар. Бұлар халқымыздың басынан кешкен бүкіл өмiрiнің,
шаруашылығымен кәсiбiнің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының пәк
айнасы, кyәci деп бiлемiз. Сөз байлығы ұрпақтан ұрпаққа өтiп, бiрден-бiрге
жоғалмай сақталып келедi. Сөз - өте күрделi құбылыс” [2, 15-б.].
Тiлдің қаншалықты дамып жетiлетiндiгi сөздiк құрамдағы сөздердің санымен
де, мәнімен де, көп мағыналығымен де өлшенедi. Сөздiк неғұрлым бай болса,
тiлi де соншалықты дамыған болады. Бүгiнгi қазақ тiлi сөз байлығы жағынан
бiрқалыпты дамыған озат жас тiлдердiң қатарына жатады.
Тiл адам баласының қол жеткен табыстарын сөздер арқылы көрсетедi. Әрбiр
тiлдің құрамындағы сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын,
оның саяси, әлеуметтік өмірін, тұрмыс-салтын, күнкөріс тіршілігін, мәдени-
рухани өмірін, бүкiл экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады.
Тiлдегi сөз байлығында бiздің барлық бiлген бiлiмiмiз, ойымыз, идеямыз,
ұғымымыз сақталған.
Сөз - тiлдің ең маңызды, ең басты категориясы. “Тiл құpылымының ең бiр
өрісі кең, бай саласы оның лексикасы, яғни сөздiк құpылысы. Тiлдегi сөз
әрқилы, әр жүйелi. Сөз атаулының барлығы бiрдей тiлмен бiрге туып, бiрге
өмip сүрiп отырмайды. Бiр қатар сөздер тiлге жаңадан туып қосылса, екiншi
бiр сөздер ескiрiп, қолданудан шығып жатады. Лексикамызда өте көне
дәуірлерден бастап-aқ тiлмен бiрге жасасып келген байырғы сөздер де, жүре
келе пайда болған туынды сөздер де, басқа халықтармен араласып-құpаласу
нәтижесінде ауысқан сөздер де кездесе бередi. Бұлардың көпшiлiгi үйреншiктi
күнбе-күн қолданылып жүрген сөздер болғандықтан еш уақытта қайсысы, қайдан
шыққан деп ойламаймыз да. Кейде ойлансақ та, оп-оңай бiле бермеймiз.
Өйткенi, ол сөздердің сырын бiлу, тарихын ашу, көп зерттеуді керек етеді,
- дейді ғалым [3, 93-б.].
Қазақ лексикалогиясы - қазақ тiл бiлiмiнің кейiнгi 30-35 жылдарында
қолға алынған ең жас саласы. Солай бола тұрса да, бұл да бiрсыпыра жұмыстар
жасалды. Лексикалогия саласында зерттеулер 60-70 жылдары дамыды. Бұл
саладағы ең бiр маңызды еңбек I.Кеңесбаев пен F.Мұсабаевтың “Қазiргi қазақ
тiлi” атты кiтабы болып табылады. Және оның толықтырылып орысшаға аударылып
шыққан “Лексика современного языка” варианты құнды. Осы еңбектің негiзiнде
F.Мұсабаев 1960 жылы докторлық диссертаңия қорғады. К.Ахановтың “Қазақ тiлi
лексикасының мәселелерi” (1955 ж.) деген еңбегi жарық көрдi. Автордың
ocындaғы айтылған пiкiрлерi кейiнгi шыққан “Тiл бiлiмге кiрicпе” деген
оқулығына да ендi.
Лексикалогия саласында көрнектi монографиялық еңбектер жазған
Ә.Болғанбаев. Оның “Қазақ тiлiндегi зат есiмдiк синонимдер” (1957), “Қазақ
тiлiндегi синонимдер” (1970), “Қазақ тілі лексикалогиясы” (1979) атты
еңбектерi жарық көрді. Лексикалогия саласына арналған бұлардан да басқа
бiрнеше еңбектер бар. Олар Р.Барлыбаевтың “Сөздер мағынасының ұлғаюы мен
таралуына” арналған кандидаттық диссертациясы (1968), Т.Қордабаевтың “Сөз
және оның мағынасы”, “Тiлдің структуралық элементтерi”, С.Садықовтың
“Сөздердің көп арналған мaғынaсынa” еңбегі, Х.Мусиннің “Қазақ тiлiнің
антонимiне” (1970) арналған кандидаттық диссертаңиялары жатады.
М.Белбаеваның “Қазiргi қазақ тiлi лексикалогиясы” (1970), К.Ахановтың
“Қaзақ тiлiндегi омонимдер”, Ш.Мұхамеджановтың “Қазақ тіліндегі сөз
мағыналарының метафоралық өмiрлерi” (1968) атты кандидаттық диссертаңиялары
бар.
Лексикамыздың құрамын анықтай түсу, онда қандай кіpмe сөздердің бар
екендiгi олардың мәндерi деген сұраққа жауап бола аларлық та еңбектер жарық
көрдi. Оған Н.Оңдасыновтың, Л.Рүстемовтың, Е.Бекмұхановтың қазақ тiлiнің
лексикасының құрамындағы араб, парсы сөздерiн айқындайтын еңбектерiн атауға
болады.
Тiлiмiздің құрамындағы диалектік кәсiби лексикаларды aнықтаудa да,
ондағы жаңа, көне сөздердi айқындауға да бiршама жұмыстар iстелдi. Бұған
Т.Айдаровтың Өзбекстандағы қазақтар тiлi лексикасындағы ерекшеліктер,
Ж.Досқараев пен Р.Мұсабаевтың Қазақ тiлiнің жергiлiктi ерекшеліктерi (І,
ІІ кiтап, 1950) деген еңбектерiн атауға болады. Ш.Бәйтiкованың Қазақ
тiлiндегi неологизмдерге арналған диссертаңиясы 20-30 жылдардағы тілімізге
енген жаңа сөздерді талдауға құрылған. А.Махмұтованың Қазақ тiлiндегi
архаизм мен историзм (1961) деген кандидаттық диссертаңиясы көнерген
сөздерді, олардың стильдiк қолданысын талдауға арналған. Кейiнгi жылдары аз
да болса лексикамызда стилистикалық тұрғыдан зерттеген еңбектер де
баршылық. Оған жоғары оқу орындарына арналған Қазақ тiлiнің стилистикасы
(Манасбаев, Жампейiсов) атты оқулықты атауға болады. Сонымен бiрге
стилистикаға байланысты М.Жақыпбеков пен А.Сәрсенбаевтің “Қазақ тiлiндегi
мақал-мәтелдердің, фразеологизмдердің көркем әдебиеттің қолданысы
жөніндегi еңбектері дәлелдi болады.
Тiл деректерiн зерттеу және оларды бiлу тарихқа қатысты дәстүрлi
проблемаларды танып бiлуге көмeктeceдi. Ол проблемалардың белгiлi бiр
халықтың тeгi, оның пайда болуы, халықтың дамуының әр дәуірдегi белгiлi бiр
халықтың басқа халықтарымен байланысы туралы мәселелер қарастырылады.
Өмiрдегi болған құбылыстар мен заттардың бәрi де белгiлi бiр сөздермен
аталады. Атаусыз сөз жоқ, сөз болмаған жерде атау да жоқ. Cондықтaн сөз
тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Әрбiр тiлдің сөздiк құрамындағы
сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын, оның саяси-әлеуметтік
өмірін, тұрмыс-салтын, күн көрic-тiршiлігін, мәдени-рухани өмірін, бүкіл
экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Тiлдегi болып жатқан
өзгерiстер, белгiлi бiр тiлдiк құбылыстардың жоғaлып, екiншi бiреудің туып
жандана бастауы ешбiр себепсiз болмайды.
Талай тарихи кезеңдерi басынан кешiрген Қазақ халқының тiл мәдениетiнде,
оның сөз байлығында терең сырлары бар, қызықты-қызықты құбылыстар бар.
Халықтың нәpi тарихымен құрдас тілінен сол халықтың өмір-тіршілігі, әдет-
ғұрпы, шаруашылық жағдайы, өзге елдермен қарым-қатынасы, саяси, мәдени
дәрежесi аңғарылатыны жұртқа мәлiм. Өмip шындығы тiлдің лексика саласынан
айқын сезiледi. Халықтың белгiлi бiр дәyiрдегi саяси, шаруашылық, мәдени
тiршiлiгi де, адамның iшкi рухани дүниесi де, салты да, тiлдің дыбыс
жүйесiнен де, сөз тұлғасынан, сөйлем құрылысынан кері сөз мағынасынан
айқынырақ бiлiнiп тұр. Белгiлi бiр саяси дәуір болсын, ойын-сауық болсын,
қуану мен ренжу т.б. болсын – мұның қайқайсысы да сөз арқылы, сөздiк ұғым
арқылы бiлiнедi.
Қазақ халқының әpiдeн келе жатқан өзiнше ойын сауығы, дәстүрi, ғұрпы,
салты бар. Бұлар бiр күннің, не бiр жылдың ғана нәтижесi емес, бiрнеше
ғасырдың жиынтығынан келiп туған. Oсыған байланысты тiлiмiзде әдеби норма
болып қалыптасып, бұрын сөздiк қорда бар, тiлдiк қатынас құрамының қызетiн
aтқаpyдa жалпы халықтық сипатта болып, бiрақ, қазіргі кезде сөздік
құрамынан шығып қалған, этимологиялық тарихи шығармаларда ғана бар, өмip
cүpeтін сөздер мен тipкecтepiн құбылыстардың ескiрiп тобына айналып, не
мүлдем қолданудан шығып қалады.
Көнерген сөздер көркем шығармаларда қолданылғанда өткен өмip шындығын
реалистiк тұрғыдан суреттеу және одан белгiлi бiр мағлұмат беруi мақсатында
қолданылады. Тiлiмiздiң сөздiк құрамынан кейбiр сөздердiң көнерiп шығып
қалуы, ал кейбiр жаңа ұғымдарды бiлдiретiн жаңа сөздердiң туып отыруы
халқымыздың өмір-тіршілігімен, өндірісімен, шаруашылығымен тiкелей
байланысты. Сондықтан тіліміздегі сан алуан сөздерді (көнерiп шығып жатқан
немесе жаңадан туып жатқан) халқымыздың басынан кешiрген өмірі мен
мәдениетiнiң, шаруашылығының айғағы деуге болады. Мысалы, мына төмендeгi .
мысалдар өмip тiршiлiгiнен хабар бередi.
Сен бұзау терісі шөмшiксiң.
Мен өгiз терісі талыспын
(Бұхар жырау)
Бұхарда қолданылған шөмшiк және талыс деген сөздер - қазіргi
тiлiмiзде қолданылудан қалған ұмытылған сөздер. Талыс eтiкшiнiң eтік
тігетін саймандарын салатын тepi ыдыс. Шөмшек - ерте кезде ата-
бабаларымыздың қымыз, айран құйып сақтайтын мал терісінeн iстелген ыдысы.
Eкeyi де – мал терісінeн істелeтін ыдыс-жабдықтар. Бұлар қазіргі
лексикалық нормамыздың тұрғысынан қарағанда, Қазақтың әдеби тiлiнде
архаизмге жататын көнерген немесе бұл күнде пассивтенген сөздер.
Қазiр тiлiмiзде көнерген сөздер ecкi заман жайын, көне әдет-ғұpып, ecкi
қоғамның өмірінeн хабар беру үшін қолданылады.
Қазақ тiлiнің лексикалық құрамын сипаттайтын бiр белгi сол кезеңдегi
халықтың жайынан хабар берiп, қазiрде архаизм, историзм категорияларына
жататын бiрсыпыра саяси-әлеуметтiк терминдер мен жеке сөздердің өздерінің
тура нормативтік мағынасында актив қолданылатындығы. Ертеде қазақ қоғамының
әлеуметтiк топтарын атайтын хан, ханзада, қараша, ақсүйек құл, күң, кедей,
сорлы., батыр, бек сөздерi сол кездегi көркем әдебиет тiлiнен берiк орын
алған. Сонымен қатар бұлар лексикалық норманны танытады. Мұндары хан сөзi
сол кездегi билiк иесi елге үстемдiк жүргiзүшi адамды бiлдiрсе, соған
қарама-қарсы әлеуметгiк топ - бұқара, көпшiлік ecкi бай ауылдың әлді,
мықты, жуандардың, атқамiнерлердің төңiрегiндегi кедей-кепшiктер қара,
қараша, халық деген атаулармен берiлген. Қара сөзi тeгiндe ақсүйек сөзiне
антоним ретiнде жиiрек қолданылған. Мысалы:
Ақсүйектi қор тұтқан,
Қараны онан зор тұтқан
(Бұхар).
Ал, қалған жағдайда көбiнесе бұл кезде актив термин болған. Бұл хан
сөзiнің антонимін толық аңғартады. Мысалы:
Ханның жақсы болғаны –
Қарашаның елдiгi.
Уақытыңыз толғанда
Қараша қашар қасыңнан
(Бұхар).
Eндігі бiр сол кезеңдегi қазақ халқы тұрмысына көп жаңалықтар әкелген
құбылыс - бұл сауда. Сондықтан ол жаңалықтардың бiраз атаулары да сөздiк
құрамын толықтырғаны аян. Қазақ даласына сауда-саттық пен егiншiлiк кәсiбi
жандана түскенмен, сол тұстағы әдеби тiлде осы салаға қатысты жеке сөздер
мен сөз тipкecтepi сирек ұшырайды. Мысалы, саудагер, базар т.б. Бұл тұста
акшаға, әралуан өлшемдерге, сауда-саттық бұйымдарына байланысты сөздер
халықтың сөйлеу тiлiнде орын алған .
Өткен ғасырдағы қазақ қоғамының экономикалық өмiрiндегi жаңалықтың
халықты қанаудың одан әpi күшейiп, жаңа түрлерiнің шығуы болды. Мысалы,
сауып, жүн беру, ат майын беру - малы жоқ кедейлерге уақытша пайдалануға
мал беру арқылы оларды байлардың қанауы, ортақ ортақтасу - күш-көлiк пен
құрал-сайман - байдiкi, жұмыс-еңбек - кедейдiкi, лау, лаушы, лауға аталу,
ат жолдау - келген адамды бiр ауылдан екінші ауылға жеткiзiп тастайтын күш
– көлік оны айдаушы.
Сондай-ақ ресми алымсалық системасы пайда болды: ... түтін салығы- әрбiр
үйден алынатын салық; зекет - ислам дiнi бойынша жыл аяғында, жазғытұрым
қожа, молда, жуандардың халықтың мал мөлшеріне салатын салығы, үлесі және
қара шығын, бедерлi қағаз салықтары.
Қоғамдық өмірдің, экономикалық жағдайдың ілгерлеп дамуына байланысты
халықтың тұрмыс-тiршiлiгi, әдет-ғұpып, салт-санасы, дүниеге көзқарасы т.б.
өзгерiп отырады. Бiр заманда туып, бертiн келе көп уақыт бойына
қалыптасқан, белгiлi жүйеге түскен, дағдыға айналған тұрмыс-тiршiлік, әдет-
ғұpып, салт-санасы алғашқы мазмұнын бiртiндеп жоғалта бастайды. Бұлардың
орнына қоғамдық-таптық тiлек-жағдайына сәйкес жаңа мазмұн, түр туады.
Кейбiреулерi ұзақ уақыт өміp сүреді, ал кейбiреулерi сөздiк құрамынан
мүлдем шығып қалады. Мысалы, қарындас сөзi күнi бүгiнге дейiн eкi мағынада
қолданылады. Осы күнгi әдеби және актив мағынасы ер адамның жасы кiшi әйел
жынысты туысқаны және жалпы әр дамға байланысты aйтылғандағы жасы кiшi
әйелдің aтayы. Ал epтepeктeгi қазақ әдеби тілінде бұл туысқан ағайын
мағынасында қолданылған көpiнeдi. Асан қайғының: Ол күнде қарындастан
қайырым кетер, - дегенiнде де, Шалкиiздің:
Жайыңды бiлген қaрындас.
Ол қарындас өзi жолдас –
дегенiнде де бұл сөз әйел жынысты адам туралы емес, жалпы туысқан, жақын
туралы. Бұл сөздің осы мағынасы қазақ мақалдарында да сақталған
Ауру тастан, дау қарындастан.
Жау қaрындaс болса да,
Мал қарындас емес.
Қарындас сөзiнің бұл мағынасы қазақ әдеби тілінде ұзақ уақыт бойы
сақталып келгенi Махамбет тiлiнен де көрiнедi. Мысалы:
Қаумалаған қарындас,
Қaзақта бар да менде жоқ.
Сонымен бiрге, М.Әуезовтiң Абай жолы романынан да кездестіреміз.
Шырағым, Абай қарындасқа қайырымы бар бала деп естушi ек. Сондықтан кеп
отырмын. Болмаса ана Тәкежандай десем, келмес ек.
Қазіргі кезеңде қарындас сөзінің әдеби тіліміздегі мағынасы тарылған
еркек кіндікке айтылмайды. Яғни, әр адамның өзiнен кiшi бiрге туған әйел
туысы дегендi бiлдiредi.
Сөйтiп, сөздiк қор мен сөздiк құрам - белгiлi бiр ұлттық жалпыға бiрдей
тұтас тiлiнің лексикасының тарихи eкi жағы, тарихи eкi қабаты. Тiлдің сөз
байлығы жағынан да, сана жағынан да барлық заманда бiрдей болмайды.
Қазiргi қазақ тiлiндегi қолданылатын сөздердің саны сөздiк қордан
әлдекайда мол, сапасы, яғни мағыналық шеңберi, түpi әлдекайда кең, бай.
Тiлдің сөздiк құрамы ылғи өзгерiп, байып отырады. Олай болса, лексиканың
белгiлi де дәуіріндегі сандық сапалық қалпы сөздiк құрам болады.
Қазiр қазақ тiлiнің сөздiк құрамы революциядан бұрынғы сөздiк құрамынан
әлдекайда нәрлi. Ол байлық тек қазiр қолданылатын сөздердің шеңберiнің
кеңдiгiнде, мағыналық түрінің әр алуан екендігінде.
Революциядан бұрынғы, әcipece Абай, Ыбырай дәуіріндегі қазақ тiлiнің
сөздiк құрамындары сөздер мағына жағынан тек мал шаруашылығына, әдет-ғұpып,
тұрмыс-салтқа, аздап жер кәсiбiне, одан кейiн жаратылыс құбылыстарына,
кейде сауда-сатыққа байланысты теңеулi болғандығы айқын.
Бiздің диплом жұмысымыздың мақсаты М.Әуезовтің Абай жолы романындағы
әдет-ғұрып, тұрмыс-салтқа байланысты лексиканың жалпы сапасын анықтап,
олардың қолданылу шеңберiн, мағыналық түpiн және уақыт талабына сай көнеру,
жаңару ерекшеліктерiн анықтау.
Қазiргi тiлiмiздегi қолданылу ерекшеліктерiн, оған қоса әдеби тiлiмiздi
дамытудағы эпопеяның атқаратын рөлінің зор екендігін айту.
1. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай тілінің қазақ әдеби тілінің дамуындағы әсері
Өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақтың өлең сөзінің көп жайты Абайдың
талабы мен талғамының деңгейіне келмей қалғанымен жеке ақын-жыраулардың
тілін місе тұта алмаған жайы болғанымен, өзі көп тетігін қайта бұрап, көп
кетігін жаңадан қалағанымен, Абай қазақ поэзиясының жасалу және даму
заңдылықтары мен шарттарына мойьн сұнбай кетпеді. Өйткені бұл - көркем сөз
дамуынын объективті заңдарының бірі: Ақын өзінен бұрынғы қаламдастарын
жоққа шығаруы, олардың мұрасын көзге ілмеуі мүмкін, бірақ жалпы тілдің
және поэзия тілінің заңдылықтарын ешқашан аттап өте алмайды [4, 41-б.].
Абай буын саны жағынан өлеңнің өзіне дейін болмаған жаңа түрін
жазғанмен, сайып келгенде, олардың барлығы да силлабикалық (буын санына
қарай) құрылыс заңдылығына бағынады, өйткені қазақ өлеңінің жасалу табиғаты
силлабикалық. Абай өлеңінің тармақ саны мен ұйқасуына небір алуан жаңа
түрлерін ұсынғанымен, сайып келгенде, олар енді ұйқасқа құру шартына
бағынады, өйткені соңғы дәуірлердегі қазақ өлеңінің негізгі белгісі
аллитерация емес, ұйқастыру [5, 23-б.]. Зерттеушілер жалғыз қазақ емес,
Кіші Азия, Кавказ, Орта Азия, Еділ бойын мекен ететін түркі халықтарының
поэзиясындағы ырғақтық құрылыстың соңғы дәуірлердегі басты құралы ұйқас
екендігін де көрсетеді [6, 151-б.]. Абай да осы заңдылықты аттап кетпейді.
Қазақ өлеңі бұрын білмеген теңеудің, эпитеттің, метафораның жаңа
түрлерін Абай поэзиясында ғана кездестіргенімізбен, олардың қолданылу
принциптері мен жасалу техникасы Абайға дейінгі қазақ өлеңіне де тән
болатын. Бұл шарттан да ақынның аттап өтуі мүмкін емес. Бірақ осылардың
барлығын жетілдіру, түрлендіру, кеңейту, оларға жаңа сапалық белгілер
қосу - ұлы ақынның тіл дамуында айрықша қызмет еткен қаламгердің еңбегі.
Бұл жерде Абай өзіне дейінгі дамыған, халықтың , эстетикалық-рухани
сұранысын сан ғасыр бойы өтеп келген қазақ поэзиясы тілінің жалпы
заңдылықтарын сақтай отырып, қазақ өлең сөзіне орасан көп өзгеріс-
жаңалықтар енгізді деп кесіп айтуға болады.
Абайдың қазақ поэзиясы тіліне қосқан үлесі, істеген еңбегі, енгізген
жаңалықтары ретінде мына тақырыптарды көрсетіп, оларды жеке-жеке талдаған
жөн:
поэзия тіліне қаламгер қолтаңбасын салу дәстүрі, яғни шығармашылық
(творчестволық) контекст дегеннің Абайда айқын көрінуі;
өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер;
айқындық пен дәлдік;
фразеология саласындағы жаңалықтар мен өзгерістер;
жеке сөздерді таңдап, талғап жұмсау, оларды поэтизмге айналдыру;
6) өлеңнің синтаксистік-композициялық құрылысына енген өзгерістер, -
деп көрсетеді Р.Сыздық [7, 250-б.].
Бірінші. Абайда өз колтаңбасының (шығармашылық контекстің) айқын
көрінуі. Абай, Пушкин сияқты, әдебиеттің, яғни өлеңнің іші "поэтикалық
ойға" - "идеяға" толы болуына күш салды. Ойға, мазмұнға құрылған өлең сол
ойды дәл, әсерлі етіп беретін амал-тәсілдерді іздеттірді. Сондықтан да
Абайда өлең мазмұнын, ақынның айтпақ идеясын білдіретін элементтердің
айқындала, көріне түсуі басым, яғни Абайдан "шығармашылық контексті" көре
аламыз. Шығармашылық контекс дегеніміз жазушының көркемдік-бейнелеуші түр-
тұрпатын тікелей көрсететін тілдік фактілер жүйесі [8, 226-б.] болса, бұл
тұрғыдан келгенде, Абайдың тілі өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақ көркем
сөзі тілінен ерекшеленіп тұрады.
Абайдың өз қолтаңбасын сипаттайтын мынадай тілдік фактілерді көрсетуге
болады:
1) Абай қаламына бір ұғымды (объектіні) әр алуан тұрғыдан айқындау, ол
үшін дәстүрлі эпитеттерді де, жаңаларын да пайдалану тән. Мысалы, ет жүрек,
жау жүрек, ит жүрек, ыстық жүрек, ауру жүрек дегендерінде кәнігі тұрақты
эпитеттерді жұмсаса, асау жүрек, асыл жүрек, сұм жүрек, мұз жүрек, жылы
жүрек,үрпейген жүрек, қырық жамау жүрек дегендерінде жаңа белгілерді, тосын
эпитеттерді келтіреді. Абай тіліндегі тың эпитеттер - бір жағынан, ауыспалы
мағынада келтірілген образды сөздер. Мысалы, сүтпен енген надандық, аума-
төкпе заман, қырмызы қызыл жібек бозбала, нұрлы сөз, нұрлы ақыл
дегендердегі анықтауыштар өздері қатысты нәрселердің (надандық, сөз, ақыл)
бойларына тән сындары емес, ауыспалы мәнде бейнеленген сөздер. Ал, екінші
жағынан, Абай қолданған эпитеттердің көпшілігі заттың, нәрсенің, құбылыстың
тікелей сыр-сипатын көрсететін нақты сындар болып келеді: ыңғайлы ықшам
киім, күркіреп жатқан өзен, шұрқырап жатқан жылқы, түсі суық сұр бұлт,
дымқыл тұман, жарық ай, желсіз түн.
Бір объектіні әр қырынан анықтау арқылы Абай сөздің метафоралық
қызметін ұлғайтады, олардың тіркесу мүмкіншілігін кеңейтеді.
2) Абайдың өзіне тән қолтаңбасын танытатын белгілердің және бірі -
экспрессивтік бояуы күшті, модальдық реңкі бар сөздерді образ үшін шебер
пайдалануы. Мысалы, өз замандастары - болыс пен пысықтар бар ма, "әсемсіп,
сәнсіген" кербез, керімдер бар ма, "бойы былғаң, сөзі жылмаң" ауылдастары
бар ма, "салақ, олақ" "Масақбайдың қатындары" бар ма - осылардың баршасының
образын дәл, әсерлі етіп беру үшін жағымсыз қимылды білдіретін етістіктерді
қолданады және бір ерекшелігі - оларды көбінесе өткен шақ көсемше
тұлғасында пайдаланады. Мысалы, бір ғана "Болыс болдым, мінекей" деген
өлеңінде Абай болыс, шабарман, пысықтардың портретін жасау үшін далпылдап,
жалпылдап, барқылдап, бартылдап, шаңқылдап, аңқылдап, тарпылдап, қарқылдап,
шартылдап, тарпылдап, лепілдеп, дікілдеп, өкімдеп, күпілдеп, шыбындап,
жымыңдап деген жағымсыз бейнелі етістіктерді келтіреді. Бұлардан басқа да
осы өлеңде ақын бейтарап мағыналы беру сөзін емес, тығындау етістігін алса,
ол әлдеқайда бейнелі: соңғы сөзде жалпы "беру" семантикасымен бірге, толып
жатқан қосымша реңктер бар. Бұл - бар малын елге құр бере салу емес, берген
үстіне беру, алушының еркіне қоймай беру, әрине, қалтқысыз беру емес,
"еруліге қарулы барын" есте тұтып беру т.т. Сондай-ақ "сияз бар десе"
болыстың жүрегі құр лүпілдемейді (лүпілдеу сөзі қалыпты күйді білдірер
еді), суылдайды.
"Байлар жүр жиған малын қорғалатып" деген 18 жолдық шағын бір ғана
өлеңінде қолданған қорғалатып, құдай атып, бұтып-шатып, есіріп, ісіп-кеуіп,
қабарып, ырылдатып, құдай қалжыратып сияқты бір топ етістіктің барлығының
дерлік мағынасында эмоциялық бояу бар. Тегі, етістіктердің өткен шақ
көсемше тұлғасы қазақ әдеби тілінде белгілі бір поэтикалық міндетті өтейтін
құрал ретінде қалыптасқан деуге болады [9, 48-б.].
Образды сөздерді Абай тек етістік тобынан емес, өзге сөз таптарынан да
алып пайдаланады. Ол қыртың, тыртың, байғұс қылпың, қу борбай, сымпыс шолақ
деген сындық мағынадағы сөздерді да жатсынбайды, тіпті орайы келіп
кеткенде, образды одан сайын күшейте түсу үшін, кезінде Құдайберген Жұбанов
көрсеткендей, анау-мынау тұрпайы сөздерден де (қаншық, ойнас, кұйлеу,
мақтанның к..і көрінді, болыстың к... шөмейді деген сияқты) қашпайды. Бүкіл
поэзиясы жалғыз көңіл күйі лирикасы емес, өзге де жанрларды қамтитын
Абайдай ақынның тілінде тұрпайы элементтердің болуы қаламгердің
талғамсыздығынан кеткен ақау деп емес, шығарманың экспрессиясы үшін
қолданылған амалдар жүйесінің талабы деп тану қажет.
Қазақ поэзиясы бұл тәрізді стильдік мөні бар элементтерді бұрыннан да
образ үшін пайдалануды білген. Бірақ бұл бұрын әр тұста бір үшырасатын факт
болса, Абай оны жүйелі түрде жиі пайдаланып, әрі өз қадамына тән, әрі қазақ
поэзиясы үшін ұтымды тәсілдердің біріне айналдырған.
3) Кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдерді жандандырып, жиі қолдануы да,
біздің байқауымызша, Абайдың өз қолтаңбасын танытатын белгілердін бірі бола
алады. Мысалы, оның өлеңдерінде кісімсу, батырсу, еркесу тәрізді -сы
жұрнағы арқылы жасалған сөздер көзге түседі. Бұл тәсілмен Абай жеке
сөздерді ғана емес, жер тәңірісу, қалжыңбассу, еңбегі жоқ еркесу сияқты
жаңа тіркестерді де жасайды. Мұның себебін ақын шығармаларының мазмұнынан,
дәлірек айтсақ, оның ар-ұждан жөніндегі көзқарасынан іздеу керек. Бұл
жұрнақ адам өзін біреуге не бір нәрсеге теңеп, балап айтумен немесе
бірдеңені істеген я істемеген етіп көрсетумен байланысты көлгірсу мәнін
береді, сондықтан Абай "сөзуар, білгіш, закөншік, көргіштер", "малдан басқа
мұңы жоқтар", "тобықты молыққан пысықтар" сияқты замандастарының
көлгірсіген, әсемсіп, сәнсіген, өтірік қайраттысып, қамқорсыған бейнесін
беру үшін осы жұрнақты қалайды, оны активтендіріп, өз қолтаңбасының біріне
айналдырады.
Әрине, Абайға дейінгі немесе онымен тұстас ақындардың ешқайсысының
өзіндік беті (қолтаңбасы) мүлде болған жоқ деген тұжырым айтуға болмайды,
бірақ ешбірі де дәл Абайдай өз қаламын, өзінің сөз қолданыс мәнерін көрсете
алған жоқ. Мұрасы едәуір мол сақталған Бұхар жырауды алсақ, "мынау Бұхардың
қолы" деп тап басып, дәл телитін белгі көп емес. Бұхардың өзі сүйіп,
стильдік жүк артып, Абайша жүйелі түрде қолданған элементтері өте аз.
Бұхардың сөз саптауы - өзіне дейінгі есімі сақталған-сақталмаған жыраулар
мектебінің жақсы үлгісі.
Қазақ поэзиясында сөз мәнері, стилі өзгелерден бөлекше танылатын
"өзіндік қаламының ізі" едәуір айқын сезілетін Махамбетте де Абайдай үлес
жоқ. Махамбеттің өзіндігі ("контексі") тілінен гөрі, өлеңдерінің
мазмұнынан, идеясынан байқалатын тәрізді Абайдың дәл алдында өткендерден
ақындық қуаты да, ізденісі де өзгелерден биік тұрған Дулат біршама
ерекшеленеді, онда әудем жерден "дулаттықты" көрсететін тілдік белгілер аз
емес, бірақ ол да Абайға шендесе алмайды. Демек, Абайдың поэзия тілі үшін
сіңірген еңбегінің бірі - қаламгерлік даралықты, яғни өз қолтаңбасын айқын
көрсетуі деп түюге болады, - дейді Р.Сыздық [7, 252-б.].
Екінші. Абай шығармашылығы арқылы қазақ көркем сөзінің лексикалық
құрамына өзгеріс енді. Ол өзгерісті туғызған екі нәрсе: бірі - ақын
жырлаған тақырыптар мен шығармаларының жанрлық құрылысы, екіншісі - жаңа
образдар іздеу. Поэзия тілінің лексикалық құрамы оның мазмұны (тақырыбы)
мен айтпақ идеясына тікелей байланысты болатындығы мәлім. Дегенмен соның
өзінде де өлеңге қатыстырылатын сөздерді поэтизмге айналдыру - ол жеке
ақынның ісі. Ал лексикалық поэтизм дегеніміз - белгілі бір кезеңдегі поэзия
тілінде пайда болған немесе іріктеліп шыққан сөздер мен тіркестер
(обороттар) [10, 5-б.] яғни өлеңнің көркемдік, талабын өтеу үшін
қалыптасқан элементтер.
Абай, ең алдымен, қазақ поэзиясының тіліне бұрын көп ұшыраспайтын
лексикалық топтарды қатыстырды. Оның басты тақырыбының бірі - адам, адамның
моральдық бет-бейнесі, сыртқы портреті, іс-әректі. Бұл тақырыптарды Абай
бұрынғы ақын-жыраулардың жалпы түрде өсиет-ақыл айтуы сияқты сипатта емес,
нақты заттың немесе әр қимыл-әрекеттің өзін бөлшектеп суреттеу түрінде, әр
мінез-қылықтың өзін дәл атау түрінде жырлайды. Сондықтан адамның
психологиялық күйін білдіретін сөздерді өлең тіліне молынан енгізеді.
Мысалы, сүйіскен жастардың бір-бірімен кездескен кездегі ішкі көңіл
күйлерін дәл беру үшін бұрыннан жиі қолданылатын жүрегі лүпілдеу, буыны
босау, жүрегі елжіреу, тон шымырлау, жүрек балқу, ләззат алу, сағыну
тәрізді тіркестермен қатар, суыну, ысыну, елең қағу, бос шошу, қызару,
сұрлану деген сияқты жай-күй атауларын пайдаланады.
Жалпы Абай өлеңдері тілінде адамды әр алуан жақтан бейнелейтін
етістіктердің оте көп екенін атап айтуға болады. Ақын тіпті көктем тәрізді
табиғат құбылысын суреттегенде де, оны адам бейнесінде бергендіктен
(персонификация әдісін қолданғандықтан), күннің көзі елжірейді, гүл мен
ағаш майысып қарайды, су бұлаңдап ағады, жер иіп емізеді, күн қырындайды,
жер күлімдейді т.т.
Әсіресе жағымсыз замандастарының образын жасауда бұрын поэзия тіліне
көп қатыстырылмайтын бұртақтау, тыртыңдау, арсаңдау, ит көрген ешкі
көздену, ыржыңдау, кірбіңдеу, тізесін созғылау сияқты қимыл атауларын еркін
енгізеді. Бұлар стильдік қызмет атқарып, поэтикалық құралға айналады.
Тек психологиялық ішкі көңіл күйі емес, адамның осы сәттегі сыртқы
бейнесінің суретін оқырманның көз алдына дәл келтіру үшін тамаққа иегі
кіру, сүйеніп тұру, иықтары тиісу, көздері төмендеу, саусағы суыну деген
сяяқты сөздерді молынан жүйелі түрде келтіру қазақ өлеңі үшін тың құбылыс
болды.
Абайда жалпы суреттеме (оқушының көз алдына белгілі бір суретті
елестету) тәсілі күшті берілген. Мұның өзі де - қазақ поэзиясында тың
нәрсе. Осы әдіс өлең тіліне күнделікгі тұрмыс-салтқа байналысты лексика
тобын әкелді. Мысалы, "Күз" деген өлеңінде келтірілген жыртық киім, шуда
жіп, кемік сүйек, сорпа-су, жамау, ыс деген сөздер бұрынғыдай ауыспалы
мағынада емес, тура өз мағыналарында сурет үшін пайдаланылған. Сондай-ақ
"Қараша, желтоқсан мен" деп басталатын өлеңіндегі отын, шекпен, от, қи,
қап, үйген жүк деген тұрмысқа қатысты сөздер қыстыгүнгі қазақ ауылының
нақты суретін беру үшін алынған. Ақын өзінің айтпақ идеясын осындай нақты
сурет арқылы беріп отыр. Бұл әдіс қазақ әдебиеті тілінде соны құбылыс
болса, оның тілдегі көрінісі де жаңа. Өйткені бұрынғы поэзия тіліңне
тұрмыстық лексика өзінің тура мағынасында сирек қолданылатын.
Суреттеме тәсілдің бір түріне көзге елестетіп берілген образдар жатады.
Мысалы, аңға салған құс пен одан қашқан түлкінің суретін көзге елестетіп
беру үшін ақынға қайқаң қағу, сылаң ету, аузын ашып қоқақтау, құйрық-қанат
суылдау сияқты сөздер қажет болған. Сол сияқты наданның намаз оқыған
кездегі суретін көзге елестету үшін құржың-құржың ету, тоңқаңдау деген
тіпті тұрпайы сөздерді алған.
Әрине, Абай қазақ поэзиясына тұрмыс-салт лексикасын молынан енгізгенде,
олардың барлығы тек нақты сурет үшін ғана қолданылған деуге болмайды.
Оларды әр алуан поэтикалық құрал ретінде жұмсауды Абай әрі қарай дамытады.
Мысалы, қырмызы қызыл жібек, оңғақ бұл сөздерінің тура мағынасы тұрмысқа
қажетті бұйым – матаның атын білдіру, ал ақын оларды теңеу үшін
пайдаланған: Қырмызы қызыл жібек бозбалалар, Оңғақ бұлдай былғайды бір дым
тисе.
Қоғамның саяси-экономикалық құрылысына, оқу-білімге, философия мен
дінге қатысты сөздер мен тіркестерді, кейде тіпті терминдерді поэзия тіліне
молынан енгізу Абайдан басталады. Бұған, әрине, ақынның әйтеуір сөздікті
толықтыру ниеті емес, оның шығармашылығының мазмұны мен тақырыбы себепкер
болды. Сөздіктің бұл топтары арқылы Абай өз заманындағы қазақ қоғамын жан-
жақты суреттеумен қатар, оларды да поэтикалық құралға айналдырады. Абай
тіліндегі бай, кедей, болыс, пысық, аларман, қазы сөздері образдық
элементтер ретінде де келеді.
Сөйтіп, қазақ поэзиясы тілінің лексикалық құрамын кеңейту, яғни бұрын
актив қатыстырылмайтын сөздер тобын өлең тіліне енгізу және оларды тура да,
ауыспалы да мағыналарында пайдалану Абайдың әдеби тілге, оның ішінде өлең
тіліне қосқан үлесі, саналы түрде істеген қызметі деп айтута болады.
Үшінші. Абай поэзиясының тіліне айқындық пен дәлдік тән. Дәлдік үшін
өмір шындығына сай образдарды алу - басты шарт. Сондықтан Абай қолданған
образдардың басым бір тобы қазақ халқының көп ғасырлық күн көріс
тіршілігінің негізі - малға байланысты болып келетіндігін көреміз. Еңбексіз
күн көрісті жөн көретін замандастарының жағымсыз портретін беруде: Үш күн
қолың босаса, Бола қалдың бас асау, немесе: Ұрлық пенен қулыққа Байлағанда
кестің бау деп келтірген образдары жылқыға қатысты. Болыстың: Күштілерім
сөз айтса, Бас изеймін шыбындап деуі, алқыны күшті асаулардың ноқтаға басы
керілуі - осылардың баршасы мал өсіру тіршілігінен алынған. Абай
өлеңдерінде күлкіні мәліш саудаға, алыс-берісті асық ұтысқа, бозбаланы
оңғақ бұлға, жапырағынан айрылғаи ағаш-қурайды қайыршы кемпір-шалға баласа,
мұндағы мәліш, сауда, асық ұтыс, оңғақ бұл, қайыршы кемпір-шал - барлығы да
өз тұсындағы қазақ тіршілігіне өте таныс нәрселер.
Суреткер талаптың аты, асау жүрек, жүйрік уақыт, үміттің аты, қу тілмен
қулық сауу тәрізді соны тіркестер жасауда да қазақ оқырманына таныс
образдарды алады. Сонымен қатар Абай образдар жасауда айналадағы болмыс-
тіршіліктің малдан басқа да жақтарын қатыстырады. Өз үйінде өзендей
куркірейді айтса дау десе, өзеннің күркіреуі қазақ оқырманы үшін жат емес,
өмір шындығы. Сөйтіп, шындықтан алынған образдарды келтіру - Абай үшін
поэзия тілін айқын, түсінікті, оқырман көкейіне қонымды ететін тәсілдің
бірі.
Абай өлең сөзінің "іші алтын, сырты күміс" болуын қалағанда, сырттай
әсер беретін әсіре қызыл сөздерден аулақ болуын тілегенде, ол поэзияның
терең (көп) мәнді, аз сөзді болу принципін ұстаған. Сондықтан да болар,
Абайда дәстүрлі эпитеттерден гөрі, сонылары көбірек кездеседі. Қанша әдемі
болса да, кәнігі образдар (тұрақты эпитетті тіркестер) кез келген идеяға,
әсіресе жаңа ойларға сай келе бермей, құр жылтырақ фраза болып шығуы
мүмкін. Мұны ақынның өзі де бірнеше рет ескертіп өтеді. Бірде: (сөзім)
әсіре қызыл емес деп жиренбеңіз десе, енді бірде: өлең деген әр сөздің
(орайлы) жарасымы дейді.
Төртінші. Қазақ поэзиясы тілінің даму барысында Абай енгізген өзгеріс-
жаңалықтардың ең бастысы фразеология саласында болды. Ең алдымен, ол
фразеологияны поэтикалық экспрессияның құралы ретінде жұмсауды күшейтті.
Белгілі бір образды беруде бейнелі тұрақты тіркестер аса бір оңтайлы құрал
екені мәлім. Ақын жас адамның (Әбдірахманның) өнер-білімге ұмтылғанын құр
"талаптанды, ұмтылды" деп қойса, ол сөздердің поэтикалық бояуы "талаптың
мініп тұлпарын" дегенмен шендесе алмас еді. Алғашқы сөздерде хабарлау
(констатация) бар, образ жоқ, соңғы тіркесте бояуы қою поэтикалық образ
бар. Сол сияқты қуатты, қажырлы, күшті деген сөздер мен осы мағынада
берілген қуаты оттай бұрқырау деген тіркестің экспрессиясы бірдей емес.
Поэтикалық жүк арқалауда сөз тіркестерінің арасында айырмашылық бар.
Кез келген тіркес көркем образ жасау міндетін көтере бермейді. Мысалы өмір
сүру, өмір кешу дегендер де фразеологизмдер, бірақ осылар өмір тонын кию,
өмірдің өріне шығу деген абайлық тіркестердің экспрессивтік әсерін бере
алмайды.
Қазақ әдеби тілі образды тіркестерге бұрыннан да бай болатын. Абайға
дейінгі қазақ поэзиясы тілінің өте көркем, күшті дамыған бір белгісін айтар
болсақ, осыны көрсетер едік. Ғасырлар бойы белгілі бір образды ұғымда
қалыптасып, поэтизмге айналған фразеологиялық тіркестер қазақ ақын-
жырауларының бірден-бір мықты құралы болып келді. Бұл амалды Абай да берік
ұстайды. Аузымен орақ ору, құлын-тайдай айқасу, алты бақан ала ауыз болу,
малына шылбыр беру, басқа шауып, төске әрлеу, қарағайды талға жалғау
тәрізді өте образды тұрақты тіркестерді Абай да еркін пайдаланады. Мұндай
дәстүрлі тіркестерді өзге сөздермен және қосақтап, олардың экспрессивтік
бояуын тіпті қоюлатып жібереді. Іспен емес, құрғақ сөзбен көрінетін мылжың,
берекесіз адамның образын беруде аузымен орақ орған деген тіркестің өзі өте
әсерлі, күшті, осыны Абай аузымен орақ орған өңкей қыртың деп үстемелеп,
экспрессивтік өңін одан әрі аша түседі. Сондай-ақ қарағайды талға жалғау
дегеннің мағынасы амалдап сөзімен келгенде, одан сайын әсерлене түседі.
Әрине, Абай күллі фразеологизмді өзгертіп, сөз қосып, сөз алып, "күшейте"
бермейді. Халық тілі қазынасындағы қалыптасқан тұрақты тіркестердің басым
көпшілігін тұлғаларын өзгертпей-ақ өз мағынасында қолданады. Абай
фразеология саласында түбірлі өзгеріс жасады деуге болады. Ол өзгеріс,
біздіңше, үш түрлі сипаттағы іс-әрекеттен тұрады: бірі - перифрастикалық
тіркестерді мол қолдану, екіншісі - жаңа тіркестер жасау, үшіншісі -
бұрынғы тіркестерді өзгертіп қолдану.
Перифраз (немесе перифраза) дегеніміз бір нәрсені немесе құбылысты
соның өзінің бір белгісін көрсетіп атау болса, бұл қай тілде де бар әдіс.
Перифраздар қазақ поэзиясы тілінде Абайға дейін де қолданылып келген
болатын, бірақ ең басты тәсіл емес еді. Ал Абайда бұл - жүйеге айналған,
өнімді құралдың бірі. Абай бұрыннан қалыптасқан перифраздарды да
пайдаланады. Мысалы, әлем, дүние дегенді он сегіз мың ғалам, шартарап деп
атауы, қызды қызыл гүл, қалам қас, піскен алма ден ауыстырып атауы бұрыннан
келе жатқан үлгілер.
Қазақтың байырғы әдеби тілінде өмір мен өлімді перифраздап атау жиірек
кездесетін. Өмірді Абай да сұм жалған, сұм дүние, қайран дәурен, кемді күн,
бұлдыр заман деп суреттеп атаса, бұл перифраздардың көбін өзіне дейінгі
әдеби тілден алды. Дегенмен Абай перифраздарының басым көпшілігін өзі
жасаған. "Сап, сап, көңілім, сап, көңілім" деп, сұлуға құмартқан арманның
өзін тура атамай, оны қарсақ жортпас қара адыр деп ауыстырып атайды. Ең
алғаш рет Абай тілінде көрінген таланттың аты, үміттің аты, қараңғылық
пердесі, қайғы оты дегендер де перифраздау тәсілімен туғандар. Қазақ
поэзиясы тілінде перифрастық құбылыстың өте әсерлі үлгісіне Абайдың өз
заманын соқтықпалы соқпақсыз жер деп атауын немесе ұлғайып қартаң тартқан
шағын сұрғылт тартқан бейуақ деп бейнелеуін жатқызуға болады. Мұнда тек
образдар тың емес, сонымен қатар оларды жасап тұрған сөздердің тіркесу
қабілеті де соны: уақыт сияқты дерексіз ұғымды сұрғылт тартқан деген түспсн
қабыстыру - қазақ тілі үшін бұрын көп кездеспейтін тың амал.
Абайда затты не құбылысты перифраз амалымен бейнелеуде орыс
поэзиясының ықпалы да бар сияқты. Мысалы, өзі сүйіп, жақсы танып оқыған
Пушкиндерде өмірді жолға балау (путъ, стезя, тропа, долина, юдолъ, пустыня,
степь: Прости, печальный мир, Где темная стезя, Над бездной для меня лежала
[11, 171-б.]) болса, Абайдың өмірді соқтықпалы соқпақсыз жер деп бейнелеуі
тегін емес. Белгілі бір сезімді сұйық затқа (сусын, у, шарап т.б.), отқа,
жалынға ауыстырып атау да XVIII-XIX ғасырлардағы орыс поэзиясы тілінде кең
тараған болатын. Абайдың махаббат сезімін бейнет сусыны деп атауы немесе
іштегі жалынға балауы, өкініш сезімін өткен күннің улары деуі орыс
тіліндегі образдармен үндесіп жатыр. Ал жүректің көзі (саналылық),
қараңғылық пердесі (надандық), үміттің аты (үміттену), көңілдің сызығы
(уайым), тағдырдың сызығы (жазмыш), өмірдің шыжығы (қайғы, трагедия)
сияқтылар Абайдың өзі енгізген перифраздары, - дейді Р.Сыздық [7, 257-б.].
Белгілі бір жай-күйді, іс-әрекетті ауыстырып, өзге сөздермен беретін
тіркестердің бір тобы - етістікті перифраздар. "Қартаю" дегенді Абай ажары
қайту, ажары тозу, өмірдің өрін тауысу, қайратсыз тарту деп те атайды.
Алдыңғы зат есімді топқа қарағанда, етістікті псрифраздар қазақтың Абайға
дейінгі ноэзиясында едәуір дамығын болатын. Мысалы, ІПортанбай ақын "өлді"
деген қимыл ұғымын құдайдан бұйрық жетті, дүниеден көшті, бұйрық дәмі
бітті, құдайдың құрған тезіне жолықты деп құбылтып береді. Көркем сөзді
жалықтырмайтындай құбылмалы, сезімге әсер ететіндей эмоциялы етіп
көрсететін - осы типтес фразеологиялық құрылымдар. Бұлардың бірсыпырасы
"консервіленген" штамптар, яғни идиомдар болып келеді. Поэзия тілі, тіпті
ауызекі сөйлеу тілі де бұларға жиі жүгінеді: Абай басқа шауып, төске өрлеу,
малына шылбыр беру, қырқын мінсе қыр артылмау, із жоғалту, титығы құру
сияқты идиомдарды халық тілінен, бұрынғы қазақ поэзиясы тілінен алып жақсы
пайдаланады.
Фразеология саласында Абай істеген өзгеріс-жаңалықтардың екінші түріне
жаңа тіркестер жасауы жатады. Фразеологизмдер - жылдар, ғасырлар жемісі.
Бұл, бір жағынан. Екінші жағынан, ол - жеке қаламгерлер табысы, еңбегі,
ізденісі. Фразеологиялық тіркестер - семантикалътқ шоғырлар, яғни жеке
сөздер беретін мағыналардың бір-бірімен түйісуінен туған жаңа тұтастық
(семантикалық единица).
Сөз әр алуан тіркесте келгенде ғана нақты бірлік (единица) ретінде
танылатын болса, жазушының сөз қолданыс шеберлігін, әдісін, табысын, әдеби
тілге қосқан үлесін өзі жасаған жаңа тіркестердсн іздеуіміз керек. Жазушы
жаңа сөздерді қаншама көп ұсынса да, оның саны жаңа тіркестерден артық
болмайды. Абай қазақ әдеби тіліне едәуір жаңа сөздер қосты, бірқыдыру
сөздердің мағынасын саралап, жаңғыртып, оларды жаңа сөздер (неологизмдер)
ретінде ұсынды, дегенмен бұлар Абай жасаған жаңа тіркестермен сан жағынан
да, сипаты жағынан да теңесе алмайды.
Абай үлгі алған ұлы Пушкин: "тіл - сөздерді бір-бірімен жанастыруға
келгенде сарқылмас бұлақ" десе, осы қағиданы Абай да жақсы сезінеді.
Сондықтан қызметі мен құрылымы жағынан әр алуан мынадай жаңа
фразеологизмдерді ұсынады.
а) Мағыналары жағынан бір-біріне жанаспайтын сөздерді тіркестіреді.
Үміттің аты, көңілдің жайлауы, ұяттың күзетшісі тәрізді изафет тіркестердің
компоненттері жеке-жеке алғанда, мағына жағынан бір-біріне "үш қайнаса
сорпасы қосылмайтын", мүлде алшақ ұғымдардың атаулары. Олардың алшақтығы
бірінің дерексіз ұғым, екіншісінің нақты зат атауы екендігінде. Сондықтан
бұлар бір-бірімен тіркесе қалған күнде, олардың туғызатын мағынасы
(ассоциациясы) мүлде жаңа болмақ: үміттің аты, талаптың тұлпары дегенде,
үмітте, талап та алға қарай ұмтылатын нақты зат ретінде елестейді де, образ
пайда болады.
Ажым бетке түсетін нәрсе, ол - көзге көрінетін сызықтың атауы. Абай осы
сөзді көңіл деген дерексіз ұғым атауымен қабыстырып, көңілге ажым салу
деген жаңа тіркес жасаса, бұл да соны образ әрі оның экспрессиясы көңілі
қалу, көңілі жабырқау деген кәнігі тіркестерге қарағанда әлдеқайда күшті.
Абай үрпиген жүрек, қырық жамау жүрек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz