Қазақстан Республикасындағы бюджет саясаты және оның қызметтері
КІРІСПЕ 3
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы 6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері 11
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері 15
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі жағдайы
18
2.2 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет кірістері және оның құрылымы
22
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет шығыстары және оның құрылымы
2.4 2013. 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет және үкіметтің саясаты
25
29
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық бақылауды дамыту жолдары
32
3.2 Бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң қалыптасуындағы мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру жолдары
34
3.3 Бюджет саясатын жетілдіру жолдары 37
ҚОРЫТЫНДЫ 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы 6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері 11
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері 15
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі жағдайы
18
2.2 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет кірістері және оның құрылымы
22
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет шығыстары және оның құрылымы
2.4 2013. 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет және үкіметтің саясаты
25
29
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық бақылауды дамыту жолдары
32
3.2 Бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң қалыптасуындағы мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру жолдары
34
3.3 Бюджет саясатын жетілдіру жолдары 37
ҚОРЫТЫНДЫ 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
Өкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуындағы алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға беретін аса маңызды механизмдердің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясында 2050 жылға дейін шешілуі қажет, маңызды міндеттердің қатарына біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жаңғырту жатқызылады. Сонымен қатар, Елбасы халыққа жолдауында «Біз бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз мүмкіндіктеріміз шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, «қиын-қыстау» күнге резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және қайтарымдылығы тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің өзі оларды ұстап тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін болса және ел азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл боларын есте сақтаған жөн.» - деп макроэкономикалық саясатты соның ішінде бюджет саясатын жаңғырту жолдарын айтып өткен болатын. .
Тақырыптың өзектілігі. Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету және де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау, сұрақтарын шешу бюджетке негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясында 2050 жылға дейін шешілуі қажет, маңызды міндеттердің қатарына біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жаңғырту жатқызылады. Сонымен қатар, Елбасы халыққа жолдауында «Біз бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз мүмкіндіктеріміз шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, «қиын-қыстау» күнге резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және қайтарымдылығы тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің өзі оларды ұстап тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін болса және ел азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл боларын есте сақтаған жөн.» - деп макроэкономикалық саясатты соның ішінде бюджет саясатын жаңғырту жолдарын айтып өткен болатын. .
Тақырыптың өзектілігі. Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету және де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау, сұрақтарын шешу бюджетке негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
1. "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2009 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
2. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. -Алматы, 2009.
3. Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.- 2007.
4. «Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік сыныптамасының кейбір мәселелері» туралы Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 1 сәуірдегі № 141 бұйрығы
5. Үкітаева А.С. «Біз мемлекеттік бюджетті толтыруға жауаптымыз» ІІ Қаржы-Қаражат, 2011-№2.
6. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. -Караганда: Санат, 2002, Том 2.
7. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының 2010 -2013 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы.
8. Утегенова Г. «Бюджетный контроль» ІІ Деловая неделя- 2010 2-ноября.
9. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.
10. Өтебаев Б.С. «Мемлекеттік Бюджет », Оқулық- Алматы:Экономика, 2006.
11. Мемлекеттік бюджет. Оқу құралы. Қарағанды, 2008 – 294 бет.
12. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. -2009. -№3.
13. ҚР «2013– 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңы.
14. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсан
(2012 жылғы 2 сәуірдегі түзетулер ескерілген)
15. Қаржы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Алматы 2007.
16. Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие -Алматы, 2004.
17. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2006.
18. Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.
19. Финансы/ Под ред Проф.Л.А.Дробозиной-М.ЮНИТИ, 2008.
2. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. -Алматы, 2009.
3. Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.- 2007.
4. «Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік сыныптамасының кейбір мәселелері» туралы Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 1 сәуірдегі № 141 бұйрығы
5. Үкітаева А.С. «Біз мемлекеттік бюджетті толтыруға жауаптымыз» ІІ Қаржы-Қаражат, 2011-№2.
6. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. -Караганда: Санат, 2002, Том 2.
7. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының 2010 -2013 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы.
8. Утегенова Г. «Бюджетный контроль» ІІ Деловая неделя- 2010 2-ноября.
9. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.
10. Өтебаев Б.С. «Мемлекеттік Бюджет », Оқулық- Алматы:Экономика, 2006.
11. Мемлекеттік бюджет. Оқу құралы. Қарағанды, 2008 – 294 бет.
12. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. -2009. -№3.
13. ҚР «2013– 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы Заңы.
14. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсан
(2012 жылғы 2 сәуірдегі түзетулер ескерілген)
15. Қаржы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Алматы 2007.
16. Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие -Алматы, 2004.
17. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2006.
18. Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.
19. Финансы/ Под ред Проф.Л.А.Дробозиной-М.ЮНИТИ, 2008.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы 6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері 11
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері 15
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі
жағдайы 18
2.2 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет кірістері және оның құрылымы
22
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет шығыстары және оның құрылымы
2.4 2013– 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет және 25
үкіметтің саясаты
29
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық
бақылауды дамыту жолдары 32
3.2 Бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң қалыптасуындағы
мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру жолдары 34
3.3 Бюджет саясатын жетілдіру жолдары 37
ҚОРЫТЫНДЫ 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Өкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір
дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуындағы
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға беретін аса
маңызды механизмдердің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға
мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының
құрылуына ықпал етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан-2050
Стратегиясында 2050 жылға дейін шешілуі қажет, маңызды міндеттердің
қатарына біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жаңғырту
жатқызылады. Сонымен қатар, Елбасы халыққа жолдауында Біз бюджет
саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз мүмкіндіктеріміз шегінде
ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз.
Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, қиын-қыстау күнге
резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас
секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір
бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда
өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту
секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және
қайтарымдылығы тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің
өзі оларды ұстап тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін
болса және ел азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл
боларын есте сақтаған жөн. - деп макроэкономикалық саясатты соның ішінде
бюджет саясатын жаңғырту жолдарын айтып өткен болатын. .
Тақырыптың өзектілігі. Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық
аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында
түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша
негізгі құрал болып табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық
қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және
білім сферасын дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды
көрсету және де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау, сұрақтарын
шешу бюджетке негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің
институционалды негізінің элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын
анықтаған кезде бюджеттік саясаттың барлық аспектілерімен тығыз
байланыстағы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру
керек.
Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi шарты
болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және пайдалануды
ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық заңы болып
табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз функцияларын
орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын
жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаражаттарын жинақтау құралы
ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты сектораралық,
салааралық, территорияаралық қайта бөлу, экономиканы мемлекеттiк реттеу
және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру жүзеге асырылады.
Бюджетке ақша қаражаттарын жинақтай отырып, мемлекет өзiнiң алдындағы
әртүрлi саяси, әлеуметтiк, мәдени бағдарламаларын жүзеге асырып,
экономикалық, тұрғын үй, құрылыс, денсаулық сақтауды қамтамасыз ету, бiлiм
беру, еңбекпен қамтамасыз ету, т.б. сұрақтарын шешедi.
Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың
өмiр сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау
органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен
қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке
жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу
үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып
табылады. Ол мемлекеттiң қаржылық саясатын жүргiзiудегi жолсапаршысы.
Экономикадағы кризистiк жағдайлар және қаржылық жүйедегi ауытқушылық бюджет
алдындағы тұрған мiндеттердiң толық көлемде орындалуына кедергi жасайды.
Сондықтан, мемлекет бюджеттегi келеңсiз оқиға – бюджет тапшылығының болуына
жол бермеу шараларын, оның зиянды салдарларын болдырмаудағы мүмкiн деген
шараларын жасап отырады.
Бюжетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының
аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына,
қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми - техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан, шаруашылық
механизмінің бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті
саясат орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай,
дұрыс жұмыс істеуге болмайды.
Сол сияқты, біздің еліздегі эконмикалық реформалауы қоғамдық қаржы
жүйесінің қайта құрылуы қай бағыттарда болатынына, мемлекеттің бюджеттік
саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Қалыптастыру өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процесі.
Тәжірибеде ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі
көрсеткіштердің нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы
болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютты және қатысты тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл
инфляциялық процесстерден және егеменді мемлекет функцияларының кеңеюінен,
Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр. Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жуйесі
алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген
түрлі деңгейлер бюджеттсрінің, сонымен бірге бюджет процссі мен
қатынастарының жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған
нарықтық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр
Курстық жұмыстың мақсаты - ҚР жүргізіліп отырған бюджет саясатын
анықтау, бджет жүйесінің жекелеген буындары арасында кірістер мен
шығыстарды бөлуді ұғыну, бюджеттің атқаратын негізгі қызметтерін талдау.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Бюджет саясатының ьеориялық негіздерін талдау;
2. Мемлекеттік бюджет құрылымын, қызметтері мен принциптерін анықтау;
3. Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктерін зерттеу;
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық бақылауды дамыту
мәселесін қарастыру;
5. Бюджет саясатын жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексі, "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау
туралы" 2009 жылғы 29 қаңтарыңдағы ҚР Заңы, 2013– 2015 жылдарға арналған
республикалық бюджет туралы ҚР Заңы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік
- экономикалық дамуының 2010 -2013 жылдарға арналған индикативтік жоспары
туралы ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы, Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік сыныптамасының кейбір мәселелері туралы
Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 1 сәуірдегі № 141
бұйрығы, сондай-ақ Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С.,Үмбетәлиев А.Д., Керімбек
Ғ.Е., Исахова П. сынды қазақстандық және шетел авторларының еңбектері,
мерзімді баспасөз басылымдары қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмысымның бірінші тарауында бюджет жүйесіне оның
экономикалық рөлі мен құрлымына түсінік берілген.
Ал курстық жұмысымның екінші тарауына келетін болсақ, онда
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарына талдау көрсетілген . Онда
мемлекеттің кірістері мен шығыстары пайыздық және ақшалай көрсеткіштері
берілген. Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мемлекеттік бюджеттің
орындалу деңгейі, әр жыл сайынғы өсуі немесе кемуі жөнінде талдау
жасалынған.
Үшшінші тарауында ҚР-ның бюджет жүйесінің проблемалары мен
жетілдіру жолдарын қарастырдым.
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы
Бюджет - мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған
ақша қоры.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
өзіне тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы,
дамуы орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық
өндіріспен алдын ала объективті анықталған [1, б.106].
Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы
қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық
салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.
Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат
пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып
жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдық масштабта әлеуметтік-мәдени
шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін,
мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы -
адамдардың субъективті қалауы емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің
қажеттіліктерімен,табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған
объективті қажеттілік [6, б.47].
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық
орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекеттің өндірілетін жоспарланған қарқынын және
үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші
кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі
қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатының табысты жүзеге асуына жағдайлар
дайындап, қаржылар экономикалық, әлеуметтік дамудың шешімді телімдерінде
шоғырланады.
Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет
-өзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады - жалпы мемлекеттік қаржыларды
қанағаттандырады.
Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету
және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы
жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары
өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылады;
өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінеді; ұжымдық
қажеттіліктерді қанағаттандыу және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған
қорларды құруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен
шығындар, қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға
кеткен шығындар іске асырылады.
Біз көріп отырғанымыздай, мемлекетгік бюджет қаржылық қатынастардың
анықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тән сипаттарға ие
болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске
асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен
қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен
сипатталады: Мемлекет қолындағы кері өнім құны бөлшегінің және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлу қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;
Құндылық тұтынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру
мен құнның өндірістік тұтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен,
экономика секторларымен, ел территорияларымен, халық шаруашылығы салалары
арасындағы құндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;
Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты
емес және одан белгілі айырудағы бөлудің құндылық сатысын білдіреді. Сол
уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;
Қоғамдық өнім құнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам
дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта
өндірудің қажеттіліктермен анықталады;
Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен
салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады[2, б.91].
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған
және облыс, аудан, қала бюджеттерінен тұратын жергілікті бюджет болып
бөлінеді. Оның кірісті бөлігіне салық, салықтық емес түсімдер жатады, ал
шығысты бөлігіне-әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық
қажеттіліктері (кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар, мемлекеттік
бағдарламаларды іске асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен
басқару органдарын қамтамасыз етуге кеткен шығындар, мемлекеттік қарыз
бойынша төлемдер. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар
болғандықтан, ол жалпы сұраныс пен ұсыныстың көлеміне белсенді әсер ете
алады.
Мемлекеттік баланс концепциясы барлык мемлекеттік шығындар мен
кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады. Алайда тәжірибеде бюджеттің
шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ
болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін ішкі
және сыртқы қарыз деп бөледі. Сырткы қарыз көмегімен жабылатын жалпы
тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің
ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет экономикасына
ынталандырушы әсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде шығындардың өсуіне
әкелсе, онда ол ішкі сұранысқа әсер ете алмайды.
Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялык банктерден
және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттық банктен алынған
таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша
қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.
Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа әсер ететін экономикалық
факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын
табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты
болжамдауда экстрополяция әдісін қолдануға болады, бірақ мұндай есептеудің
нәтижелері нақты болмауы мүмкін, өйткені ол салықтық база эволюциясын
есептемейді, бұрынғы дамуға негізделеді. Нақтырақ болжамға функционалды
тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мұндай құрылым дезагрегировалық
деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті салықтық базаны
таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар арасындағы
айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының базалары едәуір
ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау керек.
Қосылған құн салығы үшін салықтық база болып қосылған кұн мөлшері
табылады, табыс салығы үшін - салық салынуға жататын пайда сомасы, акциз
үшін - акциз қойылған тауарлар сатылымының сомасы және т.б.
Салық сомасының өсімшесі салық базасының және де салық салудың да
өсуімен байланысты болуы мүмкін. Өзгерудің бірінші түрін автоматты әсер, ал
екінші түрін дискреционды деп атауға болады[3, б.248].
Автоматты әсер икемділік коэффициенті көмегімен өлшенеді. Мысалы:
салықтық табыс өсімшесінің қарқыны мен ЖІӨ өсімшесінің қарқыны арасында
қарым-қатынас құрылсын. Және салықтық жүйе салыстыру мерзімі ішінде
өзгермеді деген шарт қойылсын.
Дискрециондық әсерді есептеу үшін қай жылы салықтық жүйе өзгертілгені
туралы ақпаратқа ие болу керек және осы өзгерістердің салықтық табыс
сомасына әсер етуінің абсолютті шамасын анықтау қажет. Бүл мақсат үшін
пропорционалды корректировка әдісі қолданылады. Бұл әдіс фактілі салықтық
түсімдерге және дискрециондық шаралардың әсер етуінің есептелген деңгейіне
негізделген. Салықтық емес түсімдерге мүлікті қолданғанынан түскен табыс,
баждар және жинақтар кіреді. Бұлардың мөлшерлерінің болжамы осындай әдіспен
және де қаржыландыратын ұйымдардың ақпараттарына негізделу арқылы
есептеледі.
Мемлекет табыстарына қарағанда өкіметтік шығындарды болжамдауда
олардың деңгейін анықтау мүмкіндіктері аз. Бұл мемлекеттік шығындар бойынша
шешім қабылдау процесінің саяси табиғатының салдары болып табылады. Бірақ
шығыстардың экономикалық классификациясының шегінде кейбір негізгі
көрсеткіштердің эндогенді анықтамаларын қарастыруға болады. Мысалы: несие
бойынша пайыз төлемдері олардың мөлшерімен және мемлекеттік қарыздың
көлемімен анықталады[4, б.40].
Бюджеттік жүйе–мемлекетте жұмыс істейтін барлық бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.Бюджеттен тыс қорлардың жиынтығымен мемлекеттік қаржылардың
жиынтығын құрайды. Бюджет жүйесінің құрылысы мемлекеттік басқару
органдарының құрылысымен анықталады. Біздің мемлекетіміз унитарлы мемлекет
болғандықтан басқару органдарының екі деңгейі бар:орталық және жергілікті.
Орталық басқару органдарына ҚР Парламенті, ҚР Президенті, ҚР Үкіметі, ҚР
Қаржы министрлігі және ҚР Кіріс министрлігі,орталық атқару органдары, ҚР
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті жатады. Жергілікті
басқару органдарына жергілікті өкілді органдар–маслихаттар, жергілікті
атқару органдары-әкімдер және әкімшілік жатады.
Осыған сәйкес мемлекеттік бюджет екі деңгейдегі бюджеттерден –
республикалық және жергілікті бюджеттерден тұрады. Сондай-ақ мемлекеттік
қаржылардың ішінде бюджеттен тыс қорлар үлкен роль атқарады. Қазір
мемлекетімізде тек екі бюджеттен тыс қорлар бар.Олар мемлекеттік Зейнетақы
қоры және Ұлттық қор. Бұрын, 1999 жылғы Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданға дейін бірнеше бюджеттен тыс қорлар болған
(жол қоры,міндетті медициналық сақтандыру қоры,геологиялық-іздестіру
жұмыстарын жүргізу қоры,әлеуметтік қор, еңбекпен қамтамасыз ету
қоры,табиғатты қорғау қоры,экономиканы қайта құру қоры,кәсіпкерлікті қолдау
және бәсекелестікті дамыту қоры,т.б.). Қазіргі кезде салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер республикалық бюджетке барып түседі де,әртүрлі салаларға
және территорияларға бөлінеді.Жергілікті бюджеттерге барып түсетін кіріс
көздер бар,бірақ олар аз көлемде[5, б.67].
Мемлекеттегі бюджеттер бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып,
қызмет етеді.Республикалық бюджет ҚР Парламенті қабылдаған
Заңмен,жергілікті бюджеттер жергілікті маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.Бюджеттердің жобалары атқару органдарымен:республикалық
бюджеттің жобасы - Қазақстан Республикасының Үкіметімен,жергілікті
бюджеттің жобасы–жергілікті әкімдермен жасалады. Сосын олардың орындалуын
атқару органдары қамтамасыз етеді.Жергілікті бюджеттердің орындалуын
маслихаттардың жанынан құрылған тексеру комиссиялары,ал республикалық
бюджеттің орындалуын–Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі
Есеп комитеті тексереді.
Бюджеттердің құрылысы:
1) Түсімдерден: - кірістерден;
- алынған ресми трансферттерден, қайтарылған
кредиттерден;
2) Шығыстардан: - шығындардан, кредиттерден;
3) Бюджет тапшылығынан ( профицитетінен );
4) Бюджет тапшылығын қаржыландырудан (қолданудан) тұрады.
Мемлекеттік басқаруды және мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін
бірнеше шаралар комплексі қабылданады.Оларды біз бюджеттік бағдарламалар
дейміз.Бұл бағдарламалар ағымдағы бюджеттік бағдарламалар және дамудың
бюджеттік бағдарламалары деп бөлінеді. Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар заң
актілеріне сәйкес,тұрақты сипатта болатын мемлекеттік басқару функцияларын
орындауға бағытталған немесе бір мезгілдік шараларды жүргізуді көрсететін
бағдарлама.Дамудың бюджеттік бағдарламалары Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық және институционалды дамуына бағытталған
бағдарламалар болып табылады[3, б.51].
Мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдердің түрі:
1. Салықтар.
Салықтар дегеніміз-мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру
үшін,мемлекеттің шығыстарының орнын толтыруға арналған - мемлекеттік қорлар
құру үшін мәжбүрлі түрде,ақысыз,қайтарылмайтын,міндетт і түрдегі ақшаларды
алу болып табылады. Сондай-ақ,бюджетке салықтардан басқа да міндетті
төлемдер түседі.Оларға жататындар:алымдар,баждар, төлемдер.
2. Алым сияқты міндетті төлемнің құқықтық мазмұнын анықтау үшін, оның
салықтық төлемнен негізгі айырмашылықтарын анықтау қажет.
А) Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салықтық төлемдер үшін –
тұрақты ұзаққа созылған қатынастар тән;
Б) Алым салыққа қарағанда экономикалық мағынада салыстырмалы
эквивалентті болып табылады, заңдық мағынада салыстырмалы қайтарылатын
төлем болып табылады. Алым төлегені үшін субьект белгілі бір құқықтарды
иеленеді немесе мемлекеттен қандай да бір рұқсаттарды алады.
В) Салыққа қарағанда,алымды төлеу салыстырмалы ерікті түрде болады.
Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, егер қандай да бір
қызметпен айналысқысы келсе алым төлеуге міндетті.
3. Баж.
Бюджетке түсетін келесі міндетті төлемнің түрі – баж болып табылады.
Баж дегеніміз заңды маңызды әрекеттер жасағаны үшін немесе құжаттар бергені
үшін, соған өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мен
алынатын міндетті төлемнің түрі. Бұл анықтамаға қарап, біз баждың алымға
жақындығын көреміз. Бірақ, Худяков А.И. ойынша, келесідей айырмашылықтар
бар:
А) Баж–бюджеттің, яғни жалпы мемлекеттің кірісі, ал алым–төлеушіге қызмет
көрсеткен ұйымның кірісі. Сондықтан, классикалық теорияға сәйкес, баж–
фискалды төлем, ал алым- чиновниктік төлем.
Б) Баж – көрсетілген қызметтің бағасынан тәуелсіз алынады, ал алымның
мөлшері – көрсетілген қызметтің бағасына сәйкес болады, яғни алым,
мемлекеттік орган жіберген шығындардың орнын толтыруға тиісті.
4. Төлем.
Бюджетке төленетін келесі міндетті төлемнің түрі – төлем. ҚР бірнеше
төлемдердің түрлері бар. Олар мемлекеттің меншігіндегі пайдалы қазбаларды
пайдаланғаны үшін алынады.
Республикалық бюджеттің кіріс көздерін атайтын болсақ,салықтардың
ішінде:корпоративті табыс салығы,қосылған құнға салық,акциздер, жоспардан
тыс түскен табысқа салық. Баждардан: біздің терриориямызға алып кірілетін
тауарларға, алып шығарылатын тауарларға кедендік баждар, роялти, бонустар,
кедендік бақылау мен кедендік процедуралардан түсетін түсімдер. Алымдардан:
гербтік алым, Қазақстан Республикасы территориясынан автотранспорт
құралдарының өткені үшін алынатын алым, азаматтық әуе кемелерін, теңіз,
өзен кемелерін тіркегені үшін алынатын алымдар, радиоэлектрондық құралдарды
тіркеу үшін алынатын алымдар,дәрілік құралдарды,радиожелілік ресурстарды
тіркегені үшін алынатын алымдарды айтамыз.Сондай-ақ, салықтық еместер
кірістер де бюджетті қалыптастырады. Айталық,республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың пайдалары, Ұлттық Банктің пайдасы, республикалық меншіктегі
кәсіпорындардың дивиденттері, мемлекеттік лотореялардан түскен
пайдалар,республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден түскен
қаражат,орталық мемлекеттік органдар салатын әкімшілік айыптар және банктер
төлейтін айыптар, Ұлттық қордан аударылған қаражат және ресми трансферттер
мен капитал қозғалысынан түскен ақшалар[4, б.75].
Ал, жергілікті бюджеттердің кірістеріне спирттің барлық түрлеріне,
темекі өнімдеріне, икра мен қызыл балыққа, қымбат металлдарға, бензинге
акциздер, әлеуметтік салықтар және жеке табыс салығы, жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың мүліктеріне салықтар,жер салығы мен транспорт құралдарына
салықтар,заңды тұлғаларды тіркегені үшін, жеке тұлғаларды тіркегені
үшін,жергілікті маңызы бар мемлекеттік автомобиль жолдарымен транспорт
құралдарының жүргені үшін, кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін рұқсат
бергені үшін, жол бойына жарнамалар ілгені үшін алынатын алымдар түседі[6,
б.18].
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері
Мемлекеттік бюджет - олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды тендестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы
- бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының
өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы - бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттсрінің, сонымен бірге бюджет процссі мен қатынастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,
бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,
өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты
болады. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады.
Бюджет жүйесі - бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының,сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі. .
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады[7, б.37].
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді [8,
б.7].
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын
қабылданған шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе
аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту [8, б.19].
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері
Бюджет саясаты - заң шығарушы (өкілдікті) және атқарушы органдар
бюджеттік қатынастарды дамыту бағыттарын айқындаумен және оларды азаматтың,
қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін пайдаланудың нақты жолдарын
әзірлеумен байланысты жүзеге асырылатын шаралар мен қабылданатын
шешімдердің жиынтығы. Бюджет саясатының мазмұны алуан қырлы және оны
әзірлеу кезеңдерінің тізбектілігін ғана емес, сонымен бірге оның атқарымдық
және уақыттық жақтарын да қамтиды. Мемлекеттің қаржы саясатының бір бөлігі
ретінде Бюджет саясаты экономикалық саясаттың түп қазығы, ұйытқысы және
мемлекеттің экономикалық-әлеуметтік саясатын жүзеге асыру құралы болып
табылады. Нарық жағдайында бюджет саясаты — мемлекеттің қоғамдық өндіріске
экономикалық ықпал етуінің негізгі бағыттарын айқындаудың басты тұтқасы.
Бюджет саясатын әзірлеуге заң шығарушы (өкілдікті) және атқарушы органдар
қатысады. Қазіргі Қазақстанның конституциялық құрылымы бойынша бюджет
саясатын әзірлеуде Қазақстан Республикасының Президентіне басымдық
беріледі, ол өзінің жыл сайынғы жолдауында бюджет саясатының ағымдағы жылға
арналған және келешектегі негізгі бағыттарын, мақсаттары мен міндеттерін
айқындап береді. [9]
Бюджет саясатының қалыптасуы, оның іске асуының бағытталуы барлық
кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты емес, сондайөақ
саяси кеудемсоқтықты көрсетеді.Егер, бюджет саясатының бағытталуы
экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы негізінде емес, ал ол көпшілік
дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде анықталады, онда мұндай бюджет
саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни тек экономикалық
саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай –ақ биліктің осы
немесе өзге саласының жағжаяттық пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің
маңызды құралы болып бюджет саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік
шығындарды өзгерту арқылы іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін
көрсетеді.
Бюджет саясаты ұдайы өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде
жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы
саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық көрсетеді, олардың
мемлекет дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы
және бөлінуі. Қаржы ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы принципі
жиынтық тұтынудың өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық
қатысушыларының мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет- бюджет
саясатының негізгі құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық
буындарын біріктіреді. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі
осыменен шартталған яғни бұған қоса экономиканы реформалауға арналған шетел
несиелері мен инвестициялары елдің төлем балансын өзгерту мен жалпы
қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет саясатының белсенді әсері де
шартталған.Бюджет саясаты бюджеттің белгілі бір механизмін әзірлеу,
қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, бюджеттің орындалуы туралы есептің
қызмет етуінің әр түрлі бюджет деңгейінің өзара байланысына негізделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валютаөқаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты
және қаржы саласында орталықтан бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс
табады.Ал, бұрынғы кеңес үкіметі аумағында қаржы жүйесінің жергілікті
деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің
мәні мен рөлін күшейту және егеменділіктің қалыптасуының қажеттілігі
жандандырылады. Республикада бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында.Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Бюджет жүйесінің қызметі етуі қағидалар негізінде қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ бюджеттік
сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта
бөлінуі арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимыл;
- мемлекеттің ақша несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша
жүйесінің біртұтастығы;
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау принциптерімен, аумақтар дамуының әлеуметтік-
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді.Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан
бұрын ең алдымен бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыр
қажет. Ұсыныстар орталық жіне жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне
тікелей қатысты және ұсынытарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу
қажет, оны жүргізгенне соң жергілікті алыс- берістерді тиімді дамыту
төмендегілерге негіделеді:
1. үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің табыстарын,
оның ішнде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр түрлі құралдарды
пайдалануға рұқсат етеді.
2. Жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы тиіс. Халықпен
теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ болуы ішінара шығындалуға
және күдікті мақсаттардың болуына алып келеді.
3. Жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің рейтингін
тәуелсіз сараптауды баалауды алдын-ала жүргізу қажет.
Республикалық бюджет жобасын дайындау үшін Қазақстан Республикасының
Президенті бюджеттік комиссияны құрайды. Бүл комиссия Эконмиака және
бюджеттік жоспарлау Министрілігімен енгізілген республикалық бюджет
жобасының негізгі болжамдық көрсеткіштерін қарастырады.Бюджеттік процесте
басты роль Қаржы Министрлігіне келеді. Ол ҚР-ның Президентінің жыл сайын
халыққа үндеуін ескере отырып территория дамуының экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативті жоспарының негізгі параметрлеріне негізделе отырып алдағы үш
жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін жасайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
ортамерзімдік (бес жылдық) және ағымдағы (жылдық) индикативті жоспарлары
құрылуда. Қоғамдық іс-әрекеттердің барлық аспектілерінің стратегиялык
жоспарлануы және реттелуі бойынша практикалық жұмыстарды өкіметтің атқарушы
органы Қазақстан Республикасының Үкіметі жүзеге асырады.Экономиканы
реттеуге және жоспарлық жұмысқа тікелей қатысатын ҚР Үкіметінің жұмысшы
органдарының жүйесіне, ең алдымен, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігін жатқызамыз. Бұл Министерства ҚР Үкіметінің кеңейтілген
отырысында қарастырылатын квартал сайын "Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалык дамуының қорытындысы" атты доклад құрайды. Мүнда
аналитикалық және кестелі-графикалық материалдармен көрсетілген есепті
мерзім ішіндегі экономика дамуының тенденциясына көңіл бөлінеді,
қалыптасқан негативті факторларды шешудің жолдары көрсетіледі, және де
алдағы кварталға экономикалық дамудың болжамы беріледі. Материалдар
Министрліктер мен Агенттіктердің, облыстардың, Алматы және Астана
қалаларының, отандық және шетелдік эксперттердің ақпараттарына
негізделеді.[10, б.92]
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі жағдайы
Бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады.
Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалық
және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан — федеральды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен,
федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы
жерлердің, Канададағы провинциялардың, Ресейдегі Федерация
субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен
сәйкес құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді
қамтиды. Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті
құрайтын республикалық және жергілікті бюджеттердің болуын көздейді[4,
б.62].
Сурет 1. ҚР мемлекеттік бюджет құрылымы.
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және
дербес болып табылады:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
• ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын,
орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері
мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық
және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы
қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға
бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық
жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес
әкімшілік-аумақтык бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы 6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері 11
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері 15
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі
жағдайы 18
2.2 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет кірістері және оның құрылымы
22
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет шығыстары және оның құрылымы
2.4 2013– 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет және 25
үкіметтің саясаты
29
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық
бақылауды дамыту жолдары 32
3.2 Бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң қалыптасуындағы
мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру жолдары 34
3.3 Бюджет саясатын жетілдіру жолдары 37
ҚОРЫТЫНДЫ 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Өкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір
дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуындағы
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға беретін аса
маңызды механизмдердің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға
мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының
құрылуына ықпал етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан-2050
Стратегиясында 2050 жылға дейін шешілуі қажет, маңызды міндеттердің
қатарына біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жаңғырту
жатқызылады. Сонымен қатар, Елбасы халыққа жолдауында Біз бюджет
саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз мүмкіндіктеріміз шегінде
ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз.
Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, қиын-қыстау күнге
резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас
секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір
бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда
өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту
секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және
қайтарымдылығы тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің
өзі оларды ұстап тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін
болса және ел азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл
боларын есте сақтаған жөн. - деп макроэкономикалық саясатты соның ішінде
бюджет саясатын жаңғырту жолдарын айтып өткен болатын. .
Тақырыптың өзектілігі. Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық
аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында
түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша
негізгі құрал болып табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық
қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және
білім сферасын дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды
көрсету және де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау, сұрақтарын
шешу бюджетке негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің
институционалды негізінің элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын
анықтаған кезде бюджеттік саясаттың барлық аспектілерімен тығыз
байланыстағы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру
керек.
Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi шарты
болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және пайдалануды
ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық заңы болып
табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз функцияларын
орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын
жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаражаттарын жинақтау құралы
ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты сектораралық,
салааралық, территорияаралық қайта бөлу, экономиканы мемлекеттiк реттеу
және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру жүзеге асырылады.
Бюджетке ақша қаражаттарын жинақтай отырып, мемлекет өзiнiң алдындағы
әртүрлi саяси, әлеуметтiк, мәдени бағдарламаларын жүзеге асырып,
экономикалық, тұрғын үй, құрылыс, денсаулық сақтауды қамтамасыз ету, бiлiм
беру, еңбекпен қамтамасыз ету, т.б. сұрақтарын шешедi.
Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың
өмiр сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау
органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен
қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке
жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу
үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып
табылады. Ол мемлекеттiң қаржылық саясатын жүргiзiудегi жолсапаршысы.
Экономикадағы кризистiк жағдайлар және қаржылық жүйедегi ауытқушылық бюджет
алдындағы тұрған мiндеттердiң толық көлемде орындалуына кедергi жасайды.
Сондықтан, мемлекет бюджеттегi келеңсiз оқиға – бюджет тапшылығының болуына
жол бермеу шараларын, оның зиянды салдарларын болдырмаудағы мүмкiн деген
шараларын жасап отырады.
Бюжетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының
аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына,
қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми - техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан, шаруашылық
механизмінің бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті
саясат орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай,
дұрыс жұмыс істеуге болмайды.
Сол сияқты, біздің еліздегі эконмикалық реформалауы қоғамдық қаржы
жүйесінің қайта құрылуы қай бағыттарда болатынына, мемлекеттің бюджеттік
саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Қалыптастыру өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процесі.
Тәжірибеде ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі
көрсеткіштердің нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы
болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютты және қатысты тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл
инфляциялық процесстерден және егеменді мемлекет функцияларының кеңеюінен,
Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр. Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жуйесі
алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген
түрлі деңгейлер бюджеттсрінің, сонымен бірге бюджет процссі мен
қатынастарының жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған
нарықтық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр
Курстық жұмыстың мақсаты - ҚР жүргізіліп отырған бюджет саясатын
анықтау, бджет жүйесінің жекелеген буындары арасында кірістер мен
шығыстарды бөлуді ұғыну, бюджеттің атқаратын негізгі қызметтерін талдау.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Бюджет саясатының ьеориялық негіздерін талдау;
2. Мемлекеттік бюджет құрылымын, қызметтері мен принциптерін анықтау;
3. Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктерін зерттеу;
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қаржылық бақылауды дамыту
мәселесін қарастыру;
5. Бюджет саясатын жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексі, "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау
туралы" 2009 жылғы 29 қаңтарыңдағы ҚР Заңы, 2013– 2015 жылдарға арналған
республикалық бюджет туралы ҚР Заңы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік
- экономикалық дамуының 2010 -2013 жылдарға арналған индикативтік жоспары
туралы ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы, Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік сыныптамасының кейбір мәселелері туралы
Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 1 сәуірдегі № 141
бұйрығы, сондай-ақ Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С.,Үмбетәлиев А.Д., Керімбек
Ғ.Е., Исахова П. сынды қазақстандық және шетел авторларының еңбектері,
мерзімді баспасөз басылымдары қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмысымның бірінші тарауында бюджет жүйесіне оның
экономикалық рөлі мен құрлымына түсінік берілген.
Ал курстық жұмысымның екінші тарауына келетін болсақ, онда
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарына талдау көрсетілген . Онда
мемлекеттің кірістері мен шығыстары пайыздық және ақшалай көрсеткіштері
берілген. Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мемлекеттік бюджеттің
орындалу деңгейі, әр жыл сайынғы өсуі немесе кемуі жөнінде талдау
жасалынған.
Үшшінші тарауында ҚР-ның бюджет жүйесінің проблемалары мен
жетілдіру жолдарын қарастырдым.
1. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет және оның құрылымы
Бюджет - мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған
ақша қоры.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
өзіне тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы,
дамуы орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық
өндіріспен алдын ала объективті анықталған [1, б.106].
Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы
қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық
салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.
Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат
пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып
жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдық масштабта әлеуметтік-мәдени
шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін,
мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы -
адамдардың субъективті қалауы емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің
қажеттіліктерімен,табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған
объективті қажеттілік [6, б.47].
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық
орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекеттің өндірілетін жоспарланған қарқынын және
үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші
кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі
қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатының табысты жүзеге асуына жағдайлар
дайындап, қаржылар экономикалық, әлеуметтік дамудың шешімді телімдерінде
шоғырланады.
Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет
-өзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады - жалпы мемлекеттік қаржыларды
қанағаттандырады.
Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету
және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы
жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары
өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылады;
өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінеді; ұжымдық
қажеттіліктерді қанағаттандыу және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған
қорларды құруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен
шығындар, қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға
кеткен шығындар іске асырылады.
Біз көріп отырғанымыздай, мемлекетгік бюджет қаржылық қатынастардың
анықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тән сипаттарға ие
болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске
асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен
қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен
сипатталады: Мемлекет қолындағы кері өнім құны бөлшегінің және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлу қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;
Құндылық тұтынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру
мен құнның өндірістік тұтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен,
экономика секторларымен, ел территорияларымен, халық шаруашылығы салалары
арасындағы құндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;
Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты
емес және одан белгілі айырудағы бөлудің құндылық сатысын білдіреді. Сол
уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;
Қоғамдық өнім құнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам
дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта
өндірудің қажеттіліктермен анықталады;
Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен
салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады[2, б.91].
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған
және облыс, аудан, қала бюджеттерінен тұратын жергілікті бюджет болып
бөлінеді. Оның кірісті бөлігіне салық, салықтық емес түсімдер жатады, ал
шығысты бөлігіне-әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық
қажеттіліктері (кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар, мемлекеттік
бағдарламаларды іске асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен
басқару органдарын қамтамасыз етуге кеткен шығындар, мемлекеттік қарыз
бойынша төлемдер. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар
болғандықтан, ол жалпы сұраныс пен ұсыныстың көлеміне белсенді әсер ете
алады.
Мемлекеттік баланс концепциясы барлык мемлекеттік шығындар мен
кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады. Алайда тәжірибеде бюджеттің
шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ
болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін ішкі
және сыртқы қарыз деп бөледі. Сырткы қарыз көмегімен жабылатын жалпы
тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің
ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет экономикасына
ынталандырушы әсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде шығындардың өсуіне
әкелсе, онда ол ішкі сұранысқа әсер ете алмайды.
Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялык банктерден
және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттық банктен алынған
таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша
қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.
Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа әсер ететін экономикалық
факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын
табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты
болжамдауда экстрополяция әдісін қолдануға болады, бірақ мұндай есептеудің
нәтижелері нақты болмауы мүмкін, өйткені ол салықтық база эволюциясын
есептемейді, бұрынғы дамуға негізделеді. Нақтырақ болжамға функционалды
тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мұндай құрылым дезагрегировалық
деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті салықтық базаны
таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар арасындағы
айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының базалары едәуір
ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау керек.
Қосылған құн салығы үшін салықтық база болып қосылған кұн мөлшері
табылады, табыс салығы үшін - салық салынуға жататын пайда сомасы, акциз
үшін - акциз қойылған тауарлар сатылымының сомасы және т.б.
Салық сомасының өсімшесі салық базасының және де салық салудың да
өсуімен байланысты болуы мүмкін. Өзгерудің бірінші түрін автоматты әсер, ал
екінші түрін дискреционды деп атауға болады[3, б.248].
Автоматты әсер икемділік коэффициенті көмегімен өлшенеді. Мысалы:
салықтық табыс өсімшесінің қарқыны мен ЖІӨ өсімшесінің қарқыны арасында
қарым-қатынас құрылсын. Және салықтық жүйе салыстыру мерзімі ішінде
өзгермеді деген шарт қойылсын.
Дискрециондық әсерді есептеу үшін қай жылы салықтық жүйе өзгертілгені
туралы ақпаратқа ие болу керек және осы өзгерістердің салықтық табыс
сомасына әсер етуінің абсолютті шамасын анықтау қажет. Бүл мақсат үшін
пропорционалды корректировка әдісі қолданылады. Бұл әдіс фактілі салықтық
түсімдерге және дискрециондық шаралардың әсер етуінің есептелген деңгейіне
негізделген. Салықтық емес түсімдерге мүлікті қолданғанынан түскен табыс,
баждар және жинақтар кіреді. Бұлардың мөлшерлерінің болжамы осындай әдіспен
және де қаржыландыратын ұйымдардың ақпараттарына негізделу арқылы
есептеледі.
Мемлекет табыстарына қарағанда өкіметтік шығындарды болжамдауда
олардың деңгейін анықтау мүмкіндіктері аз. Бұл мемлекеттік шығындар бойынша
шешім қабылдау процесінің саяси табиғатының салдары болып табылады. Бірақ
шығыстардың экономикалық классификациясының шегінде кейбір негізгі
көрсеткіштердің эндогенді анықтамаларын қарастыруға болады. Мысалы: несие
бойынша пайыз төлемдері олардың мөлшерімен және мемлекеттік қарыздың
көлемімен анықталады[4, б.40].
Бюджеттік жүйе–мемлекетте жұмыс істейтін барлық бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.Бюджеттен тыс қорлардың жиынтығымен мемлекеттік қаржылардың
жиынтығын құрайды. Бюджет жүйесінің құрылысы мемлекеттік басқару
органдарының құрылысымен анықталады. Біздің мемлекетіміз унитарлы мемлекет
болғандықтан басқару органдарының екі деңгейі бар:орталық және жергілікті.
Орталық басқару органдарына ҚР Парламенті, ҚР Президенті, ҚР Үкіметі, ҚР
Қаржы министрлігі және ҚР Кіріс министрлігі,орталық атқару органдары, ҚР
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті жатады. Жергілікті
басқару органдарына жергілікті өкілді органдар–маслихаттар, жергілікті
атқару органдары-әкімдер және әкімшілік жатады.
Осыған сәйкес мемлекеттік бюджет екі деңгейдегі бюджеттерден –
республикалық және жергілікті бюджеттерден тұрады. Сондай-ақ мемлекеттік
қаржылардың ішінде бюджеттен тыс қорлар үлкен роль атқарады. Қазір
мемлекетімізде тек екі бюджеттен тыс қорлар бар.Олар мемлекеттік Зейнетақы
қоры және Ұлттық қор. Бұрын, 1999 жылғы Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданға дейін бірнеше бюджеттен тыс қорлар болған
(жол қоры,міндетті медициналық сақтандыру қоры,геологиялық-іздестіру
жұмыстарын жүргізу қоры,әлеуметтік қор, еңбекпен қамтамасыз ету
қоры,табиғатты қорғау қоры,экономиканы қайта құру қоры,кәсіпкерлікті қолдау
және бәсекелестікті дамыту қоры,т.б.). Қазіргі кезде салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер республикалық бюджетке барып түседі де,әртүрлі салаларға
және территорияларға бөлінеді.Жергілікті бюджеттерге барып түсетін кіріс
көздер бар,бірақ олар аз көлемде[5, б.67].
Мемлекеттегі бюджеттер бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып,
қызмет етеді.Республикалық бюджет ҚР Парламенті қабылдаған
Заңмен,жергілікті бюджеттер жергілікті маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.Бюджеттердің жобалары атқару органдарымен:республикалық
бюджеттің жобасы - Қазақстан Республикасының Үкіметімен,жергілікті
бюджеттің жобасы–жергілікті әкімдермен жасалады. Сосын олардың орындалуын
атқару органдары қамтамасыз етеді.Жергілікті бюджеттердің орындалуын
маслихаттардың жанынан құрылған тексеру комиссиялары,ал республикалық
бюджеттің орындалуын–Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі
Есеп комитеті тексереді.
Бюджеттердің құрылысы:
1) Түсімдерден: - кірістерден;
- алынған ресми трансферттерден, қайтарылған
кредиттерден;
2) Шығыстардан: - шығындардан, кредиттерден;
3) Бюджет тапшылығынан ( профицитетінен );
4) Бюджет тапшылығын қаржыландырудан (қолданудан) тұрады.
Мемлекеттік басқаруды және мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін
бірнеше шаралар комплексі қабылданады.Оларды біз бюджеттік бағдарламалар
дейміз.Бұл бағдарламалар ағымдағы бюджеттік бағдарламалар және дамудың
бюджеттік бағдарламалары деп бөлінеді. Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар заң
актілеріне сәйкес,тұрақты сипатта болатын мемлекеттік басқару функцияларын
орындауға бағытталған немесе бір мезгілдік шараларды жүргізуді көрсететін
бағдарлама.Дамудың бюджеттік бағдарламалары Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық және институционалды дамуына бағытталған
бағдарламалар болып табылады[3, б.51].
Мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдердің түрі:
1. Салықтар.
Салықтар дегеніміз-мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру
үшін,мемлекеттің шығыстарының орнын толтыруға арналған - мемлекеттік қорлар
құру үшін мәжбүрлі түрде,ақысыз,қайтарылмайтын,міндетт і түрдегі ақшаларды
алу болып табылады. Сондай-ақ,бюджетке салықтардан басқа да міндетті
төлемдер түседі.Оларға жататындар:алымдар,баждар, төлемдер.
2. Алым сияқты міндетті төлемнің құқықтық мазмұнын анықтау үшін, оның
салықтық төлемнен негізгі айырмашылықтарын анықтау қажет.
А) Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салықтық төлемдер үшін –
тұрақты ұзаққа созылған қатынастар тән;
Б) Алым салыққа қарағанда экономикалық мағынада салыстырмалы
эквивалентті болып табылады, заңдық мағынада салыстырмалы қайтарылатын
төлем болып табылады. Алым төлегені үшін субьект белгілі бір құқықтарды
иеленеді немесе мемлекеттен қандай да бір рұқсаттарды алады.
В) Салыққа қарағанда,алымды төлеу салыстырмалы ерікті түрде болады.
Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, егер қандай да бір
қызметпен айналысқысы келсе алым төлеуге міндетті.
3. Баж.
Бюджетке түсетін келесі міндетті төлемнің түрі – баж болып табылады.
Баж дегеніміз заңды маңызды әрекеттер жасағаны үшін немесе құжаттар бергені
үшін, соған өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мен
алынатын міндетті төлемнің түрі. Бұл анықтамаға қарап, біз баждың алымға
жақындығын көреміз. Бірақ, Худяков А.И. ойынша, келесідей айырмашылықтар
бар:
А) Баж–бюджеттің, яғни жалпы мемлекеттің кірісі, ал алым–төлеушіге қызмет
көрсеткен ұйымның кірісі. Сондықтан, классикалық теорияға сәйкес, баж–
фискалды төлем, ал алым- чиновниктік төлем.
Б) Баж – көрсетілген қызметтің бағасынан тәуелсіз алынады, ал алымның
мөлшері – көрсетілген қызметтің бағасына сәйкес болады, яғни алым,
мемлекеттік орган жіберген шығындардың орнын толтыруға тиісті.
4. Төлем.
Бюджетке төленетін келесі міндетті төлемнің түрі – төлем. ҚР бірнеше
төлемдердің түрлері бар. Олар мемлекеттің меншігіндегі пайдалы қазбаларды
пайдаланғаны үшін алынады.
Республикалық бюджеттің кіріс көздерін атайтын болсақ,салықтардың
ішінде:корпоративті табыс салығы,қосылған құнға салық,акциздер, жоспардан
тыс түскен табысқа салық. Баждардан: біздің терриориямызға алып кірілетін
тауарларға, алып шығарылатын тауарларға кедендік баждар, роялти, бонустар,
кедендік бақылау мен кедендік процедуралардан түсетін түсімдер. Алымдардан:
гербтік алым, Қазақстан Республикасы территориясынан автотранспорт
құралдарының өткені үшін алынатын алым, азаматтық әуе кемелерін, теңіз,
өзен кемелерін тіркегені үшін алынатын алымдар, радиоэлектрондық құралдарды
тіркеу үшін алынатын алымдар,дәрілік құралдарды,радиожелілік ресурстарды
тіркегені үшін алынатын алымдарды айтамыз.Сондай-ақ, салықтық еместер
кірістер де бюджетті қалыптастырады. Айталық,республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың пайдалары, Ұлттық Банктің пайдасы, республикалық меншіктегі
кәсіпорындардың дивиденттері, мемлекеттік лотореялардан түскен
пайдалар,республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден түскен
қаражат,орталық мемлекеттік органдар салатын әкімшілік айыптар және банктер
төлейтін айыптар, Ұлттық қордан аударылған қаражат және ресми трансферттер
мен капитал қозғалысынан түскен ақшалар[4, б.75].
Ал, жергілікті бюджеттердің кірістеріне спирттің барлық түрлеріне,
темекі өнімдеріне, икра мен қызыл балыққа, қымбат металлдарға, бензинге
акциздер, әлеуметтік салықтар және жеке табыс салығы, жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың мүліктеріне салықтар,жер салығы мен транспорт құралдарына
салықтар,заңды тұлғаларды тіркегені үшін, жеке тұлғаларды тіркегені
үшін,жергілікті маңызы бар мемлекеттік автомобиль жолдарымен транспорт
құралдарының жүргені үшін, кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін рұқсат
бергені үшін, жол бойына жарнамалар ілгені үшін алынатын алымдар түседі[6,
б.18].
1.2 Мемлекеттік бюджеттің қызметтері мен принциптері
Мемлекеттік бюджет - олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды тендестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы
- бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының
өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы - бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттсрінің, сонымен бірге бюджет процссі мен қатынастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы,
бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді,
өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты
болады. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады.
Бюджет жүйесі - бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының,сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі. .
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады[7, б.37].
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда
тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер
мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын
ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді [8,
б.7].
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын
қабылданған шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе
аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту [8, б.19].
1.3 Бюджет саясатының қазіргі ерекшеліктері
Бюджет саясаты - заң шығарушы (өкілдікті) және атқарушы органдар
бюджеттік қатынастарды дамыту бағыттарын айқындаумен және оларды азаматтың,
қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін пайдаланудың нақты жолдарын
әзірлеумен байланысты жүзеге асырылатын шаралар мен қабылданатын
шешімдердің жиынтығы. Бюджет саясатының мазмұны алуан қырлы және оны
әзірлеу кезеңдерінің тізбектілігін ғана емес, сонымен бірге оның атқарымдық
және уақыттық жақтарын да қамтиды. Мемлекеттің қаржы саясатының бір бөлігі
ретінде Бюджет саясаты экономикалық саясаттың түп қазығы, ұйытқысы және
мемлекеттің экономикалық-әлеуметтік саясатын жүзеге асыру құралы болып
табылады. Нарық жағдайында бюджет саясаты — мемлекеттің қоғамдық өндіріске
экономикалық ықпал етуінің негізгі бағыттарын айқындаудың басты тұтқасы.
Бюджет саясатын әзірлеуге заң шығарушы (өкілдікті) және атқарушы органдар
қатысады. Қазіргі Қазақстанның конституциялық құрылымы бойынша бюджет
саясатын әзірлеуде Қазақстан Республикасының Президентіне басымдық
беріледі, ол өзінің жыл сайынғы жолдауында бюджет саясатының ағымдағы жылға
арналған және келешектегі негізгі бағыттарын, мақсаттары мен міндеттерін
айқындап береді. [9]
Бюджет саясатының қалыптасуы, оның іске асуының бағытталуы барлық
кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты емес, сондайөақ
саяси кеудемсоқтықты көрсетеді.Егер, бюджет саясатының бағытталуы
экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы негізінде емес, ал ол көпшілік
дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде анықталады, онда мұндай бюджет
саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни тек экономикалық
саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай –ақ биліктің осы
немесе өзге саласының жағжаяттық пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің
маңызды құралы болып бюджет саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік
шығындарды өзгерту арқылы іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін
көрсетеді.
Бюджет саясаты ұдайы өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде
жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы
саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық көрсетеді, олардың
мемлекет дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы
және бөлінуі. Қаржы ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы принципі
жиынтық тұтынудың өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық
қатысушыларының мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет- бюджет
саясатының негізгі құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық
буындарын біріктіреді. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі
осыменен шартталған яғни бұған қоса экономиканы реформалауға арналған шетел
несиелері мен инвестициялары елдің төлем балансын өзгерту мен жалпы
қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет саясатының белсенді әсері де
шартталған.Бюджет саясаты бюджеттің белгілі бір механизмін әзірлеу,
қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, бюджеттің орындалуы туралы есептің
қызмет етуінің әр түрлі бюджет деңгейінің өзара байланысына негізделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валютаөқаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты
және қаржы саласында орталықтан бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс
табады.Ал, бұрынғы кеңес үкіметі аумағында қаржы жүйесінің жергілікті
деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің
мәні мен рөлін күшейту және егеменділіктің қалыптасуының қажеттілігі
жандандырылады. Республикада бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында.Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Бюджет жүйесінің қызметі етуі қағидалар негізінде қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ бюджеттік
сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта
бөлінуі арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимыл;
- мемлекеттің ақша несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша
жүйесінің біртұтастығы;
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау принциптерімен, аумақтар дамуының әлеуметтік-
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді.Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан
бұрын ең алдымен бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыр
қажет. Ұсыныстар орталық жіне жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне
тікелей қатысты және ұсынытарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу
қажет, оны жүргізгенне соң жергілікті алыс- берістерді тиімді дамыту
төмендегілерге негіделеді:
1. үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің табыстарын,
оның ішнде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр түрлі құралдарды
пайдалануға рұқсат етеді.
2. Жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы тиіс. Халықпен
теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ болуы ішінара шығындалуға
және күдікті мақсаттардың болуына алып келеді.
3. Жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің рейтингін
тәуелсіз сараптауды баалауды алдын-ала жүргізу қажет.
Республикалық бюджет жобасын дайындау үшін Қазақстан Республикасының
Президенті бюджеттік комиссияны құрайды. Бүл комиссия Эконмиака және
бюджеттік жоспарлау Министрілігімен енгізілген республикалық бюджет
жобасының негізгі болжамдық көрсеткіштерін қарастырады.Бюджеттік процесте
басты роль Қаржы Министрлігіне келеді. Ол ҚР-ның Президентінің жыл сайын
халыққа үндеуін ескере отырып территория дамуының экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативті жоспарының негізгі параметрлеріне негізделе отырып алдағы үш
жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін жасайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
ортамерзімдік (бес жылдық) және ағымдағы (жылдық) индикативті жоспарлары
құрылуда. Қоғамдық іс-әрекеттердің барлық аспектілерінің стратегиялык
жоспарлануы және реттелуі бойынша практикалық жұмыстарды өкіметтің атқарушы
органы Қазақстан Республикасының Үкіметі жүзеге асырады.Экономиканы
реттеуге және жоспарлық жұмысқа тікелей қатысатын ҚР Үкіметінің жұмысшы
органдарының жүйесіне, ең алдымен, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігін жатқызамыз. Бұл Министерства ҚР Үкіметінің кеңейтілген
отырысында қарастырылатын квартал сайын "Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалык дамуының қорытындысы" атты доклад құрайды. Мүнда
аналитикалық және кестелі-графикалық материалдармен көрсетілген есепті
мерзім ішіндегі экономика дамуының тенденциясына көңіл бөлінеді,
қалыптасқан негативті факторларды шешудің жолдары көрсетіледі, және де
алдағы кварталға экономикалық дамудың болжамы беріледі. Материалдар
Министрліктер мен Агенттіктердің, облыстардың, Алматы және Астана
қалаларының, отандық және шетелдік эксперттердің ақпараттарына
негізделеді.[10, б.92]
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджет құрылымы және оның қазіргі жағдайы
Бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады.
Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалық
және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан — федеральды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен,
федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы
жерлердің, Канададағы провинциялардың, Ресейдегі Федерация
субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен
сәйкес құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді
қамтиды. Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті
құрайтын республикалық және жергілікті бюджеттердің болуын көздейді[4,
б.62].
Сурет 1. ҚР мемлекеттік бюджет құрылымы.
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және
дербес болып табылады:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
• ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын,
орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері
мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық
және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы
қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға
бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық
жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес
әкімшілік-аумақтык бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz