Ресей жоғары оқу орындарында оқыған қазақтар, олардың қоғамдық-саяси қызметі (хіх ғ. аяғы – хх ғ. 20-30жж.)

Жоспар

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім
а) Қазан қаласындағы жоғарғы оқу орнында оқыған қазақ жастары
б) ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ жастары білім алған ірі орталықтың бірі Петербург қаласы
в) Қазақ зиялыларының қалыптасуының алғышарттары

3. Қорытынды

ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді.
Шын мәнінде, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді.
Тоталитарлық жүйе үстемдік құрған жетпіс жылдық кеңес дәуірінде қоғамдық және ғылыми өмірдің шектен тыс идеологияландырылуы ХХ ғасырдың басындағы отарлық саясаттың проблемаларын зерттеуге өзінің теріс ықпалын тигізді, осы мәселелерге қатысты сыңаржақ тұжырымдар жасалды.
Ұлттық санамыздың оянуы өткен жолдарымызды бұрқаламай, тарихи процесті қаз-қалпында көрсетуді талап етуде. Кеңестік кезеңде ел тарихындағы жеке тұлғаның атқаратын қызметі мен ол өмір сүрген кезеңдегі қоғамдық-саяси ахуал зерттелсе, зерттеу методологиясы не бірыңғай қаралауға, не асыра марапаттауға құрылатын.
Кеңестік жүйе кезеңінен кейін әділеттік бағасын алған сонымен қатар әлі де болса зерттелінбей жатқан қайраткерлердің қатары көп. Олардың көпшілігі саналы өмірін мемлекетке, халықтың болашағына арнаған, ХХ ғасырдың 30 жылдарында саяси қуғын-сүргін құрбанына айналғандар.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаев «Тарих толқынында» кітабында ХХ ғасыр зиялылар тағдыры турасында: «Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да солай қасіретті болды. Алайда, ұлттық жігермен толысқан зерде сабағы ұмыт болған жоқ», - деп жазған еді [1, 175 б.].
Еліміздің тарихында өзіндік елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында тарих сахнасынан шыққан қазақ зиялыларын жатқызуға болады. Бүгінгі таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының ғұмырнамасы жасалып, көпшілік қауымға ұсынылып жатыр. Дегенмен бұл бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек. Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде ара кідік зерттелді. Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік құрылысқа атсалысқан қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм идеологиясы аясынан аса алмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды. Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында ұлттық мүддені ескермеді. Ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер одағында аз халықтардан шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана түсті.
Қазақстанның Ресейге бодан болғаннан бергі тарихындағы ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегін «саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі» деп айтуға болады. Бұл кезеңде саяси күрес сахнасына Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, сол кезеңдегі Европадағы саяси күрестің бет алыс бағдарларынан әбден хабардар, экономика, құқық тарихы мен теориясын терең меңгерген қазақ зиялыларының үркердей озық ойлы тобы шықты. ХХ ғасыр басында қазақ зиялылары сан жағынан көп болған жоқ. Себебі Қазақстанда бірлі-жарым орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары болған жоқ. Қазақ жастары Петербург, Қазан, Мәскеу, Томск т.б. сияқты қалаларда түрлі мамандықтар бойынша білім алды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясы сан жағынан көп болған жоқ. Қазақстанда бірлі-жарым орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищелер болмаса, арнайы оқу орындары ашылған емес. Патша үкіметі қазақ халқының жалпы мәдени деңгейінің өсуіне мүдделі болған жоқ, керісінше бұратана халықты қараңғылықта ұстау отаршыл өктем саясаттың мазмұны болатын. Ал ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап қазақ даласында азын-аулақ ашыла бастаған орыс-қазақ мектептері мен гимназиялары жергілікті жұртқа «орыс ықпалын» жүргізу үшін керек болды. Сонымен бірге ресейлік оқу орындарынан қазақ жастарына да бірлі-жарым орын бөлуге мәжбүр болды. Генерал – губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне жылына 3-4 степендия белгіленіп отырды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. Алматы: «Атамұра», 1999. 296 б.175 б.
2. Рыскулов Т. Из прошлого казахской национальной интеллигенции. - Избранные труды. А., 1984, 159-б.
3. Асфендияров С. Д. История Казахстана (с древнейших времен). М.-А., 1935, 215-216, 228-229-б.
4. Тастанов Ш. Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов (на примере Казахстана). А., 1975, 6-б.
5. Сулейменов Р. Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. А., 1972.
6. Қазақ ССР тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. III том.А., 1982.
7. Талиев В. 3. Жол нұсқаушылар//Жұлдыз, 1970, № 3.
8. АбжановХ. М., Гуревич Л. Я. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. Алма-Ата, 1992.
9. Козыбаев М. К. История и современность. А., 1991; Соныкі. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992.
10. Нұрпейісов К. Әлімхан Ермеков ОГПУ тергеушілері алдында. «Ақиқат», 1993, № 4.
11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы; «Санат», 1995.
12. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. А., 1996.
13. КәкішевТ. Санадағы жаралар. А., 1992; Мұхаметханов Қ. Абай мұрагерлері. А., 1995; Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. А., 1990; Сыдиықов Қ. Халқымен қайтатабысқандар. А., 1997ж. б.
14. «Егемен Қазақстан», 1995, 30 маусым.
15. «Дала уалаятының газеті» - «Киргизская степная газета». Адам, қоғам, табиғат. 1899-1902. Құрастырған Ү. Субханбердина. А., 1994.
16. Кенжетаев Б.А. Казанские учебные заведения и процесс формирования казахской интеллигенции в середине ХІХ – начале ХХ вв. – Казань,1998. – 80б.
17. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1907жж.). – Алматы, 1997. 183 б.