Кен орнында қабатқа су айдау технологиясы
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1) ІІ. Техникалық бөлім
1. Қабатқа су айдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Қабатқа су айдау үшін пайдаланатын су көздері
1.2 Суды дайындаудың техникасы және технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Полимердің судағы ерітінділерін айдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Полимерлерді қолданып мұнай кен орындарын игеру кезінде қолданылатын техника және жабдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ. Есептеу бөлімі
1.1 Полимерлі су айдауды іске асыру кезінде игеруді бақылау қабатты және скважинаны зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.2 Реагент қоюлатқыштарды тасмалдау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Полимерлерді айдап мұнайды ығыстыру кезіндегі есебі ... ... ... ... ... ..22
ІV. Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
V. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1) ІІ. Техникалық бөлім
1. Қабатқа су айдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Қабатқа су айдау үшін пайдаланатын су көздері
1.2 Суды дайындаудың техникасы және технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Полимердің судағы ерітінділерін айдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Полимерлерді қолданып мұнай кен орындарын игеру кезінде қолданылатын техника және жабдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ. Есептеу бөлімі
1.1 Полимерлі су айдауды іске асыру кезінде игеруді бақылау қабатты және скважинаны зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.2 Реагент қоюлатқыштарды тасмалдау және сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Полимерлерді айдап мұнайды ығыстыру кезіндегі есебі ... ... ... ... ... ..22
ІV. Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
V. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Бастапқыда ТМД-да қабатқа нұсқаның сыртынан су айдау мұнайлықтың сыртында орналасқан су айдайтын скважиналар арқылы жүргізілді. Нұсқа сыртынан су принципінде нұсқа ішінен су айдаудан түсімді болуы мүмкін, яғни бол кезде мұнай нұсқа сыртының қабат суымен ығыстырылады. Бірақ игеру тәжірибесі көрсеткендей нұсқа сыртынан су айдаудың кемшіліктерін анықтады. Қабаттардың өткізгіштігінің нашарлығынан нұсқаның аймағынан және мұнайдың тұтқырлығын арттыруда көптеген артық су айдау скважиналар бұрғылау керек болады. Үлкен кенорындарында нұсқа сыртынан су айдау қолданылады. Көптеген мұнай қорының кенорнының орталықтарда қалып қоюынан мұнай өндіру қорынын төмендеуіне себепші болады. Нұсқа сыртынан су айдау тағы да айдалған судың едәуір бөлігі кеніштің мұнайлық нұсқасынынң сыртына ағып кетумен ерекшеленеді. Нұсқа сыртынан су айдаудың дамуымен нұсқа ішінен су айдау жүйесін құру пайда болады. Алғашқы рет нұсқа ішінен су айдау Ромашкина кен орнында 1955 жылы ВНИП-мен жобаланған болатын. Мұнай кенорындарын игеру тәжірибесі көрсеткендей, блокты жүйесін кеніштің ені 4-5 км-ден үлкен кезінде тағы да ені кішірек қоры төмен өткізгіштігімен сипатталатын жоғары тұтқырлықты мұнай коллекторында қолданған дұрыс. Нұсқадан су айдау кезінде су айдау скважиналары кеніштің ішінде мұнайлылық нұсқасының белгілі жоғары өткізгішті және мұнайдың тұтқырлық төмен қабаттарда қолданады. Осьтік тіліктеу кезінде су айдау скважиналарының қатары ені 4-5 км-ден асатын кеніштерде ось құрамының бойының ұзындығында орналасады және нұсқа сыртынан су айдаумен ұқсас.
Бастапқыда ТМД-да қабатқа нұсқаның сыртынан су айдау мұнайлықтың сыртында орналасқан су айдайтын скважиналар арқылы жүргізілді. Нұсқа сыртынан су принципінде нұсқа ішінен су айдаудан түсімді болуы мүмкін, яғни бол кезде мұнай нұсқа сыртының қабат суымен ығыстырылады. Бірақ игеру тәжірибесі көрсеткендей нұсқа сыртынан су айдаудың кемшіліктерін анықтады. Қабаттардың өткізгіштігінің нашарлығынан нұсқаның аймағынан және мұнайдың тұтқырлығын арттыруда көптеген артық су айдау скважиналар бұрғылау керек болады. Үлкен кенорындарында нұсқа сыртынан су айдау қолданылады. Көптеген мұнай қорының кенорнының орталықтарда қалып қоюынан мұнай өндіру қорынын төмендеуіне себепші болады. Нұсқа сыртынан су айдау тағы да айдалған судың едәуір бөлігі кеніштің мұнайлық нұсқасынынң сыртына ағып кетумен ерекшеленеді. Нұсқа сыртынан су айдаудың дамуымен нұсқа ішінен су айдау жүйесін құру пайда болады. Алғашқы рет нұсқа ішінен су айдау Ромашкина кен орнында 1955 жылы ВНИП-мен жобаланған болатын. Мұнай кенорындарын игеру тәжірибесі көрсеткендей, блокты жүйесін кеніштің ені 4-5 км-ден үлкен кезінде тағы да ені кішірек қоры төмен өткізгіштігімен сипатталатын жоғары тұтқырлықты мұнай коллекторында қолданған дұрыс. Нұсқадан су айдау кезінде су айдау скважиналары кеніштің ішінде мұнайлылық нұсқасының белгілі жоғары өткізгішті және мұнайдың тұтқырлық төмен қабаттарда қолданады. Осьтік тіліктеу кезінде су айдау скважиналарының қатары ені 4-5 км-ден асатын кеніштерде ось құрамының бойының ұзындығында орналасады және нұсқа сыртынан су айдаумен ұқсас.
Қолданылған әдебиеттер
1''Геология и полезные ископаемые юго-востока Тургаиского прогиба и Северного Улытау'' Алматы. Наука КазССР 1984г.
2. Жолтаев Г.Ж, Шманс И.И, Гайковой П.Т ''Методические указания для составления дипломного проекта'' Алматы КазПТИ, 1990.
3. Желтов Ю.П ''Разработка нефтяных месторождений'' М. Недра 1986г
4. ''Справочное руководство по проектированию разработку и эксплуатаций нефтяных месторождений'' М. Недра, 1983
5. ''Организация, планирование и управление нефтегазодобывающими предприятиями'' М. Недра 1987г.
6. Гафаров Ш.А. Экспериментально-лабораторное обоснование и оценка результатов закачки“ПДС+ПАВ” в поровых пластах терригенного коллектора // Нефтегазовое дело. - 2007.
7. Грунвальд А.В. Использование метанола в газовой промышленности в качестве ингибитора гидратообразования и прогноз его потребления в период до 2030 г., ВНИИГАЗ/ГАЗПРОМ // Нефтегазовое дело». – 2007 Рябов В.Д.Химия нефти и газа. – М.: РГУ НиГ им. И.М.Губкина, 2004.-288с.
8. Ахметов С.А.Технология глубокой переработки нефти и газа.Уфа Гилем, 2002. – 672 с.
9. Вержичинская С.В., Дигуров Н.Г., Синицин С.А. Химия и технология нефти и газа. М.: ФОРУМ-ИНФРА-М, 2007. 399 с.
10. Мановян А.К. Технология первичной переработки нефти и природного газа: Учебное пособие для вузов. 2-е изд. М.: Химия, 2001. 586 с.
11. Каминский Э.Ф., Хавкин В.А. Глубокая переработка нефти: технологический и экологический аспекты. М.: Техника: ООО «ТУМА ГРУПП», 2001. 381 с.
12. Надиров Н.К. Высоковязкие нефти и природные битумы. т. 1-5. Алматы.:
Ғылым, 2001. – 2000 с.
13. Абрамов Н.Н. Водоснабжение. - М.:Стройиздат, 1982-440с.
14. Николадзе Г.И. Технология очистки природных вод. - М.: Стройиздат, 1988, -479с.
15. Кульский Л. А., Строкач П. П. Технология очистки природных вод. - Киев,Вища школа, 1986.-352с.
16. Яковлев СВ., Карелин Я.А., Ласков Ю.М., Калицун В.И. Водоотведение и очистка сточных вод. - М.: Стройиздат, 1996.-704с.
17. Яковлев С. В. Воронов Ю.В. Водоотведение и очистка сточных вод,- М.: Стройиздат, 2ОО2, -7О4с.
18. Журба М.Г. Водоснабжение. - Вологда-Москва, 2001.
19. Николадзе Г.И., Сомов М.А. Водоснабжение. - М.: Стройиздат, 1995.
20. Жумагулов Н.Ж. Сумен жабдыктау. - Алма-Ата: Білім, 1995.
21. Ласков Ю.М. и др. Примеры расчета канализационных сооружений.- М: Стройиздат, 1987.
22. Материалы с сайта http://subscribe.ru/catalog/hind.chem.neftegaz
1''Геология и полезные ископаемые юго-востока Тургаиского прогиба и Северного Улытау'' Алматы. Наука КазССР 1984г.
2. Жолтаев Г.Ж, Шманс И.И, Гайковой П.Т ''Методические указания для составления дипломного проекта'' Алматы КазПТИ, 1990.
3. Желтов Ю.П ''Разработка нефтяных месторождений'' М. Недра 1986г
4. ''Справочное руководство по проектированию разработку и эксплуатаций нефтяных месторождений'' М. Недра, 1983
5. ''Организация, планирование и управление нефтегазодобывающими предприятиями'' М. Недра 1987г.
6. Гафаров Ш.А. Экспериментально-лабораторное обоснование и оценка результатов закачки“ПДС+ПАВ” в поровых пластах терригенного коллектора // Нефтегазовое дело. - 2007.
7. Грунвальд А.В. Использование метанола в газовой промышленности в качестве ингибитора гидратообразования и прогноз его потребления в период до 2030 г., ВНИИГАЗ/ГАЗПРОМ // Нефтегазовое дело». – 2007 Рябов В.Д.Химия нефти и газа. – М.: РГУ НиГ им. И.М.Губкина, 2004.-288с.
8. Ахметов С.А.Технология глубокой переработки нефти и газа.Уфа Гилем, 2002. – 672 с.
9. Вержичинская С.В., Дигуров Н.Г., Синицин С.А. Химия и технология нефти и газа. М.: ФОРУМ-ИНФРА-М, 2007. 399 с.
10. Мановян А.К. Технология первичной переработки нефти и природного газа: Учебное пособие для вузов. 2-е изд. М.: Химия, 2001. 586 с.
11. Каминский Э.Ф., Хавкин В.А. Глубокая переработка нефти: технологический и экологический аспекты. М.: Техника: ООО «ТУМА ГРУПП», 2001. 381 с.
12. Надиров Н.К. Высоковязкие нефти и природные битумы. т. 1-5. Алматы.:
Ғылым, 2001. – 2000 с.
13. Абрамов Н.Н. Водоснабжение. - М.:Стройиздат, 1982-440с.
14. Николадзе Г.И. Технология очистки природных вод. - М.: Стройиздат, 1988, -479с.
15. Кульский Л. А., Строкач П. П. Технология очистки природных вод. - Киев,Вища школа, 1986.-352с.
16. Яковлев СВ., Карелин Я.А., Ласков Ю.М., Калицун В.И. Водоотведение и очистка сточных вод. - М.: Стройиздат, 1996.-704с.
17. Яковлев С. В. Воронов Ю.В. Водоотведение и очистка сточных вод,- М.: Стройиздат, 2ОО2, -7О4с.
18. Журба М.Г. Водоснабжение. - Вологда-Москва, 2001.
19. Николадзе Г.И., Сомов М.А. Водоснабжение. - М.: Стройиздат, 1995.
20. Жумагулов Н.Ж. Сумен жабдыктау. - Алма-Ата: Білім, 1995.
21. Ласков Ю.М. и др. Примеры расчета канализационных сооружений.- М: Стройиздат, 1987.
22. Материалы с сайта http://subscribe.ru/catalog/hind.chem.neftegaz
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Бастапқыда ТМД-да қабатқа нұсқаның сыртынан су айдау мұнайлықтың сыртында орналасқан су айдайтын скважиналар арқылы жүргізілді. Нұсқа сыртынан су принципінде нұсқа ішінен су айдаудан түсімді болуы мүмкін, яғни бол кезде мұнай нұсқа сыртының қабат суымен ығыстырылады. Бірақ игеру тәжірибесі көрсеткендей нұсқа сыртынан су айдаудың кемшіліктерін анықтады. Қабаттардың өткізгіштігінің нашарлығынан нұсқаның аймағынан және мұнайдың тұтқырлығын арттыруда көптеген артық су айдау скважиналар бұрғылау керек болады. Үлкен кенорындарында нұсқа сыртынан су айдау қолданылады. Көптеген мұнай қорының кенорнының орталықтарда қалып қоюынан мұнай өндіру қорынын төмендеуіне себепші болады. Нұсқа сыртынан су айдау тағы да айдалған судың едәуір бөлігі кеніштің мұнайлық нұсқасынынң сыртына ағып кетумен ерекшеленеді. Нұсқа сыртынан су айдаудың дамуымен нұсқа ішінен су айдау жүйесін құру пайда болады. Алғашқы рет нұсқа ішінен су айдау Ромашкина кен орнында 1955 жылы ВНИП-мен жобаланған болатын. Мұнай кенорындарын игеру тәжірибесі көрсеткендей, блокты жүйесін кеніштің ені 4-5 км-ден үлкен кезінде тағы да ені кішірек қоры төмен өткізгіштігімен сипатталатын жоғары тұтқырлықты мұнай коллекторында қолданған дұрыс. Нұсқадан су айдау кезінде су айдау скважиналары кеніштің ішінде мұнайлылық нұсқасының белгілі жоғары өткізгішті және мұнайдың тұтқырлық төмен қабаттарда қолданады. Осьтік тіліктеу кезінде су айдау скважиналарының қатары ені 4-5 км-ден асатын кеніштерде ось құрамының бойының ұзындығында орналасады және нұсқа сыртынан су айдаумен ұқсас.
1. Қабатқа су айдау
1.1 Қабатқа су айдау үшін пайдалатын су көздері
Кен орнын игеруде мұнай алуда қабат энергиясының күші жете бермейді. Жоғарғы коэффициенті мұнай бергіштік және тез арада керек орында мұнай алау үшін қазіргі кезде қабат қысымын ұстау әдісі көп қолданылады. Бұл үшін жиынға су немесе газ арқылы іске асады. Қабат қысымын ұстау үшін қабатқа табиғи суларды жіне жер асты суларды құрамына минералды тұздармен эмульсиясы мұнай бар суларды аудауға болады. Құмкөл кен орнының ауданы көп жағдайда өзара жалғасқан ондаған тұзды көлдермен қоршаған. Олар жауын-шашын мен және мұнаймен бірге өндірілген қабат сулары рельефті төменгі учаскілерінде айдалады. Бұдан грунтты судың деңгейі көтеріледі және сорлардың аумағы үлкейеді. Грунтты сулардың деңгейі 0,15-45 м аралығында болады. Грунтты сулардың деңгейі өндіріс қорларының жоғары қабатында болады. Негізінен айдау скважиналары арқылы пайдалану скважинасынан сорға жіберілетін сулар айдалады. Сондықтан су айдау процессін жақсы сапалы сумен қамтамасыз ету керек. Айдалатын судың құрамындағы механикалық қоспалар мен микроорганизмдер фильтрацияның жоғарғы қабатына құйылады. Өнімді қабатының өнімділігін азайтады, айдау скважиналардың қабілетін азайтады. Мысалыға, құрамында хлорды кальций тұзы бар сульфатты судың айдау ерімейтін таңбасын түзілуіне әкеліп соқтырады. Бұндай жағдайда қабатқа су айдау қаныққан күкірт сутектік сұйықтық айдалатын болса, онда құрамында темір мен оттегі бар су пайдаланылады, қуысты ортада тотығу жүріп, соның нәтижесінде қатты гидраттардың тұнбасы түзілуі мүмкін. Құмкөл кен орнының судың микробиологиялық талдауы жүргізілген жоқ. Жиынға айдалған тығыздалған су, кей кезде коллектордың қасиетінің басты басты себебі болуы мүмкін. Қабатта белгілі бір мөлшерде саз болса су айдау үшін тығыздалған су емес минералды сулар құрамында ешқандай судың ұлғаюына жол бермейтін заттары бар сулар қолданылады. Олар керісінше су айдау скважиналардың жылыту қабілетін жақсартады. Су айдау скважиналардың жұтылу қабілетінің нашарлатуы қабатқа су айдалатын темір құбырлардың датталуына әкеліп соқтырады. Қабатқа айдалатын суды пайдалану кезінде метал құбырларда химиялық және электрохимиялық даттану журеді. Құбырдың тапталған өнімдері скважинаның түптері аймағындағы түсіп қысқа уақытқа осы скважинанығ қабылдауын 0-ге дейін азайтуы мүмкін. Көп кезге дейін скважинадан мұнаймен бірге өндірілген қабат суларына аса көңіл аударған жоқ. Қазіргі кезде мұнаймен бірге өндірілген судың көлемінің көптігіне байланысты қабат суларын талдау үшін және оны кері айдау үшін көп көңіл бөледі. Қабат суларын талдау қортындысы оны қайтадан қабатқа айдауға жарамдылығын анықтауға қолданылады. Скважиналардан мұнаймен бірге өндірілген қабат сулары әртүрлі кен орындарында өзінің құрамы мен айырлады. Олардың құрамында минералды тұздардың еруі газ және микроорганизмдер болуы мүмкін. Қабат сулары әртүрлі химиялық құрамда болуы мүмкін, сондықтан оларды 2 негізгі топқа бөледі:
1. Тығыз хлорлы кальций немесе хлорлы кальций магний
2. Сілті немесе гидрокарбонатты натрилі.
Қабат суларының көпшілік бөлігінің құрамында мұнай кенорындарында басты бөлігі хлорлы натрийлі хлорлы магний, хлорлы кальций болып келеді. Жаз уақытында сордағы тұздардың концентрациясы 22-24% деін болады, соның әсерінен құрамындағы ұлғаюына байланысты қондырғылардың жұмыс ңстеуінен қиындатады және түп аймағын ластайды. Барлық тәсілдерде суды өңдеуден ең негізгі сипаттамасы оның құрамында сутек иондарының концентрациясына байланысты. Бұл арқылы сулы ертінділердің қышқылдың және сілтілік ортасын анықтайды. Тәжірибе жүзінде судың классификациясына қарап мынадай 5 топқа бөледі:
1. Қышқылды РН-тан 3-кедейін
2. Әлсіз қышқылды РН- тан 4-6-4 арасында
3. Нейтралды РН-7
4. Әлсіз сілтілі 8-10 ға дейін
5. Сілтілі 11-14-ке дейін
Құмкөл мұнай кен орындағы жер асты сулары тығыздалған ауыз суға қарағанда өзінің минералды шапшаң өсуімен айқындалады. Басқа бөлек мұнай горизонттарының сулары бір-бірінен бөлек алады. Бұлар негізінен горизонттардың тереңдігіне игерудің 2 ші әдісіне горизонттар арасындағы гидродинамикалық байланыстарға және горизонттар беттерінің байланыстылығына байланысты. Пайдалану скважиналардың алынған судың құрамындағы микроэлеменнттер бром, иод және бор кездеседі. Судың минералдануы өте жоғары олар тұзды күмбезді мұнай кен орындарына арналған. Судың химиялық тексеру оның химиялық құрамындағы қазбалардың мұнайлығын сақтауға жақсы екендігін көрсетеді. Қабатқа айдалатын сулардың жарамдылығы лабораторлиялық жағдайда фильтрация жолымен анықталады. Қабатқа айдалатын тығыз сулардың саласына баға беру, олардың құрамындағы темірге байланысты. Айдалатын судың сапасын зерртеу әрбір кенорныдарының коллекторнының қасиетімен зерттеледі. Мехнаникалық қоспалардың басқа нұсқаның ішінен және сыртынан өнімді қабаттарды игеруге әр түрлі микроорганизмдер және айдалатын судың құрамындағы организмдер кіреді.
Құмкөл мұнай кен орнының игерілуі 1990 жылы мамыр ойынан басталды. (І кешен бойынша 1 кесте мен 2- суретте көрсетілген).
1992 жылдан бастап мұнаймен бірге су және газ қосылып шыға бастады. 1991 жылы 1192,43 мың тонна сұйық өндірілсе, оның 1169,25 мың тоннасы мұнай, 1,94% газ өндіру 92,99 млн. м3 1992 жылы 1393,04 мың.т сұйықтың 1318,5 мың тоннасы мұнай, сулануы 3,26 процент газ өндіру 87,69 млн.м3.
1993 жылы Южказнефтегаз өндірстік бірлестігі бойынша белгіленген шаралар арқасында. Мұнай өндіру 1677,5 мың. тонна, газ өндіру 111,73 млн.м.куб болады. Мұнай фонтандық және штангілі терең сорапты НСН-25.443015 және НСН-25.57.3015 түрлері қолданылады. Жыл басынан бері 3 қондырғы тобы (ГУ-8, ГУ-14, ГУ-16) және 2 өлшеу қондырғысы іске қосылды.
1992 жылы 23 ұңғыма пайдалануға берілді (№№1004, 2056, 2056, 2057, 1015, 2050, 2054, 2055, 3009, 1005, 1006, 1007, 2025, 2026, 2027, 2034, 2035, 2036, 1002, 1003, 2012, 2018, 2019, 2011). Механикаландырылған тәсілге 11 ұңғыма аударылды (№№347, 150, 1013, 346, 343, 134, 24, 32, 1009, 135, 340)
1 кесте - Құмкөл кен орнының І кешенінің негізгі технологиялық игеру көрсеткіштері
T жыл
Мұн-ай
өнді-ру,
мың.
тон.
Бас-тап-қы
қор-дан
алым
қар-қыны
№
Қаб-ат қы
сымы
ның
өзге-руі,
МПа
Жинақт-алған мұ-най өндіру
мың.тон
Жылдық
Сұйық
өндіру,
мың.тон
Жин-ақтал
ған
сұйық
өндіру
мың.т.
Сула-нуы, %
1998
244.3
4.34
11.09
244.3
2443
24.3
-
1999
519.1
3.7
10.5
763.4
528.27
772.57
1.74
2000
723.07
3.56
10.3
1486.47
743.15
1515.72
2.70
2001
918.1
3.43
10.5
2404.47
953.13
2468.85
3.67
2002
965.14
2.95
10.5
3369.73
1050.17
3519.02
8.09
2003
857.5
2.9
10.45
4227.395
1019.4
4538.618
15.90
2000 жылы су айдау 1267,620 мың.м.куб, игеру басынан бері 1922,825 мың.м.куб. Айдауға керекті судың 3613,6 мың.м.куб жетпейді, яғни 44.6 процент сулану 4,8 процент. 1998 жылы кен орны бойынша 1805623 тонна сұйық мұнай 5,5 млн. м[3] газ және 1925655 тонна сұйық өндірілді. Жоспардан жоғары 40123 тонна мұнай өндірілді.
Кен орны бойынша орташа өнімнің сулануы 6,2 процентті құрады. 2001 жылдың ішінде 5 топтық қондырғы орташа тәулік шығымы ІІ-кешені бойынша 37,5 тонна мұнай және ІІІ-кешені бойынша 26.8 тонна мұнай беретін 33 өндіру ұңғымалары енгізілді 120 ұңғыманың тәуліктік өнімі, орташа шығымы тәулігіне 50,4 тонна құрады (жоба бойынша бір ұңғыманың шығымы 35 тонна тәулігіне құралған), яғни шығымының жобадағы деңгейден жоғары болуы 44 процентті құрайды. Жобаға сәйкес мұнай өндірудің жылдық көлемі 1800 мың тонна, 187 өндіру ұңғымаларын тұрғызу қарастырылған.
2001 жылдың аяғында өндіріс объектілерін тұрғызу 66,3 процентті құрады.
Кеніштегі қабат қысымын ұстау үшін, игерудің технологиялық кестесі қарастырылған үш игеру кешендеріне тоғыз нүктелі кесте бойынша қабатқа су айдау жүргізіледі.
Қазіргі барлық айдау қоры 24 ұңғыманы құрайды. Су айдау, су тарату пункті арқылы (СТП), бір ШССБ (БКНС) 3 сорап жұмыс істейді айдау қысымы 10,7;10,8 МПа. Жылына ұңғымалар бойынша қабатқа айдалған су көлемі №2 кестеде көрсетілген. І-кешенге су айдау, айдау ұңғымалары (№ 24, 101, 102, 103, 104, 1001, 1008, 1009, 1012, 1021,1025) жүзеге асады және 30 өндіру ұңғымаларына әсер етеді.
Айдау аймағынан алысырақ жатқандықтан ІІ және ІІІ қатардағы № 1015, 1014, 1009, 1010, 1004, 1005, 1006, 10б ұңғымалары әсер аймағынан тыс қалды.
1998 жылы І-кешен бойынша қабатқа 1019169 м3 су, ал игеруден бері 2630262 м[3] су айдалды.ІІ-кешенге су айдау 13 ұңғыма бойынша (№ 200, 202, 203, 2003, 2006, 2007, 2017, 2031, 2035, 2057, 2053, 2064, 2065) жүзеге асырылады және 48 өндіру ұңғымаларына әсерін тигізеді.
Айдау өрісінен ІІ және ІІІ қатарда орналасқан 13 ұңғыма айдау әсерінен тыс қалды. 1998 жылы қабатқа 698115 м[3] су, ал игеруден бері 827377 м[3] су айдалды.
Үшінші кешенінде бар болғаны 3 айдау ұңғымалары а 303,3001,3008 жұмыс істейді және айдаумен 13 өндіру ұңғымаларын қамтиды.
2 кесте - Құмкөл кен орнының мұнай өндіру және су айдау көрсеткіші
t жыл
Мұнай өндіру
мың. тонна
Сұйық өндіру
мың.тонна
Су айдау
мың. тонна
Жоспар
Нақты
жоспар
нақты
жоспар
Нақты
1998
111.9
244.3
113.8
244.9
170.9
-
1999
332.7
519.1
344.4
528.27
515.3
140.2
2000
585.7
723.07
625.5
743.15
930.1
475.79
2001
725.6
918.1
00.6
953.17
1183.1
995.17
2002
867.6
965.14
995.1
1050.4
1448.1
1019.17
2003
961.8
857.5
1128
1019.4
1648
895
2000 жылы бойынша қабатқа 206352 м[3] су, ал игеруден бастар 531544 м[3] су айдалды. Жылына мұнайлы қабаттарға бар болғаны 2013635 м[3] су айдалды.
Кешендер бойынша алудың орнын толтыру 78,8; 58,3;82,3 процентті құрайды.
Кен орны бойынша мұнай өндіруді арттыру негізінен жаңа ұңғымаларды енгізу арқасында болады. 1998 жылы пайдалануға 95 өндіру ұңғымасы берілді. Олар бойынша өндіру 462,527 мың. тонна мұнайды құрайды. Ай бойынша игеруде мұнай өндірудің төмендеуі көрінеді. Бұл сол уақыттағы Сібір жеңіл мұнайының келмеуіне байланысты ұңғымалардың бір бөлігін тоқтатуға мәжбүр болдық. Өйткені Құмкөл мұнайы қою, сондықтан Сібір жеңіл мұнайын араластыру керек. Қантар айы бойынша 89.0 мың.тонна мұнай және 15,771 мың. тонна сұйық алынды, ал 1998 жылдық алдыңғы айларынан өндіру деңгейі екі есе төмен.
Айдау ұңғымалардың орташа қабылдағыштығы 2.94 м[3]тәулік болғанда қабатқа су айдау 218,6 мың. м3 болды. Бұл кезде су айдаумен өндіру 161.4 процентті құрады. Ұңғымадан өндірген орташа тәулік өнімі 42,2 мтәулік. Ақпан айында 24.0 мың тонна мұнай алынды, бұл жағдайда барлығы 539 ұңғымакүн жұмыс жасады. Қабатқа 174.8 мың.м3 су айдалды, қазіргі жағдайда 129,3 процент құрайды.
Наурыз айында І кешенінің сулануына байланысты және қысымның көбеюіне байланысты ұңғыма төңірегінің қабылдауының нашарлауына байланысты көптеген ұңғымаларда сулануы артты. Соның әсерінен мұнай және газ ғылыми зерттеу және жобалау институтының ұсынысы бойынша су айдау тоқтатылды. Сәуір айынан бастап тоқтатылған және жаңа ұңғымаларды жұмысқа қосуға байланысты мұнай өнімі өсе бастады. Оның өзінде мамыр айында 194.7 мың.тонна деңгейіне жетіп тұрақтанды. Мұнай өндірудің одан әрі өсуі, ай сайын 5-15 аралығында жаңа өндіру ұңғымалардың іске қосылуына байланысты болды.
Пайдалану нақты қарының 138 ұңғымасы, яғни 66,3 проценті сусыз өндірілді, 6,2 проценті яғни 13 ұңғыма 20 процентке дейін, 36 ұңғыма,яғни 16,8 проценті 50 процентке дейін, 13 ұңғыма, яғни 6,2 проценті 90 процентке дейін, 4,3 проценті, яғни 9 ұңғымада 90 проценттен жоғары сумен өндіреді.
2002 жылы бүкіл кен орны бойынша өнімнің орташа сулануы 9,9 процентті құрайды. 2002 жылы айдауға 10 жаңа ұңғыма енгізілді оның ішінде І-кешен-2 ұңғыма (№1009, 1017), ІІ-кешен-5 ұңғыма (№№ 2012, 2061, 2075, 2078, 2802) және ІІІ-кешен 3 ұңғыма (№№ 3015, 3017, 3023). Жұмыс жасамай тұрған ұңғымалардан 3 ұңғыма жұмысқа енгізілді. № 201, 2020 (ІІ-кешен) және №300 (ІІІ-кешен). 1999 жылы қабатқа 2471,459 мың.м3 су айдалады. Орнын толтыру 78,8 процент болды, 1999 жылы 1 кварталға осының өзі қабат қысымына әсерін тигізеді. Ақпан және наурыз айларында қабат қысымының І және ІІ-кешенінде 0,63-0,67 МПа және ІІІ-кешенінде 1,75 МПа дейін өсуі белгіленді.
01.01.03 жылы І-ші игеру кешені бойынша 69 ұңғыма бұрғыланды, соның ішінде 48 пайдалану, 12 су айдау 2 бақылау және 6 зерттеу ұңғымалары. 48 пайдалану ұңғымасының 45-і жұмыс істейді, тоқтап тұрғаны-3 ұңғыма (№№ 1002, 1003 сулануы 70 процентке дейін және ұңғыма № 1003)
Су айдау ұңғымаларының пайдалану қоры 12 ұңғыма, оның ішінде істеп тұрғаны 9,1 ұңғыма тоқтап тұр. (№ 100 апатқа ұшыраған) және 2 ұңғыма жабдықтауды күтіп тұр.
01.01.00 жылы кешен бойынша мұнайдың жинақталған өндіру 4227,395 мың. тонна алынатын қардың 14.6 процентін құрайды сұйықтық жинақталған өндіру 4538,618 мың, тонна қабатқа жинақталған су айдау 3525,945 мың.м3, жинақталған орын толтыру 62,9 процент құрайды.
2002 жылы І-кешен бойынша 857,518 мың,тонна мұнай, 8575,2 мың.м3 газ өндірілген. Талдау кезеңінде алымы қарқыны бастапқы қордың 2,95 процент құрайды. Кешен бойынша сұйық өндіру 1019,467 мың,тонна осы кезде өнімнің сулануы 15,9 процент болды.
Жыл басынан бастап қабатқа 895,683 мың.м3 су айдалды, күнделікті орын толтыру 72,5 процент. Тәуліктілік орташа мұнай шығымы 41,3 тоннатәулік, сұйық бойынша 45,8 тонна тәулікті құрайды.
5.1 Суды дайындаудың техникасы және технологиясы
Құмкөл кен орнында қабат қысымын ұстау үшін (ППД) ағын су және альб-сеноман қабатының суы айдалады. Су айдаудың есепке алу су тарататын пункте (СТП) әр су айдайтын ұңғыма бұрамаларында қондырылған дифмонометр ДСС-712 арқылы және ГИБССБ жалпы құбырларында жүргізіледі. ГИССБ-ні сумен қамтамасыз ету 11 су алатын ұңғымаларынан (№ 2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,13) өндіріледі.
Бастапқыда су тұндырғышқа V=80 см3 құйылады, мұнда су тұндырылып құмнан тазартылады. Әрі қарай механикалық қоспалардан тазартылған су ЦНС-180 сораптарының қабылдағышына құйылады. Содан кейін су тарататын пунктерге таратылады және әрі қарай су айдайтын ұңғымаларға жіберіледі.Ағын су МТДЦ-дан коллектор арқылы тұндырғыш V=80 см3 қабылдағышына құйылады, онда альб-сеноман суымен араластырылады, сулардың сәйкессіздігінен тұздық жиналу үрдісіне әкеліп соғады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін тұз жиналу "Колнокс 2936" ингибиторды МТДЦ тұндырғышына жіберіп, мұнда товарлы мұнай және ағын бөлініп алынады.
Құмкөл мұнай кен орнында ең қарапайым су жинағыштар қолданылады. Ашық су жинағыштардың жетіспеушіліктері судың саласының тұрақты болмауына байланысты. Ауа-райына байланысты ластанады. Сондықтан оны дайындауға қиынға түседі. Орнатылған жұмыс режимінде артық күш түседі, бұл суды дайындау және судың сапасын тексеретін станциялық өнімділігін азайтады. Ол ірі заттардың түсіп кетпеуін қорғап отырады. Сору құбырлардың өлшемдері соратын биікті және басқа да элементтердің конструкциясы құбыр гидравликасының өзімен есептеледі. Жабық су жинағыш бір немесе бірнеше ұсақ скважиналар топтарынан құралады. Олар өзенге жақын тереңдігі 10-15 метрге дейін болуы қажет. Скважина төменгі жағынан фильтрге бекітіледі. Скважинадан су әдейі арналған ортадан тепкіш сораптар арқылы немесе сифонды тепкіш вакуумды қондырғылар арқылы айналады. Практикада көрсеткендей сифонды су жинағыш механикаландырылған су жинағыштарына қарағанда арзан. Су жинайтын скважиналардың орналасуы грунтта қабылдағыш коллекторы болады. Оған ағынды ұстайтын ысырма арқылы және кері қақпақша скважиналар жиналады. Сифонды су жинағыштар скважина топтарының коллекторы вакуумды кателге бекітіледі. Оның қысымы 0,08 мПа болады. Арнайы үлкен емес вакуумдық сораптар коллектордағы тұрақтылықты ұстау үшін керек. Кателдер сорап станцияларымен бірге бетонды шахталардың бірінші көтерілетін жеріне орналастырады. Шахтаның жоғарғы бөлігіне электрлі станциялар электрлі двигательдер және дистанцияны автоматтандыруға керекті заттар орналастырылады. Шахта негізінен ортадан тепкіш сорап құбырлары судың деңгейіндегі тұрғандықтан оның үстінде үнемі су болады. Шығару линиясында ысырмалар орналастырылады, кері клапанмен шығым өлшемі шығару линиясында екеу болады. Бұл жөндеу кезінде оңайға түседі. Ысырмалар клапандар шағын өлшегіш құралдар және басқа да қондырғылар электр құрал жабдықтары бар негізгі шахтаға су кетпес үшін бөлек шахтаға орналастырылады. Бұл ортадан тепкіш топтар механикаландырылған су көтеруге су жинағыш скважиналардың эектр двигательмен валда орналасады. Ол периодтың күтім жөндеуде және оның динамикалық деңгейде қадағалауға қажет етеді. Су жинағыш скважиндердің сүзгіш бөлігін жұмыс жасауы нашарлаған уақытта оның шығынын қайтадан орнына келтіру үшін период тазалануы және ыссы бу арқылы тазаланады. Тәжірибе жүзінде қабатқа айдалатын судың тұрақтылығы целесо тәрізді емес. Сондықтан қабаттың қуыстылығы өткізгіштігі диапазонында судың қажеттілігін өзгертеді және кейбір бөліктерінің құрамыгда сақталатынын көрсетеді. Сумен қамтамасыз ету жүйесінен әр бөлшектің арасында артық суға арналған буферлі қазандар пайда болады. Бұлар жүйенің жұмысының үзілмеуін жеке эелементтердің өткізгіш қасиетін өзгермеуін қамтамасыз етеді. Сифонды су жинағыштардың суды 1- көтеруге арналған сорапты станциялар үлкен жартылай жер астындағы шахтада вакуумда кателмен бірге орналастырады. Механикаландырылған суды 1- көтеру станциясында функцияны әрбір су жинағыш скважиналарға қондырылған сораптар атқарады. Бұл жағдайда сораптың арыны жалпы коллекторге жалған жиналған суды одан әрі станцияларға жеткізу үшін бергіштігі жақсы болуы керек. Буферлі қазан судың бергіштігін үзбес үшін қосымша суды жеткізіп отыруды қамтамасыз етеді. Ал суды 2- көтеруге арналған сорапты станция суды магистралдарға бөлуді және шоғырлану сорабынан станцияны қамтамасыз етеді. Бұл станцияда 6 сатылы2ортадан тепкіш сорап пайдаланылады. Сораптың саны бергіштігі және орны гидравликалық есептеуге алынады. Әрбір шоғырлану сорап станциялары өзіне жақын тұрған қысымына қарап топталған 3-6 айдау скважиндерін шоғырлану сорап станциясымен бөлек құбырмен жалғанады. Сондықтан бұл құбырлардың диаметрі 0,08 және 0,102 метрге дейін болады және олар тереңге орналастырылады. Сұйықтың шығымы шоғырлану сорап станциясының ішіне орналастырылған. Әрбір скважинаға кететін судың шығымы және айдау қысымы бір қалыпты болғандықтан бұл өлшемдер жиі өлшенбейді. Соңғы кезде қабаттың қысымы ұстауға арналған ортадан тепкіш сораптар жасалады. Бұл сораптардың кейбір техникалық көрсеткіштері төмендегідей. Жоғарыда қондырғыны жауын-шашынан қорғау үшін жабық металл кабинасы болады. Бұдан басқа блокты шоғырланған сорап станцияның құрамына көмекші блоктар кіреді, олар электрлі бөлу қондырғысы арынды базада жасалған ЦНС 150*150 сорабынан БКНС-автоматтандыру және басқару блогынан тұрады. Осыған байланысты блокты шоғырланған сорапты станциялардың құрамына 1,2 және 3-ші ЦНС 150*150 жұмыс сораптары және міндетті түрде қосымша бір сорап кіреді. Блокты шоғырланған сорапты стнацияларын өздерінің жетпеушіліктері бар. Сорапты жөндеген кезде және оны жіктеген кезде комбинаның қақпағын алуды жақсы қадағалау керек. Осындай жетіспеушіліктерге қарамасақ қабат қысымын ұстау жүйесін жасақтау кезіндегі монтаждық жұмыстардың мерзімін азайтады, қабаттың қысымын төмендеуіне жол бермейді. Қазіргі кезде шоғырланған сорапты станция және блокты шоғырланған сорапты станциялар қабат қысымын ұстау жүйесінде жоғарғы автоматтандырылған объекті болып есептеледі. Олар практика жұзінде кейбір элементтерін периодтық тексеруден кейін қадағалаусыз жұмыс жасайды. Қабатқа айдалатын тығыз сулардың сапасына баға беру құрамындағы темірге байланысты. Мұнай қабаттарына айдалатын табиғи сулардың құрамында темір әртүрлі жаідайда кездеседі. Сондықтан тығыз сулардың құрамында темірдің болуы мгм аспау керек. Қондырғының үздіксіз жұмыс жасауын реттеу үшін екінші су алатын скважина суға пайдалануға беріледі. Бірақта барлық су алатын скважиналардың компреесорлы қондырғыны немесе терең сорапты қажет етуіне байланысты жұмыс аяғына дейін жасалған жоқ. Айдау қондырғылары төменгі комуникациялы болады. ЦНС 150-390 2-1 ортадан тепкіш сораптың оның суды өндіруді 8640 м3тәулік. Үш құмтас сүзгіштен тұратын тазалау құралы оның суды өндіру 3000 м3тәулік. Арынды магистральді су құбырлардың ұзындығы 3000 метр болады. Арынды суды бөлетін құбырдың ұзындығы 4000 метр. Жалпы айдау құбырлары 14,300 метрді құрайды. Айдау қондырғыларының техникалық жағдайы келесідегідей болады. Айдау құбырларының ұзындықтары сол күйінде қалады. Шоғырлану сорап станциясы айдау ұңғымаларын жалғайтын құбыр өте үлкен қысымда жұмыс жасайды, оның қысымы 25 МПа-дейін барады, сондықтан бұл құбырлардың димметрі 0,089 және 0,102 метрге дейін болады, және олар тереңге орналастырылады. Сұйықтың шығыны шоғырлану сорап станциясының ішіне орналастырылған жоғарғы қысымға арналған диафрагментті есептегіштер арқылы өлшенеді. Әр бір ұңғымаға кететін судың шығыны және айдау қысымы бір қалыпты болғандықтан бұл өлшемдер жиі өлшенбейді.
ШСС Аяп, БМСТх10 және басқа сораптардың түрлерімен жасақталады. Қазіргі кезде қабаттың қысымын ұстауға арналған тепкіш сораптардың түрлері жасалды.
Бұл сораптардың кейбір техникалық көрсеткіштері төмендейді:
ЦНС-180х100, Z=8 Q= 150м3с Р 10.0Мпа
ЦНС-180х125,Z=10 Р=12,5 МПа
ЦНС-180х150, Z=12 Р= 15,0 МПа
ЦНС - 180х175, Z=14 Р= 17,0 МПа
ЦНС - 180х200, Z=16 Р= 20,0 МПа
Сорап өлшемдері, м
ұзындығы-1,5
биіктігі-1,5
салмағы-4-5,5 м
... жалғасы
Бастапқыда ТМД-да қабатқа нұсқаның сыртынан су айдау мұнайлықтың сыртында орналасқан су айдайтын скважиналар арқылы жүргізілді. Нұсқа сыртынан су принципінде нұсқа ішінен су айдаудан түсімді болуы мүмкін, яғни бол кезде мұнай нұсқа сыртының қабат суымен ығыстырылады. Бірақ игеру тәжірибесі көрсеткендей нұсқа сыртынан су айдаудың кемшіліктерін анықтады. Қабаттардың өткізгіштігінің нашарлығынан нұсқаның аймағынан және мұнайдың тұтқырлығын арттыруда көптеген артық су айдау скважиналар бұрғылау керек болады. Үлкен кенорындарында нұсқа сыртынан су айдау қолданылады. Көптеген мұнай қорының кенорнының орталықтарда қалып қоюынан мұнай өндіру қорынын төмендеуіне себепші болады. Нұсқа сыртынан су айдау тағы да айдалған судың едәуір бөлігі кеніштің мұнайлық нұсқасынынң сыртына ағып кетумен ерекшеленеді. Нұсқа сыртынан су айдаудың дамуымен нұсқа ішінен су айдау жүйесін құру пайда болады. Алғашқы рет нұсқа ішінен су айдау Ромашкина кен орнында 1955 жылы ВНИП-мен жобаланған болатын. Мұнай кенорындарын игеру тәжірибесі көрсеткендей, блокты жүйесін кеніштің ені 4-5 км-ден үлкен кезінде тағы да ені кішірек қоры төмен өткізгіштігімен сипатталатын жоғары тұтқырлықты мұнай коллекторында қолданған дұрыс. Нұсқадан су айдау кезінде су айдау скважиналары кеніштің ішінде мұнайлылық нұсқасының белгілі жоғары өткізгішті және мұнайдың тұтқырлық төмен қабаттарда қолданады. Осьтік тіліктеу кезінде су айдау скважиналарының қатары ені 4-5 км-ден асатын кеніштерде ось құрамының бойының ұзындығында орналасады және нұсқа сыртынан су айдаумен ұқсас.
1. Қабатқа су айдау
1.1 Қабатқа су айдау үшін пайдалатын су көздері
Кен орнын игеруде мұнай алуда қабат энергиясының күші жете бермейді. Жоғарғы коэффициенті мұнай бергіштік және тез арада керек орында мұнай алау үшін қазіргі кезде қабат қысымын ұстау әдісі көп қолданылады. Бұл үшін жиынға су немесе газ арқылы іске асады. Қабат қысымын ұстау үшін қабатқа табиғи суларды жіне жер асты суларды құрамына минералды тұздармен эмульсиясы мұнай бар суларды аудауға болады. Құмкөл кен орнының ауданы көп жағдайда өзара жалғасқан ондаған тұзды көлдермен қоршаған. Олар жауын-шашын мен және мұнаймен бірге өндірілген қабат сулары рельефті төменгі учаскілерінде айдалады. Бұдан грунтты судың деңгейі көтеріледі және сорлардың аумағы үлкейеді. Грунтты сулардың деңгейі 0,15-45 м аралығында болады. Грунтты сулардың деңгейі өндіріс қорларының жоғары қабатында болады. Негізінен айдау скважиналары арқылы пайдалану скважинасынан сорға жіберілетін сулар айдалады. Сондықтан су айдау процессін жақсы сапалы сумен қамтамасыз ету керек. Айдалатын судың құрамындағы механикалық қоспалар мен микроорганизмдер фильтрацияның жоғарғы қабатына құйылады. Өнімді қабатының өнімділігін азайтады, айдау скважиналардың қабілетін азайтады. Мысалыға, құрамында хлорды кальций тұзы бар сульфатты судың айдау ерімейтін таңбасын түзілуіне әкеліп соқтырады. Бұндай жағдайда қабатқа су айдау қаныққан күкірт сутектік сұйықтық айдалатын болса, онда құрамында темір мен оттегі бар су пайдаланылады, қуысты ортада тотығу жүріп, соның нәтижесінде қатты гидраттардың тұнбасы түзілуі мүмкін. Құмкөл кен орнының судың микробиологиялық талдауы жүргізілген жоқ. Жиынға айдалған тығыздалған су, кей кезде коллектордың қасиетінің басты басты себебі болуы мүмкін. Қабатта белгілі бір мөлшерде саз болса су айдау үшін тығыздалған су емес минералды сулар құрамында ешқандай судың ұлғаюына жол бермейтін заттары бар сулар қолданылады. Олар керісінше су айдау скважиналардың жылыту қабілетін жақсартады. Су айдау скважиналардың жұтылу қабілетінің нашарлатуы қабатқа су айдалатын темір құбырлардың датталуына әкеліп соқтырады. Қабатқа айдалатын суды пайдалану кезінде метал құбырларда химиялық және электрохимиялық даттану журеді. Құбырдың тапталған өнімдері скважинаның түптері аймағындағы түсіп қысқа уақытқа осы скважинанығ қабылдауын 0-ге дейін азайтуы мүмкін. Көп кезге дейін скважинадан мұнаймен бірге өндірілген қабат суларына аса көңіл аударған жоқ. Қазіргі кезде мұнаймен бірге өндірілген судың көлемінің көптігіне байланысты қабат суларын талдау үшін және оны кері айдау үшін көп көңіл бөледі. Қабат суларын талдау қортындысы оны қайтадан қабатқа айдауға жарамдылығын анықтауға қолданылады. Скважиналардан мұнаймен бірге өндірілген қабат сулары әртүрлі кен орындарында өзінің құрамы мен айырлады. Олардың құрамында минералды тұздардың еруі газ және микроорганизмдер болуы мүмкін. Қабат сулары әртүрлі химиялық құрамда болуы мүмкін, сондықтан оларды 2 негізгі топқа бөледі:
1. Тығыз хлорлы кальций немесе хлорлы кальций магний
2. Сілті немесе гидрокарбонатты натрилі.
Қабат суларының көпшілік бөлігінің құрамында мұнай кенорындарында басты бөлігі хлорлы натрийлі хлорлы магний, хлорлы кальций болып келеді. Жаз уақытында сордағы тұздардың концентрациясы 22-24% деін болады, соның әсерінен құрамындағы ұлғаюына байланысты қондырғылардың жұмыс ңстеуінен қиындатады және түп аймағын ластайды. Барлық тәсілдерде суды өңдеуден ең негізгі сипаттамасы оның құрамында сутек иондарының концентрациясына байланысты. Бұл арқылы сулы ертінділердің қышқылдың және сілтілік ортасын анықтайды. Тәжірибе жүзінде судың классификациясына қарап мынадай 5 топқа бөледі:
1. Қышқылды РН-тан 3-кедейін
2. Әлсіз қышқылды РН- тан 4-6-4 арасында
3. Нейтралды РН-7
4. Әлсіз сілтілі 8-10 ға дейін
5. Сілтілі 11-14-ке дейін
Құмкөл мұнай кен орындағы жер асты сулары тығыздалған ауыз суға қарағанда өзінің минералды шапшаң өсуімен айқындалады. Басқа бөлек мұнай горизонттарының сулары бір-бірінен бөлек алады. Бұлар негізінен горизонттардың тереңдігіне игерудің 2 ші әдісіне горизонттар арасындағы гидродинамикалық байланыстарға және горизонттар беттерінің байланыстылығына байланысты. Пайдалану скважиналардың алынған судың құрамындағы микроэлеменнттер бром, иод және бор кездеседі. Судың минералдануы өте жоғары олар тұзды күмбезді мұнай кен орындарына арналған. Судың химиялық тексеру оның химиялық құрамындағы қазбалардың мұнайлығын сақтауға жақсы екендігін көрсетеді. Қабатқа айдалатын сулардың жарамдылығы лабораторлиялық жағдайда фильтрация жолымен анықталады. Қабатқа айдалатын тығыз сулардың саласына баға беру, олардың құрамындағы темірге байланысты. Айдалатын судың сапасын зерртеу әрбір кенорныдарының коллекторнының қасиетімен зерттеледі. Мехнаникалық қоспалардың басқа нұсқаның ішінен және сыртынан өнімді қабаттарды игеруге әр түрлі микроорганизмдер және айдалатын судың құрамындағы организмдер кіреді.
Құмкөл мұнай кен орнының игерілуі 1990 жылы мамыр ойынан басталды. (І кешен бойынша 1 кесте мен 2- суретте көрсетілген).
1992 жылдан бастап мұнаймен бірге су және газ қосылып шыға бастады. 1991 жылы 1192,43 мың тонна сұйық өндірілсе, оның 1169,25 мың тоннасы мұнай, 1,94% газ өндіру 92,99 млн. м3 1992 жылы 1393,04 мың.т сұйықтың 1318,5 мың тоннасы мұнай, сулануы 3,26 процент газ өндіру 87,69 млн.м3.
1993 жылы Южказнефтегаз өндірстік бірлестігі бойынша белгіленген шаралар арқасында. Мұнай өндіру 1677,5 мың. тонна, газ өндіру 111,73 млн.м.куб болады. Мұнай фонтандық және штангілі терең сорапты НСН-25.443015 және НСН-25.57.3015 түрлері қолданылады. Жыл басынан бері 3 қондырғы тобы (ГУ-8, ГУ-14, ГУ-16) және 2 өлшеу қондырғысы іске қосылды.
1992 жылы 23 ұңғыма пайдалануға берілді (№№1004, 2056, 2056, 2057, 1015, 2050, 2054, 2055, 3009, 1005, 1006, 1007, 2025, 2026, 2027, 2034, 2035, 2036, 1002, 1003, 2012, 2018, 2019, 2011). Механикаландырылған тәсілге 11 ұңғыма аударылды (№№347, 150, 1013, 346, 343, 134, 24, 32, 1009, 135, 340)
1 кесте - Құмкөл кен орнының І кешенінің негізгі технологиялық игеру көрсеткіштері
T жыл
Мұн-ай
өнді-ру,
мың.
тон.
Бас-тап-қы
қор-дан
алым
қар-қыны
№
Қаб-ат қы
сымы
ның
өзге-руі,
МПа
Жинақт-алған мұ-най өндіру
мың.тон
Жылдық
Сұйық
өндіру,
мың.тон
Жин-ақтал
ған
сұйық
өндіру
мың.т.
Сула-нуы, %
1998
244.3
4.34
11.09
244.3
2443
24.3
-
1999
519.1
3.7
10.5
763.4
528.27
772.57
1.74
2000
723.07
3.56
10.3
1486.47
743.15
1515.72
2.70
2001
918.1
3.43
10.5
2404.47
953.13
2468.85
3.67
2002
965.14
2.95
10.5
3369.73
1050.17
3519.02
8.09
2003
857.5
2.9
10.45
4227.395
1019.4
4538.618
15.90
2000 жылы су айдау 1267,620 мың.м.куб, игеру басынан бері 1922,825 мың.м.куб. Айдауға керекті судың 3613,6 мың.м.куб жетпейді, яғни 44.6 процент сулану 4,8 процент. 1998 жылы кен орны бойынша 1805623 тонна сұйық мұнай 5,5 млн. м[3] газ және 1925655 тонна сұйық өндірілді. Жоспардан жоғары 40123 тонна мұнай өндірілді.
Кен орны бойынша орташа өнімнің сулануы 6,2 процентті құрады. 2001 жылдың ішінде 5 топтық қондырғы орташа тәулік шығымы ІІ-кешені бойынша 37,5 тонна мұнай және ІІІ-кешені бойынша 26.8 тонна мұнай беретін 33 өндіру ұңғымалары енгізілді 120 ұңғыманың тәуліктік өнімі, орташа шығымы тәулігіне 50,4 тонна құрады (жоба бойынша бір ұңғыманың шығымы 35 тонна тәулігіне құралған), яғни шығымының жобадағы деңгейден жоғары болуы 44 процентті құрайды. Жобаға сәйкес мұнай өндірудің жылдық көлемі 1800 мың тонна, 187 өндіру ұңғымаларын тұрғызу қарастырылған.
2001 жылдың аяғында өндіріс объектілерін тұрғызу 66,3 процентті құрады.
Кеніштегі қабат қысымын ұстау үшін, игерудің технологиялық кестесі қарастырылған үш игеру кешендеріне тоғыз нүктелі кесте бойынша қабатқа су айдау жүргізіледі.
Қазіргі барлық айдау қоры 24 ұңғыманы құрайды. Су айдау, су тарату пункті арқылы (СТП), бір ШССБ (БКНС) 3 сорап жұмыс істейді айдау қысымы 10,7;10,8 МПа. Жылына ұңғымалар бойынша қабатқа айдалған су көлемі №2 кестеде көрсетілген. І-кешенге су айдау, айдау ұңғымалары (№ 24, 101, 102, 103, 104, 1001, 1008, 1009, 1012, 1021,1025) жүзеге асады және 30 өндіру ұңғымаларына әсер етеді.
Айдау аймағынан алысырақ жатқандықтан ІІ және ІІІ қатардағы № 1015, 1014, 1009, 1010, 1004, 1005, 1006, 10б ұңғымалары әсер аймағынан тыс қалды.
1998 жылы І-кешен бойынша қабатқа 1019169 м3 су, ал игеруден бері 2630262 м[3] су айдалды.ІІ-кешенге су айдау 13 ұңғыма бойынша (№ 200, 202, 203, 2003, 2006, 2007, 2017, 2031, 2035, 2057, 2053, 2064, 2065) жүзеге асырылады және 48 өндіру ұңғымаларына әсерін тигізеді.
Айдау өрісінен ІІ және ІІІ қатарда орналасқан 13 ұңғыма айдау әсерінен тыс қалды. 1998 жылы қабатқа 698115 м[3] су, ал игеруден бері 827377 м[3] су айдалды.
Үшінші кешенінде бар болғаны 3 айдау ұңғымалары а 303,3001,3008 жұмыс істейді және айдаумен 13 өндіру ұңғымаларын қамтиды.
2 кесте - Құмкөл кен орнының мұнай өндіру және су айдау көрсеткіші
t жыл
Мұнай өндіру
мың. тонна
Сұйық өндіру
мың.тонна
Су айдау
мың. тонна
Жоспар
Нақты
жоспар
нақты
жоспар
Нақты
1998
111.9
244.3
113.8
244.9
170.9
-
1999
332.7
519.1
344.4
528.27
515.3
140.2
2000
585.7
723.07
625.5
743.15
930.1
475.79
2001
725.6
918.1
00.6
953.17
1183.1
995.17
2002
867.6
965.14
995.1
1050.4
1448.1
1019.17
2003
961.8
857.5
1128
1019.4
1648
895
2000 жылы бойынша қабатқа 206352 м[3] су, ал игеруден бастар 531544 м[3] су айдалды. Жылына мұнайлы қабаттарға бар болғаны 2013635 м[3] су айдалды.
Кешендер бойынша алудың орнын толтыру 78,8; 58,3;82,3 процентті құрайды.
Кен орны бойынша мұнай өндіруді арттыру негізінен жаңа ұңғымаларды енгізу арқасында болады. 1998 жылы пайдалануға 95 өндіру ұңғымасы берілді. Олар бойынша өндіру 462,527 мың. тонна мұнайды құрайды. Ай бойынша игеруде мұнай өндірудің төмендеуі көрінеді. Бұл сол уақыттағы Сібір жеңіл мұнайының келмеуіне байланысты ұңғымалардың бір бөлігін тоқтатуға мәжбүр болдық. Өйткені Құмкөл мұнайы қою, сондықтан Сібір жеңіл мұнайын араластыру керек. Қантар айы бойынша 89.0 мың.тонна мұнай және 15,771 мың. тонна сұйық алынды, ал 1998 жылдық алдыңғы айларынан өндіру деңгейі екі есе төмен.
Айдау ұңғымалардың орташа қабылдағыштығы 2.94 м[3]тәулік болғанда қабатқа су айдау 218,6 мың. м3 болды. Бұл кезде су айдаумен өндіру 161.4 процентті құрады. Ұңғымадан өндірген орташа тәулік өнімі 42,2 мтәулік. Ақпан айында 24.0 мың тонна мұнай алынды, бұл жағдайда барлығы 539 ұңғымакүн жұмыс жасады. Қабатқа 174.8 мың.м3 су айдалды, қазіргі жағдайда 129,3 процент құрайды.
Наурыз айында І кешенінің сулануына байланысты және қысымның көбеюіне байланысты ұңғыма төңірегінің қабылдауының нашарлауына байланысты көптеген ұңғымаларда сулануы артты. Соның әсерінен мұнай және газ ғылыми зерттеу және жобалау институтының ұсынысы бойынша су айдау тоқтатылды. Сәуір айынан бастап тоқтатылған және жаңа ұңғымаларды жұмысқа қосуға байланысты мұнай өнімі өсе бастады. Оның өзінде мамыр айында 194.7 мың.тонна деңгейіне жетіп тұрақтанды. Мұнай өндірудің одан әрі өсуі, ай сайын 5-15 аралығында жаңа өндіру ұңғымалардың іске қосылуына байланысты болды.
Пайдалану нақты қарының 138 ұңғымасы, яғни 66,3 проценті сусыз өндірілді, 6,2 проценті яғни 13 ұңғыма 20 процентке дейін, 36 ұңғыма,яғни 16,8 проценті 50 процентке дейін, 13 ұңғыма, яғни 6,2 проценті 90 процентке дейін, 4,3 проценті, яғни 9 ұңғымада 90 проценттен жоғары сумен өндіреді.
2002 жылы бүкіл кен орны бойынша өнімнің орташа сулануы 9,9 процентті құрайды. 2002 жылы айдауға 10 жаңа ұңғыма енгізілді оның ішінде І-кешен-2 ұңғыма (№1009, 1017), ІІ-кешен-5 ұңғыма (№№ 2012, 2061, 2075, 2078, 2802) және ІІІ-кешен 3 ұңғыма (№№ 3015, 3017, 3023). Жұмыс жасамай тұрған ұңғымалардан 3 ұңғыма жұмысқа енгізілді. № 201, 2020 (ІІ-кешен) және №300 (ІІІ-кешен). 1999 жылы қабатқа 2471,459 мың.м3 су айдалады. Орнын толтыру 78,8 процент болды, 1999 жылы 1 кварталға осының өзі қабат қысымына әсерін тигізеді. Ақпан және наурыз айларында қабат қысымының І және ІІ-кешенінде 0,63-0,67 МПа және ІІІ-кешенінде 1,75 МПа дейін өсуі белгіленді.
01.01.03 жылы І-ші игеру кешені бойынша 69 ұңғыма бұрғыланды, соның ішінде 48 пайдалану, 12 су айдау 2 бақылау және 6 зерттеу ұңғымалары. 48 пайдалану ұңғымасының 45-і жұмыс істейді, тоқтап тұрғаны-3 ұңғыма (№№ 1002, 1003 сулануы 70 процентке дейін және ұңғыма № 1003)
Су айдау ұңғымаларының пайдалану қоры 12 ұңғыма, оның ішінде істеп тұрғаны 9,1 ұңғыма тоқтап тұр. (№ 100 апатқа ұшыраған) және 2 ұңғыма жабдықтауды күтіп тұр.
01.01.00 жылы кешен бойынша мұнайдың жинақталған өндіру 4227,395 мың. тонна алынатын қардың 14.6 процентін құрайды сұйықтық жинақталған өндіру 4538,618 мың, тонна қабатқа жинақталған су айдау 3525,945 мың.м3, жинақталған орын толтыру 62,9 процент құрайды.
2002 жылы І-кешен бойынша 857,518 мың,тонна мұнай, 8575,2 мың.м3 газ өндірілген. Талдау кезеңінде алымы қарқыны бастапқы қордың 2,95 процент құрайды. Кешен бойынша сұйық өндіру 1019,467 мың,тонна осы кезде өнімнің сулануы 15,9 процент болды.
Жыл басынан бастап қабатқа 895,683 мың.м3 су айдалды, күнделікті орын толтыру 72,5 процент. Тәуліктілік орташа мұнай шығымы 41,3 тоннатәулік, сұйық бойынша 45,8 тонна тәулікті құрайды.
5.1 Суды дайындаудың техникасы және технологиясы
Құмкөл кен орнында қабат қысымын ұстау үшін (ППД) ағын су және альб-сеноман қабатының суы айдалады. Су айдаудың есепке алу су тарататын пункте (СТП) әр су айдайтын ұңғыма бұрамаларында қондырылған дифмонометр ДСС-712 арқылы және ГИБССБ жалпы құбырларында жүргізіледі. ГИССБ-ні сумен қамтамасыз ету 11 су алатын ұңғымаларынан (№ 2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,13) өндіріледі.
Бастапқыда су тұндырғышқа V=80 см3 құйылады, мұнда су тұндырылып құмнан тазартылады. Әрі қарай механикалық қоспалардан тазартылған су ЦНС-180 сораптарының қабылдағышына құйылады. Содан кейін су тарататын пунктерге таратылады және әрі қарай су айдайтын ұңғымаларға жіберіледі.Ағын су МТДЦ-дан коллектор арқылы тұндырғыш V=80 см3 қабылдағышына құйылады, онда альб-сеноман суымен араластырылады, сулардың сәйкессіздігінен тұздық жиналу үрдісіне әкеліп соғады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін тұз жиналу "Колнокс 2936" ингибиторды МТДЦ тұндырғышына жіберіп, мұнда товарлы мұнай және ағын бөлініп алынады.
Құмкөл мұнай кен орнында ең қарапайым су жинағыштар қолданылады. Ашық су жинағыштардың жетіспеушіліктері судың саласының тұрақты болмауына байланысты. Ауа-райына байланысты ластанады. Сондықтан оны дайындауға қиынға түседі. Орнатылған жұмыс режимінде артық күш түседі, бұл суды дайындау және судың сапасын тексеретін станциялық өнімділігін азайтады. Ол ірі заттардың түсіп кетпеуін қорғап отырады. Сору құбырлардың өлшемдері соратын биікті және басқа да элементтердің конструкциясы құбыр гидравликасының өзімен есептеледі. Жабық су жинағыш бір немесе бірнеше ұсақ скважиналар топтарынан құралады. Олар өзенге жақын тереңдігі 10-15 метрге дейін болуы қажет. Скважина төменгі жағынан фильтрге бекітіледі. Скважинадан су әдейі арналған ортадан тепкіш сораптар арқылы немесе сифонды тепкіш вакуумды қондырғылар арқылы айналады. Практикада көрсеткендей сифонды су жинағыш механикаландырылған су жинағыштарына қарағанда арзан. Су жинайтын скважиналардың орналасуы грунтта қабылдағыш коллекторы болады. Оған ағынды ұстайтын ысырма арқылы және кері қақпақша скважиналар жиналады. Сифонды су жинағыштар скважина топтарының коллекторы вакуумды кателге бекітіледі. Оның қысымы 0,08 мПа болады. Арнайы үлкен емес вакуумдық сораптар коллектордағы тұрақтылықты ұстау үшін керек. Кателдер сорап станцияларымен бірге бетонды шахталардың бірінші көтерілетін жеріне орналастырады. Шахтаның жоғарғы бөлігіне электрлі станциялар электрлі двигательдер және дистанцияны автоматтандыруға керекті заттар орналастырылады. Шахта негізінен ортадан тепкіш сорап құбырлары судың деңгейіндегі тұрғандықтан оның үстінде үнемі су болады. Шығару линиясында ысырмалар орналастырылады, кері клапанмен шығым өлшемі шығару линиясында екеу болады. Бұл жөндеу кезінде оңайға түседі. Ысырмалар клапандар шағын өлшегіш құралдар және басқа да қондырғылар электр құрал жабдықтары бар негізгі шахтаға су кетпес үшін бөлек шахтаға орналастырылады. Бұл ортадан тепкіш топтар механикаландырылған су көтеруге су жинағыш скважиналардың эектр двигательмен валда орналасады. Ол периодтың күтім жөндеуде және оның динамикалық деңгейде қадағалауға қажет етеді. Су жинағыш скважиндердің сүзгіш бөлігін жұмыс жасауы нашарлаған уақытта оның шығынын қайтадан орнына келтіру үшін период тазалануы және ыссы бу арқылы тазаланады. Тәжірибе жүзінде қабатқа айдалатын судың тұрақтылығы целесо тәрізді емес. Сондықтан қабаттың қуыстылығы өткізгіштігі диапазонында судың қажеттілігін өзгертеді және кейбір бөліктерінің құрамыгда сақталатынын көрсетеді. Сумен қамтамасыз ету жүйесінен әр бөлшектің арасында артық суға арналған буферлі қазандар пайда болады. Бұлар жүйенің жұмысының үзілмеуін жеке эелементтердің өткізгіш қасиетін өзгермеуін қамтамасыз етеді. Сифонды су жинағыштардың суды 1- көтеруге арналған сорапты станциялар үлкен жартылай жер астындағы шахтада вакуумда кателмен бірге орналастырады. Механикаландырылған суды 1- көтеру станциясында функцияны әрбір су жинағыш скважиналарға қондырылған сораптар атқарады. Бұл жағдайда сораптың арыны жалпы коллекторге жалған жиналған суды одан әрі станцияларға жеткізу үшін бергіштігі жақсы болуы керек. Буферлі қазан судың бергіштігін үзбес үшін қосымша суды жеткізіп отыруды қамтамасыз етеді. Ал суды 2- көтеруге арналған сорапты станция суды магистралдарға бөлуді және шоғырлану сорабынан станцияны қамтамасыз етеді. Бұл станцияда 6 сатылы2ортадан тепкіш сорап пайдаланылады. Сораптың саны бергіштігі және орны гидравликалық есептеуге алынады. Әрбір шоғырлану сорап станциялары өзіне жақын тұрған қысымына қарап топталған 3-6 айдау скважиндерін шоғырлану сорап станциясымен бөлек құбырмен жалғанады. Сондықтан бұл құбырлардың диаметрі 0,08 және 0,102 метрге дейін болады және олар тереңге орналастырылады. Сұйықтың шығымы шоғырлану сорап станциясының ішіне орналастырылған. Әрбір скважинаға кететін судың шығымы және айдау қысымы бір қалыпты болғандықтан бұл өлшемдер жиі өлшенбейді. Соңғы кезде қабаттың қысымы ұстауға арналған ортадан тепкіш сораптар жасалады. Бұл сораптардың кейбір техникалық көрсеткіштері төмендегідей. Жоғарыда қондырғыны жауын-шашынан қорғау үшін жабық металл кабинасы болады. Бұдан басқа блокты шоғырланған сорап станцияның құрамына көмекші блоктар кіреді, олар электрлі бөлу қондырғысы арынды базада жасалған ЦНС 150*150 сорабынан БКНС-автоматтандыру және басқару блогынан тұрады. Осыған байланысты блокты шоғырланған сорапты станциялардың құрамына 1,2 және 3-ші ЦНС 150*150 жұмыс сораптары және міндетті түрде қосымша бір сорап кіреді. Блокты шоғырланған сорапты стнацияларын өздерінің жетпеушіліктері бар. Сорапты жөндеген кезде және оны жіктеген кезде комбинаның қақпағын алуды жақсы қадағалау керек. Осындай жетіспеушіліктерге қарамасақ қабат қысымын ұстау жүйесін жасақтау кезіндегі монтаждық жұмыстардың мерзімін азайтады, қабаттың қысымын төмендеуіне жол бермейді. Қазіргі кезде шоғырланған сорапты станция және блокты шоғырланған сорапты станциялар қабат қысымын ұстау жүйесінде жоғарғы автоматтандырылған объекті болып есептеледі. Олар практика жұзінде кейбір элементтерін периодтық тексеруден кейін қадағалаусыз жұмыс жасайды. Қабатқа айдалатын тығыз сулардың сапасына баға беру құрамындағы темірге байланысты. Мұнай қабаттарына айдалатын табиғи сулардың құрамында темір әртүрлі жаідайда кездеседі. Сондықтан тығыз сулардың құрамында темірдің болуы мгм аспау керек. Қондырғының үздіксіз жұмыс жасауын реттеу үшін екінші су алатын скважина суға пайдалануға беріледі. Бірақта барлық су алатын скважиналардың компреесорлы қондырғыны немесе терең сорапты қажет етуіне байланысты жұмыс аяғына дейін жасалған жоқ. Айдау қондырғылары төменгі комуникациялы болады. ЦНС 150-390 2-1 ортадан тепкіш сораптың оның суды өндіруді 8640 м3тәулік. Үш құмтас сүзгіштен тұратын тазалау құралы оның суды өндіру 3000 м3тәулік. Арынды магистральді су құбырлардың ұзындығы 3000 метр болады. Арынды суды бөлетін құбырдың ұзындығы 4000 метр. Жалпы айдау құбырлары 14,300 метрді құрайды. Айдау қондырғыларының техникалық жағдайы келесідегідей болады. Айдау құбырларының ұзындықтары сол күйінде қалады. Шоғырлану сорап станциясы айдау ұңғымаларын жалғайтын құбыр өте үлкен қысымда жұмыс жасайды, оның қысымы 25 МПа-дейін барады, сондықтан бұл құбырлардың димметрі 0,089 және 0,102 метрге дейін болады, және олар тереңге орналастырылады. Сұйықтың шығыны шоғырлану сорап станциясының ішіне орналастырылған жоғарғы қысымға арналған диафрагментті есептегіштер арқылы өлшенеді. Әр бір ұңғымаға кететін судың шығыны және айдау қысымы бір қалыпты болғандықтан бұл өлшемдер жиі өлшенбейді.
ШСС Аяп, БМСТх10 және басқа сораптардың түрлерімен жасақталады. Қазіргі кезде қабаттың қысымын ұстауға арналған тепкіш сораптардың түрлері жасалды.
Бұл сораптардың кейбір техникалық көрсеткіштері төмендейді:
ЦНС-180х100, Z=8 Q= 150м3с Р 10.0Мпа
ЦНС-180х125,Z=10 Р=12,5 МПа
ЦНС-180х150, Z=12 Р= 15,0 МПа
ЦНС - 180х175, Z=14 Р= 17,0 МПа
ЦНС - 180х200, Z=16 Р= 20,0 МПа
Сорап өлшемдері, м
ұзындығы-1,5
биіктігі-1,5
салмағы-4-5,5 м
... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz