Зеренді өлкесі
Жоспар
Кіріспе
1.Белсенді туризмнің техникасы мен тактикасы
2. Зеренді өлкесі . туризмнің жетекші аймағы
2.1.Зеренді өлкесіндегі оқу . танымдық тәжірибе
2.2. « Зеренді » мотелінің бизнес жоспары
3.Болашақтағы кемелденген туризм орталығы . Астана қаласындағы туристік маршрут
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1.Белсенді туризмнің техникасы мен тактикасы
2. Зеренді өлкесі . туризмнің жетекші аймағы
2.1.Зеренді өлкесіндегі оқу . танымдық тәжірибе
2.2. « Зеренді » мотелінің бизнес жоспары
3.Болашақтағы кемелденген туризм орталығы . Астана қаласындағы туристік маршрут
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның деректері бойынша, ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен.Туризм – бұл тек қана саяхат жасау немесе демалыс емес, экономиканың басты саласы. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға алары - осы туризм. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм экономика салаларынан ерекшелегі мұнда басқа сыртқы сауда салаларындағыдай өнімді емес, әсерді экспорттайды. Туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді. Осыған орай Елбасы ел экономикасын арттырудағы басым бағыттардың бірі туризмнің дамуына айрықша мән беріп келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздік алуымен еліміздегі туризм индустриясының келешегін анықтап алды. Қазіргі таңда республика шетел туристерін тарту үшін күш салуда. Туризмнің дамуы, әсіресе әлемдік туризмнің дамуы, валюта түсімінің артуына, бюджеттің толығуына, жұмыссыздықтың азаюына, жұмыс орны нарығының кеңеюіне, ұлт табысының және өмір деңгейіне көтерілуіне, қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының гүлденуіне, тұрақты дамуына мүмкіндік берген болар еді. Қазақстан бірегей табиғат ресурстары мен көшпелі халықтың төл мәдениетін бойына сіңіре отырып, халықаралық және аймақтық нарықтағы туризмнің дамуына әсерін тигізетін әлеуеттерге ие. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында туризм қарқынды даму үстінде. Туризмнің барлық түрі белсенді дамуда. Сонымен қатар, қонақ үй шаруашылығының саны жағынан да, сапа жағынан да қатар өсіп жатқандығын айтып кету керек. Жыл сайын туристік фирмалардың және туризм саласында қызмет жасайтын адамдардың саны артуда. Мемлекет тарапынан да көп қолдаулар да табылып жатыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “ҚР туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы” жарлығын бекіткен болатын. Және де өзінің Қазақстан халқына жолдауында туризм саласын дамытуды басты назарға ұстады. Осыған орай білім гранттарының санын көбейтіп, туризм саласы бойынша жетілдірілген, білікті мамандардың санын арттыруды көздеді. Бұл шаралардың барлығының басты көздеп отырғаны – сыртқы және ішкі туризм көлемін арттыра отырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, ұлттық өнімнің тұрақты өсуі нәтижесінде тұрақтанған туризм индустриясын құру.
Жұмыстың мақсаты: «Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері» пәнінен оқу жылында алынған теориялық және практикалық білімдерін баянды ету.
Жұмыстың міндеті: күрделі жер бедеріндегі қозғалыстың тактикасы мен техникасының практикалық дағдыларын меңгеру; бивактарды, түнеу орындарын ұйымдастыру;туристік құрал-жабдықтармен жұмыс;саяхат аймағымен танысу.
Аталған мемлекеттік білім гранттардың иегерлері, біз – Еуразия ұлттық университетінің студенттері, туристік тәжірибеден өткен болатынбыз. Тәжірибе бағдарламасы 5 күнге созылған болатын. Алғашқы кезең – Зеренді ауданындағы туристік тәжірибе болса, екінші кезең - Астана қаласына жасалған туристік маршрут болатын болатын. Бұл туристік тәжірибеде 1-курс бойы алған теориялық білімдерімізді тәжірибе жүзінде қолданып, оның мәндерін толығырақ ұққандаймыз.
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның деректері бойынша, ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен.Туризм – бұл тек қана саяхат жасау немесе демалыс емес, экономиканың басты саласы. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға алары - осы туризм. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм экономика салаларынан ерекшелегі мұнда басқа сыртқы сауда салаларындағыдай өнімді емес, әсерді экспорттайды. Туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді. Осыған орай Елбасы ел экономикасын арттырудағы басым бағыттардың бірі туризмнің дамуына айрықша мән беріп келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздік алуымен еліміздегі туризм индустриясының келешегін анықтап алды. Қазіргі таңда республика шетел туристерін тарту үшін күш салуда. Туризмнің дамуы, әсіресе әлемдік туризмнің дамуы, валюта түсімінің артуына, бюджеттің толығуына, жұмыссыздықтың азаюына, жұмыс орны нарығының кеңеюіне, ұлт табысының және өмір деңгейіне көтерілуіне, қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының гүлденуіне, тұрақты дамуына мүмкіндік берген болар еді. Қазақстан бірегей табиғат ресурстары мен көшпелі халықтың төл мәдениетін бойына сіңіре отырып, халықаралық және аймақтық нарықтағы туризмнің дамуына әсерін тигізетін әлеуеттерге ие. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында туризм қарқынды даму үстінде. Туризмнің барлық түрі белсенді дамуда. Сонымен қатар, қонақ үй шаруашылығының саны жағынан да, сапа жағынан да қатар өсіп жатқандығын айтып кету керек. Жыл сайын туристік фирмалардың және туризм саласында қызмет жасайтын адамдардың саны артуда. Мемлекет тарапынан да көп қолдаулар да табылып жатыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “ҚР туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы” жарлығын бекіткен болатын. Және де өзінің Қазақстан халқына жолдауында туризм саласын дамытуды басты назарға ұстады. Осыған орай білім гранттарының санын көбейтіп, туризм саласы бойынша жетілдірілген, білікті мамандардың санын арттыруды көздеді. Бұл шаралардың барлығының басты көздеп отырғаны – сыртқы және ішкі туризм көлемін арттыра отырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, ұлттық өнімнің тұрақты өсуі нәтижесінде тұрақтанған туризм индустриясын құру.
Жұмыстың мақсаты: «Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері» пәнінен оқу жылында алынған теориялық және практикалық білімдерін баянды ету.
Жұмыстың міндеті: күрделі жер бедеріндегі қозғалыстың тактикасы мен техникасының практикалық дағдыларын меңгеру; бивактарды, түнеу орындарын ұйымдастыру;туристік құрал-жабдықтармен жұмыс;саяхат аймағымен танысу.
Аталған мемлекеттік білім гранттардың иегерлері, біз – Еуразия ұлттық университетінің студенттері, туристік тәжірибеден өткен болатынбыз. Тәжірибе бағдарламасы 5 күнге созылған болатын. Алғашқы кезең – Зеренді ауданындағы туристік тәжірибе болса, екінші кезең - Астана қаласына жасалған туристік маршрут болатын болатын. Бұл туристік тәжірибеде 1-курс бойы алған теориялық білімдерімізді тәжірибе жүзінде қолданып, оның мәндерін толығырақ ұққандаймыз.
1.“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
2.Департамент статистики Акмолинской области. 01.07.2010
3.Вуколов В.Н. «Техника и тактика активных видов туризма» / Оқу құралы / – Алматы, 2005.
4.Бейсенбаева Ш.К. «Астана қаласында туризмнің дамуы» / Статистикалық жинақ / – Астана: ҚР статистика агенттігі, 2007. – 106б.
5.Вяткин Л.А. «Туризм и спортивное ориентирование» / Оқу құрал / – 2001. – 208б.
2.Департамент статистики Акмолинской области. 01.07.2010
3.Вуколов В.Н. «Техника и тактика активных видов туризма» / Оқу құралы / – Алматы, 2005.
4.Бейсенбаева Ш.К. «Астана қаласында туризмнің дамуы» / Статистикалық жинақ / – Астана: ҚР статистика агенттігі, 2007. – 106б.
5.Вяткин Л.А. «Туризм и спортивное ориентирование» / Оқу құрал / – 2001. – 208б.
Жоспар
Кіріспе
1.Белсенді туризмнің техникасы мен тактикасы
2. Зеренді өлкесі - туризмнің жетекші аймағы
2.1.Зеренді өлкесіндегі оқу - танымдық тәжірибе
2.2. Зеренді мотелінің бизнес жоспары
3.Болашақтағы кемелденген туризм орталығы - Астана қаласындағы туристік маршрут
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның деректері бойынша, ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен.Туризм - бұл тек қана саяхат жасау немесе демалыс емес, экономиканың басты саласы. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға алары - осы туризм. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм экономика салаларынан ерекшелегі мұнда басқа сыртқы сауда салаларындағыдай өнімді емес, әсерді экспорттайды. Туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді. Осыған орай Елбасы ел экономикасын арттырудағы басым бағыттардың бірі туризмнің дамуына айрықша мән беріп келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздік алуымен еліміздегі туризм индустриясының келешегін анықтап алды. Қазіргі таңда республика шетел туристерін тарту үшін күш салуда. Туризмнің дамуы, әсіресе әлемдік туризмнің дамуы, валюта түсімінің артуына, бюджеттің толығуына, жұмыссыздықтың азаюына, жұмыс орны нарығының кеңеюіне, ұлт табысының және өмір деңгейіне көтерілуіне, қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының гүлденуіне, тұрақты дамуына мүмкіндік берген болар еді. Қазақстан бірегей табиғат ресурстары мен көшпелі халықтың төл мәдениетін бойына сіңіре отырып, халықаралық және аймақтық нарықтағы туризмнің дамуына әсерін тигізетін әлеуеттерге ие. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында туризм қарқынды даму үстінде. Туризмнің барлық түрі белсенді дамуда. Сонымен қатар, қонақ үй шаруашылығының саны жағынан да, сапа жағынан да қатар өсіп жатқандығын айтып кету керек. Жыл сайын туристік фирмалардың және туризм саласында қызмет жасайтын адамдардың саны артуда. Мемлекет тарапынан да көп қолдаулар да табылып жатыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "ҚР туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы" жарлығын бекіткен болатын. Және де өзінің Қазақстан халқына жолдауында туризм саласын дамытуды басты назарға ұстады. Осыған орай білім гранттарының санын көбейтіп, туризм саласы бойынша жетілдірілген, білікті мамандардың санын арттыруды көздеді. Бұл шаралардың барлығының басты көздеп отырғаны - сыртқы және ішкі туризм көлемін арттыра отырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, ұлттық өнімнің тұрақты өсуі нәтижесінде тұрақтанған туризм индустриясын құру.
Жұмыстың мақсаты: Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері пәнінен оқу жылында алынған теориялық және практикалық білімдерін баянды ету.
Жұмыстың міндеті: күрделі жер бедеріндегі қозғалыстың тактикасы мен техникасының практикалық дағдыларын меңгеру; бивактарды, түнеу орындарын ұйымдастыру;туристік құрал-жабдықтармен жұмыс;саяхат аймағымен танысу.
Аталған мемлекеттік білім гранттардың иегерлері, біз - Еуразия ұлттық университетінің студенттері, туристік тәжірибеден өткен болатынбыз. Тәжірибе бағдарламасы 5 күнге созылған болатын. Алғашқы кезең - Зеренді ауданындағы туристік тәжірибе болса, екінші кезең - Астана қаласына жасалған туристік маршрут болатын болатын. Бұл туристік тәжірибеде 1-курс бойы алған теориялық білімдерімізді тәжірибе жүзінде қолданып, оның мәндерін толығырақ ұққандаймыз.
БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ТЕХНИКАСЫ МЕН ТАКТИКАСЫ
Қазіргі таңда туризм-әлемдік экономиканың жетекші саласы болуымен қатар,адамдардың салауатты өмір сүруінің пәрменді құралы ретінде танылып отыр.Мемлекетіміздің 2030 жылдарға арналған стратегиалық бағдарламасында туризмнің қоғам мен адам игілігі үшін атқаратын іс-әрекеттері айқындалып,оны жандандыру мен дамыту мәселелері жан-жақты қарастырылған.Туризм-адамдардың мақсат-тілектері мен мұқтаждықтарына сәйкес бос уақытын тиімді пайдалану үшін жан-жақты қызмет көрсету формасы.Туристік қызмет- туристік шаралар мен іс-әрекеттердің жиынтығы.
Олай болса туризмнің негізгі жұмыс істеу формаларының бірі - ол белсенді туризм. Енді сол белсенді туризмге кеңінен тоқталсақ.
Белсенді туризм - көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Белсенді туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Белсенді туризм және табиғатта демалу - табиғатқа жақын белсенді туризмнің түрі - қазіргі уақытта танымал экологиялық туризмімен ортақ жақтары бар. Себебі, жайлылықтан бас тартады және табиғатта көлікті қолданудан. Белсенді туризм бұл шаңғы, ат, велосипедті пайдалану арқылы пайда болған туризм түрі болып табылады. Жалпы алғанда белсенді туризмнің екі негізгі түрі бар: активті дәне пассивті белсенді туризм. Бұлай болып бөлінуі саяхаттау және демалу барысында қолданылатын құралдардың түріне, олардың болу-болмауына байланысты болып келеді.
Қарапайым туризм түрі: экскурсиялық туризмімен, қонақүй туризмімен және т.б. туризм түрлерімен қатар, ерекше танымал болып келе жатқан - белсенді туризм болып табылады. Көптеген адамдар ауасы тар қаладан шығуға көптеген күш жұмсайды және кішкене уақытқа ғана табиғи табиғаттың сұлулығына және ғажайыптылығына ауысқысы келеді. Және белсенді туризм, қазіргі уақытта қарқынды дамып келе жатқан, осы амалды орындауға дайын болып саналады (Сурет 1.).
Тіпті ең қарапайым туристік маршруттардың өзінде қауіптер болады. Бірақ, барлық қауіптерден егер уақытылы көріп және бағалайтын болса, оларды жоюға болады. Әдетте, апаттар топтың жолында қандай да бір қауіптердің соғанға дейін болмағандықтан болмайды. Олар туристердің апатты жағдайларда өздерін дұрыс ұстай алмауларынан болады. Керісінше, қандай жағдай болмасын, табиғат қандай кедергілер туғызбасын, өзін дұрыс ұстаған туристік ұжым көптеген жағдайда қауіптермен қиын күресте жеңімпаз болып шығады.Сол үшін де белсенді туризнің техникасы мен тактикасын білген жөн.
Сурет 1. Белсенді туризмнің түрлері
Туризмнің техникасы - көп қырлы ұғым . Нақты туристік жорық желісінде туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған жабдықтарды пайдалану іскерлігі мен табиғи кедергілерді жеңу әдістерінің жиынтығы - туризмнің техникасы деп аталады. Жорық түріне байланысты туристерге әртүрлі кедергілерді жеңуге тура келеді, ал ол үшін:
а) жорық желілерінің табиғи кедергілерінің сипатын білу;
б) жорықтың арнайы түріне арналған кедергілерді жеңу дағдылары мен білімін қалыптастыру;
в) жолда қауіпсіздікті қамтамасыз етуде лайықты жабдықтарды таңдап алып, оларды қолдана білу қажет; [1]
Сонымен қатар рекреациялық (сауықтыру, көңіл көтеру, танымдық) туризмге мінездемелі мақсаттар: жарыстар мен жорық сапар желілеріндегі қарапайым табиғи кедергілерді жеңу, далалық лагерь ұйымының және туристер тобының қоректенуін ұйымдастыру; жергілікті жерді қатесіз бағдарлау. Спорттық туризмге қатысты мінездемелер: әртүрлі қиындық категорияларын жеңу (оның ішінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету), қоршаған ортаның әртүрлі шарттарында туристердің өмірін қамсыздандыру. Тап осы мақсаттардың шешілуі туристік шараларға қатысушылардан туристік техниканың арнайы көлемін білуді талап етеді. Басқа сапалардың арасында әртүрлі туристік техника дәрежесін білу туристердің профессионалдық дәрежесін білдіреді. Туризмнің техникасы әртүрлі және онымен танысуды оның классификациясынан (таптастырылуынан) бастау керек. Классификация, әдетте, зерттеліп жатқан заттың бөлімі туралы білімдерді, бұл жағдайда - туризм техникасы туралы білімді, жүйелеуге көмектеседі.
Туризмнің техникасын классификациялау. Біздің пікірімізше ең мәнді туризм техникасының үш негізін анықтайық. Біріншіден, туристік техника қолданатын мақсат. Әрине, туристік жорықтар мен жарыс дистанцияларында қолданылатын құралдар мен әдістер шешілуші мақсаттарға көңіл бөлуімен ерекше. Мысалы, жорық желілерін бағдарлауда қолданылатын техникалық әдістер мен құралдар тау өзенінен өтуде қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары мен әдістерінен ерекше. Бірінші жағдайда, туристер аспан шырақтары арқылы бағдарлау, карта арқылы қозғалу әдістерін және т.б. қолданады. Жергілікті жерді бағдарлау үшін топографиялық карта, компас, глобалды позициялау жүйесі GPS қызмет етеді. Екінші жағдайда туристерді тау жарларында сақтандыру әдісі ретінде өзін-өзі сақтандыру қолданылады. Сақтандыру құралдары ретінде негізгі арқан, дара сақтандыру жүйесі, карабин және басқалар қолданылады. Сонымен туризм техникасын келесі түрлерге топтастыруға болады:
табиғи кедергілер арқылы қозғалу техникасы (табиғи кедергілерді жеңу техникасы);
сақтандыру техникасы;
бивуак жұмыстары техникасы;
жерді бағдарлау техникасы;
іздеу-құтқару техникасы.[2]
Туризм техникасы жорықтар түрлеріне байланысты ерекше.Мысал ретінде су және шаңғы жорықтарын алайық. Су жорықтары мен шаңғы жорықтары техникасы әртүрлі (техникалық әдістері мен қозғалыс құралдары да әртүрлі). Жергілікті жерді бағдарлау құралдары мен әдістерінің ұқсастығымен қатар, су және шаңғы жорықтарында бағдарлау техникасы да өзіндік ерекшеліктерге ие. Су жорықтарында бағдарлау шеңбері жағалаулар (кемеден көрінетін) аймағымен шектеледі. Қозғалыстың жалпы сызығы (өзен) айқын және бірінші жоспарға өзенде тұрған әрбір кезең, табиғи кедергілердің орналасуы (табалдырықтар, қайраңдар және басқалар), табиғи кедергілерді нәтижелі жеңу жолы шығады.Осыған байланысты су жорығында бағдарлау техникасының негізі - өзен ағысында картамен және өзенен көрінетін бағдарлар көмегімен қозғалыс болып табылады. Кәдімгі топографиялық картадан басқа туристер бағдар құралы ретінде арнайы құрал - лоцияны қолданады. Лоция - еркшеліктері (өзен жағаларының күрделі ағыс бөлігінің сипаттамасы, өзенде бағдарлау, өзен арнасындағы кедергілер мен оларды жеңу тәсілдері) толық суреттелген арнайы өзенде еспелі қайықпен жүзуге арналған басшылық. Шаңғы туризмінде, керісінше, жорық желісінің сызығы көп жағдайларда белгісіз. Туристер жорық желісімен нақты қозғалыс бағдарын қамтамасыз ету үшін бағдарлау құралдары мен әдістерінің барлық жинағын қолданады. Арнайы жорық түрлері үшін қалған техника әдістері ерекше. Сонымен, екіншіден, жорық түрлеріне негізделіп біз туризм техникасын келесі топтарға бөле аламыз:
жаяу жорықтар техникасы;
шаңғы жорықтары техникасы;
су жорықтары техникасы;
веложорықтар техникасы және тағы басқалар.
Үшіншіден, кез-келген турим техникасын субъектілер (туристер) саны негізінде екі түрге бөліп қарастыра аламыз:
дара техника
топтық техника.
Туризмнің тәсілі (тактикасы). Спортта тәсілді спорттық күрестерді басқару өнері сияқты бағалайды. Туризмде де тәсілді жорықтар мен жарыстар өткізу өнері деп айтсақ болады. Бірақ біз туризм тәсіліне хабарлы анықтама береміз. Жорық желісін өту кезінде қажетті құралдар мен іс-шаралар жиынтығын белсенді туристік жорықтарда қолдану тәсіл ұғымына байланысты. Басқа авторлар тәсілді көздеген мақсатқа күштің, құралдардың, уақыттың ең аз шығынымен және қажетті қауіпсіздік дәрежесімен жетуді қамтамасыз ететін әрекеттер мен шаралардың жиынтығы ретінде қарастырады. Тәсіл жорықтың жоспар-кестесін өңдеуден, оны орындаудың нақтылы жағдайларының толық есебінен, яғни қозғалыс сызығы мен сәйкес әдістерден, жорық желісінің бөлек аудандарынан қажетті қауіпсіздік дәрежесімен өтуден тұрады. Ең аз материалдық, физикалық және психикалық шығындармен жорық мақсатына жетіп, жарыс шарттарын қалай орындауға болады? Бұл шешімі бөлек-бөлек тәсілдік мақсаттардың қатарын шешетін туризм тәсілінің негізгі сұрағы. Арнайы әдебиеттерде тәсіл ұғымын туризмнің техникасы ұғымымен байланыстырып, техникалық-тәсілдік шарттарды шешу туралы әңгімені жиі қозғайды. Шынымен, туристік тәсілдер туристердің нақты мақсаттарды шешуге арналған техникалық құралдар мен әдістер жиынтығын таңдауы барысында іске асады. Осыған сәйкес, игерілген техникалық құралдар мен әдістер көп болса, тәсілдік шешімдер үшін де мүмкіндік көп. Және керісінше, егер турист осы мақсатты шешуге арналған әдістердің біріне ие болса, тәсіл туралы айтудың керегі жоқ. Туристік техника классификациясына сәйкес біз туризм тәсілін де классификациялай (таптастыра) аламыз:
сақтандыру тәсілі;
табиғи кедергілерді жеңу тәсілі;
бивуак жұмыстарын ұйымдастыру тәсілі және тағы басқалар.
Бірақ, тәсіл ұғымы нақты шарттарды шешуге және оны таптастыруға арналған техниканың үйлесімі ретінде өте тар келіп, туризмнің тәсіліне нақтылы мағына бермейді. Шынында, тәсіл ұғымын жорықтар мен жарыстарды ұйымдастыру мен өткізудің барлық аспектілеріне қолданудың керегі жоқ. Дайындық кезеңі туристік шараның мақсатына жетуі үшін маңызды емес пе? Мысалы, ауданда орналасқандардың ішінен басты рекреациялық және танымдық объектілерді анықтау; жорық желісін өңдеу, жорықтың танымдық мақсатын жақсы орындап, таңдалған рекреациялық объектілерде демалу - осының барлығы шипалы жорықты іске асыруға арналған тәсілдік мақсаттар. Біз туризмнің тәсілін тәсілдік шешімдер қабылдау кезеңіне негіздей отырып, бөле аламыз.
Туристік жорықтың тәсілі бөлінеді:
а) жорыққа дейінгі (жорыққа дайындық);
б) жорықтық (жорықты өкізу тәсілі).
Жорыққа дейінгі тәсілге жатады:
1) жорық желісін таңдау;
2) жорықтың кестелік-жоспарын құру;
3) азық-түлік пен құрал-жабдықтар тізімін құру;
4) физикалық және техникалық дайындығы, туристік тәжірибесі деңгейіне байланысты таңдалған жорық желісін табысты жеңе алатын туристер тобы мен топ басшысын іріктеп алу.
Жорықтық тәсілге жатады:
1) жорықтың жалпы жоспары мен бөлек аудандарды өту графигін толассыз түзету;
2) нақты рельефте, нақты жағдайда жол таңдау;
3) жорық желісінің әрбір ауданынан өтуде топ қозғалысы тәртібін таңдау мен жүзеге асыру.[3]
Жоғарыда айтылған классификациядан басқа, туризм тәсілі жеке және топтық тәсілдерді қарастырады. Жеке тәсіл жеке жағдайлар мен бүкілтуристік тапсырмалар: жеке жарақтарды таңдау, күндізгі асулардан өту жұмыстарын бөлу, кедергілерден өтуге әдіс таңдау, ұйқыға кететін уақытты бөлу және тағы басқаларды шешуге арналған тәсілдерден тұрады. Топтық тәсіл дайындық және жорық кезеңіндегі бүкілтоптық кедергілерді әсерлі шешуге бағытталады.
Жорықта барлық тәсілідік сұрақтар жыл және күн мезгіліне, рельефке, ауа-райына, физикалық ауырлыққа, құрал-жабдықтарға байланысты шешіледі.[4] Сонымен қатар, бір жағдайда уақыт факторы (мысалы, топтың тегіс жол бойында қозғалысы) шешуші болса, екінші жағдайда - рельеф қиындығы, ауа-райы, топтың күші мен жабдықтары шешуші болады. Жорық желісінен туристік топтардың белгілі бөлігінің түсуі, туристердің зақымдар алуы, соның ішінде ажалды нәтижелі, туристік топ басшыларының барлық әсер етуші факторларды есепке ала отырып үйлесімді тактикалық жоспар құра алмауынан болады. Сонымен қатар, туризм мамандарының дұрыс тәсілдік шешімдер қабылдай алмауы қаржылық және материалдық қаражаттардың артық шығынына алып келеді, және соңында туристік құрылымдар қызметінің коммерциялық нәтижесін қысқартады. Осыған орай, туристік құрылымдарды ұйымдастырушылардың техникалық-тәсілдік дайындық қажеттілігі туатыны айқын.
Техникалық-тәсілдік дайындық ретінде маманның өз бетімен жорық желілерін үйлесімді өңдеп, ұйымдастырып, барлық жорыққа қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету арқылы белсенді туристік жорықтарды өткізе алуы жатады. Туристік фирма арқылы белсенді туристік жорықтарды ұйымдастыратын туристік фирма менеджері мен жол нұсқаушы-гидтердің техникалық-тәсілдік дайындығын ажырата білу керек. Егер менеджерлер жорыққа дейінгі тәсілдерге ие болса, жол нұсқаушы-гидтер өзінің іскерлік кәсібінде жорықтық тәсілдерге арқа сүйеуі керек.
Жорықта тәсілдік тапсырмаларды шешімі динамикалық факторлардың жиынымен жиі шиеленіседі. Ең алдымен, оларға ауа-райының күрт өзгеруі, табиғи апаттар, апатқа ұшыраған басқа туристік топқа көмек көрсету, жорық мүшелерінің бірінің жарақат алуы немесе сырқаттануы,топтың жағымсыз күйі және т.б. жатады. Бірақ, туристік құрылымның менеджері туристерге жол нұсқаушы, гидтер және топ басшыларының таңдалып, дайындалуына жауапты екенін ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан ол белсенді туристік жорықтың жорыққа дейінгі және жорық үстіндегі тәсілдерін жетік меңгеруі тиісті.
Тамақтандыру қағидалары. Тамақтандырудың ғылыми негіздері. Физикалық жүктеме болғандағы энергия шығыны. Тағамдардың энергиялық құндылығы.Тамақ біріншіден адамға энергия береді, екіншіден,құрылыс (пластикалық) функциясын орындайды.Адамға қажетті негізгі тамақтандыру заттары: ақуыз, майлар, көмір-сулар, минералдық тұздар.
Ақуыз - ағзаның өте маңызды бөлігі, өмір негізі болып табылады. Ақуыз құрамында май мен көмір-суда кездеспейтін азот бар. Азықтағы ақуыз ағзаның үнемі бұзылып, жойылып тұратын ақуызын қайта құрады. Сонымен қатар, энергияны да береді (ақуыздың бір граммы 4,1 килокалория береді). Ақуыз заттар алмасуы мен қан толтыруды ынталандырады. Ең құнды ақуыз етте, сүтте, жұмыртқада, балықта болатын жануар ақуызы, бұршақта, фасольде, ірі бұршақта, кептірілген саңырау құлақта да бар.
Тәулік рационында салмақтың әрбір килограммына 1,3-1,5 г ақуыз келу керек, яғни адамның салмағы 70кг болса, тәулігіне 100г ақуыз тұтынуы қажет. Ауыр жұмыс істесе ақуыз минимумы 1кг салмаққа 2г ақуыз болу керек.
Майлар - жылу, энергия беретін зат. Майдың бір граммы 9,5 килокалория береді. Май адам ағзасында қор ретінде жиналады: дені сау, салмағы 70кг ер адамда 12кг май болады. Бұл қордың энергиясы бір айға жеткілікті.
Бір тәулікке 50-100г (600-900 калория) май қажетті. Одан көп болса май артық болады, адам семіріп кетеді.
Көмір-суларға дәнді дақылдардағы, картоптағы, көкөніс пен жеміс қабығындағы өсімдік крахмал, гликоген (жануарлардағы крахмал) жатады. Ең үлкен мөлшері - қантта. 1г 4,1 калория береді.
Көмір-судың үлкен жігі бауырда гликогенге айналып қор ретінде сақталады. Артық көмір-су майға айналады. Бір жегенде қант мөлшері 100 грамнан аспау керек.
Жорық кезінде гликоген қоры азаяды да адамның еңбек қабілеті төмендейді, сондықтан қосымша қант немесе глюкозаны қабылдау керек.Клетчатканы артық жесе, ол ауыр болады, тыныс тарылады, сондықтан қиын маршрутта клетчаткасы көп тағамдардың мөлшерін азайту керек.
Су мен минералды тұздар. Су адамның салмағының 70% құрады, судың маңызы өте үлкен. Су болмаса, өмір үрдістерінің барлығы үзіледі. Тамақсыз адам бір айдан көп өмір сүре алады, ал су болмаса, бір аптаға жете алмайды. Тамақ пен ішімдіктер арқылы адам тәулігіне 2,5 л су тұтынуы қажет. Сүт құрамында судың үлесі 87,2%, көкөністер мен жемістерде 90% дейін, етте75% дейін, нанда 47% дейін. [5]
Өмір әрекеті тұзсыз да жүре алмайды. Адам ағзасы Ca, Na, K, Mg, P, Fe, S, Mn, As, I тұздарын үнемі қажет етеді.Ас тұзы асқазан шырыныың құрамына кіретін тұзды қышқылын жасау үшін керек. Оның жетіспеулігі жүрек-тамыр жүйесінің, бүйрек, басқа органдардың жұмысын бұзады. Ас тұздың тәулік қажеттілігі 12-15г, ауыр жұмыс істеп қатты терлегенде одан да көп.
Са тұздары сүйек клеткалары мен қан құрамына кіреді. Сүт тағамдарындағы кальций тұздары жақсы сіңеді. Тәулікте кальций қажеттілігі 0,8г.
Жүрек пен сүйек жүйесіне магний тұздары қажет. Олар қара бидай нанда, ірімшікте, фасоль, бадамда (миндаль) көп. Фосфор ағзаның жүйкелік және бұлшық еттік әрекетіне қажет. Тәулігіне 1,5г қажет.[6] Фосфор жұмыртқаның сарысында, сырда, бұршақта, жаңғақтарда, етте болады. Темір гемоглобин жасайтын қанның қызыл бөлшектерінің құрамына кіреді. Гемоглобин құрамындағы темірсіз газ алмасуы мүмкін емес.
Витаминдер тамақта жоқ болса, неше түрлі авитаминоз аурулары пайда болады.
А витамині ағзаның өсуіне, қан жасауына, тотықтыру процестеріне, көмір-су алмасуына, асқазан-ішек трактының жұмысына үлес қосады, ағзаның жұқпалы ауруларына қарсыласуын күшейтеді. А витамині жетіспесе соқыр тауық ауруы, терінің заттар алмасуының бұзылуы болады. А витамины сиырдың сары майында, балық майында, жұмыртқаның сарысында, қызғылт-сары немесе қызыл түсті көкөністер мен жемістерде (сәбіз, өрік, асқабақ, қызанақ, қызыл бұрыш) болады. А витаминінің тәулік нормасы 2-3мг. А витамины жоғары температураға төзімді, пісірген, қуырған кезде бұзылмайды.
Адамға қажетті энергия оның іс-әрекетіне байланысты. Физикалық жүктемесіз жұмысты орындайтын қызметкер немесе студентке 2500-3000ккалтәулік жеткілікті. Жорықтарда, олардың қиындығына байланысты, 3300-4000, тіпті 7000-8000ккал шейін жетеді.
Тау ауруы (түтек) болмау үшін тамақтанудың ролі жоғары. Консервіге көшу тау ауруын қоздырады. Биік тауларда адамның тәбеті ашылмайды, дәм де өзгереді. Ағза ащы, қышқыл тағамдарды, жас көкөністер мен жемістерді аңсайды.
Тамақтандыруды дұрыс ұйымдастыру үшін мынадай факторларды білу қажет:
1) саяхатшылардың жынысын, жас мөлшерін, ұлтын, тұратын жерін, мамандығын;
2) ас арасындағы күнделікті маршруттың техникалық сипаттамасын;
3) маршрут кесінділеріндегі физикалық, техникалық, психологиялық жүктемелерді;
4) маршруттың дәл графигін.
Тамақ таңдау критерийлері:
1) құрамы бойынша ғылым дәлелдеген және маршрутқа, су-тұз режиміне сәйкес болуы;
2) салмағын азайту: шыны ыдысқа салмау, металл ыдыстарына салынған азық-түлік мөлшерін мүмкіндікше азайту, пластик ыдыстарын қолдану, азық-түліктің кейбір түрлерін кептіру (сублимация);
3) пісіру, дайындау уақыты ұзақ болмау керек, сонда отын үнемделеді;
4) туристердің ұлттық салттарына сәйкес тамақты таңдау.
Тау туризмінде тамақтандыруды дұрыс ұйымдастыру үшін маршрутты үш негізгі кезеңіне бөледі: 1-ші кезең - биік тауға қары жоқ жазықпен жақындау; 2-ші - биік тауда техника жағынан қиын емес жерлерде жүру; 3-ші - биік тауда қиын жерлерде жүру.
В.Н.Вуколовтың кітабында 190-192 беттерде ас мәзірінің үлгісі көрсетілген. Маршрут қиындаған сайын энергиялық құны өседі: 1 кезеңде 2850-3150 ккал, 2 кезеңде 3400-4100 ккал, 3 кезеңде 4600-5600 ккал.
Әдетте көже 200-300 ккал, жарма сүт көже немесе ет көжелер - 400 және одан көп, екінші тағам гарнирімен - 500-600 ккал, балық тағамдары - 500, май қосылған көкөніс тағамдары - 200-400, май немесе сүт қосылған ботқа - 350-400, компот, кисель, желе, сүт қосылған кофе - 100-150 ккал.
Дайындықтың келесі маңызды кезеңі - режим құрастыру.
Тамақтану режимы дегеніміз жақсылап реттелген ас жасайтын уақыт, олардың саны және олардың арасындағы уақыт. Мысал: таңғы ас - 7-4.40; түскі дәм алу (пикник, ланч) - 12-13, түстен кейінгі дәм алу (полдник) - 16-16.30; кешкі тамақ - 19-20. Бірақ әдетте үш рет қана тамақтанады.
Су-тұз режимы - физикалық жүктемеге, климат жағдайына, адам ағзасының күйіне байланысты, адам ішетін сұйық заттардың мөлшерін, ішетін уақытын, жиілігін, химиялық құрамын реттейтін режим. Қарапайым жағдайларда су қажеттілігі 2,5 л. Биік тауда су тері, өкпе арқылы кетеді, ағза кептірілген сияқты болады. 3-5 л су керек болады. Ыстық, шөл жерде жүрсе, 10 л болуы мүмкін.
Жорық кезінде тек таңғы, түскі, кешкі тамақ кезінде ғана шөлді әбден қандыруға болады. Жүрген кезде ішуге болмайды, аялдама жасаған кезде ауызды шаюмен шектелу қажет.
Туристік құрал-жабдықтарға туристік саяхаттарда қажет болатын киім, аяқ киім, бивак құралдары, қозғалыс, сақтандыру тасымалдау құралдары жатады.
Құрал-жабдықтар жеке және топтық құрал-жабдықтарға бөлінеді. Құрал-жабдықтарға қойылатын талаптар: минималды салмақ пен көлемі, сенімділік, пайдалану мен жөндеуге оңай болуы, гигиена, қауіпсіздік, эстетика, атмосфера әсеріне, тозуына, коррозияға шыдамды, бір-біріне үйлесімді болуы қажет.
Палаткалардың талай түрлері болады: 1, 2, 3, одан да көп орындық; жеңіл каркас арқылы құрылатын, бір-екі таяқпен орнастырылаты, және т.б. Палаткаларға қойылатын талаптар мынадай: олар жеңіл және жинауға оңай болуы қажет, су өткізбейтін (ол жөнінде этикеткасында қанша мм жауын-шашын шыдайтыны жазылады, мысалы, 500 мм, 2000 мм т.с.с.), мықты, тынысты тарылтпайтын және көп орын алмайтын болғаны дұрыс. Пайдаланған кейін палатканы тазартып, жақсылап кептіріп дұрыс жинақтау керек. Егер кеппеген күйінде жинап қойса, палатка шіріп кетеді. Орнатқан кезде қазықтар қолданылады: олар жеңіл материалдан жасалынуы керек. Палатканы құмда орнатса, қазықтары ұзын болуы керек. Егер қазық жерге қадалмаса, палатканың шеттерін жіп өткізіп таспен бекітеді. Сондықтан әрқашан бір бума жіңішке жіп пен пышақ алып жүру керек. Кейде су өтіп кетпеу үшін үстіне жабатын полиэтилен қолданылады.
Сонымен қатар, топтық құрал-жабдықтарға әртүрлі ас пісіретін саймандар кіреді: жандырғы, газ немесе бензин, таған, үлкен ыдыстар, ожау, кәкпір, пышақ, тақтай, үгіткіш, ыдыс жуатын құралдар, күрек, ара, балта, жөндеу саймандары, дәрі қобдишасы және т.б. Кейбір жағдайда, әсіресе коммерциялық турларда, көшпелі әжетхана да болуы мүмкін.
Ұйқы қаптары (спальные мешки) жеңіл және жылы материалдан жасалады: синтепон, құстың мамығы (ең жылысы). Кейде екі-үш қапты біріктіріп бірге ұйықтауға болады. Қаптың ішіне тазалық сақтау үшін ақжайма салып қоюға болады. Қапты мүмкіндікше суламай сақтау керек.
Рюкзактар жүк тасуға ыңғайлы болуы керек. Жақсы рюкзак болса салмақ ортасы төмен орналасады, ауыртпалық иыққа емес, арқа мен белге түседі. Жүрген кезде рюкзакты түзеп жүру мүмкіндігі болуы қажет. Жүкті рюкзакқа дұрыстап арту керек: еш нәрсе арқаға батпау керек, ауыр жүк түбінде, жеңілдері және жолда керек болатындары үстінде орнатылады. Рюкзакқа жүк артқанда заттарды нығыздап салу керек; еш нәрсе салбырлап, сылдырлап, шайқалып тұрмау керек, рюкзак қозғалыс кезінде былқ етпегені дұрыс.
Аяқ киім жорық қиындығына, жыл мезгіліне, ауа райы жағдайына сәйкес болуы керек. Қалың шұлық сиятындай, үлкенірек аяқ киім алған жөн. Аяқ киім мықты, материалы мүмкіндікше гортекс, табаны тайғанамау үшін жақсы протекторы болса дұрыс. Қатты аяз болса арнайы екі қабатты сырты пластик бәтіңке кию керек (мысалы, кофла), ұйқы қабына аяқ киім шешпей жата береді. Аяқ киімді кептіргенде ұлтарағын суырып алып бөлек кептіру керек, ішіне қағаз тығып кептіреді. Ешқашан оттың жанында кептіруге болмайды: аяқ киім бүрісіп қатып кетеді де ертеңіне аяқ қажалады. Шұлықты да оттың жанында кептіруге болмайды: синтетикалық жіптер балқып қатып қалады да аяқты қажап жаралайды.
Киім климат жағдайына сәйкес болуы керек. Міндетті түрде бірнеше іш киім, бірнеше жеңіл және қалың шұлық, қолғап, күн өткізбейтін бас киім, жылы бас киім, қара көзілдірік, екі-үш көйлек (футболка), желден қорғайтын күртке, жылы (құс мамық) куртка, түрлі шалбар мен шорты, плавки, т.б. болуы керек.
Арнайы құралдарға түрлі сақтандыру және спорт түрлеріне байланысты құралдар жатады. Альпеншток - жүрген кезде сүйенетін және жолды қарастыратын таяқ. Альпеншток жиналған кезде қысқа болады, ал жүргенде ұзартылады. Мұзшапқыштар қар мен мұздың үстінде жүргенде қолданылады. Мұзшапқыш сап пен үшкір және жалпақ ұштарынан тұрады. Арқан өткізу үшін бір-екі тесігі бар. Мұзшапқышты жоғалтып алмауға арналған бүлдіргесі бар. Мұздықта сақтандыру үшін кошки, мұз ілгектері, мұзға бұрайтын ілгектер, якорлық ілгектер (айс-фифи) қолданылады. Мұз бен жартасқа өрмелеу үшін арқан, карабиндер, жумар, тас ілгектері, сегіздік сияқты саймандар қолданылады. Басты тастың құлауынан сақтау үшін мықты каска қолданылады. Байланыс жасау және дабыл соғу үшін ракетница болуы керек.
Жөндеу саймандары:
1. Сумка
2. Жеңіл пассатижи (тістеуік)
3. Әртүрлі жұмсақ сым
4. Қаңылтыр, шегелер, былғары, брезент
5. Қайрақ, үш қырлы егеу
6. Надфиль, біз, лента, скоч, кендір жіп, қайшы, отвертка
7. БФ желімі немесе әмбебап желім, киперлік лента, капрон жібі
8. Инелер, бірнеше түсті жіп, түймелер
9. Тігін материал салатын қорапша
10. Түйреуіштер, рәзіңке, қысқыш
Су туризмі. Бәтіңкенің орнына - кроссовки, тапочки, рәзеңкеленген матадан жасалған етік-шалбар. Сонымен қатар, міндетті түрде, құтқару жилеті, құтқарушы гидрокостюм. Соңғы жылдары қорғау-құтқару костюмы (ЗСК) және шлем (каска) қолданылады.
Су туризміне арналған шағын кемелер: байдарка, катамаран, үрмелі қайықтар, сал.
Байдарка - жеңіл, жіңішке, ескек тұтқасы (уключина) жоқ қайық, толқыны үлкен емес өзендер мен көлдерде жүзуге арналған. Бір (каяк), екі, үш орынды байдаркалар болады. Ескекшілер алға қарап екі қалақты ескекпен қайықтың екі жағынан кезекпен жұмыс істейді. Байдаркалар тегіс немесе құрылатын байдарка болады. Құрылатын байдарка қаңқалы, қаңқалы-үрмелі, үрмелі болады.
Қаңқалы байдарка (каркасная) 3 дәрежеге дейінгі су саяхаттарында жиі қолданылады, мысалы, 1-, 2-, 3 орынды Таймень.[7]
Ең қолайлы байдарка - Э.Космачевтің КНБ-81 қаңқалы-үрмелі байдаркасы. Б. ұзындығы 450см, ені 75см, биіктігі 30см, салмағы 12кг. Толық жүк көтеру қабілеті 500кг, пайдалы - 220кг.
Су слаломы үшін каноэ қолданылады. Каноэ тегіс (ағаш діңі немесе фанера, пластмассадан жасалған), құрастырылған каноэ (қаңқасын рәзеңкеленген матамен орайды) және үрмелі болады.
Катамаран (бірге байланған бөренелер деген тамил сөзінен) - үстінгі жағында қосылған екі параллелді корпустан тұратын кеме. Су туризмінде үрмелі катамарандар қолданылады. Әрбір корпусы - үрмелі гондола, бір-бірімен қатты қаңқамен байланған. Экипаж 2-4 адамнан тұрады, каноэ сияқты, ескекшілер бір қалақты ескектермен жұмыс істейді. Ең жиі кездесетін мөлшерлері: екі кісілік каноэ - ұзындығы 3,1-3,3м, ені 1,5-1,6м, қалтқының ең үлкен диаметрі 45-48см, көлемі 730-770л.
Сал (плот) - бір-бірімен қосылған бірнеше бөренеден, бөшкеден, үрмелі баллоннан, т.с.с. тұратын жүзетін платформа. Әдетте ағыс бағытымен жүзеді. Ағысқа қарсы немесе қиғаш жүзу керек болса, ескек немесе түбіне тірелетін ұзын таяқтар қолданылады. Сал құрамы: став (корпус) алдыңғы және артқы подгребица мен 2 гребень - салды ағыста жылжыту үшін. Қазіргі кезде қаңқалы үрмелі салдар қолданылады. Сал мен катамаран буданы - честер. Оның құрамына алды мен артында ағысқа көлденең орналасқан 2-4 гондола бар. Честер өлшемдері: 4,5х2,2м, гондоланың диаметрі 0,8, ұзындығы 3,2м, кеме мөлшерлері 5х3,2м. Құрастыруы оңай, жарты күн ішінде дайын болады. [8]
Ескек, лақтыру ілмегі. Лақтыру ілмегі (бросательный конец) жағалаудан сақтандыру жасауға арналған құрал. Ұзындығы 25-30м, диаметрі 6-8мм капрон репшнуры. Алыстан көрінетін бояумен боялған қапта жатады. Қаптың түбінде диаметрі 10-12см, қалыңдығы 5см пенопласт шайбасы бекітіледі.
Шаңғышы. Саяхат үшін ені 10 см дейін шаңғы қолданылады. Ұзындығын анықтау үшін адамның бойына (см) оның салмағының жартысын (кг) қосу керек. Бәтіңкесі 2 размер үлкен болу керек. Аяқ киімнің ішіне қар кіріп кетпеу үшін арнайы шұлыққа ұқсайтын бахилы (фонарики) қолданылады, ұзындығы 40 см. Міндетті түрде бірнеше жылы киім болу керек. От жағатын саймандар: примустар, газ немесе бензин, желден қорғайтын және жандырғы жылуын сақтайтын шыны талшығы бар мата (стеклоткань) болу керек.
Коммерциялық қиын емес треккинг (10 клиент, 20 қызметкер) болса, екі 8 литрлік, 3 бес литрлік кастрюля жетеді.[9]
Осындай топтың сақтандыру құралдары: 40 метрлі екі негізгі (10-12 мм) арқан, 10м репшнур [жіңішке (8 мм) арқан], 2 мұзшапқыш, 2 мұзға бұрайтын ілгек, 3-4 карабин, ракетница. Фонарь, батарейкалар, 10-12 стеарин шырағы, жөндеу саймандары, безмен (таразы), сағат.
Құрал-жабдықтарды дайындау жоспары:
1) тізім жасау;
2) тізім бойынша таңдау, алу, жорық жағдайына жақын жағдайда тексеру;
3) түзеу, жөндеу, жаңадан жасау немесе қосымша айла жасау.
Құрал-жабдықтардың күйі, пайдалану мерзімі күту мен сақтауға байланысты. Аяқ киімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Белсенді туризмнің техникасы мен тактикасы
2. Зеренді өлкесі - туризмнің жетекші аймағы
2.1.Зеренді өлкесіндегі оқу - танымдық тәжірибе
2.2. Зеренді мотелінің бизнес жоспары
3.Болашақтағы кемелденген туризм орталығы - Астана қаласындағы туристік маршрут
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның деректері бойынша, ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен.Туризм - бұл тек қана саяхат жасау немесе демалыс емес, экономиканың басты саласы. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға алары - осы туризм. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм экономика салаларынан ерекшелегі мұнда басқа сыртқы сауда салаларындағыдай өнімді емес, әсерді экспорттайды. Туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді. Осыған орай Елбасы ел экономикасын арттырудағы басым бағыттардың бірі туризмнің дамуына айрықша мән беріп келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздік алуымен еліміздегі туризм индустриясының келешегін анықтап алды. Қазіргі таңда республика шетел туристерін тарту үшін күш салуда. Туризмнің дамуы, әсіресе әлемдік туризмнің дамуы, валюта түсімінің артуына, бюджеттің толығуына, жұмыссыздықтың азаюына, жұмыс орны нарығының кеңеюіне, ұлт табысының және өмір деңгейіне көтерілуіне, қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының гүлденуіне, тұрақты дамуына мүмкіндік берген болар еді. Қазақстан бірегей табиғат ресурстары мен көшпелі халықтың төл мәдениетін бойына сіңіре отырып, халықаралық және аймақтық нарықтағы туризмнің дамуына әсерін тигізетін әлеуеттерге ие. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында туризм қарқынды даму үстінде. Туризмнің барлық түрі белсенді дамуда. Сонымен қатар, қонақ үй шаруашылығының саны жағынан да, сапа жағынан да қатар өсіп жатқандығын айтып кету керек. Жыл сайын туристік фирмалардың және туризм саласында қызмет жасайтын адамдардың саны артуда. Мемлекет тарапынан да көп қолдаулар да табылып жатыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "ҚР туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы" жарлығын бекіткен болатын. Және де өзінің Қазақстан халқына жолдауында туризм саласын дамытуды басты назарға ұстады. Осыған орай білім гранттарының санын көбейтіп, туризм саласы бойынша жетілдірілген, білікті мамандардың санын арттыруды көздеді. Бұл шаралардың барлығының басты көздеп отырғаны - сыртқы және ішкі туризм көлемін арттыра отырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, ұлттық өнімнің тұрақты өсуі нәтижесінде тұрақтанған туризм индустриясын құру.
Жұмыстың мақсаты: Туризмнің белсенді түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздері пәнінен оқу жылында алынған теориялық және практикалық білімдерін баянды ету.
Жұмыстың міндеті: күрделі жер бедеріндегі қозғалыстың тактикасы мен техникасының практикалық дағдыларын меңгеру; бивактарды, түнеу орындарын ұйымдастыру;туристік құрал-жабдықтармен жұмыс;саяхат аймағымен танысу.
Аталған мемлекеттік білім гранттардың иегерлері, біз - Еуразия ұлттық университетінің студенттері, туристік тәжірибеден өткен болатынбыз. Тәжірибе бағдарламасы 5 күнге созылған болатын. Алғашқы кезең - Зеренді ауданындағы туристік тәжірибе болса, екінші кезең - Астана қаласына жасалған туристік маршрут болатын болатын. Бұл туристік тәжірибеде 1-курс бойы алған теориялық білімдерімізді тәжірибе жүзінде қолданып, оның мәндерін толығырақ ұққандаймыз.
БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ТЕХНИКАСЫ МЕН ТАКТИКАСЫ
Қазіргі таңда туризм-әлемдік экономиканың жетекші саласы болуымен қатар,адамдардың салауатты өмір сүруінің пәрменді құралы ретінде танылып отыр.Мемлекетіміздің 2030 жылдарға арналған стратегиалық бағдарламасында туризмнің қоғам мен адам игілігі үшін атқаратын іс-әрекеттері айқындалып,оны жандандыру мен дамыту мәселелері жан-жақты қарастырылған.Туризм-адамдардың мақсат-тілектері мен мұқтаждықтарына сәйкес бос уақытын тиімді пайдалану үшін жан-жақты қызмет көрсету формасы.Туристік қызмет- туристік шаралар мен іс-әрекеттердің жиынтығы.
Олай болса туризмнің негізгі жұмыс істеу формаларының бірі - ол белсенді туризм. Енді сол белсенді туризмге кеңінен тоқталсақ.
Белсенді туризм - көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Белсенді туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Белсенді туризм және табиғатта демалу - табиғатқа жақын белсенді туризмнің түрі - қазіргі уақытта танымал экологиялық туризмімен ортақ жақтары бар. Себебі, жайлылықтан бас тартады және табиғатта көлікті қолданудан. Белсенді туризм бұл шаңғы, ат, велосипедті пайдалану арқылы пайда болған туризм түрі болып табылады. Жалпы алғанда белсенді туризмнің екі негізгі түрі бар: активті дәне пассивті белсенді туризм. Бұлай болып бөлінуі саяхаттау және демалу барысында қолданылатын құралдардың түріне, олардың болу-болмауына байланысты болып келеді.
Қарапайым туризм түрі: экскурсиялық туризмімен, қонақүй туризмімен және т.б. туризм түрлерімен қатар, ерекше танымал болып келе жатқан - белсенді туризм болып табылады. Көптеген адамдар ауасы тар қаладан шығуға көптеген күш жұмсайды және кішкене уақытқа ғана табиғи табиғаттың сұлулығына және ғажайыптылығына ауысқысы келеді. Және белсенді туризм, қазіргі уақытта қарқынды дамып келе жатқан, осы амалды орындауға дайын болып саналады (Сурет 1.).
Тіпті ең қарапайым туристік маршруттардың өзінде қауіптер болады. Бірақ, барлық қауіптерден егер уақытылы көріп және бағалайтын болса, оларды жоюға болады. Әдетте, апаттар топтың жолында қандай да бір қауіптердің соғанға дейін болмағандықтан болмайды. Олар туристердің апатты жағдайларда өздерін дұрыс ұстай алмауларынан болады. Керісінше, қандай жағдай болмасын, табиғат қандай кедергілер туғызбасын, өзін дұрыс ұстаған туристік ұжым көптеген жағдайда қауіптермен қиын күресте жеңімпаз болып шығады.Сол үшін де белсенді туризнің техникасы мен тактикасын білген жөн.
Сурет 1. Белсенді туризмнің түрлері
Туризмнің техникасы - көп қырлы ұғым . Нақты туристік жорық желісінде туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған жабдықтарды пайдалану іскерлігі мен табиғи кедергілерді жеңу әдістерінің жиынтығы - туризмнің техникасы деп аталады. Жорық түріне байланысты туристерге әртүрлі кедергілерді жеңуге тура келеді, ал ол үшін:
а) жорық желілерінің табиғи кедергілерінің сипатын білу;
б) жорықтың арнайы түріне арналған кедергілерді жеңу дағдылары мен білімін қалыптастыру;
в) жолда қауіпсіздікті қамтамасыз етуде лайықты жабдықтарды таңдап алып, оларды қолдана білу қажет; [1]
Сонымен қатар рекреациялық (сауықтыру, көңіл көтеру, танымдық) туризмге мінездемелі мақсаттар: жарыстар мен жорық сапар желілеріндегі қарапайым табиғи кедергілерді жеңу, далалық лагерь ұйымының және туристер тобының қоректенуін ұйымдастыру; жергілікті жерді қатесіз бағдарлау. Спорттық туризмге қатысты мінездемелер: әртүрлі қиындық категорияларын жеңу (оның ішінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету), қоршаған ортаның әртүрлі шарттарында туристердің өмірін қамсыздандыру. Тап осы мақсаттардың шешілуі туристік шараларға қатысушылардан туристік техниканың арнайы көлемін білуді талап етеді. Басқа сапалардың арасында әртүрлі туристік техника дәрежесін білу туристердің профессионалдық дәрежесін білдіреді. Туризмнің техникасы әртүрлі және онымен танысуды оның классификациясынан (таптастырылуынан) бастау керек. Классификация, әдетте, зерттеліп жатқан заттың бөлімі туралы білімдерді, бұл жағдайда - туризм техникасы туралы білімді, жүйелеуге көмектеседі.
Туризмнің техникасын классификациялау. Біздің пікірімізше ең мәнді туризм техникасының үш негізін анықтайық. Біріншіден, туристік техника қолданатын мақсат. Әрине, туристік жорықтар мен жарыс дистанцияларында қолданылатын құралдар мен әдістер шешілуші мақсаттарға көңіл бөлуімен ерекше. Мысалы, жорық желілерін бағдарлауда қолданылатын техникалық әдістер мен құралдар тау өзенінен өтуде қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары мен әдістерінен ерекше. Бірінші жағдайда, туристер аспан шырақтары арқылы бағдарлау, карта арқылы қозғалу әдістерін және т.б. қолданады. Жергілікті жерді бағдарлау үшін топографиялық карта, компас, глобалды позициялау жүйесі GPS қызмет етеді. Екінші жағдайда туристерді тау жарларында сақтандыру әдісі ретінде өзін-өзі сақтандыру қолданылады. Сақтандыру құралдары ретінде негізгі арқан, дара сақтандыру жүйесі, карабин және басқалар қолданылады. Сонымен туризм техникасын келесі түрлерге топтастыруға болады:
табиғи кедергілер арқылы қозғалу техникасы (табиғи кедергілерді жеңу техникасы);
сақтандыру техникасы;
бивуак жұмыстары техникасы;
жерді бағдарлау техникасы;
іздеу-құтқару техникасы.[2]
Туризм техникасы жорықтар түрлеріне байланысты ерекше.Мысал ретінде су және шаңғы жорықтарын алайық. Су жорықтары мен шаңғы жорықтары техникасы әртүрлі (техникалық әдістері мен қозғалыс құралдары да әртүрлі). Жергілікті жерді бағдарлау құралдары мен әдістерінің ұқсастығымен қатар, су және шаңғы жорықтарында бағдарлау техникасы да өзіндік ерекшеліктерге ие. Су жорықтарында бағдарлау шеңбері жағалаулар (кемеден көрінетін) аймағымен шектеледі. Қозғалыстың жалпы сызығы (өзен) айқын және бірінші жоспарға өзенде тұрған әрбір кезең, табиғи кедергілердің орналасуы (табалдырықтар, қайраңдар және басқалар), табиғи кедергілерді нәтижелі жеңу жолы шығады.Осыған байланысты су жорығында бағдарлау техникасының негізі - өзен ағысында картамен және өзенен көрінетін бағдарлар көмегімен қозғалыс болып табылады. Кәдімгі топографиялық картадан басқа туристер бағдар құралы ретінде арнайы құрал - лоцияны қолданады. Лоция - еркшеліктері (өзен жағаларының күрделі ағыс бөлігінің сипаттамасы, өзенде бағдарлау, өзен арнасындағы кедергілер мен оларды жеңу тәсілдері) толық суреттелген арнайы өзенде еспелі қайықпен жүзуге арналған басшылық. Шаңғы туризмінде, керісінше, жорық желісінің сызығы көп жағдайларда белгісіз. Туристер жорық желісімен нақты қозғалыс бағдарын қамтамасыз ету үшін бағдарлау құралдары мен әдістерінің барлық жинағын қолданады. Арнайы жорық түрлері үшін қалған техника әдістері ерекше. Сонымен, екіншіден, жорық түрлеріне негізделіп біз туризм техникасын келесі топтарға бөле аламыз:
жаяу жорықтар техникасы;
шаңғы жорықтары техникасы;
су жорықтары техникасы;
веложорықтар техникасы және тағы басқалар.
Үшіншіден, кез-келген турим техникасын субъектілер (туристер) саны негізінде екі түрге бөліп қарастыра аламыз:
дара техника
топтық техника.
Туризмнің тәсілі (тактикасы). Спортта тәсілді спорттық күрестерді басқару өнері сияқты бағалайды. Туризмде де тәсілді жорықтар мен жарыстар өткізу өнері деп айтсақ болады. Бірақ біз туризм тәсіліне хабарлы анықтама береміз. Жорық желісін өту кезінде қажетті құралдар мен іс-шаралар жиынтығын белсенді туристік жорықтарда қолдану тәсіл ұғымына байланысты. Басқа авторлар тәсілді көздеген мақсатқа күштің, құралдардың, уақыттың ең аз шығынымен және қажетті қауіпсіздік дәрежесімен жетуді қамтамасыз ететін әрекеттер мен шаралардың жиынтығы ретінде қарастырады. Тәсіл жорықтың жоспар-кестесін өңдеуден, оны орындаудың нақтылы жағдайларының толық есебінен, яғни қозғалыс сызығы мен сәйкес әдістерден, жорық желісінің бөлек аудандарынан қажетті қауіпсіздік дәрежесімен өтуден тұрады. Ең аз материалдық, физикалық және психикалық шығындармен жорық мақсатына жетіп, жарыс шарттарын қалай орындауға болады? Бұл шешімі бөлек-бөлек тәсілдік мақсаттардың қатарын шешетін туризм тәсілінің негізгі сұрағы. Арнайы әдебиеттерде тәсіл ұғымын туризмнің техникасы ұғымымен байланыстырып, техникалық-тәсілдік шарттарды шешу туралы әңгімені жиі қозғайды. Шынымен, туристік тәсілдер туристердің нақты мақсаттарды шешуге арналған техникалық құралдар мен әдістер жиынтығын таңдауы барысында іске асады. Осыған сәйкес, игерілген техникалық құралдар мен әдістер көп болса, тәсілдік шешімдер үшін де мүмкіндік көп. Және керісінше, егер турист осы мақсатты шешуге арналған әдістердің біріне ие болса, тәсіл туралы айтудың керегі жоқ. Туристік техника классификациясына сәйкес біз туризм тәсілін де классификациялай (таптастыра) аламыз:
сақтандыру тәсілі;
табиғи кедергілерді жеңу тәсілі;
бивуак жұмыстарын ұйымдастыру тәсілі және тағы басқалар.
Бірақ, тәсіл ұғымы нақты шарттарды шешуге және оны таптастыруға арналған техниканың үйлесімі ретінде өте тар келіп, туризмнің тәсіліне нақтылы мағына бермейді. Шынында, тәсіл ұғымын жорықтар мен жарыстарды ұйымдастыру мен өткізудің барлық аспектілеріне қолданудың керегі жоқ. Дайындық кезеңі туристік шараның мақсатына жетуі үшін маңызды емес пе? Мысалы, ауданда орналасқандардың ішінен басты рекреациялық және танымдық объектілерді анықтау; жорық желісін өңдеу, жорықтың танымдық мақсатын жақсы орындап, таңдалған рекреациялық объектілерде демалу - осының барлығы шипалы жорықты іске асыруға арналған тәсілдік мақсаттар. Біз туризмнің тәсілін тәсілдік шешімдер қабылдау кезеңіне негіздей отырып, бөле аламыз.
Туристік жорықтың тәсілі бөлінеді:
а) жорыққа дейінгі (жорыққа дайындық);
б) жорықтық (жорықты өкізу тәсілі).
Жорыққа дейінгі тәсілге жатады:
1) жорық желісін таңдау;
2) жорықтың кестелік-жоспарын құру;
3) азық-түлік пен құрал-жабдықтар тізімін құру;
4) физикалық және техникалық дайындығы, туристік тәжірибесі деңгейіне байланысты таңдалған жорық желісін табысты жеңе алатын туристер тобы мен топ басшысын іріктеп алу.
Жорықтық тәсілге жатады:
1) жорықтың жалпы жоспары мен бөлек аудандарды өту графигін толассыз түзету;
2) нақты рельефте, нақты жағдайда жол таңдау;
3) жорық желісінің әрбір ауданынан өтуде топ қозғалысы тәртібін таңдау мен жүзеге асыру.[3]
Жоғарыда айтылған классификациядан басқа, туризм тәсілі жеке және топтық тәсілдерді қарастырады. Жеке тәсіл жеке жағдайлар мен бүкілтуристік тапсырмалар: жеке жарақтарды таңдау, күндізгі асулардан өту жұмыстарын бөлу, кедергілерден өтуге әдіс таңдау, ұйқыға кететін уақытты бөлу және тағы басқаларды шешуге арналған тәсілдерден тұрады. Топтық тәсіл дайындық және жорық кезеңіндегі бүкілтоптық кедергілерді әсерлі шешуге бағытталады.
Жорықта барлық тәсілідік сұрақтар жыл және күн мезгіліне, рельефке, ауа-райына, физикалық ауырлыққа, құрал-жабдықтарға байланысты шешіледі.[4] Сонымен қатар, бір жағдайда уақыт факторы (мысалы, топтың тегіс жол бойында қозғалысы) шешуші болса, екінші жағдайда - рельеф қиындығы, ауа-райы, топтың күші мен жабдықтары шешуші болады. Жорық желісінен туристік топтардың белгілі бөлігінің түсуі, туристердің зақымдар алуы, соның ішінде ажалды нәтижелі, туристік топ басшыларының барлық әсер етуші факторларды есепке ала отырып үйлесімді тактикалық жоспар құра алмауынан болады. Сонымен қатар, туризм мамандарының дұрыс тәсілдік шешімдер қабылдай алмауы қаржылық және материалдық қаражаттардың артық шығынына алып келеді, және соңында туристік құрылымдар қызметінің коммерциялық нәтижесін қысқартады. Осыған орай, туристік құрылымдарды ұйымдастырушылардың техникалық-тәсілдік дайындық қажеттілігі туатыны айқын.
Техникалық-тәсілдік дайындық ретінде маманның өз бетімен жорық желілерін үйлесімді өңдеп, ұйымдастырып, барлық жорыққа қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету арқылы белсенді туристік жорықтарды өткізе алуы жатады. Туристік фирма арқылы белсенді туристік жорықтарды ұйымдастыратын туристік фирма менеджері мен жол нұсқаушы-гидтердің техникалық-тәсілдік дайындығын ажырата білу керек. Егер менеджерлер жорыққа дейінгі тәсілдерге ие болса, жол нұсқаушы-гидтер өзінің іскерлік кәсібінде жорықтық тәсілдерге арқа сүйеуі керек.
Жорықта тәсілдік тапсырмаларды шешімі динамикалық факторлардың жиынымен жиі шиеленіседі. Ең алдымен, оларға ауа-райының күрт өзгеруі, табиғи апаттар, апатқа ұшыраған басқа туристік топқа көмек көрсету, жорық мүшелерінің бірінің жарақат алуы немесе сырқаттануы,топтың жағымсыз күйі және т.б. жатады. Бірақ, туристік құрылымның менеджері туристерге жол нұсқаушы, гидтер және топ басшыларының таңдалып, дайындалуына жауапты екенін ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан ол белсенді туристік жорықтың жорыққа дейінгі және жорық үстіндегі тәсілдерін жетік меңгеруі тиісті.
Тамақтандыру қағидалары. Тамақтандырудың ғылыми негіздері. Физикалық жүктеме болғандағы энергия шығыны. Тағамдардың энергиялық құндылығы.Тамақ біріншіден адамға энергия береді, екіншіден,құрылыс (пластикалық) функциясын орындайды.Адамға қажетті негізгі тамақтандыру заттары: ақуыз, майлар, көмір-сулар, минералдық тұздар.
Ақуыз - ағзаның өте маңызды бөлігі, өмір негізі болып табылады. Ақуыз құрамында май мен көмір-суда кездеспейтін азот бар. Азықтағы ақуыз ағзаның үнемі бұзылып, жойылып тұратын ақуызын қайта құрады. Сонымен қатар, энергияны да береді (ақуыздың бір граммы 4,1 килокалория береді). Ақуыз заттар алмасуы мен қан толтыруды ынталандырады. Ең құнды ақуыз етте, сүтте, жұмыртқада, балықта болатын жануар ақуызы, бұршақта, фасольде, ірі бұршақта, кептірілген саңырау құлақта да бар.
Тәулік рационында салмақтың әрбір килограммына 1,3-1,5 г ақуыз келу керек, яғни адамның салмағы 70кг болса, тәулігіне 100г ақуыз тұтынуы қажет. Ауыр жұмыс істесе ақуыз минимумы 1кг салмаққа 2г ақуыз болу керек.
Майлар - жылу, энергия беретін зат. Майдың бір граммы 9,5 килокалория береді. Май адам ағзасында қор ретінде жиналады: дені сау, салмағы 70кг ер адамда 12кг май болады. Бұл қордың энергиясы бір айға жеткілікті.
Бір тәулікке 50-100г (600-900 калория) май қажетті. Одан көп болса май артық болады, адам семіріп кетеді.
Көмір-суларға дәнді дақылдардағы, картоптағы, көкөніс пен жеміс қабығындағы өсімдік крахмал, гликоген (жануарлардағы крахмал) жатады. Ең үлкен мөлшері - қантта. 1г 4,1 калория береді.
Көмір-судың үлкен жігі бауырда гликогенге айналып қор ретінде сақталады. Артық көмір-су майға айналады. Бір жегенде қант мөлшері 100 грамнан аспау керек.
Жорық кезінде гликоген қоры азаяды да адамның еңбек қабілеті төмендейді, сондықтан қосымша қант немесе глюкозаны қабылдау керек.Клетчатканы артық жесе, ол ауыр болады, тыныс тарылады, сондықтан қиын маршрутта клетчаткасы көп тағамдардың мөлшерін азайту керек.
Су мен минералды тұздар. Су адамның салмағының 70% құрады, судың маңызы өте үлкен. Су болмаса, өмір үрдістерінің барлығы үзіледі. Тамақсыз адам бір айдан көп өмір сүре алады, ал су болмаса, бір аптаға жете алмайды. Тамақ пен ішімдіктер арқылы адам тәулігіне 2,5 л су тұтынуы қажет. Сүт құрамында судың үлесі 87,2%, көкөністер мен жемістерде 90% дейін, етте75% дейін, нанда 47% дейін. [5]
Өмір әрекеті тұзсыз да жүре алмайды. Адам ағзасы Ca, Na, K, Mg, P, Fe, S, Mn, As, I тұздарын үнемі қажет етеді.Ас тұзы асқазан шырыныың құрамына кіретін тұзды қышқылын жасау үшін керек. Оның жетіспеулігі жүрек-тамыр жүйесінің, бүйрек, басқа органдардың жұмысын бұзады. Ас тұздың тәулік қажеттілігі 12-15г, ауыр жұмыс істеп қатты терлегенде одан да көп.
Са тұздары сүйек клеткалары мен қан құрамына кіреді. Сүт тағамдарындағы кальций тұздары жақсы сіңеді. Тәулікте кальций қажеттілігі 0,8г.
Жүрек пен сүйек жүйесіне магний тұздары қажет. Олар қара бидай нанда, ірімшікте, фасоль, бадамда (миндаль) көп. Фосфор ағзаның жүйкелік және бұлшық еттік әрекетіне қажет. Тәулігіне 1,5г қажет.[6] Фосфор жұмыртқаның сарысында, сырда, бұршақта, жаңғақтарда, етте болады. Темір гемоглобин жасайтын қанның қызыл бөлшектерінің құрамына кіреді. Гемоглобин құрамындағы темірсіз газ алмасуы мүмкін емес.
Витаминдер тамақта жоқ болса, неше түрлі авитаминоз аурулары пайда болады.
А витамині ағзаның өсуіне, қан жасауына, тотықтыру процестеріне, көмір-су алмасуына, асқазан-ішек трактының жұмысына үлес қосады, ағзаның жұқпалы ауруларына қарсыласуын күшейтеді. А витамині жетіспесе соқыр тауық ауруы, терінің заттар алмасуының бұзылуы болады. А витамины сиырдың сары майында, балық майында, жұмыртқаның сарысында, қызғылт-сары немесе қызыл түсті көкөністер мен жемістерде (сәбіз, өрік, асқабақ, қызанақ, қызыл бұрыш) болады. А витаминінің тәулік нормасы 2-3мг. А витамины жоғары температураға төзімді, пісірген, қуырған кезде бұзылмайды.
Адамға қажетті энергия оның іс-әрекетіне байланысты. Физикалық жүктемесіз жұмысты орындайтын қызметкер немесе студентке 2500-3000ккалтәулік жеткілікті. Жорықтарда, олардың қиындығына байланысты, 3300-4000, тіпті 7000-8000ккал шейін жетеді.
Тау ауруы (түтек) болмау үшін тамақтанудың ролі жоғары. Консервіге көшу тау ауруын қоздырады. Биік тауларда адамның тәбеті ашылмайды, дәм де өзгереді. Ағза ащы, қышқыл тағамдарды, жас көкөністер мен жемістерді аңсайды.
Тамақтандыруды дұрыс ұйымдастыру үшін мынадай факторларды білу қажет:
1) саяхатшылардың жынысын, жас мөлшерін, ұлтын, тұратын жерін, мамандығын;
2) ас арасындағы күнделікті маршруттың техникалық сипаттамасын;
3) маршрут кесінділеріндегі физикалық, техникалық, психологиялық жүктемелерді;
4) маршруттың дәл графигін.
Тамақ таңдау критерийлері:
1) құрамы бойынша ғылым дәлелдеген және маршрутқа, су-тұз режиміне сәйкес болуы;
2) салмағын азайту: шыны ыдысқа салмау, металл ыдыстарына салынған азық-түлік мөлшерін мүмкіндікше азайту, пластик ыдыстарын қолдану, азық-түліктің кейбір түрлерін кептіру (сублимация);
3) пісіру, дайындау уақыты ұзақ болмау керек, сонда отын үнемделеді;
4) туристердің ұлттық салттарына сәйкес тамақты таңдау.
Тау туризмінде тамақтандыруды дұрыс ұйымдастыру үшін маршрутты үш негізгі кезеңіне бөледі: 1-ші кезең - биік тауға қары жоқ жазықпен жақындау; 2-ші - биік тауда техника жағынан қиын емес жерлерде жүру; 3-ші - биік тауда қиын жерлерде жүру.
В.Н.Вуколовтың кітабында 190-192 беттерде ас мәзірінің үлгісі көрсетілген. Маршрут қиындаған сайын энергиялық құны өседі: 1 кезеңде 2850-3150 ккал, 2 кезеңде 3400-4100 ккал, 3 кезеңде 4600-5600 ккал.
Әдетте көже 200-300 ккал, жарма сүт көже немесе ет көжелер - 400 және одан көп, екінші тағам гарнирімен - 500-600 ккал, балық тағамдары - 500, май қосылған көкөніс тағамдары - 200-400, май немесе сүт қосылған ботқа - 350-400, компот, кисель, желе, сүт қосылған кофе - 100-150 ккал.
Дайындықтың келесі маңызды кезеңі - режим құрастыру.
Тамақтану режимы дегеніміз жақсылап реттелген ас жасайтын уақыт, олардың саны және олардың арасындағы уақыт. Мысал: таңғы ас - 7-4.40; түскі дәм алу (пикник, ланч) - 12-13, түстен кейінгі дәм алу (полдник) - 16-16.30; кешкі тамақ - 19-20. Бірақ әдетте үш рет қана тамақтанады.
Су-тұз режимы - физикалық жүктемеге, климат жағдайына, адам ағзасының күйіне байланысты, адам ішетін сұйық заттардың мөлшерін, ішетін уақытын, жиілігін, химиялық құрамын реттейтін режим. Қарапайым жағдайларда су қажеттілігі 2,5 л. Биік тауда су тері, өкпе арқылы кетеді, ағза кептірілген сияқты болады. 3-5 л су керек болады. Ыстық, шөл жерде жүрсе, 10 л болуы мүмкін.
Жорық кезінде тек таңғы, түскі, кешкі тамақ кезінде ғана шөлді әбден қандыруға болады. Жүрген кезде ішуге болмайды, аялдама жасаған кезде ауызды шаюмен шектелу қажет.
Туристік құрал-жабдықтарға туристік саяхаттарда қажет болатын киім, аяқ киім, бивак құралдары, қозғалыс, сақтандыру тасымалдау құралдары жатады.
Құрал-жабдықтар жеке және топтық құрал-жабдықтарға бөлінеді. Құрал-жабдықтарға қойылатын талаптар: минималды салмақ пен көлемі, сенімділік, пайдалану мен жөндеуге оңай болуы, гигиена, қауіпсіздік, эстетика, атмосфера әсеріне, тозуына, коррозияға шыдамды, бір-біріне үйлесімді болуы қажет.
Палаткалардың талай түрлері болады: 1, 2, 3, одан да көп орындық; жеңіл каркас арқылы құрылатын, бір-екі таяқпен орнастырылаты, және т.б. Палаткаларға қойылатын талаптар мынадай: олар жеңіл және жинауға оңай болуы қажет, су өткізбейтін (ол жөнінде этикеткасында қанша мм жауын-шашын шыдайтыны жазылады, мысалы, 500 мм, 2000 мм т.с.с.), мықты, тынысты тарылтпайтын және көп орын алмайтын болғаны дұрыс. Пайдаланған кейін палатканы тазартып, жақсылап кептіріп дұрыс жинақтау керек. Егер кеппеген күйінде жинап қойса, палатка шіріп кетеді. Орнатқан кезде қазықтар қолданылады: олар жеңіл материалдан жасалынуы керек. Палатканы құмда орнатса, қазықтары ұзын болуы керек. Егер қазық жерге қадалмаса, палатканың шеттерін жіп өткізіп таспен бекітеді. Сондықтан әрқашан бір бума жіңішке жіп пен пышақ алып жүру керек. Кейде су өтіп кетпеу үшін үстіне жабатын полиэтилен қолданылады.
Сонымен қатар, топтық құрал-жабдықтарға әртүрлі ас пісіретін саймандар кіреді: жандырғы, газ немесе бензин, таған, үлкен ыдыстар, ожау, кәкпір, пышақ, тақтай, үгіткіш, ыдыс жуатын құралдар, күрек, ара, балта, жөндеу саймандары, дәрі қобдишасы және т.б. Кейбір жағдайда, әсіресе коммерциялық турларда, көшпелі әжетхана да болуы мүмкін.
Ұйқы қаптары (спальные мешки) жеңіл және жылы материалдан жасалады: синтепон, құстың мамығы (ең жылысы). Кейде екі-үш қапты біріктіріп бірге ұйықтауға болады. Қаптың ішіне тазалық сақтау үшін ақжайма салып қоюға болады. Қапты мүмкіндікше суламай сақтау керек.
Рюкзактар жүк тасуға ыңғайлы болуы керек. Жақсы рюкзак болса салмақ ортасы төмен орналасады, ауыртпалық иыққа емес, арқа мен белге түседі. Жүрген кезде рюкзакты түзеп жүру мүмкіндігі болуы қажет. Жүкті рюкзакқа дұрыстап арту керек: еш нәрсе арқаға батпау керек, ауыр жүк түбінде, жеңілдері және жолда керек болатындары үстінде орнатылады. Рюкзакқа жүк артқанда заттарды нығыздап салу керек; еш нәрсе салбырлап, сылдырлап, шайқалып тұрмау керек, рюкзак қозғалыс кезінде былқ етпегені дұрыс.
Аяқ киім жорық қиындығына, жыл мезгіліне, ауа райы жағдайына сәйкес болуы керек. Қалың шұлық сиятындай, үлкенірек аяқ киім алған жөн. Аяқ киім мықты, материалы мүмкіндікше гортекс, табаны тайғанамау үшін жақсы протекторы болса дұрыс. Қатты аяз болса арнайы екі қабатты сырты пластик бәтіңке кию керек (мысалы, кофла), ұйқы қабына аяқ киім шешпей жата береді. Аяқ киімді кептіргенде ұлтарағын суырып алып бөлек кептіру керек, ішіне қағаз тығып кептіреді. Ешқашан оттың жанында кептіруге болмайды: аяқ киім бүрісіп қатып кетеді де ертеңіне аяқ қажалады. Шұлықты да оттың жанында кептіруге болмайды: синтетикалық жіптер балқып қатып қалады да аяқты қажап жаралайды.
Киім климат жағдайына сәйкес болуы керек. Міндетті түрде бірнеше іш киім, бірнеше жеңіл және қалың шұлық, қолғап, күн өткізбейтін бас киім, жылы бас киім, қара көзілдірік, екі-үш көйлек (футболка), желден қорғайтын күртке, жылы (құс мамық) куртка, түрлі шалбар мен шорты, плавки, т.б. болуы керек.
Арнайы құралдарға түрлі сақтандыру және спорт түрлеріне байланысты құралдар жатады. Альпеншток - жүрген кезде сүйенетін және жолды қарастыратын таяқ. Альпеншток жиналған кезде қысқа болады, ал жүргенде ұзартылады. Мұзшапқыштар қар мен мұздың үстінде жүргенде қолданылады. Мұзшапқыш сап пен үшкір және жалпақ ұштарынан тұрады. Арқан өткізу үшін бір-екі тесігі бар. Мұзшапқышты жоғалтып алмауға арналған бүлдіргесі бар. Мұздықта сақтандыру үшін кошки, мұз ілгектері, мұзға бұрайтын ілгектер, якорлық ілгектер (айс-фифи) қолданылады. Мұз бен жартасқа өрмелеу үшін арқан, карабиндер, жумар, тас ілгектері, сегіздік сияқты саймандар қолданылады. Басты тастың құлауынан сақтау үшін мықты каска қолданылады. Байланыс жасау және дабыл соғу үшін ракетница болуы керек.
Жөндеу саймандары:
1. Сумка
2. Жеңіл пассатижи (тістеуік)
3. Әртүрлі жұмсақ сым
4. Қаңылтыр, шегелер, былғары, брезент
5. Қайрақ, үш қырлы егеу
6. Надфиль, біз, лента, скоч, кендір жіп, қайшы, отвертка
7. БФ желімі немесе әмбебап желім, киперлік лента, капрон жібі
8. Инелер, бірнеше түсті жіп, түймелер
9. Тігін материал салатын қорапша
10. Түйреуіштер, рәзіңке, қысқыш
Су туризмі. Бәтіңкенің орнына - кроссовки, тапочки, рәзеңкеленген матадан жасалған етік-шалбар. Сонымен қатар, міндетті түрде, құтқару жилеті, құтқарушы гидрокостюм. Соңғы жылдары қорғау-құтқару костюмы (ЗСК) және шлем (каска) қолданылады.
Су туризміне арналған шағын кемелер: байдарка, катамаран, үрмелі қайықтар, сал.
Байдарка - жеңіл, жіңішке, ескек тұтқасы (уключина) жоқ қайық, толқыны үлкен емес өзендер мен көлдерде жүзуге арналған. Бір (каяк), екі, үш орынды байдаркалар болады. Ескекшілер алға қарап екі қалақты ескекпен қайықтың екі жағынан кезекпен жұмыс істейді. Байдаркалар тегіс немесе құрылатын байдарка болады. Құрылатын байдарка қаңқалы, қаңқалы-үрмелі, үрмелі болады.
Қаңқалы байдарка (каркасная) 3 дәрежеге дейінгі су саяхаттарында жиі қолданылады, мысалы, 1-, 2-, 3 орынды Таймень.[7]
Ең қолайлы байдарка - Э.Космачевтің КНБ-81 қаңқалы-үрмелі байдаркасы. Б. ұзындығы 450см, ені 75см, биіктігі 30см, салмағы 12кг. Толық жүк көтеру қабілеті 500кг, пайдалы - 220кг.
Су слаломы үшін каноэ қолданылады. Каноэ тегіс (ағаш діңі немесе фанера, пластмассадан жасалған), құрастырылған каноэ (қаңқасын рәзеңкеленген матамен орайды) және үрмелі болады.
Катамаран (бірге байланған бөренелер деген тамил сөзінен) - үстінгі жағында қосылған екі параллелді корпустан тұратын кеме. Су туризмінде үрмелі катамарандар қолданылады. Әрбір корпусы - үрмелі гондола, бір-бірімен қатты қаңқамен байланған. Экипаж 2-4 адамнан тұрады, каноэ сияқты, ескекшілер бір қалақты ескектермен жұмыс істейді. Ең жиі кездесетін мөлшерлері: екі кісілік каноэ - ұзындығы 3,1-3,3м, ені 1,5-1,6м, қалтқының ең үлкен диаметрі 45-48см, көлемі 730-770л.
Сал (плот) - бір-бірімен қосылған бірнеше бөренеден, бөшкеден, үрмелі баллоннан, т.с.с. тұратын жүзетін платформа. Әдетте ағыс бағытымен жүзеді. Ағысқа қарсы немесе қиғаш жүзу керек болса, ескек немесе түбіне тірелетін ұзын таяқтар қолданылады. Сал құрамы: став (корпус) алдыңғы және артқы подгребица мен 2 гребень - салды ағыста жылжыту үшін. Қазіргі кезде қаңқалы үрмелі салдар қолданылады. Сал мен катамаран буданы - честер. Оның құрамына алды мен артында ағысқа көлденең орналасқан 2-4 гондола бар. Честер өлшемдері: 4,5х2,2м, гондоланың диаметрі 0,8, ұзындығы 3,2м, кеме мөлшерлері 5х3,2м. Құрастыруы оңай, жарты күн ішінде дайын болады. [8]
Ескек, лақтыру ілмегі. Лақтыру ілмегі (бросательный конец) жағалаудан сақтандыру жасауға арналған құрал. Ұзындығы 25-30м, диаметрі 6-8мм капрон репшнуры. Алыстан көрінетін бояумен боялған қапта жатады. Қаптың түбінде диаметрі 10-12см, қалыңдығы 5см пенопласт шайбасы бекітіледі.
Шаңғышы. Саяхат үшін ені 10 см дейін шаңғы қолданылады. Ұзындығын анықтау үшін адамның бойына (см) оның салмағының жартысын (кг) қосу керек. Бәтіңкесі 2 размер үлкен болу керек. Аяқ киімнің ішіне қар кіріп кетпеу үшін арнайы шұлыққа ұқсайтын бахилы (фонарики) қолданылады, ұзындығы 40 см. Міндетті түрде бірнеше жылы киім болу керек. От жағатын саймандар: примустар, газ немесе бензин, желден қорғайтын және жандырғы жылуын сақтайтын шыны талшығы бар мата (стеклоткань) болу керек.
Коммерциялық қиын емес треккинг (10 клиент, 20 қызметкер) болса, екі 8 литрлік, 3 бес литрлік кастрюля жетеді.[9]
Осындай топтың сақтандыру құралдары: 40 метрлі екі негізгі (10-12 мм) арқан, 10м репшнур [жіңішке (8 мм) арқан], 2 мұзшапқыш, 2 мұзға бұрайтын ілгек, 3-4 карабин, ракетница. Фонарь, батарейкалар, 10-12 стеарин шырағы, жөндеу саймандары, безмен (таразы), сағат.
Құрал-жабдықтарды дайындау жоспары:
1) тізім жасау;
2) тізім бойынша таңдау, алу, жорық жағдайына жақын жағдайда тексеру;
3) түзеу, жөндеу, жаңадан жасау немесе қосымша айла жасау.
Құрал-жабдықтардың күйі, пайдалану мерзімі күту мен сақтауға байланысты. Аяқ киімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz