Қазақ әдебиетіндегі Сәкен Сейфуллиннің бейнесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Қазақ әдебиетіндегі Сәкен образының жасалу жолдары
2.1 Қазақ поэзиясы және Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қазақ прозасы мен драматургиясындағы Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Қазақ әдебиетіндегі Сәкен образының жасалу жолдары
2.1 Қазақ поэзиясы және Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қазақ прозасы мен драматургиясындағы Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Адамзат қауымы өзінің даму жолында бірнеше ғасырларды артқа салып, ХХІ ғасырға келіп жетті. Әр заманның өз ұрпағы болады. Тарихты жасайтын – ұрпақтар, сол ұрпақтың өкілдері. Біз қазір кеңестік кезеңді қанша жамандағанымызбен сол кездегі замана талабына сай өмір сүріп, халқына қызмет еткен ардақты аталарымыз бен ағаларымызды тарих беттерінен сызып тастай алмаймыз. Өйткені олар – біздің кешегіміз. Кешегісіз бүгін жоқ. Жақсы болса да, жаман болса да біз кешегінің жалғасымыз. Әр адам өз заманының перзенті, дәуірінің қандай болмағы билеушісіне байланысты, біреулер сол заманына қарай бейімделеді, бейімделгендерді заман күштеп бағындырады. Оны кеңестік кезеңдегі ұлтымыздың ұлы тұлғаларының тағдырынан айқын көруге болады. Советтік құрылыстың социалистік идеяларын қабылдамаған, заманға бейімделмеген алашорданың ірі өкілдері: Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиевтер өмір бойы қуғынға ұшырап, жазықсыз жазаланды.
Ал, С.Сейфуллин бастаған бір шоғыр ұлт зиялылары бірден заманның бет алысын байқады да, оның ағымына қарсы келмей, соған бейімделіп, қоғамға деген өздерінің көзқарастарын танытты.
Заман өзгерді, ұрпақ ауысты, саясат өзгерді. Қылышынан қан тамған қызыл империя құлады. Алаш жұртының көгілдір аспанында бүгін тәуелсіздік туы желбірейді. Сәкеннің асыл арманы жүзеге асқандай. Осыған орай көрнекті мемлекет қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев мырзаның «... Арманда кеткен азаматтың бастаған ісін, ойлаған мақсатын халқы жалғассыз қалдырған жоқ. Редакторлық еткен «Еңбекшіл қазағы» «Егемен Қазақстан» болып, ақын тойын алты алашқа үндеп жатыр. Өзі басқарған ағарту керуені әлемдік даңғылға бет түзеуде. Қаламымен, қаруымен, қайратымен, қызметімен іргесін өзі қаласқан мемлекеті егемендікке жетті», - деген сөзі еріксіз ойға оралады. Осы орайда, біздің де қарастырып отырған дипломдық жұмысымыздың тақырыбы – «С.Сейфуллиннің қазақ әдебиетіндегі бейнесі».
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Ал академик Р.Нұрғали «Қазақ драматургиясы», «Қазақтың революциялық поэзиясы» т.б. монографиялық зерттеулерінде С.Сейфуллин шығармашылығына қатысты құнды ой-пікірлер білдірген. «Ғашығым менің бостандық», «Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған», «Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш», «Дауылпаз жыр», «Революциялық драманың эстетикалық байлығы: С.Сейфуллиннің «Бақыт жолы» мақалаларында да Сәкен шығармалары әр қырынан сөз болады.
Р.Нұрғали өз еңбегінде «ХХ ғасырдағы қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Қазақстан қоғамдық тарихында көрнекті орын алатын қайраткер Сәкен Сейфуллин аз ғана ғұмырында найзағайдай жарқырап өтті. Жаңашыл жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің көкейкесті
Ал, С.Сейфуллин бастаған бір шоғыр ұлт зиялылары бірден заманның бет алысын байқады да, оның ағымына қарсы келмей, соған бейімделіп, қоғамға деген өздерінің көзқарастарын танытты.
Заман өзгерді, ұрпақ ауысты, саясат өзгерді. Қылышынан қан тамған қызыл империя құлады. Алаш жұртының көгілдір аспанында бүгін тәуелсіздік туы желбірейді. Сәкеннің асыл арманы жүзеге асқандай. Осыған орай көрнекті мемлекет қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев мырзаның «... Арманда кеткен азаматтың бастаған ісін, ойлаған мақсатын халқы жалғассыз қалдырған жоқ. Редакторлық еткен «Еңбекшіл қазағы» «Егемен Қазақстан» болып, ақын тойын алты алашқа үндеп жатыр. Өзі басқарған ағарту керуені әлемдік даңғылға бет түзеуде. Қаламымен, қаруымен, қайратымен, қызметімен іргесін өзі қаласқан мемлекеті егемендікке жетті», - деген сөзі еріксіз ойға оралады. Осы орайда, біздің де қарастырып отырған дипломдық жұмысымыздың тақырыбы – «С.Сейфуллиннің қазақ әдебиетіндегі бейнесі».
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Ал академик Р.Нұрғали «Қазақ драматургиясы», «Қазақтың революциялық поэзиясы» т.б. монографиялық зерттеулерінде С.Сейфуллин шығармашылығына қатысты құнды ой-пікірлер білдірген. «Ғашығым менің бостандық», «Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған», «Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш», «Дауылпаз жыр», «Революциялық драманың эстетикалық байлығы: С.Сейфуллиннің «Бақыт жолы» мақалаларында да Сәкен шығармалары әр қырынан сөз болады.
Р.Нұрғали өз еңбегінде «ХХ ғасырдағы қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Қазақстан қоғамдық тарихында көрнекті орын алатын қайраткер Сәкен Сейфуллин аз ғана ғұмырында найзағайдай жарқырап өтті. Жаңашыл жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің көкейкесті
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қирабаев С. . Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1992. -287 б.
2. Қаратаев Б. Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. 271 б.
3. Базарбаев М.Әдебиет және дәуір. –Алматы: Жазушы, 1966. 185 б.
4. Қожекеев Т. Сәкенді не үшін сынаған? // Жалын, 1994. №7-8. –Б. 84-95.
5. Нарымбетов Ә. Сәкен Сейфуллин. Әдебиеттердің көрсеткіші. –Алматы: Қазақстан, 1965. -86 б.
6. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин. Ғұмырнамалық хикая. Өнегелі өмір. –Алматы: Жалын, 1976, -191 б.
7. Сейфуллин С. Мен қалай жаздым? //Кітапта: Сөзстан. 8-кітап. –Алматы: Жалын, 1986. -216 б.
8. Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. –Алматы: Жазушы,1960, - 528 б.
9. Бердібаев Р. Бүгінгі проза және өмір шындығы. // Қазақ әдебиеті, 9 мамыр,1969.
10. Кәкішев Т. Қызыл сұңқар. Тарихи-әдеби очерк. –Алматы: Қазақстан, 1968. -189 б.
11. Қаратаев Б. Әдебиет және эстетика. –Алматы: Жазушы, 1970. -218 б.
12. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин. Очерк. –Алматы: Жазушы, 1967. - 87 б.
13. Қаратаев Б. Революция рухымен. –Алматы, Жазушы, 1979. - 164 б.
14. Лекеров Қ. Қазақ әдебиетіндегі Сәкен бейнесі // Орталық Қазақстан, 16 қараша, 1969.
15. Кәкішев Т. Мағжан – Сәкен. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. -449 б.
16. Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 2. –Алматы: Жазушы, 1992. -216 б.
17. Сейфуллин С. 7 томдық шығармалар жинағы. Т. 6. –Алматы: Жазушы. 2008. -189 б.
18. Нұртазин Т. Қамырдан қыл тартқандай... // Жұлдыз, 1967, №10, -Б. 142-148.
19. Ысмағұлов Ж. Көкейде қалған сол бейне // Қазақ әдебиеті, 1987, №7, 17-ақпан
20. Жұмағали З. Жылдар ойлар... –Қарағанды, 2004. -352 б.
21. Нұрғалиев Р. Тастың түйедейінен алмастың түймедейі // Қазақ әдебиеті, 15-маусым, 1968.
22. Омаров І. Әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 213 б.
23. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
24. Мүсрепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: Жазушы, 1975. -556 б.
25. Әдібаев Х. Талант. Талғам. Тағдыр. –Алматы: Жазушы, 1971. - 235 б.
26. Сейфуллин С. 7 томдық шығармалар жинағы. Т. 3. –Алматы: Жазушы. 2008. -278 б.
27. Жансүгіров І. Шығармалар. Т.2. –Алматы: Жазушы, 1962. -218 б.
28. Кәкен А. Қазақтың Сәкені. –Қарағанды, 2004. -212 б.
29. Мәмбетов І. Ақпан. –Алматы: Жазушы, 1983. - 181 б.
30. Мәуленов С. Алтын тасқын. –Алматы: Жазушы,1981. - 221 б.
31. Тәжібаев Ә. Шығармаларының бес томдығы. Т.1. –Алматы: Жазушы, 1978. -223 б.
32. Бекхожин Қ. Таңдамалы шығармаларының үш томдығы. Т.1. -–Алматы: Жазушы, 1983. -191 б.
33. Жайлыбай Ғ. Рух // Орталық Қазақстан 26 қараша, 2009. №181-182.
34. Ниязбеков Р. Биіктей бер, тауларым. – Алматы: Жазушы, 1983. -158 б.
35. Мүсірепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне. –Алматы: Жазушы, 1981. - 182 б.
36. Сәкен Сейфуллин. Энциклопедия. –Алматы: Темірқазық, 2010. -640 б.
1. Қирабаев С. . Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1992. -287 б.
2. Қаратаев Б. Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. 271 б.
3. Базарбаев М.Әдебиет және дәуір. –Алматы: Жазушы, 1966. 185 б.
4. Қожекеев Т. Сәкенді не үшін сынаған? // Жалын, 1994. №7-8. –Б. 84-95.
5. Нарымбетов Ә. Сәкен Сейфуллин. Әдебиеттердің көрсеткіші. –Алматы: Қазақстан, 1965. -86 б.
6. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин. Ғұмырнамалық хикая. Өнегелі өмір. –Алматы: Жалын, 1976, -191 б.
7. Сейфуллин С. Мен қалай жаздым? //Кітапта: Сөзстан. 8-кітап. –Алматы: Жалын, 1986. -216 б.
8. Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. –Алматы: Жазушы,1960, - 528 б.
9. Бердібаев Р. Бүгінгі проза және өмір шындығы. // Қазақ әдебиеті, 9 мамыр,1969.
10. Кәкішев Т. Қызыл сұңқар. Тарихи-әдеби очерк. –Алматы: Қазақстан, 1968. -189 б.
11. Қаратаев Б. Әдебиет және эстетика. –Алматы: Жазушы, 1970. -218 б.
12. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин. Очерк. –Алматы: Жазушы, 1967. - 87 б.
13. Қаратаев Б. Революция рухымен. –Алматы, Жазушы, 1979. - 164 б.
14. Лекеров Қ. Қазақ әдебиетіндегі Сәкен бейнесі // Орталық Қазақстан, 16 қараша, 1969.
15. Кәкішев Т. Мағжан – Сәкен. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. -449 б.
16. Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 2. –Алматы: Жазушы, 1992. -216 б.
17. Сейфуллин С. 7 томдық шығармалар жинағы. Т. 6. –Алматы: Жазушы. 2008. -189 б.
18. Нұртазин Т. Қамырдан қыл тартқандай... // Жұлдыз, 1967, №10, -Б. 142-148.
19. Ысмағұлов Ж. Көкейде қалған сол бейне // Қазақ әдебиеті, 1987, №7, 17-ақпан
20. Жұмағали З. Жылдар ойлар... –Қарағанды, 2004. -352 б.
21. Нұрғалиев Р. Тастың түйедейінен алмастың түймедейі // Қазақ әдебиеті, 15-маусым, 1968.
22. Омаров І. Әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 213 б.
23. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап / Жалпы редакциясын басқарған Т.Кәкішұлы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
24. Мүсрепов Ғ. Суреткер парызы. –Алматы: Жазушы, 1975. -556 б.
25. Әдібаев Х. Талант. Талғам. Тағдыр. –Алматы: Жазушы, 1971. - 235 б.
26. Сейфуллин С. 7 томдық шығармалар жинағы. Т. 3. –Алматы: Жазушы. 2008. -278 б.
27. Жансүгіров І. Шығармалар. Т.2. –Алматы: Жазушы, 1962. -218 б.
28. Кәкен А. Қазақтың Сәкені. –Қарағанды, 2004. -212 б.
29. Мәмбетов І. Ақпан. –Алматы: Жазушы, 1983. - 181 б.
30. Мәуленов С. Алтын тасқын. –Алматы: Жазушы,1981. - 221 б.
31. Тәжібаев Ә. Шығармаларының бес томдығы. Т.1. –Алматы: Жазушы, 1978. -223 б.
32. Бекхожин Қ. Таңдамалы шығармаларының үш томдығы. Т.1. -–Алматы: Жазушы, 1983. -191 б.
33. Жайлыбай Ғ. Рух // Орталық Қазақстан 26 қараша, 2009. №181-182.
34. Ниязбеков Р. Биіктей бер, тауларым. – Алматы: Жазушы, 1983. -158 б.
35. Мүсірепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне. –Алматы: Жазушы, 1981. - 182 б.
36. Сәкен Сейфуллин. Энциклопедия. –Алматы: Темірқазық, 2010. -640 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2 Қазақ әдебиетіндегі Сәкен образының жасалу жолдары
2.1 Қазақ поэзиясы және Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2 Қазақ прозасы мен драматургиясындағы Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Кіріспе
Адамзат қауымы өзінің даму жолында бірнеше ғасырларды артқа салып, ХХІ ғасырға келіп жетті. Әр заманның өз ұрпағы болады. Тарихты жасайтын – ұрпақтар, сол ұрпақтың өкілдері. Біз қазір кеңестік кезеңді қанша жамандағанымызбен сол кездегі замана талабына сай өмір сүріп, халқына қызмет еткен ардақты аталарымыз бен ағаларымызды тарих беттерінен сызып тастай алмаймыз. Өйткені олар – біздің кешегіміз. Кешегісіз бүгін жоқ. Жақсы болса да, жаман болса да біз кешегінің жалғасымыз. Әр адам өз заманының перзенті, дәуірінің қандай болмағы билеушісіне байланысты, біреулер сол заманына қарай бейімделеді, бейімделгендерді заман күштеп бағындырады. Оны кеңестік кезеңдегі ұлтымыздың ұлы тұлғаларының тағдырынан айқын көруге болады. Советтік құрылыстың социалистік идеяларын қабылдамаған, заманға бейімделмеген алашорданың ірі өкілдері: Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиевтер өмір бойы қуғынға ұшырап, жазықсыз жазаланды.
Ал, С.Сейфуллин бастаған бір шоғыр ұлт зиялылары бірден заманның бет алысын байқады да, оның ағымына қарсы келмей, соған бейімделіп, қоғамға деген өздерінің көзқарастарын танытты.
Заман өзгерді, ұрпақ ауысты, саясат өзгерді. Қылышынан қан тамған қызыл империя құлады. Алаш жұртының көгілдір аспанында бүгін тәуелсіздік туы желбірейді. Сәкеннің асыл арманы жүзеге асқандай. Осыған орай көрнекті мемлекет қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев мырзаның ... Арманда кеткен азаматтың бастаған ісін, ойлаған мақсатын халқы жалғассыз қалдырған жоқ. Редакторлық еткен Еңбекшіл қазағы Егемен Қазақстан болып, ақын тойын алты алашқа үндеп жатыр. Өзі басқарған ағарту керуені әлемдік даңғылға бет түзеуде. Қаламымен, қаруымен, қайратымен, қызметімен іргесін өзі қаласқан мемлекеті егемендікке жетті, - деген сөзі еріксіз ойға оралады. Осы орайда, біздің де қарастырып отырған дипломдық жұмысымыздың тақырыбы – С.Сейфуллиннің қазақ әдебиетіндегі бейнесі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Ал академик Р.Нұрғали Қазақ драматургиясы, Қазақтың революциялық поэзиясы т.б. монографиялық зерттеулерінде С.Сейфуллин шығармашылығына қатысты құнды ой-пікірлер білдірген. Ғашығым менің бостандық, Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш, Дауылпаз жыр, Революциялық драманың эстетикалық байлығы: С.Сейфуллиннің Бақыт жолы мақалаларында да Сәкен шығармалары әр қырынан сөз болады.
Р.Нұрғали өз еңбегінде ХХ ғасырдағы қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Қазақстан қоғамдық тарихында көрнекті орын алатын қайраткер Сәкен Сейфуллин аз ғана ғұмырында найзағайдай жарқырап өтті. Жаңашыл жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің көкейкесті, өзекті тақырыптарын аша көрсетті, эстетикалық игіліктер жасаған және ұлттық әдебиетке жаңа мазмұн, жаңа түр, жаңа идея әкелген жазушы туындылары халқымыздың қымбат рухани қазыналарының қатарына жатады [1, 42] - деп Сәкенге жоғары баға берген.
Сәкен шығармашылығын зерттеуде әдебиеттанушы, ғалым М.Қаратаевтың орыны да ерекше. Ол өзінің әдебиеттану мен фольклорының өзекті мәселелері турасындағы зерттеулерінде Сәкеннің қазақ кеңес әдебиетінің негізін салудағы зор еңбегіне орынды баға берген. Сәкеннің азаматтық, қайраткерлік, ақындық тұлғасы Азамат тұлғасы, Ақын туралы айтарым, Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті мақалаларында жан-жақты сөз болса, Сәкеннің Тар жол, тайғақ кешу мемуарлық романының жанры мен Қазақ әдебиеті оқулығы жайында Жанрына қарай талабы (Ш.Елеукеновпен бірге), Қазақ ауыз әдебиетінің тарихы әдеби-сын мақалаларында дәлелді пікірлер айтылып, дәйекті тұжырымдар жасалған. М.Қаратаевтың Сәкен шығармаларының зерттелу жайын сөз еткен Әдебиет және сын мәселелері, Сейфуллин туралы жаңа еңбек (Ш.Елеукеновпен бірге) мақалалары да Сәкентанудың өткені мен бүгінін, алда тұрған өзекті мәселелерін қозғауымен құнды. М.Қаратаев ҚазПИ-де оқыған жылдары Сәкеннің тәлім-тәрбиесін көріп, кейін ұстаздың жарқын бейнесін есте қалдыруда елеулі еңбек сіңірген. 1933 жылдың өзінде Лениншіл жас газетінің бірнеше сандарында Қызыл ат және социалистік реализм атты мақала жазып, Сәкеннің Қызыл ат поэмасы [2, 73] төңірегінде туындаған дау-дамайға араласып, поэмаға шынайы баға беріп, Сәкентануға дұрыс ғылыми бағыт берді. Кейін Тағы да Қызыл сұңқарлар туралы (1936) деген мақаласымен Сәкен шығармашылығы туралы болашақ әділ сынның негізін қалыптастырды. Сәкен шығармалары жайында пікір айтып, алғашқы мақалаларымен оларды әділетсіз, оңшыл сыннан қорғауға қатысқан Мұхаметжан кейінгі зерттеу еңбектерінде де Сәкен шығармашылығына мол орын берді. Оның Сәкен Сейфуллин (1964) атты кітапшасы, Тар жол, тайғақ кешудің орысша басылуына жазылған кіріспе мақаласы (1964), Сәкеннің 70 жылдығына байланысты Дружба народов (№5, 1964), Простор (№5, 1964) журналдары мен Комсомольская правда (23 мая, 1964) газетінде басылған мақалалары, Асау тұлпар атты монографиялық очеркі (Эпостан эпопеяға кітабында – 1969) бұл қатардағы еңбектері ішінде оқшау тұрады. Сонымен қатар Социалистік реализмнің қазақ прозасында қалыптасуы (1965), Әдебиет және эстетика (1970) атты монографиялық зерттеу еңбектерінде Тар жол, тайғақ кешу романының жанры, мазмұны мен формасын анықтай отырып, жаңашылдық сипатын ашады. Соңғы еңбегінде Сәкенге Асқақ аға деген бөлімін арнап, Сәкеннің ұстаздық үлгісін, азаматтық болмысын жоғары бағалаған.
Сондай-ақ, ғалым М.Базарбаев [3] әдебиеттің әр түрлі мәселелеріне қатысты зерттеулерінде С.Сейфуллиннің шығармашылық тәжірибесіне көбірек сүйеніп, Сейфуллин дәстүрін молырақ зерттеді. Қазақ поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық жайында (1960), Қазақ поэзиясындағы еңбек адамының бейнесі (1961), Өлмес дәстүрлер (1962), Әдебиет және дәуір (1966) атты зерттеулерінде С.Сейфуллиннің поэзия саласындағы жаңашылдық қызметін, оның жаңа адамды жырлаудағы өнегесін сөз етеді. Әдеби дәстүр, оның жалғастығы, әдебиеттер туысқандығы, әдеби байланыс – Мүсілім зерттеулерінің өзекті проблемалары. Осы проблемалар тұрғысынан Сейфуллин творчествосына ол әрдайым үңіле қарайды, содан үлгілік өнеге табады. Сейфуллинге Мицкевич, Пушкин, Лермонтов поэзиясының әсері болғанын айта келіп кеңестік дәуірдегі ақын шығармаларын В.Маяковский, Демьян Бедный, А.Безыменский, Луговской, т.б. сол сияқты ақындардың шығармашылығымен байланыстыра отырып, зерттеудің қажеттігін көтереді. Бұлардан басқа М. Сәкеннің Әңгімелері мен повестеріне (1958), Сәкен шығармаларының соңғы бес томдық жинағына алғысөздер (1986) жазды. Оның Теңдік, бақыт, әділдік орнаталық атты соңғы мақаласы (Өркен, 23 желтоқсан, 1989) ақын творчествосына қайта құру дәуірінің талаптары тұрғысынан қарауда, жалпы 20-30-жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы жағдайларына жаңаша көзқарас туғызуда қызықты ойлар айта білуімен бағалы.
Т.Қожакеевтің [4] еңбектерінде Сәкеннің журналистік қызметіне зор баға берілген. Ол еңбегінде Сәкен Сейфуллин Ұлы Қазан революциясының жеңуіне, Совет үкіметінің орнап, нығаюына журналистік қызметімен зор үлес қосқандығын айтады. Қ.Сыздықовтың еңбегінде Сәкен жайлы айтылады. Ол еңбегінде Сәкенді туған халқының тағдыры мен болашағы үшін күрескен тұлға деп көрсетеді.
Ғалым Ә.Нарымбетов [5] Сәкен шығармаларының алғашқы библиографиясын жасаушылардың бірі. Ғалым жоғарғы оқу орындарына арналған әдістемелік, нұсқаулық еңбектерінде де Сәкен шығармашылығын басты назарда ұстап келеді. Сейфуллин поэзиясы жайлы Асқақ жырдың арқауы, өмірі, шығармашылығы жөніндегі энциклопедиялық мақалалар авторы (1999).
Сәкентану ғылымының әдебиеттанудың жеке саласы ретінде туып, қалыптасуына академик Серік Қирабаев ерекше еңбек сіңірді. Ақын шығармашылығы жөніндегі алғашқы еңбегі 1958 жылы Сәкен Сейфуллиннің поэзиясы туралы деген көлемді ғылыми зерттеу мақаладан басталып, ондаған мақалалар тізбегімен Сәкен Сейфуллин. Творчестволық жолы (1962) атты монографияға ұласты. Орта және жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарында да Сәкен шығармашылығына арналған бөлімдерді жазды, ақын шығармаларын орыс тіліне аудару ісін ұйымдастырды. Сәкеннің әр жылдардағы шығармалар жинағын құрастыру, текстологиялық түзетулер енгізу, ғылыми түсініктерін жазу ісіне белсене араласып, жарық көрген шығармаларының басылымдарының толық библиографиясын әзірледі. Ғалым күні бүгінге дейін Сәкентану саласында көшбасшы ғалымдардың бірі болып келеді.
Фольклортанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев та Сәкенмен жиі араласып, Сәкенді 1925 жылы Бетпақдаланың Қоңыр дейтін жерінде отырған Иманжүсіппен жолықтырған. Әр жылдары Сәкен жаңашыл ақын, Сәкеннің жаңашылдығы мен шеберлігі, Сейфуллин туралы бағалы еңбек т.б. өзекті, ойлы мақалалар жазып, Сәкен шығармашылығына шынайы бағасын берген. Ғалым 1930 жылдардағы Қызыл ат поэмасы төңірегіндегі дау-дамайларды қорытындылай келіп: ...солардың көбісі социалистік реализмнің өзін жетік білмеуші еді. Сондықтан да Сәкеннің шын мүсін образ жаңалығын түсінбеді, - деген орынды тұжырым жасаған. Реті келгенде әр түрлі естелік жазбаларында көзі көрген ағаның жақсы қасиеттері мен ақындық, ағалық, азаматтық тұлғасы жайында жылы лебіздер білдірген. Бұдан басқа да Сәкен шығармашылығы жөнінде айтылған Алаш қайраткерлері: Ғ.Тоғжанов, Н.Төреқұлов, С.Садуақасов т.б. пікірлері бар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Сәкен Сейфуллинді біз ақын, революционер, қоғам қайраткері ретінде танимыз. Ақын шығармаларын зерттеу, талдауда зерттеуші ғалымдарымыз ғылыми негіздегі, жаңалығы мен маңызы зор еңбектер атқаруда. Соның нақты дәлелі Қарағанды Болашақ университеті ғалымдарының ізденісі нәтижесінде жазылған – С.Сейфуллин энциклопедиясы. Алайда, күні бүгінге дейін Сәкен жайлы 100 астам өлеңдер мен балладалар, бірнеше поэмалар, бірнеше повестер мен деректі әңгімелер жазылыпты. Осы орайда аталмыш шығармаларды жинақтау және ақын бейнесінің жасалу жолдарына назар аудару кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі болмақ. Сол себепті де Сәкен Сейфуллиннің көркем шығарма кейіпкеріне айналу мәселесін зерттеу бүгінгі күн талабынан алынып тасталмайды, яғни әлі де зерттеуді қажет ететін тың тақырып болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – С.Сейфуллин өмір жолы мен қоғамдық қызметтеріне, шығармашылық жолына шолу жасай отырып, көркем образ ретінде сомдалу, тұлғалану ерекшеліктеріне талдау жасау болмақ.
Міндеттері:
1. Ақынға қатысты өлеңдерді оның шығармашылық өмірбаянымен байланыстыра қарастыру;
2. С.Сейфуллиннге қатысты өлеңдердің жанрлық сипатын айқындау; лирикалық шығармаларына талдау;
3. Қаламгер жайлы жазылған өлеңдерінің көркемдік сипатына талдау жасау;
4.Прозалық шығармалардағы ақын бейнесінің жасалу жолдарына назар аудару.
С.Сейфуллин туралы көптеген ақын-жазушылар бірталай еңбектер жазып қалдырған. Солардың ішінде белгілі сәкентанушы Тұрсынбек Кәкішевтің [6] еңбектерінің маңызы зор.
Ол еңбектерде Сәкеннің еліне деген қамқорлығы, қоғамдық қызмет пен шығармашылық жұмыспен қатар айналысқандығы және артына өлмес мұра қалдырғаны туралы дәлелді баяндалады. Сондай-ақ Серік Қирабаевтың еңбектері де Сәкентануды кешенді зерттеудің үздік үлгісіне айналып отыр. Заман, қоғам өзгерсе де Сәкеннің ұлттың ұлы тұлғасы болып қала беретіндігі бұл еңбектерде айқын көрсетілген.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін мектеп оқушыларын сәкентану курсы бойынша факультативтік сабақ өткізуде, теориялық ұғымдарға қатысты көркем образдарға талдау жасауда қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Өз дәуірінің жыршысы, келешек заманның жаршысы, ұрпағына өлмес мұра, ұмытылмас даңқ қалдырған ақын Сәкен Сейфуллин жайындағы бұл дипломдық жұмыс – кіріспе және үш тараудан, сондай-ақ, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы
Сәкен 1894 жылы Ақмола облысы, Ақмола уезі, Нілді болысының бірінші ауылында (Қазіргі Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарашілік елді мекені) 23 мамырда саятшы Сейфолланың шағын шаруалы отбасында дүниеге келген. Өзінің өмірі туралы бір жазғанында, Сәкен әке-шешесінің ән-күйге, ойын-сауыққа, қызықты әңгімеге құмар болғандығын айтады. Елдегі белгілі ақын, әншілер сол үйдің кейін Сәкеннің жақын адамдарына айналып отырған. Сәкеннің шешесі Жамал ақындық, шешендік сөзді жақсы білген. Ол өзінің тұңғышы Садуақастың (Сәкен деп еркелетіп атап кетеді) халық өміріне, көркемдікке деген алғашқы сезімдерін оятып өсіреді.
Зерек, алғыр Сәкен ауыл молдасының сабағын қанағат тұтпағаннан кейін оны әкесі Нілді (Успенский) мыс заводындағы орыс-қазақ мектебіне 1905 жылы оқуға береді. Сәкен өзінің осы балалық шағын есіне түсіргенде: Нілді заводында үш жыл оқыдым. Сол үш қыста, бір сабақ – орысша әліпби кітапшасынан алған оқуым болса, екінші сабақ – ұсталардың дүкен күйінен, аласұрып жұлқынған машина әрекетінен жер астында жұмыс істеп шығатын шахты, кен жұмыскерлерінің жатақ, тұрмыс-күйінен, тіршілік күйлерінен алған сабақ көңілге мығым орнаған тоқу болды. ...алғаш өлең жазуды мен бала күнімде осы Нілді заводында бастадым [7, 21], - деп жазды. Ол Спасскі жұмысшыларының 1907 жылғы ереуілінің сұсты көрінісін көзімен көріп, көңіліне тоқыды.
Жас Сәкен еңбек адамдарының ортасында білім, алғашқы поэзиялық әсер алып қана қоймады, озбыр қанаушылардан жапа көріп, мехнат шеккен жұмысшылардың өмірі оның таптық ой-санасының ерте оянуына да әсер етеді.
1908-1912 жылдары Ақмола қаласында әуелі Приходская школада, одан кейін екі класты училищеде оқиды. Білімі толыса түскен Сәкен орыс тіліндегі әдебиет кітаптарын көп оқумен қатар, алыс ауылдардан оқу іздеп келген бірталай қазақ балаларына орысша сабақ береді [8, 10].
Сәкеннің қоғамдық, эстетикалық ой-пікірінің қалыптасуына Ақмола, Омбы қаласындағы орыстың озық ойлы оқытушы, жазушыларының әсері болғандығын ақынның өзі де, замандастары да толық растайды. Революционер жазушы Ф.Березовскиймен достығы көп жайды аңғартады. Орыстың революцияшыл демократтары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Некрасов және А.М.Горький шығармаларын, сонымен қатар татардың Ғ.Тоқай бастаған азатшылдық әдебиетін қадағалап оқуы, қалада, елде бостандыққа талпынған қалың бұқарамен тығыз байланысты болуы – Сәкеннің дұрыс идеялық бағытын анықтай береді. Осы дұрыс бағыт оның 1916 жылғы тарихи қозғалыс сынынан сүрінбей өтуіне жол ашқандығы даусыз.
Әрине, бұл келтірілген үзінділер Кеңес үкіметі тұсында Сәкен туралы жазылған анықтама-ақпарат. Өткенді шолмай, кейіпкеріміздің кең дүниесін ашып-білу мүмкін емес.
Егемендік алғаннан бері халқымыз тарихын евроцентристік және ұлы державалық шовинистік көзқарастан тыс жаңаша танып-білу, зерттеу, тарихи тұлғаларымызды жаңаша бағалау қолға алынды. Қандай адам болса да, мейлі ол ұлы болсын, қарапайым еңбек адамы болсын, өз заманының перзенті. Сол заманында дәуірлеген идеология мен талап-тілекке сай өмір сүретіні тарихи шындық. Ендеше, Кеңес дәуіріндегі қаламгеріміз идеология майданының жауынгерлері ретінде уақыт ұсынған идеялар мен тақырыптарды насихаттауға душар болды. Бұл олардың қуанышы – бақыты, сондай-ақ қателігі мен кемшілігі. Сондықтан кешегі Кеңес дәуірінде Алаш арыстарын ұлтшыл деп қалай даттасақ, енді бүгін келіп төңкерісті жырлаған ақын-жазушыларға теріс қарауға хақымыз жоқ.
Халықты бай, кедей деп бөліп тастап, жұмысшы – шаруаның үкіметін, пролетарлық мәдениет жасаймыз деп даурыққан кезеңде В.И.Лениннің Пролеткульт, Біз қай мұрадан бас тартамыз атты еңбектері шықты. Оларда әр ұлттың мәдениетінің екі түрлі элементі болады деген. Бірі – ағартушы-демократиялық, екінші – ұлтшыл-буржуазиялық. Біз оның ағартушы демократтық мұрасын аламыз және оны ұлтшылдық-буржуазиялыққа қарама-қарсы қою үшін аламыз, - деген қате қағидасын негіздеді. Осыдан тұрпайы социализм теориясы туды [9,10].
Кеңес көсемінің осы бір бағытынан кейін біздің Сәкен сияқты азаматтарымыздың адасуы басталды. Күрмеуі қиын күндердің жұмбағы мол жылдардың теңізінде тербелуіне тура келді... [10, 112].
Қазақстанның жақсы болсын, жаман болсын социализмнің заманында жасағанын, ойсыраған олқылықтарымен қатар тамаша жетістіктерге жеткенін ешкім жоққа шығара алмайтын болса, онда социалистік реализм рухында жасалған әдебиеттен, оның ұлы өкілдерінен, негізін қалаушылардан қашсаң да құтыла алмайтындығымыз анық. Көзі тірісінде де, ақталғаннан кейін де Сәкен Сейфуллин төңірегіндегі әңгіме бір толасып көрген емес. Бұл оның бақыты да, соры да. Бақыты болатыны оның мұрасы, іс-әрекеті архивке тапсырылмай, күні бүгінге дейін мемлекеттік-әлеуметтік тірлігімізге араласып жатуында, әлі күнге дейін оның ой-пікірінің, тарихи деректерінің дәйектілігі мен пәрменділігінде, бір сөзбен айтқанда, Сәкеннің кеудесінде жаны, қолында қаламы бар парасатты пенде ретінде өзімізбен араласып жүргендігінде [10, 113].
Ал соры – ылғи қаңқу сөздің ортасында болатындығы. Ол елдің аузында бірде мақталып, бірде датталып жүреді. Соған қарағанда Сәкеннің тұзы жеңілдеу болды ма екен деп қалғандайсың. Олай дейін десең, жасап кеткен істері ірі, ауқымды, кесек. Аузын бағып, аяғын санап баспай, елім, халқым үшін қолымнан келгеннің бәрін ар әмірімен адал орындаймын деп талпынған жанның айбатты келбетін көреміз. Осы жолда ол талай қуанды, шаттанды, қастық көрді, сүрініп құлады, қайта тұрып ілгері жүрді, көпшілікке бақыт сыйламаққа талпынды. Жасап жүргенім біреуге обал, біреуге сауап болады деп ойлаған емес. Еңбекші елдің арманы ғана болды көкейінде.
Алашордашылардың да, төңкерісшілердің де тілегі біреу – елді азаматтыққа жеткізу болды, бірақ сүйенгендері, бағыттары басқа болды. Олар темір жолдың релісіндей басы қосылмайтын идеологиялар соңына түскен болатын. Міне, қазақ оқығандарының мақсаты бір болса да, жүрер жолдары айырым, басқа болды осыдан.
Біз Сәкенді құлан-таза ақтаудан аулақпыз. Коммунистік идеяларының жаршысы болғандар халыққа қастандық жасаушылар емес. Олардың трагедиясы, соры сол – коммунизмді насихаттаушыларға имандай сенді. Сәкеннің бұлқынған сәттері болған, бірақ қылбырау түскеннен кейін тарпаңдығын тастаған. Алған жолдан айнымауға Сәкеннің табандылығы, шыншылдығы, адалдығы себепші болған [10, 127].
Сонымен, Сәкен өзінің көзқарасы, іс-әрекеті үшін әрқашанда тарих алдында толық жауап бере алатын ұлы тұлға, социалистік деп аталған заманның ардагер азаматы. Осы қасиеттері оның қоғамдық, мемлекеттік, өнерпаздық қайраткерлігінен жарқырап көрінеді, еңбекші елдің рухани көсемі, жаңа заманның жаршысы [10, 128] ретінде халық құрметіне бөлене береді.
Осы жерде халқы сүйген сұңқар Сәкеннің сыртық сымбатын да айтып өткен артық болмас. Бұл жөнінде ақынның рухани інісі, кейіннен белгілі ғалым болған Мұхамеджан Қаратаев былай дейді:
... Сәкен – аға.
Бір көрген адам оны ұмыту мүмкін емес. Себебі: ол басқадан өзгеше еді. Атақты ақын, халқынан үздік шыққан қаһарман қайраткер, қайыспас коммунист, өзінің даңқымен де, ақыл, ажар-көркімен де, адал, әділ, адамгершілік қасиеттерімен де ерітіп, еліктіріп әкететін.
Әу бастан суретін Тар жол, тайғақ кешу кітабының бетінен көргенде, есімде сылау мұрт, жазық маңдай, ашаң жүзді сұлу, сұрша жігіттің бейнесі қалып қойған-ды [11, 55].
1930 жылы Алматыға келіп, сырт таныс ардагер ақынды көзбен көргенде, әуелгі әсерім едәуір өзгерді. Шымқай қара мұртының екі ұшын қиғызып, шағын ғана басқызған. Бұрынғы ашаң жүзі сәл толығып, қоңырқай тартқандай. Суреттегідей емес, сұңғақты, әсем тік тұлғасымен де айрықша көз тартады, көңіл сүйсіндіреді.
Ойлы да өткір, мөлдір қара көзі бір түрлі от шашатындай кейде кейігенде қаһарлы, зәрлі ұшқын атса, көбіне жылы, жұмсақ мейірлі назар аңғартатын. Оның көзқарасы ақындық жанының бейне бір айнасы іспетті.
Қиын тағдыр кешкен, тарихта бедерлі із қалдырған жандар тұлғасы халық назарын өзіне жиі тартуы - өмірдегі заңды құбылыс. Қашан да кесек мінез бен қайтпас қайсарлық соқталы тартыс үстінде ашылмақ. Қазақ зиялыларының өткен-кеткен тарихына, қоғамдарға қосқан үлесіне, сол қадау-қадау қайраткерлер ғұмырына зер сала қарау – бүгінгі сезімтал ұрпақтың үлесі. Болашақ күндер кәдесіне жарарлық асылдарымызды іздеу де – құптарлық іс.
Сәкен 1913-1916 жылдар аралығында Омбы мұғалімер семинариясында оқыды. Осында жүріп қазақ ішінде мәдениет пен білім таратуды мақсат еткен Бірлік жастар ұйымына мүше болды. Сол семинарияны бітіргеннен кейін Ақмола уезінде оқытушы болып қызмет етеді. Осы кезде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталып, Сәкен көтеріліс жасаған елдің ортасында жүріп, өзінің шығармалары арқылы қалың бұқараның дүниежүзілік соғысқа, патша үкіметіне қарсы ашынған ызалы күрестерін қостап, ауыр халге душар болған халыққа жаны ашиды [12, 145].
Осы тұста ерекше бір атап айтар нәрсе – Сәкен публицистикалық материалдарының бәрінде дерлік оқу-ағарту ісін, мектеп, медресе жайын, оқушы, оқытушы тұрмыс-күйін баса сөз етіп отырады. Әр қазақтың жадында оқу болсын!, Енді күштің көбін оқу ісіне салу керек, Қазақстан ел қатарына кірсін деген кісі оқу ісіне бар ынтасын салып жәрдем, көмек қылуы керек, Барлық күш оқуға! деп ұрандайды. Ол қазір Қазақ халқына не істеу керек? деп сұрау қояды да, Қазақ халқына ең әуелі оқу керек, оқу керек, оқу керек, деп еселей жауап береді. Ел-жұртты ілім-білімге үндейді, жұмылдырады. Оқыса, көзі, көкірегінің көзі ашылады. Көзі ашылса, айтпай-ақ, ымдамай-ақ, нұсқамай-ақ өзі көреді. Оқымаған адам, оқымаған халық – надан, қараңғы, соқыр. Соқырдың күні қараңғы, - деп оқу, өнер мәнін түсіндіреді.
Бірде Біздің кедей қазаққа ең алдымен оқу керек деп 1920 жылдан бері қақсап келдік. Бірақ қызмет басындағылардың көбі оқу ісіне көңілдегідей қарамай жүрді деп кейіді. Енді Елдің атқа мінген бастықтары оқу ісіне қарамай кетсе, ел балалары оқусыз жүрсе, атқа мінген ел адамдарының мойнына қазақтың кейінгі келешек жас буынының мың лағынаты артылады, Ісіңмен, күшіңмен, тіліңмен болса да, оқу ісіне жәрдем қылмасаң – кейінгі жас буынның қолы жағаңда, - деп ескертті.
Еңбекші қазақ газеті С.Сейфуллиннің редакторлығымен шығып тұрған тұста елге жаңа жұртшылық орнату, тап сезімін күшейтіп, саяси сана беруде көп жұмыс тындырды. Көзі ашық азаматтарға ел билеу, әдебиет, ішкі-сыртқы жағдайлардан қажетті мағлұматтар беріп отырды. 1921 жылғы ашаршылық зардаптарын жоюға, қазақ бейнетқорларының ежелгі арманы – жер мәселесін шешуге ат салысты. Қазақ кедейлерінің күрес құралына айнала бастады.
Жиырмасыншы жылдары күйзелген шаруашылықтарды қалпына келтіру басталды. Енді елді оқыту-ағарту ісіне қарай бет бұруға тура келді. Өйткені халықты надан күйінде қалдырып социализм жеңісіне жету мүмкін емес еді. Және де партия мен үкіметіміз Қазан революциясының он жылдығына дейін ел жаппай хат танысын деген ұран көтерді. Бірақ бұл міндетті жүзеге асыруға әлі мүмкіндік жоқ-тын. Қазақ мектептерінің, оның мұғалімдерінің күй-жайы қиын еді. Кітап, журнал жоқ болатын. Өзара пікір алысатын, тәжірибе ауысатын, бір-бірінде не болып жатқанын білісіп отыратын құралдан құр қол еді. Оқу-ағарту жұмысы жөніндегі қаулы-қарар, нұсқауларды кезінде алып, біліп отыра алмады. Мұғалімдер мамандығын жетілдіруге көмектесетін баспасөз де болмады.
Міне, осы жоқшылықтың орнын толтыру мақсатымен 1925 жылы тамыз айында Жаңа мектеп журналы шығарылды. Бұл журналдың бір бөлімін Сәкен басқарды. Осында отырып қазақ мектептерінің өміріне батыл араласты. Қазақ оқытушыларының мектептегі күйіне, күнделікті жұмысына қамқорлық етті.
Жер-жердегі оқу оқытудың жайын зерттеп, олардағы жақсы іс-тәжірибелерді ортаға салып, таратып отырды.
Жастар баспасөзінің тарихы да Сәкен есімімен тығыз байла-нысты. Жастардың бірде-бір газет-журналы оның қамқорлығынсыз шықпаған. Үнемі қаржы, рухани жағынан қол ұшын беріп, көмектескен. Оларға өзі тікелей қатысып, қалай жазу үлгісін көрсетіп отырған.
С.Сейфуллин тілді таза ұстау, ол үшін терминдерді пайдалана білу жөнінде де білікті пікір қосты. Затқа ат іздеу, ұсынысқа сөз іздеу атты арнаулы мақала жариялады. Онда революцияны төңкеріс, коммунисті еншілес деп аударуды келіссіз деп тапты. Оларды және большевик атауын аудармай пайдалануды, Центральный Комитет дегенді Кіндік Комитет емес, Орталық Комитет деп алуды, Председатель, начальник дегендерге төрағасы, бастығы деген сөздерді балама етуді ұсынды. Бұл атау, терминдер жөніндегі Сәкен ұсынысының қабылданып, тілімізге солай еніп кеткеніне бүгінде өзіміз куә.
Партияның ХІІ сьезі бұрын патша заманында кемділікте болған, қазір автономия алған уақ халықтардың жерлеріндегі мекемелердің істері де сол уақ халықтардың ана тілдерінде жүрсін деген нұсқау берді. 1923 жылы қарашада Қазақ АССР-і Орталық Атқару Комитеті бұл туралы жаңа дерек шығарды. Осыған байланысты ардагер азаматымыз өз халқының тіліне деген ықыласы мен қамқорлығын бұрынғыдан да күшейте түсті. Қазақ тілін мемлекеттік тіл етуге, кеңселерде істі ұлт тілінде жүргізуге көп күш салды. Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізуге кірісу деген мақаласында мұның қажеттігін, маңызын кеңселерінде іс сол халықтың өз тілінде жүрсе, ол халықтың жалпы еңбекшілері, бұрынғы патша заманында патшаның жасауылдарының тізесін, ызғарын көріп қалған қалың надан бұқарасы өзге халықтардың бұқараларымен теңелгенін іс жүзінде көреді. Үкіметтің істеген істеріне түсінетін болып, тәртіп, заң, жол-жобаларымен танысып, үкімет істеріне өздері де қатысатын болады. Бұрын кемдікте жүріп, қараңғылықты надан болып артта қалған, езіліп басы қаңғырып тозып бара жатқан... уақ халықтардың сансыз еңбекшілері... революцияның бекініп ілгері басу ісіне батыл кіріседі. Бұл күнге шейін қадірсіз болып келген қазақша хат білетін адамдардың бағасы артады. Жұрт оқуға ынталырақ болып кіріседі. Мұның бәрі рас. Осы үшін де сол кездегі үкімет басшысы Сәкен жергілікті жерлерде кеңсе ісін қазақша жүргізуді үйрету үшін, нұсқалар көрсетіп, жарамды адамдарды табу үшін тұс-тұсқа арнайы кісілер аттандырған. Әр губернияда қазақша хатшылық курстарын ашқан. Осы игілікті істен нәтиже шығаруға қалың жұртты жұмылдырған. Артынша бұл шаралардың қалай жүзеге асырылып жатқанын деректеп, Не қылдыңдар? деген материал жариялаған. Бұған Ақмола, Семей, Бөкей, Қостанай жағына жіберілген жігіттерден ешбір жерде қазақ тілін ешкім іске асыруға ойланған жоқ, ойланатын да емес, жергілікті басшылар бұған қаражат керек, бұған анау керек, бұған мынау керек деп сылтау айтады, деген хабар алынды.
Істің бұл барысына Сәкен қатты реніш білдірді. Жалпы ынта болып, жігер, қайрат қылса, өз-өзіне кәміл сенген иман болса, қолдан келмес іс жоқ. Қызыл әскер жалпы жұмылған ынтаның, қайратты жігердің, ерліктің арқасында... Қамаған қалың жауын жеңді. Қазақ тілін жүргізу ісі қиын болса, сондай-ақ болар деген пікір айтты. Барлық жерде бұл іске бет бұруды, ден қоюды талап етті.
Қазақ тілінің қасиетін қайта көтеріп, оны мемлекеттік тіл етуге кірісіп жатқан қазіргі кезеңде де Сәкеннің сонау 20 жылдардағы бұл қажырлы іс-әрекеті, парасатты ой-пікірлері, орынды талаптары тіл қоғамның қайраткерлері мен ана тілінің парқын білетін әрбір азаматқа әлі маңызын жоймаған тарихи сабақ, ескертетін ақыл-кеңес болуға тиіс.
Насихаттық, тәрбиелік маңызын әлі жоймаған мұндай пікір, идея Сәкенде көп-ақ. Қазір Ұлы Қазан Революциясының Совет өкіметінің езілген еңбекші елге көп нәрсе бергеніне күдіктенушілер бар. Олар бізге қырғын, сүргіннен басқа не береді дегісі келетіндер бар. Көрмес түйені де көрместердің бұл сұрағына Сәкен бұдан талай жылдар бұрын-ақ Екі мың Орынборда деген мақаласымен жауап беріп қойған. Совет өкіметі қазақ халқына не береді? дегенде, алдымен кісінің есіне Орынбордағы оқып жүрген осы еңбекшіл қазақтың екі мың ұлдары түседі. Бұл – Қазақстанның тарихында өнер-білім ретінде бұрын болмаған іс. Патшаның заманында күллі Қазақстанда екі мың түгіл, екі жүз бала оқыған уақыт болмаған еді. Енді, міне, еңбекші халықтың өз өкіметінің заманында бір қалада екі мың жас оқып жүр, - деп, тек ағарту саласында совет өкіметінің қаншалықты жарылқағанын ризашылықпен атап айтқан. Сәкеннің бұл пікірі де революцияның жеңгеніне, Совет өкіметінің орнағанына бүгінгі өкініп жүргендерге соққы.
С.Сейфуллиннің оқу-ағартуға байланысты үлкен еңбегін шәкірті М.Қаратаев былай еске алады:
...Сәкен аға бізге қазақ әдебиеті тарихынан дәріс оқиды. Тек қана дәріс оқыды десек және тек қана әдебиет тарихынан оқыды десек, онда ұстазымыздың көп қырлы ролін жете бағаламаған болар едік. Ол бізге толық мағынасында және ең қадірлі де қасиетті мағынасында ұстаздық етіп, көп ретте үлгі, өнеге көрсеткен адам. Әрине, біз оның дәрістерімен, оқулықтарынан әдебиетіміздің тарихын, жақсы үрдіс, дәстүрін, көркемдік сыр-сипатын білдік. Әдебиеттің партиялық, эстетикалық принциптерін таныдық. Сонымен бірге біз одан туған әдебиетіміздің тап дұшпандарын қалай ажыратып, қалай күресу амалын үйрендік. Ол идеялық қасастық пен қате-кемшіліктің қандайына болса да қатал, ал жас совет әдебиетінің жақсы жаңалығының бәріне шын жүрегімен сүйсініп отыратын сезімтал еді. Беделді ұстаздың әдебиетті білу мен сүюі оқушыларына да күшті әсер ететіні белгілі. Бұл ретте біз, ҚазПИ оқушылары, С.Сейфуллин сықылды, М.Әуезов, С.Асфендияров, М.Баталов, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов сықылды ұстаздарымыздың ырқымен әдебиет, тарих, тіл кітаптарын көп оқитын болдық. Әсіресе, осы кісілердің өз шығармаларын түгел оқып, жаңасын күтіп отыратынбыз [13, 55].
Сәкеннің Домбыра, Асау тұлпар, Экспресс жинақтарына енген өлең, поэмаларын бұрын Орынборда техникумда жүргенде оқып, көп өлеңдерін тақпақ етіп айтатын едік. Тар жол, тайғақ кешуді техникум студенттері бірнеше күн бірлесіп оқығанымыз әлі есімде. Ал Көкшетау поэмасын өз басым бір жыл бұрын қайта-қайта оқып, көп жерін жаттап алғаным бар. Енді сол ақынды күнде көретін болған соң, оның аузынан шыққан әрбір сөзін қағып алатын болдық. Сәкен мен Мұхтар жазған шығарма болсын, айтқан әңгіме болсын, студенттердің тура талқысына түсіп, талас туғызып жатады. Оның үстіне жазушылардың ол кезде жиі шақырылатын жиын, жиналыстарының барлығы ҚазПИ-де өтетін ғой. Және бірде-бір шығарма талқыланбай басылмайтын. Басылған соң да міндетті түрде талқыға түсетін, мұның өзі жастар үшін әрі қызық, әрі тиімді мектеп еді. Мен институтта оқыған төрт жылдың ішінде Сәкен шығармаларына байланысты үш үлкен дискуссия өтті. Бірі – Альбатрос плэмасы туралы, екіншісі – Қызыл сұңқарлар пьесасының өңделіп қайта қойылған спектаклін көрермен жұрттың жылы қабылдағанын көзіміз көрді. Оның себебі – пьесаның көркемдік қасиетінен бұрын, негізгі қаһарманы Еркебұланның (Сәкеннің өзінің) халық сүйіктісі екендігінен деп білемін. Театрда отырған жұрт Еркебұлан ролін ойнаған артистен бұрын алдыңғы қатарда отырған авторға қарап қол ұрып отырғаны бәріміздің есімізде.
1934 жылы Горькийдің басшылығымен өткен СССР жазушыларының бірінші сьезіне Сәкен аға да делегат болып барды.
Сьезге барудың қарсаңында январьдан бастап Қазақ әдебиеті газеті шыға бастады. Бес ай ішінде он екі нөмірі шыққан тұңғыш әдебиет газетінің жарық көруіне Ілияс Жансүгіровпен, Ғабит Мүсіреповпен, Бейімбет Майлинмен бірге күш салған да, газеттің атын қойған да Сәкен болатын. Және бұлар редакция коллегиясының мүшелері еді. Сондықтан газеттің хатшысы болған соң енді Сәкенмен оқу орнында, әдебиет жиналысында ғана емес, газетте журналистік қызметте байланысты көп араласатын болдық. Өзінің творчествосынан есеп беріп, бір рет мақала жазды, бас мақалалардың күрделілерін редактормен қатар оқып беріп отырды. Бұрын байқауымда газет-журналдың тапсырмасына онша құлшынбайтын ол кісі осы Қазақ әдебиеті шыға бастаған тұста Биағамен бірге үлкен ықыласпен көмектесетін болды. Осы күні ойласам, оның себебі Қазақ әдебиетіне жазушылардың төл газеті деп қарағандық болу керек [13, 68].
С.Сейфуллин – Кеңес дәуіріндегі қазақтың ақын-жазушыларының көбіне аға, ұстаз. Еңбекші қазақ газеті мен Қызыл Қазақстан журналының төңірегіне халық ортасынан шыққан жас таланттарды жинап, олардың қаламгерлік өнерінің өсуіне үнемі көмек көрсетіп отырды.
Ақынның мән-мағынаға толы қысқа ғұмырында қоғам қайраткері болып қалыптасуына сол кездегі қоғамда болып жатқан түрлі өзгерістер, көптеген қайшылықтар үлкен әсер етті.
Сәкеннің өмірбаянының өзі – тұнып тұрған тарих. Оның алғашқы адымынан-ақ өз қоғамына деген адалдық, ақындық өр мінез аңғарылған. Саяси күрескер болып шыңдалуына табиғат берген тәкәппарлық болмысы да сай келетін.
Сәкен өз өмір жолы және шығармаларымен үлкен бір дәуірдің дауылпазына айналды.
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы
Сәкен – жалпы демократиялық желеуді емес, таптық мақсат-ты жыға түсінген, еңбекші елдің мұрат-мүддесін жоқтаған, сөйтіп өзінің халқына адал еңбек ететін қайраткерлігін жасырмаған, көлгірсуді білмеген.
Сәкеннің тарихи-әлеуметтік сахнаға суырылып шығуы ояну, өзгеру дәуірінің өзіменен тікелей байланысты. Яғни, Сейфуллиннің қазақ әдебиетінің жаңа бетін ашуы – тарихи қажеттілік еді.
Жаңаша ойлау мен ояну дәуірі өз кемеңгерлерін, қайраткер тұлғаларын тауып, тарих тұғырына шығарады. Сәкенді шындығында да, шын мәнінде күрескер тұлға ретінде көрінуіне алдымен түрткі болған жағдай, ол – туған халқының тағдыры мен болашағы. Өз ұлтының өзгеден кем болмауы үшін, заманның заңына сәйкес, қаламы мен қаруын қатар ұстанған ақын тікелей күреске шақырады. Осы тұстан бастап жаңа әдеби арна ашылып, жаңа поэзия адуынды қадаммен дүниеге келді. Сол күрес дәуірінің көркем шежіресі болып көрінген жаңашыл дәстүрдің бүгінгіге дейін ойландырып, толғандыратын тұстары аз емес [14, 16].
Сәкен 1920 жылдың көктемінде Ақмолаға қайтып келіп, Атқару Комитеті председателінің орынбасары қызметін атқарады. Әлеумет ісіне белсене араласып, елдегі саналы кедейлердің жаңа өмір құруына басшылық етеді.
1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда С.Сейфуллин Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су комиссиясының председателі болып сайланады. 1922 жылы біраз уақыт Халық Ағарту Комиссарының орынбасары, ІІ советтер сьезінде Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің председателі болып тағайындалады. Осы жылы Бүкілодақтық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланып, бүкілодақтық сьезд, мәжілістерге қатысады. Мұнан кейінгі жылдарында да Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне әлденеше рет сайланады. Қандай жауапты мемлекеттік істе жүрсе де мәдениет құрылысы оның негізгі қызмет саласы еді.
1922-1925 жылдары Еңбекші қазақ газетінің редакторы болды.
1925 жылдан 1937 жылға дейін Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінде істеді. Жоғары дәрежелі педагогикалық оқу орындарында оқытушы Әдебиет майданы (қазіргі Жұлдыз) журналында редакторлық қызмет атқарды [8, 156].
Осынау тынымсыз да қажырлы еңбегіне қарап, Сәкен ағамыздың тек қазақ әдебиетіне ғана емес, ұлт мәдениетіне де елеулі үлес қосқанын сезінеміз.
Сәкен өлеңдері Туған жерім, өз елім, Нұра, Түс, Қазақ сабағы, Надан бай, Оқымаған қазақ, Кім басшы аға халыққа, Інішегіме деп аталуының өзінен-ақ көп сырды аңғаруға болады. Тіпті Сәкен үшін ел пайдасын ойламағандардың бәрі кінәлі.
Орысша оқыр кей ақымақ теріс жазып,
Тымақ кимей, қалпақ киіп, жөннен азып.
Оқымаған адамдарды надан дейді,
Орысша оқып, діннен азып, хаққа жазып, - дегенде Сәкен консерватор болып көрінгенімен ұлттық таным-біліктен шалғай кеткендерді, бүгінгі біздің мәңгүрттіктердің ата-ағасын сол кезде-ақ кінәлі санаған, оқығанның бәрі емес, ел пайдасын ойлайтындар ғана қадірлі деген ойды айтуға талаптанған.
Сәкен 1914 жылы Кім басшы – аға халыққа деген өлеңінде:
Басшысы жоқ адасқан қара халықты
Кім бастайды қараңғыдан жарыққа?! - деп қамығып, келешектен үміттенеді. Өздерінше ақыл да айтады, бірақ олардың ой-пікірі Қазақ газеті бетіндегі жалынды публицистика деңгейіне көтеріле алмай жатқанымен, ойланар тұстары жоқ емес. Оның қандай сұсты, даулы, дүбірлі болғанын 1911-1914 жылдарда Айқап пен Қазақ бетіндегі жер жөніндегі текетірестерден айқын байқалып қазақы мінезімізге таң боларлықтай [15, 52-53].
Әрине, қоғамдық-әлеуметтік тірліктің екпіні 1905 жылғы орыс революциясынан кейін қазақ даласына дауыл болып жетті. Герцен айтқандай, у каждого народа лишенного общественной свободы, литература – единственная трибуна, с высоты которой он заставляет услышать крик своего возмущения и своей совести дегеніне бағыт, бірден халық жадында жатталып, санасына сіңген күрескер жыр Оян, қазақ болғанын қасы да, досы да мойындайды.
Онда елдіктің бағдарламасы, асыл арманы бар. Қазақ санасы көңілдегі шерін сыртқа шығара бастады. Онда күні кеше ғана өзінің пайда таппақ құлқы үшін жер сатуды әдетке айналдырғандар, переселен заңы шықпай тұрғанда мұжықтарды өзі шақырып, қоңсы қондырғандар тарылған жер, азайған мал, төгілген тер мен шерді айта бастады [15, 53].
Сәл қатқылдау советтік тілмен жазылғаны болмаса Бірлік қауымының ішкі мәселелерін Таутан былайша түйіндейді: Сәкеннің Омбы дәуіріндегі әрекеті көбінесе Бірліктің төңіргінде өтті деуге болады. Омбыдағы 100-ге тарта қазақ шәкірттерінің басын қосып, 1913 жылдың күзінде ұйымдастырушылар Ш.Әлжанов пен Сәкен екен. Ұйым басшылығына да осы екеуі сайланыпты. Әлжанов – председатель, Сәкен – орынбасар. Бірлік ұйымы алғаш құрылыуында тек қана әдеби ұйым деп құлақтандырылған көрінеді.
Бұған әлеуметтік немесе саяси деген атақты жалғастыруға осы кезде, әрине болмайды. Бірақ ұйымның негізгі мақсаты - әлеуметтік әрекеттер (оқушы жастарға қоғамшылдық тәрбие беру, ел арасында патша өкіметінің қысымына қарсы үгіт-насихат жүргізу сықылды) екенін Бірліктің әрбір мүшесі бірінші күннен-ақ жақсы білген. Сондықтан көп ұзамай бірліктің ішінен екі жік шығады – оңшылдар және солшылдар топтары. Оңшылдар тобын Мағжан Жұмабаев (семинарист), Сейітовтер, ал солшылдар тобын Ш.Әлжанов пен Сәкен бастады. Сәкеннің бұндағы мақсаты кейіннен шәкірттерді үгіттеп, көпшілікті өз жағына аударып алу екен [15, 64-66], - дегендер біздің мұрағат арқылы баяндағандарымызды растаудың үстіне жаңа, тың деректер қосып отырғанын көреміз.
Сонымен 1917 жылғы Ақпан төңкерісі Ресейдің өзіне не әкелгенін былай қойғанда, қан-жоса болып жатқан қазақ даласы үшін аспаннан түскен ұлы олжа болды. Оған шаттанбаған, қуанба-ған адам қалмады. Патша құлады, ақ түйенің қарны жарылды деген сүйінші жырлар, қуанышты хабарлар бүкіл сахараны кезіп, уһ деп дем алғызғаны тарихи шындық.
Жер мойны қаншама шалғай болса да Дала уалаятының орталығы Омбы жаңалығы Сарыарқаның кіндігіндегі Ақмолаға түп-түгел жетіп жатты. Ұлы жаңалықты естіген ауыл учителі Сәкен 1917 жылы 9 наурыз күні
Қуантуға ел-жұртты,
Асығып тез аттандық, -деп Ақмола қаласына келіп, саясаттың мыс қазанына күмп беріп түсті де кетті.
Жалпы қазақ сьезі шешуші де өтпелі кезең болды. Әр жерде әр қилы талпыныс, ізденістер болып жатты. Ақмола уезінің сотына да, биіне де айналған. Жас қазақ ұйымы мен қазақ комитеті қажы-молдаларды, би-болыстарды өзіне қас қылып үлгерді. Тамызда Ақмола уездік сьезі болып, оған Ақмола облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары, бірінші жалпықазақ сьезі хатшыларының бірі болған Асылбек Сейітұлы арнайы қатысып, жалпы қазақ сьезінің қалай өткенін, Жас қазақ ұйымының федеративтік республиканы таңдаймыз деген идеясының қалай өткендігін, құрылтай жиналысына кандидат етіп Рахымжан Дүйсенбаев пен Сәкенді өткізгендерін айтқанда Сәкен Олжабай, Нұрмағанбет тәрізді адамдардың батасын алған тізімде біз болмайтын шығармыз, - деп Сейітұлымен келіспей қалды. –Тізімнен өзімді өшіріп тастадым, - деп еске алады да, араларына сызат түсе бастағанын аңғартады.
Сьездің көпшілігі болыстар мен молдалардың ықпалына түсіп... комитетке Жас қазақтың бастықтарынан ешкімді кіргізбейді. Сөйтіп, біз комитеттен шығып қалдық, Облыстық комитеттің өкілі А.Сейітов енді бізді қуды. Қошмұқамет Кемеңгерұлы, Д.Әділұлы, Бірмұқамет Айбасұлы Ақмоладан кетіп қалды деген деректердің бәрі де саясат қазаны қайнап, нақты істер басталғанынан хабар береді.
Сонымен, Сәкендер Ақмола уездік қазақ комитетінің билігінен айырылып, енді Жас қазақ ұйымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2 Қазақ әдебиетіндегі Сәкен образының жасалу жолдары
2.1 Қазақ поэзиясы және Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2 Қазақ прозасы мен драматургиясындағы Сәкен бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Кіріспе
Адамзат қауымы өзінің даму жолында бірнеше ғасырларды артқа салып, ХХІ ғасырға келіп жетті. Әр заманның өз ұрпағы болады. Тарихты жасайтын – ұрпақтар, сол ұрпақтың өкілдері. Біз қазір кеңестік кезеңді қанша жамандағанымызбен сол кездегі замана талабына сай өмір сүріп, халқына қызмет еткен ардақты аталарымыз бен ағаларымызды тарих беттерінен сызып тастай алмаймыз. Өйткені олар – біздің кешегіміз. Кешегісіз бүгін жоқ. Жақсы болса да, жаман болса да біз кешегінің жалғасымыз. Әр адам өз заманының перзенті, дәуірінің қандай болмағы билеушісіне байланысты, біреулер сол заманына қарай бейімделеді, бейімделгендерді заман күштеп бағындырады. Оны кеңестік кезеңдегі ұлтымыздың ұлы тұлғаларының тағдырынан айқын көруге болады. Советтік құрылыстың социалистік идеяларын қабылдамаған, заманға бейімделмеген алашорданың ірі өкілдері: Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиевтер өмір бойы қуғынға ұшырап, жазықсыз жазаланды.
Ал, С.Сейфуллин бастаған бір шоғыр ұлт зиялылары бірден заманның бет алысын байқады да, оның ағымына қарсы келмей, соған бейімделіп, қоғамға деген өздерінің көзқарастарын танытты.
Заман өзгерді, ұрпақ ауысты, саясат өзгерді. Қылышынан қан тамған қызыл империя құлады. Алаш жұртының көгілдір аспанында бүгін тәуелсіздік туы желбірейді. Сәкеннің асыл арманы жүзеге асқандай. Осыған орай көрнекті мемлекет қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев мырзаның ... Арманда кеткен азаматтың бастаған ісін, ойлаған мақсатын халқы жалғассыз қалдырған жоқ. Редакторлық еткен Еңбекшіл қазағы Егемен Қазақстан болып, ақын тойын алты алашқа үндеп жатыр. Өзі басқарған ағарту керуені әлемдік даңғылға бет түзеуде. Қаламымен, қаруымен, қайратымен, қызметімен іргесін өзі қаласқан мемлекеті егемендікке жетті, - деген сөзі еріксіз ойға оралады. Осы орайда, біздің де қарастырып отырған дипломдық жұмысымыздың тақырыбы – С.Сейфуллиннің қазақ әдебиетіндегі бейнесі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Ал академик Р.Нұрғали Қазақ драматургиясы, Қазақтың революциялық поэзиясы т.б. монографиялық зерттеулерінде С.Сейфуллин шығармашылығына қатысты құнды ой-пікірлер білдірген. Ғашығым менің бостандық, Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш, Дауылпаз жыр, Революциялық драманың эстетикалық байлығы: С.Сейфуллиннің Бақыт жолы мақалаларында да Сәкен шығармалары әр қырынан сөз болады.
Р.Нұрғали өз еңбегінде ХХ ғасырдағы қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Қазақстан қоғамдық тарихында көрнекті орын алатын қайраткер Сәкен Сейфуллин аз ғана ғұмырында найзағайдай жарқырап өтті. Жаңашыл жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің көкейкесті, өзекті тақырыптарын аша көрсетті, эстетикалық игіліктер жасаған және ұлттық әдебиетке жаңа мазмұн, жаңа түр, жаңа идея әкелген жазушы туындылары халқымыздың қымбат рухани қазыналарының қатарына жатады [1, 42] - деп Сәкенге жоғары баға берген.
Сәкен шығармашылығын зерттеуде әдебиеттанушы, ғалым М.Қаратаевтың орыны да ерекше. Ол өзінің әдебиеттану мен фольклорының өзекті мәселелері турасындағы зерттеулерінде Сәкеннің қазақ кеңес әдебиетінің негізін салудағы зор еңбегіне орынды баға берген. Сәкеннің азаматтық, қайраткерлік, ақындық тұлғасы Азамат тұлғасы, Ақын туралы айтарым, Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті мақалаларында жан-жақты сөз болса, Сәкеннің Тар жол, тайғақ кешу мемуарлық романының жанры мен Қазақ әдебиеті оқулығы жайында Жанрына қарай талабы (Ш.Елеукеновпен бірге), Қазақ ауыз әдебиетінің тарихы әдеби-сын мақалаларында дәлелді пікірлер айтылып, дәйекті тұжырымдар жасалған. М.Қаратаевтың Сәкен шығармаларының зерттелу жайын сөз еткен Әдебиет және сын мәселелері, Сейфуллин туралы жаңа еңбек (Ш.Елеукеновпен бірге) мақалалары да Сәкентанудың өткені мен бүгінін, алда тұрған өзекті мәселелерін қозғауымен құнды. М.Қаратаев ҚазПИ-де оқыған жылдары Сәкеннің тәлім-тәрбиесін көріп, кейін ұстаздың жарқын бейнесін есте қалдыруда елеулі еңбек сіңірген. 1933 жылдың өзінде Лениншіл жас газетінің бірнеше сандарында Қызыл ат және социалистік реализм атты мақала жазып, Сәкеннің Қызыл ат поэмасы [2, 73] төңірегінде туындаған дау-дамайға араласып, поэмаға шынайы баға беріп, Сәкентануға дұрыс ғылыми бағыт берді. Кейін Тағы да Қызыл сұңқарлар туралы (1936) деген мақаласымен Сәкен шығармашылығы туралы болашақ әділ сынның негізін қалыптастырды. Сәкен шығармалары жайында пікір айтып, алғашқы мақалаларымен оларды әділетсіз, оңшыл сыннан қорғауға қатысқан Мұхаметжан кейінгі зерттеу еңбектерінде де Сәкен шығармашылығына мол орын берді. Оның Сәкен Сейфуллин (1964) атты кітапшасы, Тар жол, тайғақ кешудің орысша басылуына жазылған кіріспе мақаласы (1964), Сәкеннің 70 жылдығына байланысты Дружба народов (№5, 1964), Простор (№5, 1964) журналдары мен Комсомольская правда (23 мая, 1964) газетінде басылған мақалалары, Асау тұлпар атты монографиялық очеркі (Эпостан эпопеяға кітабында – 1969) бұл қатардағы еңбектері ішінде оқшау тұрады. Сонымен қатар Социалистік реализмнің қазақ прозасында қалыптасуы (1965), Әдебиет және эстетика (1970) атты монографиялық зерттеу еңбектерінде Тар жол, тайғақ кешу романының жанры, мазмұны мен формасын анықтай отырып, жаңашылдық сипатын ашады. Соңғы еңбегінде Сәкенге Асқақ аға деген бөлімін арнап, Сәкеннің ұстаздық үлгісін, азаматтық болмысын жоғары бағалаған.
Сондай-ақ, ғалым М.Базарбаев [3] әдебиеттің әр түрлі мәселелеріне қатысты зерттеулерінде С.Сейфуллиннің шығармашылық тәжірибесіне көбірек сүйеніп, Сейфуллин дәстүрін молырақ зерттеді. Қазақ поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық жайында (1960), Қазақ поэзиясындағы еңбек адамының бейнесі (1961), Өлмес дәстүрлер (1962), Әдебиет және дәуір (1966) атты зерттеулерінде С.Сейфуллиннің поэзия саласындағы жаңашылдық қызметін, оның жаңа адамды жырлаудағы өнегесін сөз етеді. Әдеби дәстүр, оның жалғастығы, әдебиеттер туысқандығы, әдеби байланыс – Мүсілім зерттеулерінің өзекті проблемалары. Осы проблемалар тұрғысынан Сейфуллин творчествосына ол әрдайым үңіле қарайды, содан үлгілік өнеге табады. Сейфуллинге Мицкевич, Пушкин, Лермонтов поэзиясының әсері болғанын айта келіп кеңестік дәуірдегі ақын шығармаларын В.Маяковский, Демьян Бедный, А.Безыменский, Луговской, т.б. сол сияқты ақындардың шығармашылығымен байланыстыра отырып, зерттеудің қажеттігін көтереді. Бұлардан басқа М. Сәкеннің Әңгімелері мен повестеріне (1958), Сәкен шығармаларының соңғы бес томдық жинағына алғысөздер (1986) жазды. Оның Теңдік, бақыт, әділдік орнаталық атты соңғы мақаласы (Өркен, 23 желтоқсан, 1989) ақын творчествосына қайта құру дәуірінің талаптары тұрғысынан қарауда, жалпы 20-30-жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы жағдайларына жаңаша көзқарас туғызуда қызықты ойлар айта білуімен бағалы.
Т.Қожакеевтің [4] еңбектерінде Сәкеннің журналистік қызметіне зор баға берілген. Ол еңбегінде Сәкен Сейфуллин Ұлы Қазан революциясының жеңуіне, Совет үкіметінің орнап, нығаюына журналистік қызметімен зор үлес қосқандығын айтады. Қ.Сыздықовтың еңбегінде Сәкен жайлы айтылады. Ол еңбегінде Сәкенді туған халқының тағдыры мен болашағы үшін күрескен тұлға деп көрсетеді.
Ғалым Ә.Нарымбетов [5] Сәкен шығармаларының алғашқы библиографиясын жасаушылардың бірі. Ғалым жоғарғы оқу орындарына арналған әдістемелік, нұсқаулық еңбектерінде де Сәкен шығармашылығын басты назарда ұстап келеді. Сейфуллин поэзиясы жайлы Асқақ жырдың арқауы, өмірі, шығармашылығы жөніндегі энциклопедиялық мақалалар авторы (1999).
Сәкентану ғылымының әдебиеттанудың жеке саласы ретінде туып, қалыптасуына академик Серік Қирабаев ерекше еңбек сіңірді. Ақын шығармашылығы жөніндегі алғашқы еңбегі 1958 жылы Сәкен Сейфуллиннің поэзиясы туралы деген көлемді ғылыми зерттеу мақаладан басталып, ондаған мақалалар тізбегімен Сәкен Сейфуллин. Творчестволық жолы (1962) атты монографияға ұласты. Орта және жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарында да Сәкен шығармашылығына арналған бөлімдерді жазды, ақын шығармаларын орыс тіліне аудару ісін ұйымдастырды. Сәкеннің әр жылдардағы шығармалар жинағын құрастыру, текстологиялық түзетулер енгізу, ғылыми түсініктерін жазу ісіне белсене араласып, жарық көрген шығармаларының басылымдарының толық библиографиясын әзірледі. Ғалым күні бүгінге дейін Сәкентану саласында көшбасшы ғалымдардың бірі болып келеді.
Фольклортанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев та Сәкенмен жиі араласып, Сәкенді 1925 жылы Бетпақдаланың Қоңыр дейтін жерінде отырған Иманжүсіппен жолықтырған. Әр жылдары Сәкен жаңашыл ақын, Сәкеннің жаңашылдығы мен шеберлігі, Сейфуллин туралы бағалы еңбек т.б. өзекті, ойлы мақалалар жазып, Сәкен шығармашылығына шынайы бағасын берген. Ғалым 1930 жылдардағы Қызыл ат поэмасы төңірегіндегі дау-дамайларды қорытындылай келіп: ...солардың көбісі социалистік реализмнің өзін жетік білмеуші еді. Сондықтан да Сәкеннің шын мүсін образ жаңалығын түсінбеді, - деген орынды тұжырым жасаған. Реті келгенде әр түрлі естелік жазбаларында көзі көрген ағаның жақсы қасиеттері мен ақындық, ағалық, азаматтық тұлғасы жайында жылы лебіздер білдірген. Бұдан басқа да Сәкен шығармашылығы жөнінде айтылған Алаш қайраткерлері: Ғ.Тоғжанов, Н.Төреқұлов, С.Садуақасов т.б. пікірлері бар.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Сәкен Сейфуллинді біз ақын, революционер, қоғам қайраткері ретінде танимыз. Ақын шығармаларын зерттеу, талдауда зерттеуші ғалымдарымыз ғылыми негіздегі, жаңалығы мен маңызы зор еңбектер атқаруда. Соның нақты дәлелі Қарағанды Болашақ университеті ғалымдарының ізденісі нәтижесінде жазылған – С.Сейфуллин энциклопедиясы. Алайда, күні бүгінге дейін Сәкен жайлы 100 астам өлеңдер мен балладалар, бірнеше поэмалар, бірнеше повестер мен деректі әңгімелер жазылыпты. Осы орайда аталмыш шығармаларды жинақтау және ақын бейнесінің жасалу жолдарына назар аудару кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі болмақ. Сол себепті де Сәкен Сейфуллиннің көркем шығарма кейіпкеріне айналу мәселесін зерттеу бүгінгі күн талабынан алынып тасталмайды, яғни әлі де зерттеуді қажет ететін тың тақырып болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – С.Сейфуллин өмір жолы мен қоғамдық қызметтеріне, шығармашылық жолына шолу жасай отырып, көркем образ ретінде сомдалу, тұлғалану ерекшеліктеріне талдау жасау болмақ.
Міндеттері:
1. Ақынға қатысты өлеңдерді оның шығармашылық өмірбаянымен байланыстыра қарастыру;
2. С.Сейфуллиннге қатысты өлеңдердің жанрлық сипатын айқындау; лирикалық шығармаларына талдау;
3. Қаламгер жайлы жазылған өлеңдерінің көркемдік сипатына талдау жасау;
4.Прозалық шығармалардағы ақын бейнесінің жасалу жолдарына назар аудару.
С.Сейфуллин туралы көптеген ақын-жазушылар бірталай еңбектер жазып қалдырған. Солардың ішінде белгілі сәкентанушы Тұрсынбек Кәкішевтің [6] еңбектерінің маңызы зор.
Ол еңбектерде Сәкеннің еліне деген қамқорлығы, қоғамдық қызмет пен шығармашылық жұмыспен қатар айналысқандығы және артына өлмес мұра қалдырғаны туралы дәлелді баяндалады. Сондай-ақ Серік Қирабаевтың еңбектері де Сәкентануды кешенді зерттеудің үздік үлгісіне айналып отыр. Заман, қоғам өзгерсе де Сәкеннің ұлттың ұлы тұлғасы болып қала беретіндігі бұл еңбектерде айқын көрсетілген.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін мектеп оқушыларын сәкентану курсы бойынша факультативтік сабақ өткізуде, теориялық ұғымдарға қатысты көркем образдарға талдау жасауда қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Өз дәуірінің жыршысы, келешек заманның жаршысы, ұрпағына өлмес мұра, ұмытылмас даңқ қалдырған ақын Сәкен Сейфуллин жайындағы бұл дипломдық жұмыс – кіріспе және үш тараудан, сондай-ақ, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ақынның өмірі мен шығармашылығы
1.1 С.Сейфуллиннің өмір жолы
Сәкен 1894 жылы Ақмола облысы, Ақмола уезі, Нілді болысының бірінші ауылында (Қазіргі Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарашілік елді мекені) 23 мамырда саятшы Сейфолланың шағын шаруалы отбасында дүниеге келген. Өзінің өмірі туралы бір жазғанында, Сәкен әке-шешесінің ән-күйге, ойын-сауыққа, қызықты әңгімеге құмар болғандығын айтады. Елдегі белгілі ақын, әншілер сол үйдің кейін Сәкеннің жақын адамдарына айналып отырған. Сәкеннің шешесі Жамал ақындық, шешендік сөзді жақсы білген. Ол өзінің тұңғышы Садуақастың (Сәкен деп еркелетіп атап кетеді) халық өміріне, көркемдікке деген алғашқы сезімдерін оятып өсіреді.
Зерек, алғыр Сәкен ауыл молдасының сабағын қанағат тұтпағаннан кейін оны әкесі Нілді (Успенский) мыс заводындағы орыс-қазақ мектебіне 1905 жылы оқуға береді. Сәкен өзінің осы балалық шағын есіне түсіргенде: Нілді заводында үш жыл оқыдым. Сол үш қыста, бір сабақ – орысша әліпби кітапшасынан алған оқуым болса, екінші сабақ – ұсталардың дүкен күйінен, аласұрып жұлқынған машина әрекетінен жер астында жұмыс істеп шығатын шахты, кен жұмыскерлерінің жатақ, тұрмыс-күйінен, тіршілік күйлерінен алған сабақ көңілге мығым орнаған тоқу болды. ...алғаш өлең жазуды мен бала күнімде осы Нілді заводында бастадым [7, 21], - деп жазды. Ол Спасскі жұмысшыларының 1907 жылғы ереуілінің сұсты көрінісін көзімен көріп, көңіліне тоқыды.
Жас Сәкен еңбек адамдарының ортасында білім, алғашқы поэзиялық әсер алып қана қоймады, озбыр қанаушылардан жапа көріп, мехнат шеккен жұмысшылардың өмірі оның таптық ой-санасының ерте оянуына да әсер етеді.
1908-1912 жылдары Ақмола қаласында әуелі Приходская школада, одан кейін екі класты училищеде оқиды. Білімі толыса түскен Сәкен орыс тіліндегі әдебиет кітаптарын көп оқумен қатар, алыс ауылдардан оқу іздеп келген бірталай қазақ балаларына орысша сабақ береді [8, 10].
Сәкеннің қоғамдық, эстетикалық ой-пікірінің қалыптасуына Ақмола, Омбы қаласындағы орыстың озық ойлы оқытушы, жазушыларының әсері болғандығын ақынның өзі де, замандастары да толық растайды. Революционер жазушы Ф.Березовскиймен достығы көп жайды аңғартады. Орыстың революцияшыл демократтары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Некрасов және А.М.Горький шығармаларын, сонымен қатар татардың Ғ.Тоқай бастаған азатшылдық әдебиетін қадағалап оқуы, қалада, елде бостандыққа талпынған қалың бұқарамен тығыз байланысты болуы – Сәкеннің дұрыс идеялық бағытын анықтай береді. Осы дұрыс бағыт оның 1916 жылғы тарихи қозғалыс сынынан сүрінбей өтуіне жол ашқандығы даусыз.
Әрине, бұл келтірілген үзінділер Кеңес үкіметі тұсында Сәкен туралы жазылған анықтама-ақпарат. Өткенді шолмай, кейіпкеріміздің кең дүниесін ашып-білу мүмкін емес.
Егемендік алғаннан бері халқымыз тарихын евроцентристік және ұлы державалық шовинистік көзқарастан тыс жаңаша танып-білу, зерттеу, тарихи тұлғаларымызды жаңаша бағалау қолға алынды. Қандай адам болса да, мейлі ол ұлы болсын, қарапайым еңбек адамы болсын, өз заманының перзенті. Сол заманында дәуірлеген идеология мен талап-тілекке сай өмір сүретіні тарихи шындық. Ендеше, Кеңес дәуіріндегі қаламгеріміз идеология майданының жауынгерлері ретінде уақыт ұсынған идеялар мен тақырыптарды насихаттауға душар болды. Бұл олардың қуанышы – бақыты, сондай-ақ қателігі мен кемшілігі. Сондықтан кешегі Кеңес дәуірінде Алаш арыстарын ұлтшыл деп қалай даттасақ, енді бүгін келіп төңкерісті жырлаған ақын-жазушыларға теріс қарауға хақымыз жоқ.
Халықты бай, кедей деп бөліп тастап, жұмысшы – шаруаның үкіметін, пролетарлық мәдениет жасаймыз деп даурыққан кезеңде В.И.Лениннің Пролеткульт, Біз қай мұрадан бас тартамыз атты еңбектері шықты. Оларда әр ұлттың мәдениетінің екі түрлі элементі болады деген. Бірі – ағартушы-демократиялық, екінші – ұлтшыл-буржуазиялық. Біз оның ағартушы демократтық мұрасын аламыз және оны ұлтшылдық-буржуазиялыққа қарама-қарсы қою үшін аламыз, - деген қате қағидасын негіздеді. Осыдан тұрпайы социализм теориясы туды [9,10].
Кеңес көсемінің осы бір бағытынан кейін біздің Сәкен сияқты азаматтарымыздың адасуы басталды. Күрмеуі қиын күндердің жұмбағы мол жылдардың теңізінде тербелуіне тура келді... [10, 112].
Қазақстанның жақсы болсын, жаман болсын социализмнің заманында жасағанын, ойсыраған олқылықтарымен қатар тамаша жетістіктерге жеткенін ешкім жоққа шығара алмайтын болса, онда социалистік реализм рухында жасалған әдебиеттен, оның ұлы өкілдерінен, негізін қалаушылардан қашсаң да құтыла алмайтындығымыз анық. Көзі тірісінде де, ақталғаннан кейін де Сәкен Сейфуллин төңірегіндегі әңгіме бір толасып көрген емес. Бұл оның бақыты да, соры да. Бақыты болатыны оның мұрасы, іс-әрекеті архивке тапсырылмай, күні бүгінге дейін мемлекеттік-әлеуметтік тірлігімізге араласып жатуында, әлі күнге дейін оның ой-пікірінің, тарихи деректерінің дәйектілігі мен пәрменділігінде, бір сөзбен айтқанда, Сәкеннің кеудесінде жаны, қолында қаламы бар парасатты пенде ретінде өзімізбен араласып жүргендігінде [10, 113].
Ал соры – ылғи қаңқу сөздің ортасында болатындығы. Ол елдің аузында бірде мақталып, бірде датталып жүреді. Соған қарағанда Сәкеннің тұзы жеңілдеу болды ма екен деп қалғандайсың. Олай дейін десең, жасап кеткен істері ірі, ауқымды, кесек. Аузын бағып, аяғын санап баспай, елім, халқым үшін қолымнан келгеннің бәрін ар әмірімен адал орындаймын деп талпынған жанның айбатты келбетін көреміз. Осы жолда ол талай қуанды, шаттанды, қастық көрді, сүрініп құлады, қайта тұрып ілгері жүрді, көпшілікке бақыт сыйламаққа талпынды. Жасап жүргенім біреуге обал, біреуге сауап болады деп ойлаған емес. Еңбекші елдің арманы ғана болды көкейінде.
Алашордашылардың да, төңкерісшілердің де тілегі біреу – елді азаматтыққа жеткізу болды, бірақ сүйенгендері, бағыттары басқа болды. Олар темір жолдың релісіндей басы қосылмайтын идеологиялар соңына түскен болатын. Міне, қазақ оқығандарының мақсаты бір болса да, жүрер жолдары айырым, басқа болды осыдан.
Біз Сәкенді құлан-таза ақтаудан аулақпыз. Коммунистік идеяларының жаршысы болғандар халыққа қастандық жасаушылар емес. Олардың трагедиясы, соры сол – коммунизмді насихаттаушыларға имандай сенді. Сәкеннің бұлқынған сәттері болған, бірақ қылбырау түскеннен кейін тарпаңдығын тастаған. Алған жолдан айнымауға Сәкеннің табандылығы, шыншылдығы, адалдығы себепші болған [10, 127].
Сонымен, Сәкен өзінің көзқарасы, іс-әрекеті үшін әрқашанда тарих алдында толық жауап бере алатын ұлы тұлға, социалистік деп аталған заманның ардагер азаматы. Осы қасиеттері оның қоғамдық, мемлекеттік, өнерпаздық қайраткерлігінен жарқырап көрінеді, еңбекші елдің рухани көсемі, жаңа заманның жаршысы [10, 128] ретінде халық құрметіне бөлене береді.
Осы жерде халқы сүйген сұңқар Сәкеннің сыртық сымбатын да айтып өткен артық болмас. Бұл жөнінде ақынның рухани інісі, кейіннен белгілі ғалым болған Мұхамеджан Қаратаев былай дейді:
... Сәкен – аға.
Бір көрген адам оны ұмыту мүмкін емес. Себебі: ол басқадан өзгеше еді. Атақты ақын, халқынан үздік шыққан қаһарман қайраткер, қайыспас коммунист, өзінің даңқымен де, ақыл, ажар-көркімен де, адал, әділ, адамгершілік қасиеттерімен де ерітіп, еліктіріп әкететін.
Әу бастан суретін Тар жол, тайғақ кешу кітабының бетінен көргенде, есімде сылау мұрт, жазық маңдай, ашаң жүзді сұлу, сұрша жігіттің бейнесі қалып қойған-ды [11, 55].
1930 жылы Алматыға келіп, сырт таныс ардагер ақынды көзбен көргенде, әуелгі әсерім едәуір өзгерді. Шымқай қара мұртының екі ұшын қиғызып, шағын ғана басқызған. Бұрынғы ашаң жүзі сәл толығып, қоңырқай тартқандай. Суреттегідей емес, сұңғақты, әсем тік тұлғасымен де айрықша көз тартады, көңіл сүйсіндіреді.
Ойлы да өткір, мөлдір қара көзі бір түрлі от шашатындай кейде кейігенде қаһарлы, зәрлі ұшқын атса, көбіне жылы, жұмсақ мейірлі назар аңғартатын. Оның көзқарасы ақындық жанының бейне бір айнасы іспетті.
Қиын тағдыр кешкен, тарихта бедерлі із қалдырған жандар тұлғасы халық назарын өзіне жиі тартуы - өмірдегі заңды құбылыс. Қашан да кесек мінез бен қайтпас қайсарлық соқталы тартыс үстінде ашылмақ. Қазақ зиялыларының өткен-кеткен тарихына, қоғамдарға қосқан үлесіне, сол қадау-қадау қайраткерлер ғұмырына зер сала қарау – бүгінгі сезімтал ұрпақтың үлесі. Болашақ күндер кәдесіне жарарлық асылдарымызды іздеу де – құптарлық іс.
Сәкен 1913-1916 жылдар аралығында Омбы мұғалімер семинариясында оқыды. Осында жүріп қазақ ішінде мәдениет пен білім таратуды мақсат еткен Бірлік жастар ұйымына мүше болды. Сол семинарияны бітіргеннен кейін Ақмола уезінде оқытушы болып қызмет етеді. Осы кезде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталып, Сәкен көтеріліс жасаған елдің ортасында жүріп, өзінің шығармалары арқылы қалың бұқараның дүниежүзілік соғысқа, патша үкіметіне қарсы ашынған ызалы күрестерін қостап, ауыр халге душар болған халыққа жаны ашиды [12, 145].
Осы тұста ерекше бір атап айтар нәрсе – Сәкен публицистикалық материалдарының бәрінде дерлік оқу-ағарту ісін, мектеп, медресе жайын, оқушы, оқытушы тұрмыс-күйін баса сөз етіп отырады. Әр қазақтың жадында оқу болсын!, Енді күштің көбін оқу ісіне салу керек, Қазақстан ел қатарына кірсін деген кісі оқу ісіне бар ынтасын салып жәрдем, көмек қылуы керек, Барлық күш оқуға! деп ұрандайды. Ол қазір Қазақ халқына не істеу керек? деп сұрау қояды да, Қазақ халқына ең әуелі оқу керек, оқу керек, оқу керек, деп еселей жауап береді. Ел-жұртты ілім-білімге үндейді, жұмылдырады. Оқыса, көзі, көкірегінің көзі ашылады. Көзі ашылса, айтпай-ақ, ымдамай-ақ, нұсқамай-ақ өзі көреді. Оқымаған адам, оқымаған халық – надан, қараңғы, соқыр. Соқырдың күні қараңғы, - деп оқу, өнер мәнін түсіндіреді.
Бірде Біздің кедей қазаққа ең алдымен оқу керек деп 1920 жылдан бері қақсап келдік. Бірақ қызмет басындағылардың көбі оқу ісіне көңілдегідей қарамай жүрді деп кейіді. Енді Елдің атқа мінген бастықтары оқу ісіне қарамай кетсе, ел балалары оқусыз жүрсе, атқа мінген ел адамдарының мойнына қазақтың кейінгі келешек жас буынының мың лағынаты артылады, Ісіңмен, күшіңмен, тіліңмен болса да, оқу ісіне жәрдем қылмасаң – кейінгі жас буынның қолы жағаңда, - деп ескертті.
Еңбекші қазақ газеті С.Сейфуллиннің редакторлығымен шығып тұрған тұста елге жаңа жұртшылық орнату, тап сезімін күшейтіп, саяси сана беруде көп жұмыс тындырды. Көзі ашық азаматтарға ел билеу, әдебиет, ішкі-сыртқы жағдайлардан қажетті мағлұматтар беріп отырды. 1921 жылғы ашаршылық зардаптарын жоюға, қазақ бейнетқорларының ежелгі арманы – жер мәселесін шешуге ат салысты. Қазақ кедейлерінің күрес құралына айнала бастады.
Жиырмасыншы жылдары күйзелген шаруашылықтарды қалпына келтіру басталды. Енді елді оқыту-ағарту ісіне қарай бет бұруға тура келді. Өйткені халықты надан күйінде қалдырып социализм жеңісіне жету мүмкін емес еді. Және де партия мен үкіметіміз Қазан революциясының он жылдығына дейін ел жаппай хат танысын деген ұран көтерді. Бірақ бұл міндетті жүзеге асыруға әлі мүмкіндік жоқ-тын. Қазақ мектептерінің, оның мұғалімдерінің күй-жайы қиын еді. Кітап, журнал жоқ болатын. Өзара пікір алысатын, тәжірибе ауысатын, бір-бірінде не болып жатқанын білісіп отыратын құралдан құр қол еді. Оқу-ағарту жұмысы жөніндегі қаулы-қарар, нұсқауларды кезінде алып, біліп отыра алмады. Мұғалімдер мамандығын жетілдіруге көмектесетін баспасөз де болмады.
Міне, осы жоқшылықтың орнын толтыру мақсатымен 1925 жылы тамыз айында Жаңа мектеп журналы шығарылды. Бұл журналдың бір бөлімін Сәкен басқарды. Осында отырып қазақ мектептерінің өміріне батыл араласты. Қазақ оқытушыларының мектептегі күйіне, күнделікті жұмысына қамқорлық етті.
Жер-жердегі оқу оқытудың жайын зерттеп, олардағы жақсы іс-тәжірибелерді ортаға салып, таратып отырды.
Жастар баспасөзінің тарихы да Сәкен есімімен тығыз байла-нысты. Жастардың бірде-бір газет-журналы оның қамқорлығынсыз шықпаған. Үнемі қаржы, рухани жағынан қол ұшын беріп, көмектескен. Оларға өзі тікелей қатысып, қалай жазу үлгісін көрсетіп отырған.
С.Сейфуллин тілді таза ұстау, ол үшін терминдерді пайдалана білу жөнінде де білікті пікір қосты. Затқа ат іздеу, ұсынысқа сөз іздеу атты арнаулы мақала жариялады. Онда революцияны төңкеріс, коммунисті еншілес деп аударуды келіссіз деп тапты. Оларды және большевик атауын аудармай пайдалануды, Центральный Комитет дегенді Кіндік Комитет емес, Орталық Комитет деп алуды, Председатель, начальник дегендерге төрағасы, бастығы деген сөздерді балама етуді ұсынды. Бұл атау, терминдер жөніндегі Сәкен ұсынысының қабылданып, тілімізге солай еніп кеткеніне бүгінде өзіміз куә.
Партияның ХІІ сьезі бұрын патша заманында кемділікте болған, қазір автономия алған уақ халықтардың жерлеріндегі мекемелердің істері де сол уақ халықтардың ана тілдерінде жүрсін деген нұсқау берді. 1923 жылы қарашада Қазақ АССР-і Орталық Атқару Комитеті бұл туралы жаңа дерек шығарды. Осыған байланысты ардагер азаматымыз өз халқының тіліне деген ықыласы мен қамқорлығын бұрынғыдан да күшейте түсті. Қазақ тілін мемлекеттік тіл етуге, кеңселерде істі ұлт тілінде жүргізуге көп күш салды. Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізуге кірісу деген мақаласында мұның қажеттігін, маңызын кеңселерінде іс сол халықтың өз тілінде жүрсе, ол халықтың жалпы еңбекшілері, бұрынғы патша заманында патшаның жасауылдарының тізесін, ызғарын көріп қалған қалың надан бұқарасы өзге халықтардың бұқараларымен теңелгенін іс жүзінде көреді. Үкіметтің істеген істеріне түсінетін болып, тәртіп, заң, жол-жобаларымен танысып, үкімет істеріне өздері де қатысатын болады. Бұрын кемдікте жүріп, қараңғылықты надан болып артта қалған, езіліп басы қаңғырып тозып бара жатқан... уақ халықтардың сансыз еңбекшілері... революцияның бекініп ілгері басу ісіне батыл кіріседі. Бұл күнге шейін қадірсіз болып келген қазақша хат білетін адамдардың бағасы артады. Жұрт оқуға ынталырақ болып кіріседі. Мұның бәрі рас. Осы үшін де сол кездегі үкімет басшысы Сәкен жергілікті жерлерде кеңсе ісін қазақша жүргізуді үйрету үшін, нұсқалар көрсетіп, жарамды адамдарды табу үшін тұс-тұсқа арнайы кісілер аттандырған. Әр губернияда қазақша хатшылық курстарын ашқан. Осы игілікті істен нәтиже шығаруға қалың жұртты жұмылдырған. Артынша бұл шаралардың қалай жүзеге асырылып жатқанын деректеп, Не қылдыңдар? деген материал жариялаған. Бұған Ақмола, Семей, Бөкей, Қостанай жағына жіберілген жігіттерден ешбір жерде қазақ тілін ешкім іске асыруға ойланған жоқ, ойланатын да емес, жергілікті басшылар бұған қаражат керек, бұған анау керек, бұған мынау керек деп сылтау айтады, деген хабар алынды.
Істің бұл барысына Сәкен қатты реніш білдірді. Жалпы ынта болып, жігер, қайрат қылса, өз-өзіне кәміл сенген иман болса, қолдан келмес іс жоқ. Қызыл әскер жалпы жұмылған ынтаның, қайратты жігердің, ерліктің арқасында... Қамаған қалың жауын жеңді. Қазақ тілін жүргізу ісі қиын болса, сондай-ақ болар деген пікір айтты. Барлық жерде бұл іске бет бұруды, ден қоюды талап етті.
Қазақ тілінің қасиетін қайта көтеріп, оны мемлекеттік тіл етуге кірісіп жатқан қазіргі кезеңде де Сәкеннің сонау 20 жылдардағы бұл қажырлы іс-әрекеті, парасатты ой-пікірлері, орынды талаптары тіл қоғамның қайраткерлері мен ана тілінің парқын білетін әрбір азаматқа әлі маңызын жоймаған тарихи сабақ, ескертетін ақыл-кеңес болуға тиіс.
Насихаттық, тәрбиелік маңызын әлі жоймаған мұндай пікір, идея Сәкенде көп-ақ. Қазір Ұлы Қазан Революциясының Совет өкіметінің езілген еңбекші елге көп нәрсе бергеніне күдіктенушілер бар. Олар бізге қырғын, сүргіннен басқа не береді дегісі келетіндер бар. Көрмес түйені де көрместердің бұл сұрағына Сәкен бұдан талай жылдар бұрын-ақ Екі мың Орынборда деген мақаласымен жауап беріп қойған. Совет өкіметі қазақ халқына не береді? дегенде, алдымен кісінің есіне Орынбордағы оқып жүрген осы еңбекшіл қазақтың екі мың ұлдары түседі. Бұл – Қазақстанның тарихында өнер-білім ретінде бұрын болмаған іс. Патшаның заманында күллі Қазақстанда екі мың түгіл, екі жүз бала оқыған уақыт болмаған еді. Енді, міне, еңбекші халықтың өз өкіметінің заманында бір қалада екі мың жас оқып жүр, - деп, тек ағарту саласында совет өкіметінің қаншалықты жарылқағанын ризашылықпен атап айтқан. Сәкеннің бұл пікірі де революцияның жеңгеніне, Совет өкіметінің орнағанына бүгінгі өкініп жүргендерге соққы.
С.Сейфуллиннің оқу-ағартуға байланысты үлкен еңбегін шәкірті М.Қаратаев былай еске алады:
...Сәкен аға бізге қазақ әдебиеті тарихынан дәріс оқиды. Тек қана дәріс оқыды десек және тек қана әдебиет тарихынан оқыды десек, онда ұстазымыздың көп қырлы ролін жете бағаламаған болар едік. Ол бізге толық мағынасында және ең қадірлі де қасиетті мағынасында ұстаздық етіп, көп ретте үлгі, өнеге көрсеткен адам. Әрине, біз оның дәрістерімен, оқулықтарынан әдебиетіміздің тарихын, жақсы үрдіс, дәстүрін, көркемдік сыр-сипатын білдік. Әдебиеттің партиялық, эстетикалық принциптерін таныдық. Сонымен бірге біз одан туған әдебиетіміздің тап дұшпандарын қалай ажыратып, қалай күресу амалын үйрендік. Ол идеялық қасастық пен қате-кемшіліктің қандайына болса да қатал, ал жас совет әдебиетінің жақсы жаңалығының бәріне шын жүрегімен сүйсініп отыратын сезімтал еді. Беделді ұстаздың әдебиетті білу мен сүюі оқушыларына да күшті әсер ететіні белгілі. Бұл ретте біз, ҚазПИ оқушылары, С.Сейфуллин сықылды, М.Әуезов, С.Асфендияров, М.Баталов, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов сықылды ұстаздарымыздың ырқымен әдебиет, тарих, тіл кітаптарын көп оқитын болдық. Әсіресе, осы кісілердің өз шығармаларын түгел оқып, жаңасын күтіп отыратынбыз [13, 55].
Сәкеннің Домбыра, Асау тұлпар, Экспресс жинақтарына енген өлең, поэмаларын бұрын Орынборда техникумда жүргенде оқып, көп өлеңдерін тақпақ етіп айтатын едік. Тар жол, тайғақ кешуді техникум студенттері бірнеше күн бірлесіп оқығанымыз әлі есімде. Ал Көкшетау поэмасын өз басым бір жыл бұрын қайта-қайта оқып, көп жерін жаттап алғаным бар. Енді сол ақынды күнде көретін болған соң, оның аузынан шыққан әрбір сөзін қағып алатын болдық. Сәкен мен Мұхтар жазған шығарма болсын, айтқан әңгіме болсын, студенттердің тура талқысына түсіп, талас туғызып жатады. Оның үстіне жазушылардың ол кезде жиі шақырылатын жиын, жиналыстарының барлығы ҚазПИ-де өтетін ғой. Және бірде-бір шығарма талқыланбай басылмайтын. Басылған соң да міндетті түрде талқыға түсетін, мұның өзі жастар үшін әрі қызық, әрі тиімді мектеп еді. Мен институтта оқыған төрт жылдың ішінде Сәкен шығармаларына байланысты үш үлкен дискуссия өтті. Бірі – Альбатрос плэмасы туралы, екіншісі – Қызыл сұңқарлар пьесасының өңделіп қайта қойылған спектаклін көрермен жұрттың жылы қабылдағанын көзіміз көрді. Оның себебі – пьесаның көркемдік қасиетінен бұрын, негізгі қаһарманы Еркебұланның (Сәкеннің өзінің) халық сүйіктісі екендігінен деп білемін. Театрда отырған жұрт Еркебұлан ролін ойнаған артистен бұрын алдыңғы қатарда отырған авторға қарап қол ұрып отырғаны бәріміздің есімізде.
1934 жылы Горькийдің басшылығымен өткен СССР жазушыларының бірінші сьезіне Сәкен аға да делегат болып барды.
Сьезге барудың қарсаңында январьдан бастап Қазақ әдебиеті газеті шыға бастады. Бес ай ішінде он екі нөмірі шыққан тұңғыш әдебиет газетінің жарық көруіне Ілияс Жансүгіровпен, Ғабит Мүсіреповпен, Бейімбет Майлинмен бірге күш салған да, газеттің атын қойған да Сәкен болатын. Және бұлар редакция коллегиясының мүшелері еді. Сондықтан газеттің хатшысы болған соң енді Сәкенмен оқу орнында, әдебиет жиналысында ғана емес, газетте журналистік қызметте байланысты көп араласатын болдық. Өзінің творчествосынан есеп беріп, бір рет мақала жазды, бас мақалалардың күрделілерін редактормен қатар оқып беріп отырды. Бұрын байқауымда газет-журналдың тапсырмасына онша құлшынбайтын ол кісі осы Қазақ әдебиеті шыға бастаған тұста Биағамен бірге үлкен ықыласпен көмектесетін болды. Осы күні ойласам, оның себебі Қазақ әдебиетіне жазушылардың төл газеті деп қарағандық болу керек [13, 68].
С.Сейфуллин – Кеңес дәуіріндегі қазақтың ақын-жазушыларының көбіне аға, ұстаз. Еңбекші қазақ газеті мен Қызыл Қазақстан журналының төңірегіне халық ортасынан шыққан жас таланттарды жинап, олардың қаламгерлік өнерінің өсуіне үнемі көмек көрсетіп отырды.
Ақынның мән-мағынаға толы қысқа ғұмырында қоғам қайраткері болып қалыптасуына сол кездегі қоғамда болып жатқан түрлі өзгерістер, көптеген қайшылықтар үлкен әсер етті.
Сәкеннің өмірбаянының өзі – тұнып тұрған тарих. Оның алғашқы адымынан-ақ өз қоғамына деген адалдық, ақындық өр мінез аңғарылған. Саяси күрескер болып шыңдалуына табиғат берген тәкәппарлық болмысы да сай келетін.
Сәкен өз өмір жолы және шығармаларымен үлкен бір дәуірдің дауылпазына айналды.
1.2 С.Сейфуллиннің шығармашылық жолы
Сәкен – жалпы демократиялық желеуді емес, таптық мақсат-ты жыға түсінген, еңбекші елдің мұрат-мүддесін жоқтаған, сөйтіп өзінің халқына адал еңбек ететін қайраткерлігін жасырмаған, көлгірсуді білмеген.
Сәкеннің тарихи-әлеуметтік сахнаға суырылып шығуы ояну, өзгеру дәуірінің өзіменен тікелей байланысты. Яғни, Сейфуллиннің қазақ әдебиетінің жаңа бетін ашуы – тарихи қажеттілік еді.
Жаңаша ойлау мен ояну дәуірі өз кемеңгерлерін, қайраткер тұлғаларын тауып, тарих тұғырына шығарады. Сәкенді шындығында да, шын мәнінде күрескер тұлға ретінде көрінуіне алдымен түрткі болған жағдай, ол – туған халқының тағдыры мен болашағы. Өз ұлтының өзгеден кем болмауы үшін, заманның заңына сәйкес, қаламы мен қаруын қатар ұстанған ақын тікелей күреске шақырады. Осы тұстан бастап жаңа әдеби арна ашылып, жаңа поэзия адуынды қадаммен дүниеге келді. Сол күрес дәуірінің көркем шежіресі болып көрінген жаңашыл дәстүрдің бүгінгіге дейін ойландырып, толғандыратын тұстары аз емес [14, 16].
Сәкен 1920 жылдың көктемінде Ақмолаға қайтып келіп, Атқару Комитеті председателінің орынбасары қызметін атқарады. Әлеумет ісіне белсене араласып, елдегі саналы кедейлердің жаңа өмір құруына басшылық етеді.
1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда С.Сейфуллин Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су комиссиясының председателі болып сайланады. 1922 жылы біраз уақыт Халық Ағарту Комиссарының орынбасары, ІІ советтер сьезінде Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің председателі болып тағайындалады. Осы жылы Бүкілодақтық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланып, бүкілодақтық сьезд, мәжілістерге қатысады. Мұнан кейінгі жылдарында да Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне әлденеше рет сайланады. Қандай жауапты мемлекеттік істе жүрсе де мәдениет құрылысы оның негізгі қызмет саласы еді.
1922-1925 жылдары Еңбекші қазақ газетінің редакторы болды.
1925 жылдан 1937 жылға дейін Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінде істеді. Жоғары дәрежелі педагогикалық оқу орындарында оқытушы Әдебиет майданы (қазіргі Жұлдыз) журналында редакторлық қызмет атқарды [8, 156].
Осынау тынымсыз да қажырлы еңбегіне қарап, Сәкен ағамыздың тек қазақ әдебиетіне ғана емес, ұлт мәдениетіне де елеулі үлес қосқанын сезінеміз.
Сәкен өлеңдері Туған жерім, өз елім, Нұра, Түс, Қазақ сабағы, Надан бай, Оқымаған қазақ, Кім басшы аға халыққа, Інішегіме деп аталуының өзінен-ақ көп сырды аңғаруға болады. Тіпті Сәкен үшін ел пайдасын ойламағандардың бәрі кінәлі.
Орысша оқыр кей ақымақ теріс жазып,
Тымақ кимей, қалпақ киіп, жөннен азып.
Оқымаған адамдарды надан дейді,
Орысша оқып, діннен азып, хаққа жазып, - дегенде Сәкен консерватор болып көрінгенімен ұлттық таным-біліктен шалғай кеткендерді, бүгінгі біздің мәңгүрттіктердің ата-ағасын сол кезде-ақ кінәлі санаған, оқығанның бәрі емес, ел пайдасын ойлайтындар ғана қадірлі деген ойды айтуға талаптанған.
Сәкен 1914 жылы Кім басшы – аға халыққа деген өлеңінде:
Басшысы жоқ адасқан қара халықты
Кім бастайды қараңғыдан жарыққа?! - деп қамығып, келешектен үміттенеді. Өздерінше ақыл да айтады, бірақ олардың ой-пікірі Қазақ газеті бетіндегі жалынды публицистика деңгейіне көтеріле алмай жатқанымен, ойланар тұстары жоқ емес. Оның қандай сұсты, даулы, дүбірлі болғанын 1911-1914 жылдарда Айқап пен Қазақ бетіндегі жер жөніндегі текетірестерден айқын байқалып қазақы мінезімізге таң боларлықтай [15, 52-53].
Әрине, қоғамдық-әлеуметтік тірліктің екпіні 1905 жылғы орыс революциясынан кейін қазақ даласына дауыл болып жетті. Герцен айтқандай, у каждого народа лишенного общественной свободы, литература – единственная трибуна, с высоты которой он заставляет услышать крик своего возмущения и своей совести дегеніне бағыт, бірден халық жадында жатталып, санасына сіңген күрескер жыр Оян, қазақ болғанын қасы да, досы да мойындайды.
Онда елдіктің бағдарламасы, асыл арманы бар. Қазақ санасы көңілдегі шерін сыртқа шығара бастады. Онда күні кеше ғана өзінің пайда таппақ құлқы үшін жер сатуды әдетке айналдырғандар, переселен заңы шықпай тұрғанда мұжықтарды өзі шақырып, қоңсы қондырғандар тарылған жер, азайған мал, төгілген тер мен шерді айта бастады [15, 53].
Сәл қатқылдау советтік тілмен жазылғаны болмаса Бірлік қауымының ішкі мәселелерін Таутан былайша түйіндейді: Сәкеннің Омбы дәуіріндегі әрекеті көбінесе Бірліктің төңіргінде өтті деуге болады. Омбыдағы 100-ге тарта қазақ шәкірттерінің басын қосып, 1913 жылдың күзінде ұйымдастырушылар Ш.Әлжанов пен Сәкен екен. Ұйым басшылығына да осы екеуі сайланыпты. Әлжанов – председатель, Сәкен – орынбасар. Бірлік ұйымы алғаш құрылыуында тек қана әдеби ұйым деп құлақтандырылған көрінеді.
Бұған әлеуметтік немесе саяси деген атақты жалғастыруға осы кезде, әрине болмайды. Бірақ ұйымның негізгі мақсаты - әлеуметтік әрекеттер (оқушы жастарға қоғамшылдық тәрбие беру, ел арасында патша өкіметінің қысымына қарсы үгіт-насихат жүргізу сықылды) екенін Бірліктің әрбір мүшесі бірінші күннен-ақ жақсы білген. Сондықтан көп ұзамай бірліктің ішінен екі жік шығады – оңшылдар және солшылдар топтары. Оңшылдар тобын Мағжан Жұмабаев (семинарист), Сейітовтер, ал солшылдар тобын Ш.Әлжанов пен Сәкен бастады. Сәкеннің бұндағы мақсаты кейіннен шәкірттерді үгіттеп, көпшілікті өз жағына аударып алу екен [15, 64-66], - дегендер біздің мұрағат арқылы баяндағандарымызды растаудың үстіне жаңа, тың деректер қосып отырғанын көреміз.
Сонымен 1917 жылғы Ақпан төңкерісі Ресейдің өзіне не әкелгенін былай қойғанда, қан-жоса болып жатқан қазақ даласы үшін аспаннан түскен ұлы олжа болды. Оған шаттанбаған, қуанба-ған адам қалмады. Патша құлады, ақ түйенің қарны жарылды деген сүйінші жырлар, қуанышты хабарлар бүкіл сахараны кезіп, уһ деп дем алғызғаны тарихи шындық.
Жер мойны қаншама шалғай болса да Дала уалаятының орталығы Омбы жаңалығы Сарыарқаның кіндігіндегі Ақмолаға түп-түгел жетіп жатты. Ұлы жаңалықты естіген ауыл учителі Сәкен 1917 жылы 9 наурыз күні
Қуантуға ел-жұртты,
Асығып тез аттандық, -деп Ақмола қаласына келіп, саясаттың мыс қазанына күмп беріп түсті де кетті.
Жалпы қазақ сьезі шешуші де өтпелі кезең болды. Әр жерде әр қилы талпыныс, ізденістер болып жатты. Ақмола уезінің сотына да, биіне де айналған. Жас қазақ ұйымы мен қазақ комитеті қажы-молдаларды, би-болыстарды өзіне қас қылып үлгерді. Тамызда Ақмола уездік сьезі болып, оған Ақмола облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары, бірінші жалпықазақ сьезі хатшыларының бірі болған Асылбек Сейітұлы арнайы қатысып, жалпы қазақ сьезінің қалай өткенін, Жас қазақ ұйымының федеративтік республиканы таңдаймыз деген идеясының қалай өткендігін, құрылтай жиналысына кандидат етіп Рахымжан Дүйсенбаев пен Сәкенді өткізгендерін айтқанда Сәкен Олжабай, Нұрмағанбет тәрізді адамдардың батасын алған тізімде біз болмайтын шығармыз, - деп Сейітұлымен келіспей қалды. –Тізімнен өзімді өшіріп тастадым, - деп еске алады да, араларына сызат түсе бастағанын аңғартады.
Сьездің көпшілігі болыстар мен молдалардың ықпалына түсіп... комитетке Жас қазақтың бастықтарынан ешкімді кіргізбейді. Сөйтіп, біз комитеттен шығып қалдық, Облыстық комитеттің өкілі А.Сейітов енді бізді қуды. Қошмұқамет Кемеңгерұлы, Д.Әділұлы, Бірмұқамет Айбасұлы Ақмоладан кетіп қалды деген деректердің бәрі де саясат қазаны қайнап, нақты істер басталғанынан хабар береді.
Сонымен, Сәкендер Ақмола уездік қазақ комитетінің билігінен айырылып, енді Жас қазақ ұйымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz