Етістік форманттарының қазақ тіліндегі құрылымдық жүйесі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: «Етістік форманттарының қазақ тіліндегі құрылымдық жүйесі»

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ТАРАУ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯНЫҢ СИПАТЫ, ЕТІСТІК ТУРАЛЫ

1. 1. Категория түрлері түсінігі . . . 5

1. 1. 1. Лексика-грамматикалық категория . . . 5

1. 1. 2. Грамматикалық категория . . . 6

1. 2. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты . . . 7

1. 2. 1. Етістіктер жүйесінің айқындалуы . . . 16

1. 3. Етістіктің морфологиялық сипаттары . . . 18

1. 4. Парадигма ұғымының лингвистикалық сипаты және етістік форманттарының тіл жүйесіндегі жұмсалу парадигмасы . . . 25

2 ТАРАУ ЕТІСТІК ФОРМАНТТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІ

2. 1. Н. Оралбаеваның етістіктің аналитикалық форманттарын зерттеуі . . . 33

2. 2. Аналитикалық форманттар хақында . . . 36

2. 3. Аналитикалық форманттардың құрылымдық ерекшеліктері. Көмекші етістіктер мен аналитикалық форманттар . . . 40

2. 4. Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты . . . 45

2. 5. Бол, ед, қыл етістіктерінің көмекшілік қызметі . . . 49

2. 6. Де етістігі . . . 50

2. 7. Салт және сабақты етістік . . . 54

2. 8. Етіс . . . 56

2. 9. Болымдылық және болымсыздық категориясы . . . 59

2. 10. Қимыл атауы . . . 60

2. 11. Амалдың өту сипаты . . . 60

2. 12. Аналитикалық форманттардың грамматикалық категорияларға қойылатын талаптарға қатысы . . . 62

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 65

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 67

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделілерінің бірі. Оның күрделілігі лексика-семантикалық сипатынан, грамматикалық формалары мен категорияларының көптігінен, синтаксистік қізметінен айқын көрінеді. Етістіктің осындай сан кырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса да, оның грамматикалық категория ретіндегі барлық ерекшелігі танылып, толық зерттелді деуге бола қоймас. Өйткені етістіктің лексика- семантикалық сипатын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жекеленген мәселелердің төңірегінде ала-кұла пікірлер де кездеседі. Соның бірі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылымдық жүйесі болып табылады. Диплом жұмысы етістіктің толықтай дерлік мәселелерін жинақтап, тұжырымдауға бағытталған.

Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тіліндегі етістік форманттарының құрылымдық жүйесін айқындау, бұл мәселелер төңірігіндегі іргелі зерттеулерді тоғыстыру, нақты тілдік деректер арқылы түсіну.

Мақсатқа жетуде шешілуі тиіс міндеттер:

- етістікті категория ретінде тұтас қарау;

- категория түсінігі төңірегіндегі орныққан көзқарастарға сүйене отырып етістік категориясы түрлерін ажырату;

- етістіктің аналитикалық форманттарының жасалу ерекшеліктерін айқындау;

Зерттеудің нысаны - қазақ тіліндегі аналитикалық етістіктердің құрылымдық жүйесі.

Зерттеудің пәні - қазақ тілінің етістік категориясы, етістіктің аналитикалық форманттарының құрылымдық мәселелерін грамматикалық тұрғысынан талдау.

Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тілі грамматикасы бойынша отандық лингвистердің еңбектерінен диплом жұмысын жазуда мәліметтер пайдаланылды, теориялық әдебиеттер негізге алынды.

Зерттеу әдістері. Зерттеуде грамматикалық-құрылымдық, сондай-ақ сипаттамалы, салыстырмалы әдістер, жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, топтастыру әдіс-тәсілдері қолданылды.

Диплом жұмысының теориялық маңызы мен практикалық, әлеуметтік мәні. Диплом жұмысының ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қалыптасқан грамматика теориясын түсінуге ықпал етіп, тілдік бірліктерді функционалдық-құрылымдық аспектіде ғылыми дәйектеуге негіз болады және лексикалық бірліктердің грамматикалық мағыналарын жүйелейді. Грамматикалық мағынаны қалыптастырушы тілдік факторлар, құрылымдық-функционалдық ілімдердің ғылыми-теориялық негіздерін меңгеруге ықпал етеді.

Зерттеу нәтижелері мен материалдарын орта және жоғары кәсіптік оқу орындарында қазіргі қазақ тілінің морфологиясы пәнінен лекция, семинар, лабораториялық сабақтар, өз бетімен жұмыстар, сабақтан тыс жұмыстар жүргізуде пайдалануға болады.

Диплом жұмысының жаңашылығы: Етістік сөз табының аналитикалық форманттарының құрылымдық жүйесін функционалдық аспектіде қарастыру мынадай тұжырымдар жасауға әкеледі:

Етістік күрделі грамматикалық категория;
Таза грамматикалық категория дегеніміз - морфологиялық категория;
Грамматикалық категория ұғымына берілген анықтамаларды сараптағанда, олардың бір тобы грамматикалық категорияны мағына пен форма тұтастығынан тұратын «бүтін» ретінде танитын ортақ идеяға негізделеді;
Етістікке тән грамматикалық (парадигмалық) формаларға да, етістіктен жасалатын барлық басқа сөз таптарына тән туынды формаларға (есім және басқаларына) да түп таяныш я түп негіз есебінде қызмет ететін етістік-тұлға болады;
Әрбір аналитикалық форманттың өзді-өзіне тән мағынасы бар, демек әр форманттың семантикасы бір -бірінен өзгеше болады.

Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-ТАРАУ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯНЫҢ СИПАТЫ, ЕТІСТІК ТУРАЛЫ

1. 1. Категория түрлері түсінігі

Категория түрлері тілдік бірліктерді топтауға негіз болатын белгінің, қасиеттің сипатына қарай ажыратылады. Тілдік бірліктерді грамматикалық және лексикалық категорияларға топтастыруда белгілі бір ұқсастық бар. Жалпы лексикалық категорияларға жіктеуде тілдік бірліктің лексикалық семантикасы, ал грамматикалық категорияларға жіктеуде оның грамматикалық сипаты басшылыққа алынады. Мәселен, ұғыммен байланысты болып, белгілі бір мағынаны білдіретін сөз лексикалық мағынасы арқылы басқа сөздерден дараланатын болса, екінші жағынан жалпы грамматикалық ортақ мағына арқылы өзара топ құрап, бірігеді. Сөздің өмір сүру формасы сөйлеу болып табылатындықтан сөйлеу процесінде ол басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, түрлі тұлғаларда жұмсалады және соған сай олардың лексикалық мағынасына түрлі мән-мағына үстеледі. Бұл үстеме мән-мағыналар сөздің лексикалық мағынасын толықтай өзгертіп, жаңа мағыналы сөз жасауы да, сондай-ақ оның мағынасын өзгертпей, тек оған қосымша мағыналық реңк үстеуі және лексикалық мағынаға ешқандай мағыналық өзгеріс енгізбей, тек грамматикалық мағына тудыруы да мүмкін. Осы тұрғыда, әлемдік тіл білімінде өзіндік дифференциалды көрсеткіштері бар тілдік категориялардың негізінен жалпы үш түрін көрсету орныққан көзқарас деуге болады. Олар:

лексика-семантикалық категория;
лексика-грамматикалық категория;
грамматикалық категория. Келесі кезекте лексика-грамматикалық және грамматикалық категорияның негізгі сипаттамасына, олардың дифференциалды белгілеріне тоқталамыз.

1. 1. 1. Лексика-грамматикалық категория

Грамматикалық категория грамматикалық мағынаға негізделсе, лексика-грамматикалық категория лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның тоғысынан көрінеді. Әдетте, лексика-грамматикалық категория термині, көп жағдайда, разряд немесе топ, класс ұғымдарымен қатар, сөздердің лексика-грамматикалық тобы, сөздердің лексика-грамматикалық разряды түрінде қолданылады. Бұл терминдердің пайда болуы сөздерді сөз табына топтастыруда негізге алынатын сөздердің лексика-грамматикалық сипатына байланысты туындаған және грамматикалық мағына ұғымын түсіндірумен тығыз байланысты болып келеді. Мәселен, грамматикалық мағына екіжақты түсініледі. Біріншісі - белгілі бір сөздер тобына (сөз табына) тән тіл бірліктерінің жалпы категориялық мағынасы. Мұнда сөздерді бір топ аясына біріктіретін сөздердің барлығын жинақтауға негіз болатын олардың бойындағы жалпы мағына дегенге саяды: етістіктерге тән қимылдық мағына; зат есімге тән заттық мағына т. б. . Екіншісі - белгілі бір сөз табының құрамына кіретін сөздердің белгілі бір тұлғада көріктеніп келуі арқылы берілетін мағына: меншіктік мағына; шақтық мағына т. б. . Біз тоқталғалы отырған лексика-грамматикалық категория термині тікелей грамматика шеңберінде қаралып, грамматикалық категорияның бір түрі ретінде анықталады. Мәселен, С. Исаев грамматикалық категорияны екіге бөліп қарайды: лексика-грамматикалық категория және таза грамматикалық категория [1, 64 б. ] . Таза грамматикалық категория деп отырғаны - морфологиялық категория. Ғалым мұнда түбір семантикасын өзгертпей, оған ешқандай қосымша мағына үстемей, таза грамматикалық мән немесе мағына үстейтін шартты негіз етіп алады. Ал лексика-грамматикалық категорияларда жалғанған қосымша түбірдің лексикалық мағынасына өзгеріс енгізеді. Сөйтіп, лексика-семантикалық және грамматикалық сипаттарына қарай олар таза грамматикалық категориялардан ерекшеленеді. Автор екінші топтағы категориялардың қатарына етістіктің етіс формаларын, болымсыз етістікті, салттылық/сабақтылық категориясын және күшейтпелі етістік тұлғаларын немесе көріністі жатқызады. Бұл тұста автордың күшейтпелі етістік немесе көрініс деп отырғаны біздіңше қимылдың өту сипаты категориясына қатысы бар сияқты. Алайда ол еңбегінде қимылдың өту сипаты терминін қолданбайды және бұл категория туралы ешқандай мәлімет бермейді.

Лексика-грамматикалық категорияның өзіндік ерекшеліктері грамматикалық категориямен салыстырғанда айқын көрінеді және сол негізде оның өзіндік белгілерін белгілеуге болады. Мәселен, етістіктің болымдылық тұлғасы мен болымсыздық тұлғасының мағынасын бір дей алмаймыз: бар - барма; айт - айтпа . Мұнда болымсыздық қосымшасы -ма/-ме (-ба/-бе, -па/-пе) жалғанған сөздің лексикалық мағынасына болымсыздық мәнін үстеп тұр. Сонда лексика-грамматикалық категорияда грамматикалық категорияға қарағанда лексикалық мағына басымдық сипат алады. Басқалай айтқанда, грамматикалық категорияда грамматикалық мағына жасайтын форма түбір мағынасына ешқандай өзгеріс, ешқандай мән қоса алмайды, тек қана грамматикалық мағына үстейді. С. Исаев лексика-грамматикалық категория деп танудың негізгі белгілеріне оның тұлғалық сипатын да қосады. Бұл орайда лексика-грамматикалық категорияның көрсеткіші болып табылатын тұлғаның екінші жақ бұйрық раймен тұлғасы жағынан сәйкес келетіндігін және тікелей жіктелмейтіндігін негізге алады. Жоғарыдағы болымды/болымсыз етістік тұлғаларына келсек, бар - барма; айт - айтпа сөздері бұйрық райдың екінші жағына тұлғасы жағынан сай келеді. Ал енді оларды жіктік жалғауларымен түрлендірсек, тікелей түрленбейді, бар - барма + мын (+сың) ; айт + мын (+сың) - айтпа + мын (+сың) тұлғасында ешуақытта айтылмайды. Бұл олардың «түбір» қалпында сөйлеуде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсе алмайтындығын көрсетеді.

Орыс тіл білімінде сөздің грамматикалық мағынасы екіге бөліп қарастырылады: таза грамматикалық (сөзөзгерімдік) мағына және лексика-грамматикалық (классификациялық) мағына. Мұнда грамматикалық немесе сөзөзгерімдік категорияның біртектес, ыңғайлас грамматикалық мағыналар жиынтығынан құралатындығы негізге алынады және категорияның бұл түрінде грамматикалық мағына парадигманың әр мүшесі арқылы жеке-жеке көрінеді. Мысалы: зат есімнің септік, көптік, етістіктің шақ категориялары. Ал лексика-грамматикалық мағына тұтастай сөзге, барлық парадигмаға тән болып келеді. Осындай біртектес лексика-грамматикалық мағына жиынтығы осы аттас категорияны қалыптастырады.

Сонымен, айтылған ғылыми тұжырымдарды жинақтай келе, лексика-грамматикалық категорияның мынадай ерекшеліктерін көрсетуге болады:

мазмұн тұрғысынан келгенде лексика-грамматикалық категория көрсеткіштері жалғанған сөздің лексикалық мағынасына сәл де болса семантикалық өзгеріс енгізеді;
тұлғалық жағынан келгенде, лексика-грамматикалық категория көрсеткіші жалған сөздіңтүбірі:біріншіден, тұлғасы жағынан бұйрық райдың екінші жағымен сай келеді; екіншіден, тікелей жіктік жалғауын қабылдап, түрленбейді.

1. 1. 2. Грамматикалық категория

Грамматикалық категорияның көп жағдайда тар мағынада, морфологиялық категория ұғымында қолданылуы басым болып келеді. Тіл білімінде грамматикалық категорияларға берілген анықтама көп. Бұл анықтамаларда грамматикалық категория ұғымы түрліше түсіндіріледі. Мұны грамматикалық категорияның сан қырлы сипатымен байланыстыруға болады.

Лингвистикалық түсіндірме сөздікте грамматикалық категория анықтамасы бірыңғай мағынасы бар грамматикалық тұлғалар қатарының қарама-қарсы қойылатын жүйесі деп берілген [2, 55 б. ] . Бұл мазмұндас анықтаманы Л. В. Щерба[3], В. В. Виноградов[4], А. И. Смирницкий[5] еңбектерінен де табуға болады. Л. В. Щерба грамматикалық категорияның жасалуы грамматикалық мағына мен оның формальді белгілерінің тығыз байланысына негізделетіндігін және формальді белгілердің мағынасыз айқындалмайтындығын айтады [3, 65 б. ] .

Грамматикалық категория ұғымына берілген анықтамаларды сараптай келе, олардың бір тобы грамматикалық категорияны мағына пен форма тұтастығынан тұратын «бүтін» ретінде танитын ортақ идеяға негізделетіндігін байқаймыз. Бұл сипаттағы анықтамаларды грамматикалық категория табиғатын толық ашады деп білеміз. Сонда грамматикалық категорияның лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы берілетін грамматикалық мағынадан айырмашылығы да тек мәндес грамматикалық мағына жиынтығынан ғана емес, әрі қайшы мәндес мағыналар жиынтығының қатарынан тұратын жүйе болып табылатындығында. Бұл: біріншіден, грамматикалық категорияның тілдің құрылымдық негізі болып табылатындығын көрсетеді. Екіншіден, тілдік-грамматикалық абстракцияланудың сипатын айқындайды. Үшіншіден, грамматикалық құрылымның мазмұнын сипаттайды.

Грамматикалық категорияға қатысты айтылған пікірлерге сүйене отырып, оның төмендегідей белгілерін көрсетуге болады:

1) грамматикалық категория ұғымы грамматикалық мағына және грамматикалық тұлғамен байланысты;

2) грамматикалық категория мағына мен тұлғаның сәйкес келуімен, арнайы грамматикалық формалармен берілетін қарама-қарсылықтағы жүйенің болуымен байланысты;

3) грамматикалық категория кем дегенде өзара қарама-қарсылық қатынаста болатын грамматикалық мағынадан тұрады;

4) грамматикалық категория мәні мен болмысы грамматикалық мағынаның берілу жолдары, яғни грамматикалық тұлғалардың жүйесі немесе өзгеріп отыратын парадигмасы арқылы анықталады. Қазақ тілінде морфология оқулықтары мен етістікке қатысты еңбектерде оның (етістіктің) грамматикалық категориялары қатарында шақ категориясы, рай категориясы, салттылық/ сабақтылық категориясы, етіс категориясы, болымды / болымсыз етістік категориясы, жіктік категориясы, қимылдың өту сипаты категориясы, қимыл атауы категориясы, есімшелер категориясы мен көсемшелер категориясы көрсетіліп жүр. Алайда бұл категорияларға қатысты ғалымдар пікірінде айырмашылықтар да кездеседі. Мәселен, «Қазақ грамматикасы» атты 2002 жылы жарық көрген соңғы іргелі академиялық грамматиканың етістікке қатысты бөлімінің авторы - С. Исаев[6] . Ғалым етістіктің грамматикалық сипатын және етістік тұлғаларының жүйесін түсіну үшін олардың (етістіктің сөз табының) сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктеріне көңіл бөлу қажеттігін айтады. Ол етістіктердің қолданысына талдау жасай келе, таза грамматикалық категориялар деп жақ категориясы, рай категориясы мен шақ категориясын ғана көрсетеді [6, 512-527 бб. ] . С. Исаев бұл категориялардың жоғарыда санамалап көрсетілген грамматикалық (морфологиялық) категорияларға қойылатын талаптарға толық жауап бере алатындығын негізге алған. Яғни бұл категориялардың грамматикалық мағынасы өзара қарама-қайшылыққа құрылған мағыналардың парадигмалық жүйесін жасай алады. Ал қалған категориялардың морфологиялық категория талаптарына толық сай келмейтіндігін, олардың өзіндік семантика-грамматикалық ерекшеліктерге ие болып келетіндігін айтады.

Етістіктің жалпы лексика-семантикалық сипаты мен морфологиялық құрылысы жөнінде жоғарыда берілген мәліметтер оның формаларының жүйесіне тән сыр-сипаттары түгел ашып бере алмайды, бірақ оларды анықтауға, саралауға қажетті негіз етерлік, таяныш санарлық материал бола алады. Ал етістік формаларының жүйесін анықтау үшін, сол жүйеге енетін формалардың негізгі граммтикалық сыр-сипаттарын ашып алу қажет. Өйткені ол жүйе етістіктің арнаулы формаларынан құралады. Формалардың ерекшеліктері олардың семантикалық және морфологиялық сипаттарын анықтау нәтижесінде ашылмақ. Грамматикалық формаларының көптігі мен мазмұнының байлығы жағынан және қызметтерінің қарымдылығы мен сан-салалығы жағынан етістіктер тіліміздегі сөз таптарының жүйесінде төтенше орын алады. Етістіктің бұл төтенше орны, біріншіден, оның формаларының бәріне де тән, бәріне де ортақ, бәрінде де болатын жалпы сипаттармен, екіншіден, сол формалардың өзді-өздеріне ғана тән, өзгелерінде жоқ жалқы ерекшеліктерімен байланысты. Өйткені етістік формаларының бәріне тән, бәріне ортақ, жалпы сипаттары оларды (формаларды) етістік деп аталатын үлкен категориясының айналасына шоқтайтын жалпы белгі болса, әр формаға тән жалқы ерекшеліктер оларды алды-алдына саралап, бір-бірінен ажырататын семантикалық және грамматикалық сипаттарының көрсеткіші есебінде қызмет етеді.

Етістік негізі, қашан да болсын, өзіне лайықты, үйреншікті болып, әбден қалыптасқан арнаулы қосымшалары қосылғанда ғана тиісті киімін киіп, дербес лексика-семантикалық мәніне ие болып, грамматикалық қызметін мүлтіксіз атқаратын формаға айналады. Өйткені етістік қосымшалары әрбір семантика-грамматикалық топтың (форманың өзіндік сипаттарын), еркшеліктерін ашады. Ендеше, етістік формаларында жалпы қасиет те, жалқы қасиет те болады. Олардың алды-алдына сараланатын жалпы қасиеттерінен бір-бірін толықтырып, бір-бірімен селбесіп, өз ара ұштасатын жалқы қасиеттерінен бүтін сөз табының - етістікке тән барлық сипаттары құралады. Солай болса, етістік формаларының түп-түрін, олардың мағыналары мен қызметтерін анықтау - етістікке қатысты сөз формаларын жан-жақты етіп талдау, білу, баяндау болмақшы. Осы тұрғыдан қарағанда, талданылмақшы етістік формаларының жүйесі төмендегі грамматикалық категорияларға бөлінеді. 1. Етістік негізі.

2. Қимыл атауы категориясы.

3. Салттық және сабақтылық категориясы.

4. Етіс категориясы.

5. Болымдылық және болымсыздық категориясы.

6. Амалдың өту сипаты категориясы.

7. Есімшелер категориясы.

8. Көсемшелер категориясы.

9. Рай категориясы.

10. Шақ категориясы.

Бұл категориялардың әрқайсысының мазмұны мен формалары, сондай-ақ қызметтері төменде алды-алдына баяндалады.

1. 2. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты

Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделілерінің бірі. Оның күрделілігі лексика-семантикалық сипатынан, грамматикалық формалары мен категорияларының көптігінен, синтаксистік қізметінен айқын көрінеді. Етістіктің осындай сан кырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса да, оның грамматикалық категория ретіндегі барлық ерекшелігі танылып, толық зерттелді деуге бола қоймас. Өйткені етістіктің лексика- семантикалық сипатын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жекеленген мәселелердің төңірегінде ала-кұла пікірлер де кездеседі.

Қазақ тіліндегі етістік түбірі - нақтылауды қажет ететін сондай тұстардың бірі.

Түбір - сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін мағыналы түпкі бөлшегі екені белгілі. Етістік түбірінің өзіндік ерекшеліктері оның лексика-грамматикалық сипатынан туындайды. Қазақ тіліндегі етістіктің түбірі сыртқы тұлғасы жағынан бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Сол себепті қазақ тілі грамматикаларында, оқулықтарда, арнайы зерттеу еңбектерінде «етістіктің түбірі- бұйрық райдың 2 жағы» деп, екеуінің арасында тепе-теңдік белгісі қойылады. «Бұйрық мағына түбір етістіктің өзінде берілген, сондық-тан бұйрықтың қай жаққа қатысын білдіру үшін етістікке тек жіктік жалғау жалғанады. » Қазақ тілінде етістіктің бастапқы түрі бұйрық райдың 2 жақ жекеше түріне ұқсас болып саналады. Әрине, бұл екеуі екі басқа тұлға екені айқын, алайда көріністері бірдей. Бұйрық райдың арнайы көрсеткіші болмағасын түбірге сәйкес келетіндей сыртқы көріністе ғана болады.

«Етістіктің морфологиялық белгілері мынадай: етістіктің түбірі 2 жақтың бұйрық райы болады да, оның басқа түрлері оның осы формасына қосымшалар қосылу арқылы жасалады. Яғни оның морфологиялық категориялары бұйрық райдан өрбіп жатады: оқы-р, -йтын, -ғалы, -й, -ған, -ып, -с, -ды т. б.

Етістік түбірін арнайы зерттеген А. Хасенова етістік түбірі туралы былай дейді: «Түбір сөз немесе түбір тұлға деп аталатын термин тұрғысынан келгенде, етістіктің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшелігі бар. Ол мейлі негізгі я туынды түбір (біт, өкін, өйтіп, өйтпегенде) дара я күрделі (біліп ал) тұлғаларда келгенмен, шақ, рай, т. б. грамматикалық категориялардың белгілі мағыналарында қолданылады. Осы келтірілген әрбір етістік 2 жақ-тың жекеше анайы түріне қаратыла айтылып (сен оны біліп ал), бұйрық рай, келер шақ мәнін білдіреді. Былайша айтқанда, бұл грамматикалық мағыналар етістік түбіріне тән қасиеттер деп саналады»[7. 129] .

Демек, бұл айтылғандар етістіктің түбір тұлғасы өзіне о бастан тән қимыл, іс-әрекетті білдіру мағынасымен бірге, түбір күйінде тұрып бұйрықтық мағынамен 2 жақ жекешелік мағынаны білдіре алады деуге саяды. Яғни етістіктің түбірі мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы бір ұғым болып саналады. Бұл- қазіргі қазақ тілінде қалыптасқан пікір. Етістік түбіріне берілген осы анықта-маның өзі нақтылаумен қатар, етістік түбіріне басқа тұрғыдан келуді қажет етеді. Қалыптасқан анықтама тұрғысынан емес, жаңа тұрғыдан қарайтын болсақ, осы анықтаманың дұрыстығы дау туғызады. Ең алдымен, етістіктің түбір тұлғасы беретін грамма-тикалық мағына мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы беретін мағына-ның арақатынасын ажырату керек.

Қимылдың түбір тұлғасына іс-әрекет, қимылды білдіретін грамматикалық мағына тән. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына оның (етістік түбірдің) бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрінде, яғни етістік белгілі бір тұлғасында беретін мағынасы. Етістік түбіріне 2 жақтық бұйрықтық мағына тән емес. Бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрі - етістік түбірінің бұйрықтық мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық формасы.

Ал егер етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2 жағы бір грамматикалық мағынаны білдіріп, бір ұғым болып ұғынылатын болса, бірдей екі нәрсені екі бөліп атаудың қажеті жоқ сияқты. Олай болса, беретін мағыналары бір, сыртқы тұлғалары бір ұғымдарды бір атаумен атаған орынды. Егер етістік түбіріне бұйрықтық мағына о бастан тән болса, етістіктің белгілі бір тұлғадағы көрінісі, яғни бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрінде ол қайталанбаған болар еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.