Желтоқсан тарихы (оқу - әдістемелік құрал)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік.экономикалық және саяси түп.тамыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Оқиғалардың өрістеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Оқиға салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Зиялыларды қуғындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Желтоқсаншылардың үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Айғақтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасына түпкілікті баға беру жөніндегі комиссияның сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Алаңға қатысушыларды қуғандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Желтоқсандық жәбірленушілердің халі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Желтоқсаншыларды жазалау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Желтоқсан оқиғалары туралы қоғамдық ой . пікірлер ... ... ... ... ..56
Желтоқсан жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік.экономикалық және саяси түп.тамыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Оқиғалардың өрістеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Оқиға салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Зиялыларды қуғындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Желтоқсаншылардың үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Айғақтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасына түпкілікті баға беру жөніндегі комиссияның сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Алаңға қатысушыларды қуғандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Желтоқсандық жәбірленушілердің халі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Желтоқсаншыларды жазалау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Желтоқсан оқиғалары туралы қоғамдық ой . пікірлер ... ... ... ... ..56
Желтоқсан жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Алматыдағы және Қазақстанның өзге облыстарындағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары қайта құру барысындағы тұңғыш елеулі сынақ болды.
Осынау қайғылы жәйттің шын ауқымы мен қалтарысы күні бүгінге дейін халықтан құпия ұсталып келді. Желтоқсан оқиғаларына бірінші күннен бастап жаңсақ баға берілді. Оқиғаларды ұлтшылдар, маскунемдер мен нашақорлар бастаған жаппай тәртіпсіздік деп көрсету саяси жағынан қате және бүтін бір халықтың намысына тию еді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы түрі жағынан ұлттық бой көтеруінде ұлтшылдық болған жоқ. Ол өзге халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы шығу емес еді. Алматыдағы желтоқсан толқуы – шын мәнінде, еліміздегі екі күштің: жас, буыны қатпаған демократия мен сол кезеңде әлі де қуатты тұрған әкімшілдік - әміршілдік жүйенің тұңғыш рет бетпе –бет соқтығысуы еді.
Комиссия жұмысы үш кезеңнен жүргізілді. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1989 жылғы 1 шілдедегі Қаулысымен құрылған комиссияға оның құрамына шындықты бүркемелеуге тікелей мүддемелі ресми адамдар ену себепті жұртшылық сенімсіздік көрсетті.
Кейін Комиссия құрамына ССРО халық депутаттарының тобы енгізіліп, сарапш жұмыс топтары құрылды.Комиссияның екіншіт құрамы бір айдан астам ғана уақыт -1989 жылғы қазан айының басынан қарашаның 14 –недейін жұмыс істеді, сонан соң бұрынғы шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің сессиясы оның алдын –ала жасаған қорытындыларын сыңаржақ деп есептеген жұмысты одан әрі жалғастыруын қажетсіз деп тауып, Комиссияны таратты, шағын жұмыс тобын ғана қалдырды.
1990 жылғы қаңтарда ғана жұртшылықты талап етумен қазіргі құрамдағы жаңа Комиссия құрылды.
Комиссияға жалпы көлемі 10 мың бет 2000 – дай құжат келіп түсті.
Желтоқсан оқиғаларын жазған жергілікті, республикалық одақтық және халықаралық баспасөз, шетел радиостанцияларының жариялаулары мен хабарлары зерттелді.
3
Комиссия жұмысы барысында қылмысты істер бойынша 98 әкімшілік істер бойынша 360 сарапшылық қорытынды, зерттеудің жекелеген бағыттары бойынша 75 анықтама жасалды.
1990 жылғы 1 қыркүйектегі есеппен қылмысты іс бойынша ақтау негізінде 46 сот қаулысы күшін жойды, 144 әкімшілік іс негізсіз деп табылып, күшін жойды. Қ. Рысқұлбековтың қылмысты ісін және оның өлімі жөнінде қылмысты істі қайта қарап, Алматы энергетика институтының студенті Е. Сыпатаевтің өлімі жөніндегі қылмысты істі қайта қозғау туралы мәселе қойылды. 1986 жылғы Қазақстандағы желтоқсан оқиғаларын зерттеу жөнінде Комиссияның құрылуын республика азаматтары әрқалай қабылдады. Олардың бір бөлігі мұны қызу қолдап, шындық толық ашылады деп үміттенді, кінәлілерді, ұйымдастырушыларды, айдап салушыларды тауып, көрсетіп тұрып жазалауды талап етті. Ал азаматтардың екінші бөлігі еліміз бастан кешіп отырған сілкіністер толқынының арасынан орнықтылық аралындай болып көзге шалынатын республикада желтоқсан оқиғаларының шындығын айту саяси және ұлтаралық тепе –теңдікке нұқсан келтіреді деген қауіп білдіреді. Олардың шақыруы -«болары болып, бояуы сіңгенді қайтып қопарыстырмау», «бітеу жараның аузын ашпау» т.б. Комиссияның құрылуына теріс қарап, оның мақсатымен мәнін қабылдамайтын, түсінбейтін, негізінен тарихымыздың осы бір бетін қайта қарауға да қарсы адамдар да бар.
Пікірлердің мұндай әр алуандығының өзегінде бір нәрсенің басы ашық-халықты алдап, шындықты жасырып қалу ешқашанда қоғамға пайда әкелген емас. Ерте ме, кеш пе, шындық айтылмай қоймайды, соңғы жылдардың оқиғалары дер кезінде сабақ болу үшін неғұрлым ерте айтудың қажеттігіне көзімізді жеткізіп отыр.
Жағдайда, қолда бар мүмкіндікке орай, Комиссия барша көрініс салдарын қамти отырып оқиғалардың себебін, бастау көзін, сипатын және ауқымын өкімет және мемлекеттік құрылымдармен бірлікте обьективті, жан –жақты зерттеуге тырысты.
Осынау қайғылы жәйттің шын ауқымы мен қалтарысы күні бүгінге дейін халықтан құпия ұсталып келді. Желтоқсан оқиғаларына бірінші күннен бастап жаңсақ баға берілді. Оқиғаларды ұлтшылдар, маскунемдер мен нашақорлар бастаған жаппай тәртіпсіздік деп көрсету саяси жағынан қате және бүтін бір халықтың намысына тию еді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы түрі жағынан ұлттық бой көтеруінде ұлтшылдық болған жоқ. Ол өзге халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы шығу емес еді. Алматыдағы желтоқсан толқуы – шын мәнінде, еліміздегі екі күштің: жас, буыны қатпаған демократия мен сол кезеңде әлі де қуатты тұрған әкімшілдік - әміршілдік жүйенің тұңғыш рет бетпе –бет соқтығысуы еді.
Комиссия жұмысы үш кезеңнен жүргізілді. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1989 жылғы 1 шілдедегі Қаулысымен құрылған комиссияға оның құрамына шындықты бүркемелеуге тікелей мүддемелі ресми адамдар ену себепті жұртшылық сенімсіздік көрсетті.
Кейін Комиссия құрамына ССРО халық депутаттарының тобы енгізіліп, сарапш жұмыс топтары құрылды.Комиссияның екіншіт құрамы бір айдан астам ғана уақыт -1989 жылғы қазан айының басынан қарашаның 14 –недейін жұмыс істеді, сонан соң бұрынғы шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің сессиясы оның алдын –ала жасаған қорытындыларын сыңаржақ деп есептеген жұмысты одан әрі жалғастыруын қажетсіз деп тауып, Комиссияны таратты, шағын жұмыс тобын ғана қалдырды.
1990 жылғы қаңтарда ғана жұртшылықты талап етумен қазіргі құрамдағы жаңа Комиссия құрылды.
Комиссияға жалпы көлемі 10 мың бет 2000 – дай құжат келіп түсті.
Желтоқсан оқиғаларын жазған жергілікті, республикалық одақтық және халықаралық баспасөз, шетел радиостанцияларының жариялаулары мен хабарлары зерттелді.
3
Комиссия жұмысы барысында қылмысты істер бойынша 98 әкімшілік істер бойынша 360 сарапшылық қорытынды, зерттеудің жекелеген бағыттары бойынша 75 анықтама жасалды.
1990 жылғы 1 қыркүйектегі есеппен қылмысты іс бойынша ақтау негізінде 46 сот қаулысы күшін жойды, 144 әкімшілік іс негізсіз деп табылып, күшін жойды. Қ. Рысқұлбековтың қылмысты ісін және оның өлімі жөнінде қылмысты істі қайта қарап, Алматы энергетика институтының студенті Е. Сыпатаевтің өлімі жөніндегі қылмысты істі қайта қозғау туралы мәселе қойылды. 1986 жылғы Қазақстандағы желтоқсан оқиғаларын зерттеу жөнінде Комиссияның құрылуын республика азаматтары әрқалай қабылдады. Олардың бір бөлігі мұны қызу қолдап, шындық толық ашылады деп үміттенді, кінәлілерді, ұйымдастырушыларды, айдап салушыларды тауып, көрсетіп тұрып жазалауды талап етті. Ал азаматтардың екінші бөлігі еліміз бастан кешіп отырған сілкіністер толқынының арасынан орнықтылық аралындай болып көзге шалынатын республикада желтоқсан оқиғаларының шындығын айту саяси және ұлтаралық тепе –теңдікке нұқсан келтіреді деген қауіп білдіреді. Олардың шақыруы -«болары болып, бояуы сіңгенді қайтып қопарыстырмау», «бітеу жараның аузын ашпау» т.б. Комиссияның құрылуына теріс қарап, оның мақсатымен мәнін қабылдамайтын, түсінбейтін, негізінен тарихымыздың осы бір бетін қайта қарауға да қарсы адамдар да бар.
Пікірлердің мұндай әр алуандығының өзегінде бір нәрсенің басы ашық-халықты алдап, шындықты жасырып қалу ешқашанда қоғамға пайда әкелген емас. Ерте ме, кеш пе, шындық айтылмай қоймайды, соңғы жылдардың оқиғалары дер кезінде сабақ болу үшін неғұрлым ерте айтудың қажеттігіне көзімізді жеткізіп отыр.
Жағдайда, қолда бар мүмкіндікке орай, Комиссия барша көрініс салдарын қамти отырып оқиғалардың себебін, бастау көзін, сипатын және ауқымын өкімет және мемлекеттік құрылымдармен бірлікте обьективті, жан –жақты зерттеуге тырысты.
ЖЕЛТОҚСАН ТАРИХЫ (Оқу - әдістемелік құрал)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік-экономикалық және саяси түп-
тамыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .5
Оқиғалардың өрістеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Оқиға салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
Зиялыларды қуғындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Желтоқсаншылардың үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Айғақтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасына түпкілікті баға беру жөніндегі
комиссияның сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Алаңға қатысушыларды қуғандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Желтоқсандық жәбірленушілердің халі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Желтоқсаншыларды жазалау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Желтоқсан оқиғалары туралы қоғамдық ой – пікірлер ... ... ... ... ..56
Желтоқсан жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе
Алматыдағы және Қазақстанның өзге облыстарындағы 1986 жылғы
желтоқсан оқиғалары қайта құру барысындағы тұңғыш елеулі сынақ
болды.
Осынау қайғылы жәйттің шын ауқымы мен қалтарысы күні бүгінге
дейін халықтан құпия ұсталып келді. Желтоқсан оқиғаларына бірінші
күннен бастап жаңсақ баға берілді. Оқиғаларды ұлтшылдар, маскунемдер мен
нашақорлар бастаған жаппай тәртіпсіздік деп көрсету саяси жағынан
қате және бүтін бір халықтың намысына тию еді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы түрі жағынан ұлттық
бой көтеруінде ұлтшылдық болған жоқ. Ол өзге халықтарға, соның
ішінде орыс халқына қарсы шығу емес еді. Алматыдағы желтоқсан толқуы
– шын мәнінде, еліміздегі екі күштің: жас, буыны қатпаған демократия
мен сол кезеңде әлі де қуатты тұрған әкімшілдік - әміршілдік жүйенің
тұңғыш рет бетпе –бет соқтығысуы еді.
Комиссия жұмысы үш кезеңнен жүргізілді. Қазақ ССР Жоғарғы Советі
Президиумының 1989 жылғы 1 шілдедегі Қаулысымен құрылған
комиссияға оның құрамына шындықты бүркемелеуге тікелей мүддемелі
ресми адамдар ену себепті жұртшылық сенімсіздік көрсетті.
Кейін Комиссия құрамына ССРО халық депутаттарының тобы
енгізіліп, сарапш жұмыс топтары құрылды.Комиссияның екіншіт құрамы
бір айдан астам ғана уақыт -1989 жылғы қазан айының басынан
қарашаның 14 –недейін жұмыс істеді, сонан соң бұрынғы шақырылған
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің сессиясы оның алдын –ала жасаған
қорытындыларын сыңаржақ деп есептеген жұмысты одан әрі жалғастыруын
қажетсіз деп тауып, Комиссияны таратты, шағын жұмыс тобын ғана
қалдырды.
1990 жылғы қаңтарда ғана жұртшылықты талап етумен қазіргі
құрамдағы жаңа Комиссия құрылды.
Комиссияға жалпы көлемі 10 мың бет 2000 – дай құжат келіп
түсті.
Желтоқсан оқиғаларын жазған жергілікті, республикалық одақтық және
халықаралық баспасөз, шетел радиостанцияларының жариялаулары мен
хабарлары зерттелді.
3
Комиссия жұмысы барысында қылмысты істер бойынша 98 әкімшілік істер
бойынша 360 сарапшылық қорытынды, зерттеудің жекелеген бағыттары
бойынша 75 анықтама жасалды.
1990 жылғы 1 қыркүйектегі есеппен қылмысты іс бойынша ақтау
негізінде 46 сот қаулысы күшін жойды, 144 әкімшілік іс негізсіз
деп табылып, күшін жойды. Қ. Рысқұлбековтың қылмысты ісін және оның
өлімі жөнінде қылмысты істі қайта қарап, Алматы энергетика
институтының студенті Е. Сыпатаевтің өлімі жөніндегі қылмысты істі
қайта қозғау туралы мәселе қойылды. 1986 жылғы Қазақстандағы
желтоқсан оқиғаларын зерттеу жөнінде Комиссияның құрылуын республика
азаматтары әрқалай қабылдады. Олардың бір бөлігі мұны қызу қолдап,
шындық толық ашылады деп үміттенді, кінәлілерді, ұйымдастырушыларды,
айдап салушыларды тауып, көрсетіп тұрып жазалауды талап етті. Ал
азаматтардың екінші бөлігі еліміз бастан кешіп отырған сілкіністер
толқынының арасынан орнықтылық аралындай болып көзге шалынатын
республикада желтоқсан оқиғаларының шындығын айту саяси және
ұлтаралық тепе –теңдікке нұқсан келтіреді деген қауіп білдіреді.
Олардың шақыруы -болары болып, бояуы сіңгенді қайтып
қопарыстырмау, бітеу жараның аузын ашпау т.б. Комиссияның құрылуына
теріс қарап, оның мақсатымен мәнін қабылдамайтын, түсінбейтін,
негізінен тарихымыздың осы бір бетін қайта қарауға да қарсы адамдар
да бар.
Пікірлердің мұндай әр алуандығының өзегінде бір нәрсенің басы ашық-халықты
алдап, шындықты жасырып қалу ешқашанда қоғамға пайда әкелген емас. Ерте ме,
кеш пе, шындық айтылмай қоймайды, соңғы жылдардың оқиғалары дер кезінде
сабақ болу үшін неғұрлым ерте айтудың қажеттігіне көзімізді
жеткізіп отыр.
Жағдайда, қолда бар мүмкіндікке орай, Комиссия барша көрініс
салдарын қамти отырып оқиғалардың себебін, бастау көзін, сипатын
және ауқымын өкімет және мемлекеттік құрылымдармен бірлікте
обьективті, жан –жақты зерттеуге тырысты.
4
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік-экономикалық және саяси түп-
тамыры
Соңғы жылдардың ұлт аралық сілкіністерінің төркінінде тарихи
әлеуметтік –экономикалық және саяси факторлар комплексі жатыр. Мұны
түсінбеу күрделі көп ұлтты мемлекетті басқаруда инициативадан
айырылып қалыға әкеп соқтырады, онығ тұтастығы қауіп туғызады.
Желтоқсан оқиғалары осындай сілкіністер тізбегіндегі алғашқы
буын болып себепті оның түп – тамырын, бастау көзін тесіле зерттеу
болашақта сабақ бола алар еді.
Қазіргі Қазақстан тереториясына алғашқы қоныс аударушы ХVI
ғасырдаң өзінде келген, алайда қазақ даласын отарлау тарихы 1986
жылы Ақтөбе облысында өз бетінше аслынған алғашқы шаруа
жатақтарынан басталды. 1987 жылғы халық санағының есебі бойынша,
Қазақ ССР – нің қазіргі шекарасы аумағындағы қазақтардың үлесі сол
кезде – ақ тұрғындардың 80 процентін құраса, одан кейін бар болғаны
алты он жылдық бедерінде Россия империясымен шектескен тереторияда
2,5 -3 есе кеміді
Бұрынғы Өскемен уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы )
терреториясында 1897 және 1959 жылғы екі халық санағы аралығында
бұл үлес 80% - тен 90% - тен, 26 % -ке, Көкшетау – 51% -тен 19 % -ке
Петроавл -47% -тен 13 % Костанай - 78% тен 19% -ке.Ұлттың күрт
демокрафиялық орта түсуі жүрді.
Қазақ халқы үшін халықтың жартысынан астамы аштық пен індеттен
қырылып, 15% -і республикадан тыс жерлерге қоныс аударған күшпен
коллективтендіру кезеңі нағыз нәубет болды. Сол тұстағы шағын 2
млн.750 мың адамға жетті, ал республика халқы арасында қазақтардың
үлесі 38% -ке дейін төмендеді. (1939 жылғы санақ бойынша ).
Байырғы халық үлесінің кему процесі ұланғайыр далаға басқа
халықтардың индустрияландыруы кезеңіндегі еңбек армияларына күшпен
алу, коллективтендіру кезеңі кулактарды жер аудару, соғыс кезінде
күдікті көрінген халықтарды жаппай көшіру, Қазақсиандағы тың жерлерге
шақыру жолдарымен сан миллион адамдарды миграциялау кесірінен өрши
түсті.1930
5
жыл мен 1932 жыл аралығында Қазақстанға сырттан 3 млн.950 мың адам
келді. Мұндай саясат, шын мәнінде, байырғы халықтың жұтылып кетуіне
әкеп соқтырда.
Қазақ халқының үлес салмағы мен санын қысқарту елді
мекендер, жер –судың тарихи аттарын өзгертумен қоса –қабат жүрді.
Оқу ана тілінде жүретін қазақ мектептерін жаппай жабу, әсіресе
зиялы қауым мен қала жастарының арасында сөз мәдениетінің жоғалуы
халық мәдениетінің ішкі дәт - қуатының шайылуы қаупін тудырды.
Қазақстан табиғатқа ойсыз, обыр көзқарас, өндірістік
өнеркәсіпиің тым көп шоғырлануы салдарынан экологиялық апат аймағына
айнаоған өзге респуликалар қатарынада.Соңғы отыз –қырық жылда бұл
жалпы қырсықтарға ғаламшарлық сипаты бар қос бірдей нәубет –Арал мен
Балқаш және Семей ядролық полигоны жағынан тіршілікті ақырын жойып
жатқан апаттар келіп қосылды.
Желтоқсан оқиғаларының саяси төркіндері әкімшілдік - әміршілдік
жүйеде жатыр. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1986 жылғы 16
желтоқсандағы Пленуымының Г.В. Колбинді бірінші басшыны тағайындау
жөніндегі қалыптасқан дәстүрі арнасында қабылданды. Бұл шешім қайта
құру жария еткен принциптерге, демократияландыру менхұқықтығы мемлекет
құру бағытына қайшы келді.
1986. жылғы 17 желтоқсанда осы шешімге халықтың әлеуметтік
жағынан неғұрлым кедей тобы –қазақ жұмысшысы және оқушы
жастары қарсы шықты. Қашанда жаңаға, ілгерішіл атаулыға іңкәр,
жалғандыққа жаны қас дәл осы жастар қайта құру ұрандарын
бірінші болып жүректеріне жақын қабылдап,сенген еді, міне,
іргесін бермеу үшін жанталасқан әкімшіл -әміршіл жүйенің жуап
соққысының батпандай салмағы сол жастарға бірінші болып
тиді.
Оқиғалардың өрістеуі
Желтоқсан оқиғаларын Д.А. Қонаевты бірінші хатшы қызметінен
босатқан Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1986 жылғы 16
желтоқсандағы Пленумы тұтандырды. Осындай ұсыныспен Саяси бюро
атынан СОКП
6
Орталық Комитетінің хатшысы Г.П. Разумовский шығып сөйледі.Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Пленумының шешімі туралы хабар ремспубликалық
радио бойынша 16 желтоқсанда, сағат 15.00-де берілді. Сол күннің кешінде
қалалық ішкі істер басмқармасы мен республика Мемлекет қауіпсіз Алаңға
жағдайды көзбен көру үшін Мемлекет қауіпсіздігі комитетнің төрағасы
В.М. Мирошник, МХК – нің жедеғабыл және тергеушіліер құрамы келіп жетті.
Г.Н. Князовтің нұсқауы мен алаңға оның орынбасары Э.О. Басаров,
С.Д.Сериков, қалалық ішкі істер басқармасы бастығының орынбасары К.Т.
Мусин келді. Әр түрлі ақпар бойынша алаңдағы бой көрсетушілер саны
таңер теңгі сағат 10 шамасында 300 –ден 1000 адамға жеткен.
Сағат 10.30. шамасында Алматы гарнизоны бойынша номірі бірінші
жауыншерлік дайындық жариялады темір жол вогзалдары мен аэропорттар
жабылды.
Бой көрсету Республика Компартиясы Орталық Комитеті Пленуымының
шешімімен келіспейтін бейбіт саяси қарсылық сипатында болды. Жұрт
Г.В. Колбиннің сайлауына көңіл ьтолмаушылық білдіріп, Д. А.
Қонаевттың алдарына шұығуды талап етті, ауыр әлеуметтік – тұрмыс
жағдайы, тұрғын үй, жұмыс тапшылығы, ана тілінің қолданылуы аясының
шектелулігі өткір сөз болды.
Алаңды қоршап алып, оған ешкімді енгізбеу шығармау жөнінде бұйрық
берілді. Алаңға жөңкілген жаңа ректер қоршауға келіп соғылып, кей
тұста оны бұзып өтіп жатты, қақтығыс шықты.Қоршаудың ішінде
қалғандар, сырттан келгендерге қоршауды бұзуға көмектесті, сөйтіп
жағдай шиеленісе түсті. Жиналғандар қоршауды алып тастауды талап етті.
ССРО Ішкі істер министрі Власов, СОКП Орталық Комитеті Саяси
бюросының келісімімен Алматыға елдің сегіз қаласынан арнаулы іскі
істер бөлімшелерін жіберуге бұйрық берді. Алматыға саяси бюро мен
СОКП Орталық Комитетінің өкілдері,ССРО Ішкі істер министрлігі,
Мемлекет қауіпсіздігі комитеті, Прокуратурасының жоғары дәрежелі
қызметкерлері ұшып шықты.
ҚазМУ қалашығы жағынан, Бейбітшілік көшесі тұсынан алаңға
қолдарына қызыл ақ жалаудар ұстаған құрамы 600 -дей
7
үлкен топ шықты.Олар ән айтып, Әуелбеков, Назарбаев деп ұрандап келе
жатты. Алаңға 7524 және 7552 әскери бөлімшелер әкелінді.Олар оқ
өткізбейтін сауыт –кеудеше, дулыға, қалқан, сойылмен жарақтанған еді.
Екі арнаулы машинада арнайы құралдар – түтінге қақалтатын шашытқы,
белгі беретін ракета, көзден жас ағызатын Мойыл газы, әскери оқ
–дәрі сақталды. 7552 әскери бөлімшеге қызметші – иісші иттер
бөлімшесі берілді. Солдаттар бұйрық бойынша топты кері, алаңға қарай
серпіді, оларға таскесек, әк, мәрмәр, жақтау сынықтпары жауып кетті,
біраз адам жарақат алды. Басқа бірде – бір республикада өзге ұлттан
бірінші хатшы қойылмаған, Қазақстанда лайықты, адал, ақылды, халыққа
кіндігімен байланған, оның тұрмысын, мәдениетін, аңсарымен мүддесін
білетін адам табылмағаны ма? Орталықтың бізді өз ортамыздан басшы
табуға қауқарсыз деп білетін пікірі – бүкіл қазақ халқын қорлағандық
– дегенге сайып жатты.алаңды көктейғ, тұрғын үйлерге, мінбеге, Орталық
Комитет үйіне қарай түтін шашатын қол гранаталары, шашыратқылар,
белгі беретін ракеталдар ұшты, алауға тасталған әскери оқ – дәрі т.б
жарылып жатты. Орталық Комитет үйінде терезеге тиген ракетадан өрт
шықты, едендегі кілемге зақым келді.
Алаңға жарық беру доғарылды, тек қуатты қос авициялық прожектор
жарық қылып өрт қойылған автомашиналар мен ағаштар жанып жатты.
Жаппай тәртіпсіздік қала көшелеріне қарай ойысты.Алғашқы бой
көрсетушілер алаңға сағат 8 -ден кейін келе бастады, қолдарына таяқ
ұстап, Колбин құрысын дейтін ұран көтерген олар әлдеқайда ашу –
ызада еді. Бой көрсетушілер өкілдерімен Қазақстан Коспартиясы
Орталық Комитетінің Бюро мүшелері тілдесті. Олар Аймақтағы жағдай
сырттан адам келуін талап етіп отыр.Бұл партияның ішкі ісі.
Адамдарды таратындар, әйтпесе күш қолданамыз десті Елшілер бой
көтерушілер қатарына оралып үлгергенше, оларды сойылдың күшімен қуып
тарату басталып кетті. Бірнеше шағын топқа бөлінген бой көтерушілер
қаланың әр ауданына шоғыр – шоғыр болып жиналды.
Қалада ұлттық белгі бойынша бөлінген жастар топтары мен
жасақшылардың, право қорғау органдарының арасында қақтығысулар
басталды. Ойран салуға арандатқан
8
шақырушылар көбейіп, орыстарға қарсы ұрандар пайда болды. Қандары
қызған жастар топтары таяқпен қаруланып, жатақханаларға, оқу
аудиторияларына басып кіріп, жастарды күшпен көшеге қуып шығара
бастады.
Қуып тарату кезінде және түнде ұсталғандардыь әскерилер,
автозак машиналарына, автобус тарға тиеді. Ұсталғандардың көпшілігі
көгеріп – қанталаған, қансырағандар еді. Машинаға отырғызу кезінде
ұсталғандарға, оның ішінде әйелдерге де қол жұмсалды.Бас киім,
бөкебай, шалбар белдіктері бір жерге үйіліп, қара түсті ГАЗ - 24
машинасына тиелді.
Автоинспекция машиналары бастаған көліктермен адамдар саны
алынбай – ақ қала сыртына шығарылып, алқаптар түсірілді. Ұсталғандардың
бір колоннасы Әл – Фараби проспектісі арқылы Жоғарғы Камен
поселкісі ауданына көтерілді.Екінші коллонна жоғарғы Қаскелең тас
жолы арқылы Алматы үй құрлысы комбинатының карьеріне, Райымбек және
Путь Ильича поселкелеріне бет түзеді.
3.Ресми орындар оқиға салдарлары туралы біріне – бірі қарама –
қайшы келетін, дәл, емес көбінесе кемітіп көрсеткен мәлімет берумен
болды.
Мысалы, әр түрлі дерек бойынша ұсталғандар саны қилы: Ішкі
істер министрлігі мәліметті бойынша -2336, Мемлекет қаіпсіздігі
комитеті -2212, Прокуратура - 2401.Комиссия есептен уақытша
изоляторларға жеткізілген сондай – ақ автозак, автобустар бірнеше
рейспен қала сыртына шығарылған 6000 - дай адам есепке
енгізілмегенін т аныцқтады. Сонымен комиссия бағасы бойынша,
ұсталғандардың жалпы саны 8500 - дей.
- МХК мен прокуратура қызметкерлерінің емдеу мекемелерінен
аурулар тарихын алып кету фактілері тіркелген дәрігерлік көмек
сұрау көлемін дәл анықтауды қиындатты;
- Тіркемей –ақ дәрігерлік жәрдем көрсетілген көздер болған;
- Аязда адамдар мұздай сумен шомылдырудан, жерде бірнеше сағат
бойында жатып қалып, қала шетіне апарып тастағаннан болатын аурулар
ескерілмеген;
9
Екі жақтың оқиғаға қатысушыларының, куәлар мен ата – аналардың
жүйке ауруларына, стрестік жағдайға шалдығуы ескерілмеген.
Жаппай тәртіпсіздік салдарынан 11 транспорт түрі өртеліп, 24 –не
жақым келтірілді, 39 жеңіл автобуспен 33 жеңіл такси машинасы
істен шықты, 13 жатақханаға, бес оқу орнына, алты сауда кәсіпорнына
төрт әкімшілік үйіне материалдық шығын келтірілді.
Оқиғалар келтірілген материалдық зиян 302644 сом 68 тиын.
Прокуратурада 5324 , МХК –де 850 адам тергеуде болған.
900 – дей адам сот, миллшиция, кәсіпорындар, мекемелер, оқу орындар
әкімшілігінің қаулысымен әкімшілік жолмен жазаланған (қамауға алу,
айып салу, сөгіс беру т.б.) 1400 адамға ескерту жасалған.
Ресми мәліметтер бойынша 264 адам оқу орындарынан шығарылған.
Халыққа білім беру министірінің соңғы анықтамасында (1990 жылғы
тамыз) оқудан шығарылғандар саны 309.
Оқиғаларға қатысқан 319 адам жұмыстан шығарылды. 250 адам Қазақ
ССР Жоғарғы Советі Президиумының медальдарымен, 250 адам
граматалармен, құрметт граматалармен наградталды.
Наградтау туралы жарлықтар жарияланған жоқ.
М.С.Мендібаев Комиссияға берген түсініктемесінде былай деп
жазады. Талап біреу болды - неге Орталық Комитеттің бірінші
хатшысы сырттан әкелінеді, ол қызметтегі адам ... қазақ болмай - ақ
қойсын, бірақ республиканың проблемаларын білетін адам болсын.Жастар
сол кездің өзінде –ақ ойлау жүйесі жағынан аға ұрпақтан ілгері
еді, олар республика коммунистерінің жетекшісі туралы халықпен,
қарапайым адамдармен келісілмей шешіле салынғанына реніш білдірді...
Олар оны дауыспен естісе, түсінсе деп ойлады, келіссөз талап етті.
Ал біз осыдан қорықтық қой.
Бой көрсетушілерді күшпен тарату туралы алғашқы шешімді
З.К.Камалиденов, В.М. мирошник, Г.Н Князевтардың кеңесімен, орталықтың
қуаттауымен жергілікті басшылық 17
10
желтоқсан күні сағат 18 – де қабылдады.Күшпен тарату туралы бұйрық
тікелей Г.Н Князев берді. Осыдан кейін Алматыда жаппай тәртіпсіздік
басталды.
Орталық Комитет Бюросының мүшесі, республика Жоғарғы Советі
Президиумының бұрынғы төрағасы С.М. Мұқашев Комиссияға берген
жауабында осы және бұдан кейінгі қуып тарату шешімдері қабылдауда
ешкім олардың келісімін сұрамағанын айтты. Мұндай тұжырымдарды көпшілік
алдында сөйлеген сөздерінде Н.Ә. Назарбаев та айтты.
Мұнан кейінгі қуып тарату операцияларын Б.Н. Елисов басқарған
штаб үйлестіріп отырды, Г.В. Колбин мен СОКП ОК –нің өкілдері Ф.
Разумов пен Ю. Мищенко саяси шешімдерді қабылдады.
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері
ХХ ғасырда қазақ халқының басынан өткен тарихи оқиғаларды сараптаған
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Комиссиясы Желтоқсан оқиғасының
саяси тамыры сол әкімшілік командалық жүйенің өзінен бастау алады деген
тоқтамға келді.
1931-1933 жылдардағы Қазақстан тарихын бұрын-соңды болмаған нәубеттен,
әдейі саналы түрде ұйымдастырылған ашыршылықтан 5,2 млн. қазақтың үш
миллионға жуығының қырылуы коммунистер қолымен жүзеге асырылады.
Коммунистік партияның саясатын жүргізу үшін Қазақстанға жіберілген
Ф.И.Голощекин (патшаны жанұясымен өлтіруге қатысқан адам) келе сала, 1925
жылдың 1 желтоқсанында Бүкілқазақстандық 5-ші конференциясында партия
саясатының мәнін былайша ұғындырады: Қазақстанда Кеңес өкіметі жоқ. Кеңес
өкіметін орнату үшін кіші Қазан төңкерісін жүзеге асыруымыз қажет
(Советская степь, 1925 ж., 3 желтоқсан).
Осы теория бойынша төңкерісінің жоспары былайша белгіленеді:
Бірінші кезеңде – зиялы қауым өкілдірен бір-біріне жауығатын екі
кереғар топқа бөліп, анағұрлым танымал, халық алдында беделді жауығатын екі
кереғар топқа бөліп, анағұрлым
11
танымал, халық алдында беделді зиялыларды ұлтшылдықпен айыптап, оларды
қарсы топтың көмегімен жойып жойып жіберу. Сондай-ақ, ұлтшылдардың
дұшпандық идеяларын іске асырмау үшін қазақ әліппесін ауыстыру қажет...
...Бесінші кезеңде – қалған барлық қазақ зиялыларының көзін жойып,
қазақ әліппесін тағы да ауыстырып, осындай әдіспен жеткіншек ұрпақты өз
халқының тарихын бастапқы тұма көздерден оқып-білу мүмкіндігінен айыру.
Голощекиннің бұл жоспары Сталин жолдасқа бес сауал деген қызметтік
былай дейді: Голощекин жолдас! Менің ойымша, қызметтік жазбада атап
көрсетілген саясат, негізінен, бірден-бір дұрыс саясат болып табылады.
И.Сталин (Советская степь, 1927 ж., 20 қараша).
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық
1931 жылы жүз мыңдаған қазақтар төніп келе жатқан ажалдан қашуға
жанталаса жол іздеді. 1931-1933 жылдардағы ашаршылықтан Ресей, Өзбекстан,
Қырғызстанмен шектес аудандардан қашқан қазақтардың бір бөлігі ғана аман
қалды.
Малынан, күнкөрістің бар қорегінен айырылып, колхоздарға күштеп
кіргізілген, әсіресе орталыққа, шекаралас мемлекеттерден қашықта орналасқан
адамдар түгелдей опат болды.
1930 жылы Қазақстанда 5,2 млн. қазақ болса, 3 миллионға жуығы аштан
қырылды. Бұған теңдес бақытсыздық қазақ тарихында бұрын-соңды кездеспеген-
ді...
академик – жазушы Ғабит Мүсірепов: Әулие көл ауылының аса бере боран
басталды. Жолдан адастық. Байқасам, қар астынан бір нәрсе қараңдайды.
Шанадан түсіп, қасына бардым. Қар астында қалған адамдар мәйіті екен. Айқұш-
ұйқыш қалай болса солай үйілген. Одан әрі мәйіттер бір жерге жинақталып,
текшелеп қаланыпты. Нақ бір бекеттерге қойылған
қарауыл сияқты. Соларды бағытқа ала жүріп келеміз. Жолдың екі шеті де
өліктерден аяқ алып жүргісіз. Мен бұған дейін мұндай сұмдықты көрген
емеспін.
... Қостанайға таяп қалғанда киіз үйлерден тұратын қалашықтардың
бірінетап болдық. Бұл таңғажайып қоныстың өз
12
көшесі, тіпті әр киіз үйдің нөміріне дейін бар екен. Кәдімгі қала дерсін.
Маңдайша тақтайшаларға: Құрамысов атындағы, Ерназаров атындағы, Исаев
атындағы, Рошаль атындағы көше деп жазып қойыпты. Көшелер түгелдей
қазақстандық көсемдер атын иемденіпті. Ал қалашықтың өзі голощекин
жолдастың атын алыпты (В.М.Михайлов. Хроника великого джута).
1937 жылы Қарқаралы округінің басшыларын соттады. Айыптаушылар
арасында Мансур гатаулин де болды. Сот хаттамасында былай делінген:
Гатаулинге соңғы сөз берілді. Ол өзімен бірге отырған айыпталушы
жолдастарын қолымен нұсқай көрсетіп: Бұлар халық жауы емес. Жау-мен.
Соттасаңдар, жалғыз мені соттаңдар. Алайда мен де халық жауы емес, халық
жауының жауымын. Ал мен ондай жауға 1932 жылы Кент қаласына іссапарға
барған соң айналдым. Мәшинеден түссем, айналамда қыбырлаған жан жоқ, көзіме
тек үлкен сиыр базасы ғана көрінді. Есікті ашып қалсам – толған өліктер.
Әлгі сиырқораның аузы-мұрнынан шығарып адам мүрделерін қалап тастапты.
Кейбіреулерінің кірпігі қимылдап жатқанымен, олардың да көпұзамай
жантәсілім ететіні аңғарылып тұрды. Мен тысқа шықтым. Далада айқай-шу.
Ақылынан алжасып жанұшырау жүгірген әйелдер пышақтарын жалаңдатып шопырға
тап-тап береді. Сойып жемек. Мен аспанға мылтық атып зорға тараттым. Әудем
жердегі от үстінде қайнаған қазанға көзім түсті. Бір нәрсенің пісіп жатқаны
анық. Қақпағын ашып , бүлк-бүлк етіп қайнаған судан ересек адамның аяғын,
қолын, баланың сирағын көрдім. Мен сол сәттен бастап халық жауына
айналдым.
Проффессор Б.И.Воздвиженский: 1937 жылы мені Казгеология
басқармасының бас инженері етіп тағайындады. Семей қаласындағы стансада
вагоннан қазақ мәйітін баса түстім. Тасып үлгермегендіктен, вокзал
маңындағы алайқайдың бәрі адам мәйітіне толып кетіті. Сол жерден
Қарағандыға мәшинемен аттандық. Жол бойы бірді-бір тірі адамды
кездестірмедік. Айналаның бәрі – адам мәйіті.
Тұтастай бір халықты жаппай жойып жіберуге бағытталған бұл қырғынды
коммунистер жасырып қалуға барын салды. Ол туралы жазу түгілі, біреуге
сыбырлап айтуға да болмайтын еді. Тұрар Рысқұловтың куәландыруынша: Мұның
бәрі кездейсоқ
13
емес, өлкелік комитетінің бұрынғы басшыларының қасақана ққұйтұрқы жүргізген
әрекеттерінің жемісі: соның салдарынан аштық және аштан қырылып жатқандар
жайлы ресми айтуға рұқсат етілмеді (Тіпті, Алматы көшелерінен қазақтардың
өліктерін жинап алып жүрсе де). Ол ол ма, жергілікті қызметкерлерге мал
басының құлдырауы жөнінде де ауыз ашуға болмайтыны.
Осындай адам айтқысыз ашаршылыққа қарамастан, Сталин Еуропа елдеріне
нанды күштеп сатқызып отырды. Егер де 1928 жылдың астығынан шетелдерге 1
миллион центнердей астық жіберілсе, 1929 жылы – 13 миллион, 1930 жылы –
48,3 миллион, 1931 жылы – 51,8 миллион, 1932 жылы – 18,1 миллион центнерге
жуық астық жөнелтіді. Еуропадағы эконмикалық құлдырауға байланысты Кеңес
наны тіптен тегінге сатылды. Сол 1932-1933 жылдары шетелдерге жөнелтілген
астықтың шағын бөлегі ғана бүкіл Қазақстанды аштықтан аман сақтап қалуға
жететін еді.
И.Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерлеген КОКП Орталық Комитеті
Пленумында жасаған өзінің тарихи баяндамасында Н.С.Хрущев: Біз Сталин
Қазақстанда адам төзгісіз ашаршылықтан бүкіл қазақ халқы қырылудың аз-ақ
алдында тұрғанын айтқанымызда: Ол сары пәлекеттерден тек сондай жолмен
ғана құтылуға болады деп жауап берді.
Оқиға салдарлары
Ресми орындар оқиға салдарлары туралы біріне - бірі қарама - қайшы
келетін, дәл емес көбінесе кемітіп көрсеткен мәлімет берумен болды.
Мысалы, әр түрлі дерек бойынша ұсталғандар саны қилы: Ішкі істер
министрлігі мәліметі бойынша -2336, Мемлекет қауіпсіздігі комитеті -2212,
Прокуратура - 2401.Комиссия есептен уақытша изоляторларға жеткізілген
сондай - ақ автозак, автобустар бірнеше рейспен қала сыртына шығарылған
6000 - дай адам есепке енгізілмегенін толық анықталды. Сонымен комиссия
бағасы бойынша, ұсталғандардың жалпы саны 8500 - дей.
Желтоқсан оқиғалары кезінде үш адам қайтыс болды телеорталық инженері
Савицкий, энергетикалық институт
14
студенті Сыпатаев және автопарк бақылаушысы Аристов.
Оқиғалар құрбандығына дәлелді негіздермен ресми мәліметтер бойынша өзін-
өзі қол салды деп есептелетін мына үш жастың өлшемін де жатқызуға болады:
-Асанова Ләззат 16 жаста, Алматы музыка училищесінің оқушысы - ҚазССР
Қылмысты істер кодексінің 65 тармағы бойынша жауапқа тартылғаннан өлімді
артық көріп, үй төбесінен секіріп өлген.
Мұхаммеджанова Сәбира, 16 жаста, Өскемен педагогикалық
училище.
МХК мен прокуратура қызметкерлерінің емдеу мекемелерінен аурулар
тарихын алып кету фактілері тіркелген дәрігерлік көмек сұрау көлемін дәл
анықтауды қиындатты;
- Тіркемей -ақ дәрігерлік жәрдем көрсетілген көздер көздер болған;
- Аязда адамдар мұздай сумен шомылдырудан, жерде бірнеше сағат бойында
жатып қалып, қала шетіне апарып тастағаннан болатын аурулар ескерілмеген;
Екі жақтың оқиғаға қатысушыларының, куәлар мен ата -аналардың жүйке
ауруларына, стрестік жағдайға шалдығуы ескерілмеген.
Жаппай тәртіпсіздік салдарынан 11 транспорт түрі өртеліп, 24-не зақым
келтірілді, 39 жеңіл автобуспен 33 жеңіл такси машинасы істен шықты, 13
жатақханаға, бес оқу орнына, алты сауда кәсіпорнына төрт әкімшілік үйіне
материалдық шығын келтірілді.
Оқиғалар келтірілген материалдық зиян 302644 сом 68 тиын. Зиян ішіне
жиырма жеті ұйым мен әскери бөлімшелер шығыны-шекара әскерлерін басқаруға
жұмсалған 31 сом 84 тиыннан коммунальдық шаруашылық министрлігіне бөлінген
5166 сомға дейінгі қаржы кіреді. Төмендегідей мәліметтер ескерілсе
материалдық зиян көлемі бұданда көп:
Орта Азиядан, сібірден, Оралдан самолёттен әскер
тасымалдауға оларды ұстауға кеткен шығын, 10000 -нан аса жасақшының
3-4 күн бойы жұмысқа шықпауына байланысты шегілген зиян;
жараланғандарды "жедел - жәрдем" машиналармен тасымалдау,
оларды медеу, еңбекке жарамсыздығы кезінде төленетін төлем құны;
15
Қылмысты істерімен айналысқан тергеу және фотоапаратына төлеу ;
Сотталғандардың өндіріс саласында болмауынан оларды ұстауға кеткен
шығын;
Кінәсіз ұсталғандарды сотталғандарды кезінде жеңілдік төлеу шығыны
және т.б.
Прокуратурада 5324 , МХК -де 850 адам тергеуде болған. 900 - дей адам
сот, милиция, кәсіпорындар, мекемелер, оқу орындар әкімшілігінің
қаулысымен әкімшілік жолмен жазаланған (қамауға алу, айып
салу, сөгіс беру т.б.) 1400 адамға ескерту жасалған.
Ресми мәліметтер бойынша 264 адам оқу орындарынан шығарылған. Халыққа
білім беру министрінің соңғы анықтамасында (1990 жылғы тамыз) оқудан
шығарылғандар саны 309. Бұл жерде Денсаулық сақтау министрлігі мен жол
қатынастары министірлгінің жүйесіндегі оқу орындары студенттерімен
оқушылары есептелмейді.
БЛКЖО бойынша 1922 адам жазаланды (758 жас оқудан шығарылып, 1164-не жаза
қолданылды. СОКП қатарынан 53 адам шығарылып партиялық жолмен 210 адам
жазаланды.
Оқиғаларға қатысқан 319 адам жұмыстан шығарылды.
Сот үкімімен 99 адам жазаланды, соның ішінде екі адам жазаның ең
жоғары түріне кесілді.
Жаппай тәртіпсіздіктерді басуда батылдық пен
жанқиярлық көрсеткені үшін Қазақ ССР Ішкі істер министрі
Г.Н.Кинязев жауынгерлік Қызыл ту орденімен наградталды. Оның
орынбасары Э.О.Басаров пен право қорғау орындарының басқа да қызметкерлері
мемлекеттік наградалармен құрметті атақтарға ие болды.
Қазақ ССР Ішкі істер министрлігінің 1586 қызметкерлеріне Құрмет
грамоталары, "Үздік қызметі үшін", "милиция үздігі" белгілері, ақшалай
сыйлықтар беріліп, алғыс жарияланды.
250 адам Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының
медальдарымен, 250 адам грамоталармен, құрмет грамоталармен
наградталды.
Наградтау туралы жарлықтар жарияланған жоқ..
М.С.Мендібаев Комиссияға берген түсініктемесінде
16
былай деп жазады. Талап біреу болды - неге Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы сырттан әкелінеді, ол қызметтегі адам қазақ
болмай - ақ қойсын, бірақ республиканың проблемаларын
білетін адам болсын. Жастар сол кездің өзінде -ақ ойлау жүйесі жағынан аға
ұрпақтан ілгері еді, олар республика коммунистерінің жетекшісі туралы
халықпен, қарапайым адамдармен келісілмей шешіле салынғанына реніш
білдірді... Олар оны дауыспен естісе, түсінсе деп ойлады, келіссөз талап
етті. Ал біз осыдан корықтық қой.
Бой көрсетушілерді күшпен тарату туралы алғашқы шешімді
З.К.Камалиденов, В.М. Мирошник, Г.Н Князевтардың кеңесімен, орталықтың
қуаттауымен жергілікті басшылық 17 желтоқсан күні сағат 18 - де қабылдады.
Күшпен тарату туралы бұйрық тікелей Г.Н Князев берді. Осыдан кейін Алматыда
жаппай тәртіпсіздік басталды.
Орталық Комитет Бюросының мүшесі, республика Жоғарғы Советі Президиумының
бүрынғы төрағасы С.М. Мұқашев Комиссияға берген жауабында осы және бұдан
кейінгі қуып тарату шешімдері қабылдауда ешкім олардың келісімін
сұрамағанын айтты. Мұндай тұжырымдарды көпшілік алдында сөйлеген сөздерінде
Н.Ә. Назарбаев та айтты.
Мұнан кейінгі қуып тарату операцияларын Б.Н. Елисов басқарған штаб
үйлестіріп отырды, Г.В. Колбин мен СОКП ОК -нің өкілдері
Ф. Разумов пен Ю. Мищенко саяси шешімдерді қабылдады.
Зиялыларды қуғындау
Ұлтшылдардың көзін құртқаннан кейін – бірінші топтағы зиялылар мен
байларды, көтерілісшілерді қырып және жойқын аштықты жантүршігерлік
зұлымдықпен өткергеннен соң, келесі кезеңде зиялылардың екінші тобын жою
жолындағы партияның қанды акциялары белсенділердің өздерін де қосаққа іліп
әкетті. Халықты рухани бассыздандыру, я ғни көсемдерсіз қалдыру жоспраы
осылай іске асты. Бұл жоспар асыра сілтеу болмасын,
17
аша тұяқ қалмасын сойқанынан әлдеқашан бұрын жасалған-ды. 1925 жылы
Қызылордадағы V партия конференциясында-ақ Голощекин: Қазір қазақ
зиялыларын ұжымдастыру науқанын өткізуге пайдаланамыз, себебі бұл
адамдардың халық арасындағы беделі өте жоғары. Ұжымдастыруды өткізіп
алғаннан кейін біз оларды атып тастаймыз, - деп ашықтан ашық мәлімдеді.
1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі қарсаңындағы саяст жағдай. КСРО-дағы
ұлт саясаты Сталиннің – жалғыз-ақ кеңес халқы және бір-ақ мемелекеттік
тіл, оның өзі тек орыс тілі болуы керек, - деген теориясына негізделіп
құрылған. (Сталин. Тілтану мәселелері). Осылайша, орыс империясының
құрамына кіретін басқа халықтарды билеп-төстеудегі мемлекеттің бас саясаты
белгіленеді.
Бұл доктринаны Қазақстанда жүзеге асыруда мынадай іс-шаралар
жүргізіледі:
- қазақ тілін латын әліпбиіне, артынша кириллицияға ауыстыру;
- іс-қағаздарын толығымен орыс тіліне көшіру;
- қазақ тілін қолдау аясын толық шектеу;
- барлық орта және жоғары, арнаулы оқу орындарында оқытуды тек орыс
тіліндежүргізу;
- қазақ тілінде оқытылатын мектептерді біртіндеп жабу;
- қазақстанға басқа халықтарды күштеп көшіру және қоныстандыру арқылы
ұлт демографиясына нұқсан келтіру.
Коммунистер билеген 25 жылға толар-толмас уақытта Қазақстанда қазақ
әліпбиі екі рет өзгертілді. Бірінші рет 1929 жылы ұлтшылдарды және
феодалбайларды жойғаннан кейін арабтілінен латыншаға ауыстырылады.
1931-1933 жылдардағы адам айтқысыз ашаршылықтан соң және 1937-1938
жылдардағы зиялы қауым өкілдерін қырып-жоюдан кейін 1944 жылы екінші рет
партия тағы да қазақ әліпбиін ауыстыруды қажет деп тапты. Бұл жолы латын
әріптері кириллицаға ауыстырылды. Орыс әліпбиінің 32 әрпіне 9 латын
белгісін қосты. Ыңғайлы 28 әріппен-ақ жүйткіп тұрған қазақ тілі, ащы
ішектей созылған 41 әріпке жетті. Бұған қарсы келер жан болмады. Халық
өзінің түпкі тамырынан толығымен қырқылды. Ал түрме мен қуғын көріп, тірі
қалғандар қорқыныштан дірілдеп тұрды. (Қазір де солай дірілдейді).
18
Әліпби ауыстыру ісі өскелең ұрпақ өз халқының тарихын түпнұсқалардан
оқып білмесін деген саяси сұрқия ой жетегінде жүргізілгені өте құпия
ұсталды.
Ана тілінде оқытатын қазақ мектептерін жаппай жабу, әсіресе қала
халқы арасында сөйлеу мәдениетін жоғалтуға, ұлттың төл мәдениетін жоюға
әкеліпсоқты. Алып аймаққа басқа ұлт өкілдерін миллиондап көшіру,
индустрияландыру кезінде бай-кулактарды Қазақстаннан кудалау, соғыс
уақытында айыпты деген желеумен шет жақтағы халықтарды республикамызға
жаппай жер аудару, сондай-ақ тың көтеру жұмыстарына деген сылтаумен
тұрғылықты халықтың үлес санын азайтуға зор мән берілді. 1930 жылдар
аралығында Қазақстанға келген келімсектер саны3 млн. 950 мыңнан асып түсті.
Мұндай саясат жергілікті халықты келімсектермен мипалаудай бойына бұл
аймақты түрлі айла-шарғыны қолданса да, толтыра алмап еді, біз кеңестік
әдіспен әпсәтте-ақ іске асырдық деп бөсті. (Казакстанская правда,
21.059.1963 ж.).
КСРО Конституциясындағы республикалардың,оның ішінде Қазақстанның да
мемелекеттік тәуелсіздігі жай декларация ғана болды. Орталық әрдайым
Қазақстанға әкімшілік-аймақтық өлке ретінде қарады. КОКП-ның бастауымен
және бағыттауымен елдегі жетекші кадрларды іріктеу мен орналастыру КОКП
Орталық Комитетінің құзырында еді. Қазақстан Компартиясына басшылық
еткен 21 бірінші хатшысының тек төртеуі ғана қазақ болатын. республика
Компариясының бірінші хатшысы деген лауазым өзге ұлт өкілдеріне негізінен
кезекті жоғарылау баспалдағы третінде пайдаланылды. Осындай жағдай басқа
барлық миекемелер мен ұйымдардың жетекші кадрларында да жаппай басқа барлық
мекемелер мен ұйымдардың жетекші кадрларына да жаппай қолданылды. Мысалы,
бүкіл Кеңес дәуірі кезінде республикалық Мемлекеттік Қауіпсіздік
комитетінің басшылығында екі-ақ қазақ болды. Орталықтан тағайындалғандардың
республика халқымен, оның мәдениетінен, тұрмыс-салт, әдет-ғұрпынан хабары
бар-жоқтығы есепке алынбады.
Сан жылдардан іште шемен боп қатқан бұл ұлттық санаға жіберген ащу-ыза
бұлқынысы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісін оятуға генераторлық қызмет
атқарғаны даусыз.
19
Осы сай-сүйегіңді сырқыратып, адами-азаматтық хрухыңды қажайтын
қасіретті оқиғаға республикамызды әлі күнге дейін жан-жақты, әділетті баға
берілген жоқ. тіпті Голощекиннің оң қолы болып, еліміздегі тендесі жоқ
ашаршылықты қолдан ұйымдастыруға септігі тиген адамдар осы уақытқа дейін
құрмет биігінде, мектеп, көше аттарын иеленуде. Кезінде басымбөлігі Қазақ
әдебиеті газетіндежарияланған менің мына бір жанайқайым, яғни отандық
шындықты қорғау жолындағы шеккен азапты күндерін ата-тарихымызға деген
бойкүйездігіміздің әлі де биік тұғырда екендігінен хабар берсе керек.
Желтоқсаншылардың үні
Төлен Әбдік, жазушы: 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы кезінде мен
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәдениет бөлімінде нұмқаушы болып
істедім.
Бұл оқиғаның құпиялары толық ашылады. Деп айту қияын. Өйткені алаңға
жиналған жастарды жазалау ісіне қатысқандардың бәрі кейін де сол орындарда
жұмыс істеді. Қажетті құжаттардың көбі қазір жоқ болуы мүмкін...
Бір мысал келтірейік. Алғашқы 17-і күнгі қанды оқиғадан кейін 18-і
күні халық алаңға тағы жиналды. Жастардың мінбердегі үкімет адамдардың
аузын аштырмай, сөйлетпей тұрғанын көріп, біз бөлімде:
Қазір олар әбден ашылған, үкімет адамдардын тыңдамайды, сондықтан
елге әйгілі жазушы, әнші, тағы сол сияқты өнер адамдарын шақырайық. Солар
сөйлесін, - деп ұсыныс айттық. Ұсынысымыз әрең дегенде қолдау тапты
жоғарғы жақтан. Бірақ қарап отырмай, шақыратын адамдарымызды алдын ала
дайындап қойғанбыз. Сондықтан біз солдатттардың арасынан өтіп, жастарға
шықтық. Апарған адамдарымыздың есімде қалғандары мыналар: Ә.Кекілбаев,
Ш.Мұртазаев, Е.рахмадиев, Қ.Мұхамеджанов, Р.Бағланова, С.Әбдірахманов
(Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы); мәдениет
бөлімімен: И.Н.Романов, мен және С.Сматеав. Бөлім меңгерушісі К.Смайловтың
болған-болмағаны есімде қалмады...
20
Ең алдымен мойындайтын бір нәрсе – ол ереуілдің бейбіт ереуіл
болғандығы. Бейбіт қамсыз тұрған адамдарға солдаттарды жабу, қару қолдану –
қылмыс. Жастарды қанға бояп қалай сабағанын, қыздарды қалай шашынан
сүйрегенін көргенде, совет үкіметінің қандай үкімет екенін біраз жұрттың
көзі жетті ғой деп ойлаймын. Солдаттар 10-15 адамнан бір-бірімен бетпе-бет
қатар тұрып, араларынан өткізген ереуілшілерді таяқпен қалай ұрғанын
көргенде, Ерболат деген жігіт (ғылым бөлімімен) екеуміз біресе солдаттарға,
біресе анадай жерде тұрған генереал кезек-кезек жүгірдік, жалындық, Бүкіл
жер жүзі қарап отыр, Совет үкіметінің беделіне нұқсан келтіресіңдер
дегенге дейін айттық. Бірақ біздің сөзімізді тыңдаған ешкім болған жоқ. ал
бұл процесті дәл сол арада бізден лауазымы жоғарылар да тоқтата алмас еді
деп ойлаймын. Өйткені бұған үлкен дирижер – Москва. Кіші дирижер –
Колбин... орныдаушылар – КГБ, сот милиция т.б...
Көп шаруалар қолдан ұйымдастырылды: Топтың арасына әдейі
арандатушыларды жіберу, ереуілшілер балабақшаны басып алып, бауыздаймыз
депті деген жалған өсектер тарату, мәшинемен келіп ереуілшілерге арақ,
темекі үлестіріп және осыны бүлікті ұйымдастырушылар істеп отыр деп әдейі
басқаға аудара салу, алаңға жиналғандарды жасырын фотоға түсіру, т.с.с.
Алаңға жиналғандардың көбі қызықтаушылар болатын. бірақ оған қараған
ешікм жо, қуып жетіп, соққыға жығып, шетінен автобусқа лақтырып жатты...
Олжас Сүлейменов: 1986 жылдың желтоқсан айының басында мен Сицилия
сапарына дайындалу үшін Мәскеуге келдім. Онда өтуге тиісті жазушылар
маслихатына қатысуды КСРО Жазушылар одағының басқармасы С.В. Михалков
екеуміздің мойнымызға жүктеген-ді.
Желтоқсанның 10-ы күні жолға шығатын болдық. 2-ші немесе 3-ші
желтоқсанда маған Қонаевтың көмекшісі – Дүйсетай Бекежанов қоңырау шалды.
Өздерінің Мәскеуге келгендерін айтып, Димаш Ахметұлының мені кешкі шәйге
шақырғанын жеткізді. Кесілген уақытта Чистые Прудыдағы
Қазақстан өкілеттігінің резиденциясына бардым.
Қонаев екеуміз асханада кешкі тамақ іштік. Шәйді бізге асханаға емес,
жұмыс бөлмесіне де емес, күзетке араналған
21
кішкентай бөлмеге әкелді.
Кейін сол күнгі кешті ой елегінен өткізген кезде түсінгенім: Қонаев
өзі аялдаған резиденцияның тыңдалатынын, ал қызметшілер құрамының
орынжайлары мен дәліздерінің тыңдалмауы мүмкін екенін ескерсек керек.
... Шәй ішетін бөлмеде Димаш Ахметұлы маған ертең Саяси Бюро
мәжілісінде өзінің зейнетке шығуға өтініш беретінін айтты. Сондықтан
жағдайдың күрт өзгеруі мүмкін екендігін және оған дайын болуымды ескерткісі
келіпті. Жаңа билік басындағылар менің әрқашан қонаешыл болғанымды
ұмытпасы хақ. Жазушылар одағындағы жұмысынан шеттетуге, Қазақстан
Компартиясы Орталық комитетінің мүшелігінен және КСРО Жоғарғы Кеңесі
депутаттығынан айыруға тырысулары мүмкін. Ол маған ақыл берді: Мүмкін
Мәскеуге көшіп келу керек шығар. Осы жерден-ақ жұмыс табармыз.
Сол кеште не айтқаным есімде. Димаш Ахметұлы, мен Сіздің шешіміңізді
қуана құптаймын. Қаңтарда Сіз 75 жасқа толасыз... Сіздің жолдастарыңыз бен
шәкірттеріңіз шынайы алғыс сөздерін жолдайтын мерейтойлық мәжіліс бролады.
Мүмкін Горбачевтің өзі келіп, құттықтау сөз сөйлейтін шығар. Және онда Сіз
өз сөзіңізді халық пен партияға алғыс білдіріп, естелік жазу үшін құрметті
демалысқа шығатыңызды жария етесіз. Осындай іс-қимыл ұйымдастыру үшін тұтас
жетеді. КОКП Орталық Комитетінің кәсіби саясаткерлері қуануға тиісті. Өз
ұсынысыңызбен Сіз оларға саяси сауатты шешім ұсынасыз: мерейтой – орден –
зейнет. Бәрі риза болатынына күмәнданбаңыз. Ал мен болсам, Жазушылар
одағынан кетемін. Ұйымдастыру жұмыстары менің өте көп уақытымды ұрлауда.
Кітап жазу орнына баяндама жазамын, партиялық талқылауларға қатысамын. ОК
мүшелігі мен депутаттық мандат – олардың дәмін татып көрмегендерге қызық.
Ал мен бірнеше мәрте депутат та болдым, ОК-ке мүше де болдым, бірақ бұл
менің қазынама кітап қосқан жоқ. елуге де толып қалдым. Мәскеуге де маған
тұрғылықты мекен-жай бола алмас. Жаңа жылға дейін Сицилиядан келемін, сонан
соң болашақ жоспарларымызды талдауға молынан жетеді. Мен оның келешекте
жазғысы келетін естеліктер кітабына көмектесуге уәде бердім.
22
Сонымен Италияға аттанып кеттім.
Бірақ Саяси Бюрода сауатты саясаткерлер болмай шықты. Асығыстық
жасады. Мерейтойды күтуге тағаттары жетпеді. Заманның өзгергенін ескермеді.
Сөйтіп бәрін өздері бүлдірді.
Желтоқсан айының ортасында мені жедехатпен Сицилиядан Мәскеуге шұғыл
шақыртып алды. 16 желтоқсанға қараған түні мен Қазақстан Компартиясы
Орталық комитетінің кезектен тыс пленумына шақырылғанымды алдын ала біліт,
Алматыға ұшып келдім. Ұшақ кешікті. Үйге соқпастан әуежай басынан бірден
Жаңа алаңдағы Орталық Комитет үйіне тарттым.
Мінберде Г.В.Колбин сөйлеп тұрған сәтте кірдім. Пленум Д.А.Қонаевты
босатуға және жаңа Бірінші хатшыны бекітуге дауыс беріп қойған екен.
Осылайша ең қысқа мәжіліс бітті де оның ұзаққа созылған сарсаңды
нәтижелері басталды. Жаңа кезеңде жергілікті жұртшылық күтпеген оқыс үкім
айтқан, ескіріп-тозған ұлттық саясаттың сарсаңдары... Горбачев осы
кезеңінің (демократия, жаңа ойлау, жариялық) көшбасында тұрғанымен өз
ісін өз ой сарабынан терең өткізбеген сыңайлы.
Мен екі күн қатарынан мызғымаған болатынмын. Үйге бардым да, бір
стакан конъякті тартып жіберіп, ес-түсімнен ажырай ұйқыға бас қойдым.
17 желтоқсан күні таңғы сағат 10-да оянып, Димаш Ахметұлының үйіне
кіріп шықпаққа бел будым. Бірақ ойым жүзеге аспады. Маған үйдегілер
шерушілер легінің Жаңа алаңға қарай бара жатқанын жеткізді: Жаңа
жетекшіге қарсы наразылық басталған екен.
Радионы қостым – музыка. Теледидарда – ескі кинофильм. Қонаевқа, Димаш
Ахметұлына, сыртта не болып жатқанын білесіз бе? деп қоңырау шалып едім,
ол: Білемін. Орталық Комитетке де барып қайттым. Жиналған алдында сөйлегім
де келіп еді, жаңа басшылар қажеті жоқ деп қашқақтады.
Жазушылар одағынан көлік шақырттым да, алаңға тарттым. Орталық комитет
ғимаратының басм есігіне дейін жеттім. Автокөліктьі қалдырып, мінберге
жақындадым. Қоршаудан өткізген жоқ.
Мінберде ОК бюросның мүшелері студенттерді тарауға үгіттеп тұрды.
Жауап орнына ысқырық пен айғай-шу естілді.
23
ОК хатшыларының жұмыс бөлмелері орналасқан 6-қабатқа көтерілдім...
Бірақ мен жиналғандар алдында сөйлеуге рұқсат ала алмадым.
18 желтоқсан күні темір арматура таяқтары соққысынан Қайта құру
ұрандары толғатқа қиялдардың күл-талқаны шықты. Жаңа алаң мен одан
тармақталатын көшелер осы үкілі үміттердің жазықсыз қанына боялды.
Саяси төңкерістер дүмпуінен оянған халықтарды қарғылау жалғасты:
Алматы – 1986, Пекин – 1989, Тбилиси – 1989, Баку – 1990, Вельюс...
19 желтоқсан күні мен ҚазМУ-дің заң факультетіне бардым. Мәжіліс залы
әп-сәтте лық толды. Залдан бастары таңылған көп студентті көрдім. Олардың
бәрі де алаңда болыпты. Көпшілігін ертең оқу орнынан шығарары, отырғызары
белгілі еді. Сауалдарға жауап бердім. Өткен оқиғаға кім кінәлі? деп
сұрайды. Мен Партия шенеуніктері деп жауап бердім. Қасқыр текті ұялы
бөрілер туралы өлеңімді оқыдым: Есть они в каждой стране, в каждой
волости-сволочи.
19 желтоқсаннан кейін КазМУ-дің көптеген оқытушыларын Мемлекеттік
Қауіпсіздік комитетіне шақыртып, Кездесуде Сүлейменов не туралы айтты?
деп тергепті. Заңгер профессорды тергеуді мәскеулік МҚК-нің (олардың тұтас
бір тобы жергілікті жұртқа көмек беру үшін жеткізіліпті) қызметкері
жүргізілгенін әңгімеледі. Сол тергеуші профессорды сансыз сауал астына
алып, үстел үстінде ашық жатқан қолжазба хатқа жиі қарағыштап отырыпты.
Тергеуші хат соңындағы қолдардың астын қызыл қарындашпен сызып қойған
көрінеді. Күтпеген жерден мәскеулік орнынан тұрып, кешірім сұрап, бөлмеден
бір минөтке шығып кетіпті.
Сыйға тартылған уақытты ұтымды пайдаланған профессор хатқа көз
жүгіртіп үлгеріпті. Ол Жастардың партияға қарсы ұлтшылдық көтерілісінің
Бас ұйымдастырушысы - Олжас Сүлейменовтің атын былғаған былықтар екен. Ол
үшін хатты асығыс парақтапты. Астында белгілі қазақ жазушыларының қолдары
тұрғанын көргенде, көзі атызданып кеткен. Тұтқындауға айғақ болатын арнаулы
материалдар жинақталыпты. Бірақ мәскеуліктер Сүлейменовке бейтарап қарым –
қатынас ұстады. Кәсіби біліктілер істің ақ жіппен тігілгенін көріп,
Сүлейменовті
24
тұтқындаса, шиелініс күшейіп кететінін аңғара қойған.
Ешкімнің есімін атаған жоқ. Сталиннің зұлымдығын өзгелерден де ерекше
қарғап сілеген әлгі әдебиетшілер өздеріне ыңғайлы жағдай туғанда 37-дегі
қызыл қырғынның белсенділеріне айналып шыға келгені қандай өкініш!
Ойлаймын: алдағы уақыттарда әлі қанша қиын бұрылыстар болуы мүмкін.
Оған жауқазын буынды бүгіннен дайындау керек. Қалай? Бәрінен бұрын жеке
бастың ар-ұяты мен ұлт намысын қорғау сезімін тәрбиелеу – парыз. Өйткені
өзін терең құрметтейтін адамның ешқашанда сатқындыққа, опасыздыққа бармасы
айқын.
Айғақтамалар
Дінмұхамед Қонаев: Суслов (КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының
мүшесі. – М.Ш.) маған мүлгуді білмейтін қырағы сарбаздай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік-экономикалық және саяси түп-
тамыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .5
Оқиғалардың өрістеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Оқиға салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
Зиялыларды қуғындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Желтоқсаншылардың үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Айғақтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасына түпкілікті баға беру жөніндегі
комиссияның сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Алаңға қатысушыларды қуғандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Желтоқсандық жәбірленушілердің халі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Желтоқсаншыларды жазалау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Желтоқсан оқиғалары туралы қоғамдық ой – пікірлер ... ... ... ... ..56
Желтоқсан жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе
Алматыдағы және Қазақстанның өзге облыстарындағы 1986 жылғы
желтоқсан оқиғалары қайта құру барысындағы тұңғыш елеулі сынақ
болды.
Осынау қайғылы жәйттің шын ауқымы мен қалтарысы күні бүгінге
дейін халықтан құпия ұсталып келді. Желтоқсан оқиғаларына бірінші
күннен бастап жаңсақ баға берілді. Оқиғаларды ұлтшылдар, маскунемдер мен
нашақорлар бастаған жаппай тәртіпсіздік деп көрсету саяси жағынан
қате және бүтін бір халықтың намысына тию еді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы түрі жағынан ұлттық
бой көтеруінде ұлтшылдық болған жоқ. Ол өзге халықтарға, соның
ішінде орыс халқына қарсы шығу емес еді. Алматыдағы желтоқсан толқуы
– шын мәнінде, еліміздегі екі күштің: жас, буыны қатпаған демократия
мен сол кезеңде әлі де қуатты тұрған әкімшілдік - әміршілдік жүйенің
тұңғыш рет бетпе –бет соқтығысуы еді.
Комиссия жұмысы үш кезеңнен жүргізілді. Қазақ ССР Жоғарғы Советі
Президиумының 1989 жылғы 1 шілдедегі Қаулысымен құрылған
комиссияға оның құрамына шындықты бүркемелеуге тікелей мүддемелі
ресми адамдар ену себепті жұртшылық сенімсіздік көрсетті.
Кейін Комиссия құрамына ССРО халық депутаттарының тобы
енгізіліп, сарапш жұмыс топтары құрылды.Комиссияның екіншіт құрамы
бір айдан астам ғана уақыт -1989 жылғы қазан айының басынан
қарашаның 14 –недейін жұмыс істеді, сонан соң бұрынғы шақырылған
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің сессиясы оның алдын –ала жасаған
қорытындыларын сыңаржақ деп есептеген жұмысты одан әрі жалғастыруын
қажетсіз деп тауып, Комиссияны таратты, шағын жұмыс тобын ғана
қалдырды.
1990 жылғы қаңтарда ғана жұртшылықты талап етумен қазіргі
құрамдағы жаңа Комиссия құрылды.
Комиссияға жалпы көлемі 10 мың бет 2000 – дай құжат келіп
түсті.
Желтоқсан оқиғаларын жазған жергілікті, республикалық одақтық және
халықаралық баспасөз, шетел радиостанцияларының жариялаулары мен
хабарлары зерттелді.
3
Комиссия жұмысы барысында қылмысты істер бойынша 98 әкімшілік істер
бойынша 360 сарапшылық қорытынды, зерттеудің жекелеген бағыттары
бойынша 75 анықтама жасалды.
1990 жылғы 1 қыркүйектегі есеппен қылмысты іс бойынша ақтау
негізінде 46 сот қаулысы күшін жойды, 144 әкімшілік іс негізсіз
деп табылып, күшін жойды. Қ. Рысқұлбековтың қылмысты ісін және оның
өлімі жөнінде қылмысты істі қайта қарап, Алматы энергетика
институтының студенті Е. Сыпатаевтің өлімі жөніндегі қылмысты істі
қайта қозғау туралы мәселе қойылды. 1986 жылғы Қазақстандағы
желтоқсан оқиғаларын зерттеу жөнінде Комиссияның құрылуын республика
азаматтары әрқалай қабылдады. Олардың бір бөлігі мұны қызу қолдап,
шындық толық ашылады деп үміттенді, кінәлілерді, ұйымдастырушыларды,
айдап салушыларды тауып, көрсетіп тұрып жазалауды талап етті. Ал
азаматтардың екінші бөлігі еліміз бастан кешіп отырған сілкіністер
толқынының арасынан орнықтылық аралындай болып көзге шалынатын
республикада желтоқсан оқиғаларының шындығын айту саяси және
ұлтаралық тепе –теңдікке нұқсан келтіреді деген қауіп білдіреді.
Олардың шақыруы -болары болып, бояуы сіңгенді қайтып
қопарыстырмау, бітеу жараның аузын ашпау т.б. Комиссияның құрылуына
теріс қарап, оның мақсатымен мәнін қабылдамайтын, түсінбейтін,
негізінен тарихымыздың осы бір бетін қайта қарауға да қарсы адамдар
да бар.
Пікірлердің мұндай әр алуандығының өзегінде бір нәрсенің басы ашық-халықты
алдап, шындықты жасырып қалу ешқашанда қоғамға пайда әкелген емас. Ерте ме,
кеш пе, шындық айтылмай қоймайды, соңғы жылдардың оқиғалары дер кезінде
сабақ болу үшін неғұрлым ерте айтудың қажеттігіне көзімізді
жеткізіп отыр.
Жағдайда, қолда бар мүмкіндікке орай, Комиссия барша көрініс
салдарын қамти отырып оқиғалардың себебін, бастау көзін, сипатын
және ауқымын өкімет және мемлекеттік құрылымдармен бірлікте
обьективті, жан –жақты зерттеуге тырысты.
4
Желтоқсан оқиғаларының тарихи, әлеуметтік-экономикалық және саяси түп-
тамыры
Соңғы жылдардың ұлт аралық сілкіністерінің төркінінде тарихи
әлеуметтік –экономикалық және саяси факторлар комплексі жатыр. Мұны
түсінбеу күрделі көп ұлтты мемлекетті басқаруда инициативадан
айырылып қалыға әкеп соқтырады, онығ тұтастығы қауіп туғызады.
Желтоқсан оқиғалары осындай сілкіністер тізбегіндегі алғашқы
буын болып себепті оның түп – тамырын, бастау көзін тесіле зерттеу
болашақта сабақ бола алар еді.
Қазіргі Қазақстан тереториясына алғашқы қоныс аударушы ХVI
ғасырдаң өзінде келген, алайда қазақ даласын отарлау тарихы 1986
жылы Ақтөбе облысында өз бетінше аслынған алғашқы шаруа
жатақтарынан басталды. 1987 жылғы халық санағының есебі бойынша,
Қазақ ССР – нің қазіргі шекарасы аумағындағы қазақтардың үлесі сол
кезде – ақ тұрғындардың 80 процентін құраса, одан кейін бар болғаны
алты он жылдық бедерінде Россия империясымен шектескен тереторияда
2,5 -3 есе кеміді
Бұрынғы Өскемен уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы )
терреториясында 1897 және 1959 жылғы екі халық санағы аралығында
бұл үлес 80% - тен 90% - тен, 26 % -ке, Көкшетау – 51% -тен 19 % -ке
Петроавл -47% -тен 13 % Костанай - 78% тен 19% -ке.Ұлттың күрт
демокрафиялық орта түсуі жүрді.
Қазақ халқы үшін халықтың жартысынан астамы аштық пен індеттен
қырылып, 15% -і республикадан тыс жерлерге қоныс аударған күшпен
коллективтендіру кезеңі нағыз нәубет болды. Сол тұстағы шағын 2
млн.750 мың адамға жетті, ал республика халқы арасында қазақтардың
үлесі 38% -ке дейін төмендеді. (1939 жылғы санақ бойынша ).
Байырғы халық үлесінің кему процесі ұланғайыр далаға басқа
халықтардың индустрияландыруы кезеңіндегі еңбек армияларына күшпен
алу, коллективтендіру кезеңі кулактарды жер аудару, соғыс кезінде
күдікті көрінген халықтарды жаппай көшіру, Қазақсиандағы тың жерлерге
шақыру жолдарымен сан миллион адамдарды миграциялау кесірінен өрши
түсті.1930
5
жыл мен 1932 жыл аралығында Қазақстанға сырттан 3 млн.950 мың адам
келді. Мұндай саясат, шын мәнінде, байырғы халықтың жұтылып кетуіне
әкеп соқтырда.
Қазақ халқының үлес салмағы мен санын қысқарту елді
мекендер, жер –судың тарихи аттарын өзгертумен қоса –қабат жүрді.
Оқу ана тілінде жүретін қазақ мектептерін жаппай жабу, әсіресе
зиялы қауым мен қала жастарының арасында сөз мәдениетінің жоғалуы
халық мәдениетінің ішкі дәт - қуатының шайылуы қаупін тудырды.
Қазақстан табиғатқа ойсыз, обыр көзқарас, өндірістік
өнеркәсіпиің тым көп шоғырлануы салдарынан экологиялық апат аймағына
айнаоған өзге респуликалар қатарынада.Соңғы отыз –қырық жылда бұл
жалпы қырсықтарға ғаламшарлық сипаты бар қос бірдей нәубет –Арал мен
Балқаш және Семей ядролық полигоны жағынан тіршілікті ақырын жойып
жатқан апаттар келіп қосылды.
Желтоқсан оқиғаларының саяси төркіндері әкімшілдік - әміршілдік
жүйеде жатыр. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1986 жылғы 16
желтоқсандағы Пленуымының Г.В. Колбинді бірінші басшыны тағайындау
жөніндегі қалыптасқан дәстүрі арнасында қабылданды. Бұл шешім қайта
құру жария еткен принциптерге, демократияландыру менхұқықтығы мемлекет
құру бағытына қайшы келді.
1986. жылғы 17 желтоқсанда осы шешімге халықтың әлеуметтік
жағынан неғұрлым кедей тобы –қазақ жұмысшысы және оқушы
жастары қарсы шықты. Қашанда жаңаға, ілгерішіл атаулыға іңкәр,
жалғандыққа жаны қас дәл осы жастар қайта құру ұрандарын
бірінші болып жүректеріне жақын қабылдап,сенген еді, міне,
іргесін бермеу үшін жанталасқан әкімшіл -әміршіл жүйенің жуап
соққысының батпандай салмағы сол жастарға бірінші болып
тиді.
Оқиғалардың өрістеуі
Желтоқсан оқиғаларын Д.А. Қонаевты бірінші хатшы қызметінен
босатқан Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1986 жылғы 16
желтоқсандағы Пленумы тұтандырды. Осындай ұсыныспен Саяси бюро
атынан СОКП
6
Орталық Комитетінің хатшысы Г.П. Разумовский шығып сөйледі.Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Пленумының шешімі туралы хабар ремспубликалық
радио бойынша 16 желтоқсанда, сағат 15.00-де берілді. Сол күннің кешінде
қалалық ішкі істер басмқармасы мен республика Мемлекет қауіпсіз Алаңға
жағдайды көзбен көру үшін Мемлекет қауіпсіздігі комитетнің төрағасы
В.М. Мирошник, МХК – нің жедеғабыл және тергеушіліер құрамы келіп жетті.
Г.Н. Князовтің нұсқауы мен алаңға оның орынбасары Э.О. Басаров,
С.Д.Сериков, қалалық ішкі істер басқармасы бастығының орынбасары К.Т.
Мусин келді. Әр түрлі ақпар бойынша алаңдағы бой көрсетушілер саны
таңер теңгі сағат 10 шамасында 300 –ден 1000 адамға жеткен.
Сағат 10.30. шамасында Алматы гарнизоны бойынша номірі бірінші
жауыншерлік дайындық жариялады темір жол вогзалдары мен аэропорттар
жабылды.
Бой көрсету Республика Компартиясы Орталық Комитеті Пленуымының
шешімімен келіспейтін бейбіт саяси қарсылық сипатында болды. Жұрт
Г.В. Колбиннің сайлауына көңіл ьтолмаушылық білдіріп, Д. А.
Қонаевттың алдарына шұығуды талап етті, ауыр әлеуметтік – тұрмыс
жағдайы, тұрғын үй, жұмыс тапшылығы, ана тілінің қолданылуы аясының
шектелулігі өткір сөз болды.
Алаңды қоршап алып, оған ешкімді енгізбеу шығармау жөнінде бұйрық
берілді. Алаңға жөңкілген жаңа ректер қоршауға келіп соғылып, кей
тұста оны бұзып өтіп жатты, қақтығыс шықты.Қоршаудың ішінде
қалғандар, сырттан келгендерге қоршауды бұзуға көмектесті, сөйтіп
жағдай шиеленісе түсті. Жиналғандар қоршауды алып тастауды талап етті.
ССРО Ішкі істер министрі Власов, СОКП Орталық Комитеті Саяси
бюросының келісімімен Алматыға елдің сегіз қаласынан арнаулы іскі
істер бөлімшелерін жіберуге бұйрық берді. Алматыға саяси бюро мен
СОКП Орталық Комитетінің өкілдері,ССРО Ішкі істер министрлігі,
Мемлекет қауіпсіздігі комитеті, Прокуратурасының жоғары дәрежелі
қызметкерлері ұшып шықты.
ҚазМУ қалашығы жағынан, Бейбітшілік көшесі тұсынан алаңға
қолдарына қызыл ақ жалаудар ұстаған құрамы 600 -дей
7
үлкен топ шықты.Олар ән айтып, Әуелбеков, Назарбаев деп ұрандап келе
жатты. Алаңға 7524 және 7552 әскери бөлімшелер әкелінді.Олар оқ
өткізбейтін сауыт –кеудеше, дулыға, қалқан, сойылмен жарақтанған еді.
Екі арнаулы машинада арнайы құралдар – түтінге қақалтатын шашытқы,
белгі беретін ракета, көзден жас ағызатын Мойыл газы, әскери оқ
–дәрі сақталды. 7552 әскери бөлімшеге қызметші – иісші иттер
бөлімшесі берілді. Солдаттар бұйрық бойынша топты кері, алаңға қарай
серпіді, оларға таскесек, әк, мәрмәр, жақтау сынықтпары жауып кетті,
біраз адам жарақат алды. Басқа бірде – бір республикада өзге ұлттан
бірінші хатшы қойылмаған, Қазақстанда лайықты, адал, ақылды, халыққа
кіндігімен байланған, оның тұрмысын, мәдениетін, аңсарымен мүддесін
білетін адам табылмағаны ма? Орталықтың бізді өз ортамыздан басшы
табуға қауқарсыз деп білетін пікірі – бүкіл қазақ халқын қорлағандық
– дегенге сайып жатты.алаңды көктейғ, тұрғын үйлерге, мінбеге, Орталық
Комитет үйіне қарай түтін шашатын қол гранаталары, шашыратқылар,
белгі беретін ракеталдар ұшты, алауға тасталған әскери оқ – дәрі т.б
жарылып жатты. Орталық Комитет үйінде терезеге тиген ракетадан өрт
шықты, едендегі кілемге зақым келді.
Алаңға жарық беру доғарылды, тек қуатты қос авициялық прожектор
жарық қылып өрт қойылған автомашиналар мен ағаштар жанып жатты.
Жаппай тәртіпсіздік қала көшелеріне қарай ойысты.Алғашқы бой
көрсетушілер алаңға сағат 8 -ден кейін келе бастады, қолдарына таяқ
ұстап, Колбин құрысын дейтін ұран көтерген олар әлдеқайда ашу –
ызада еді. Бой көрсетушілер өкілдерімен Қазақстан Коспартиясы
Орталық Комитетінің Бюро мүшелері тілдесті. Олар Аймақтағы жағдай
сырттан адам келуін талап етіп отыр.Бұл партияның ішкі ісі.
Адамдарды таратындар, әйтпесе күш қолданамыз десті Елшілер бой
көтерушілер қатарына оралып үлгергенше, оларды сойылдың күшімен қуып
тарату басталып кетті. Бірнеше шағын топқа бөлінген бой көтерушілер
қаланың әр ауданына шоғыр – шоғыр болып жиналды.
Қалада ұлттық белгі бойынша бөлінген жастар топтары мен
жасақшылардың, право қорғау органдарының арасында қақтығысулар
басталды. Ойран салуға арандатқан
8
шақырушылар көбейіп, орыстарға қарсы ұрандар пайда болды. Қандары
қызған жастар топтары таяқпен қаруланып, жатақханаларға, оқу
аудиторияларына басып кіріп, жастарды күшпен көшеге қуып шығара
бастады.
Қуып тарату кезінде және түнде ұсталғандардыь әскерилер,
автозак машиналарына, автобус тарға тиеді. Ұсталғандардың көпшілігі
көгеріп – қанталаған, қансырағандар еді. Машинаға отырғызу кезінде
ұсталғандарға, оның ішінде әйелдерге де қол жұмсалды.Бас киім,
бөкебай, шалбар белдіктері бір жерге үйіліп, қара түсті ГАЗ - 24
машинасына тиелді.
Автоинспекция машиналары бастаған көліктермен адамдар саны
алынбай – ақ қала сыртына шығарылып, алқаптар түсірілді. Ұсталғандардың
бір колоннасы Әл – Фараби проспектісі арқылы Жоғарғы Камен
поселкісі ауданына көтерілді.Екінші коллонна жоғарғы Қаскелең тас
жолы арқылы Алматы үй құрлысы комбинатының карьеріне, Райымбек және
Путь Ильича поселкелеріне бет түзеді.
3.Ресми орындар оқиға салдарлары туралы біріне – бірі қарама –
қайшы келетін, дәл, емес көбінесе кемітіп көрсеткен мәлімет берумен
болды.
Мысалы, әр түрлі дерек бойынша ұсталғандар саны қилы: Ішкі
істер министрлігі мәліметті бойынша -2336, Мемлекет қаіпсіздігі
комитеті -2212, Прокуратура - 2401.Комиссия есептен уақытша
изоляторларға жеткізілген сондай – ақ автозак, автобустар бірнеше
рейспен қала сыртына шығарылған 6000 - дай адам есепке
енгізілмегенін т аныцқтады. Сонымен комиссия бағасы бойынша,
ұсталғандардың жалпы саны 8500 - дей.
- МХК мен прокуратура қызметкерлерінің емдеу мекемелерінен
аурулар тарихын алып кету фактілері тіркелген дәрігерлік көмек
сұрау көлемін дәл анықтауды қиындатты;
- Тіркемей –ақ дәрігерлік жәрдем көрсетілген көздер болған;
- Аязда адамдар мұздай сумен шомылдырудан, жерде бірнеше сағат
бойында жатып қалып, қала шетіне апарып тастағаннан болатын аурулар
ескерілмеген;
9
Екі жақтың оқиғаға қатысушыларының, куәлар мен ата – аналардың
жүйке ауруларына, стрестік жағдайға шалдығуы ескерілмеген.
Жаппай тәртіпсіздік салдарынан 11 транспорт түрі өртеліп, 24 –не
жақым келтірілді, 39 жеңіл автобуспен 33 жеңіл такси машинасы
істен шықты, 13 жатақханаға, бес оқу орнына, алты сауда кәсіпорнына
төрт әкімшілік үйіне материалдық шығын келтірілді.
Оқиғалар келтірілген материалдық зиян 302644 сом 68 тиын.
Прокуратурада 5324 , МХК –де 850 адам тергеуде болған.
900 – дей адам сот, миллшиция, кәсіпорындар, мекемелер, оқу орындар
әкімшілігінің қаулысымен әкімшілік жолмен жазаланған (қамауға алу,
айып салу, сөгіс беру т.б.) 1400 адамға ескерту жасалған.
Ресми мәліметтер бойынша 264 адам оқу орындарынан шығарылған.
Халыққа білім беру министірінің соңғы анықтамасында (1990 жылғы
тамыз) оқудан шығарылғандар саны 309.
Оқиғаларға қатысқан 319 адам жұмыстан шығарылды. 250 адам Қазақ
ССР Жоғарғы Советі Президиумының медальдарымен, 250 адам
граматалармен, құрметт граматалармен наградталды.
Наградтау туралы жарлықтар жарияланған жоқ.
М.С.Мендібаев Комиссияға берген түсініктемесінде былай деп
жазады. Талап біреу болды - неге Орталық Комитеттің бірінші
хатшысы сырттан әкелінеді, ол қызметтегі адам ... қазақ болмай - ақ
қойсын, бірақ республиканың проблемаларын білетін адам болсын.Жастар
сол кездің өзінде –ақ ойлау жүйесі жағынан аға ұрпақтан ілгері
еді, олар республика коммунистерінің жетекшісі туралы халықпен,
қарапайым адамдармен келісілмей шешіле салынғанына реніш білдірді...
Олар оны дауыспен естісе, түсінсе деп ойлады, келіссөз талап етті.
Ал біз осыдан қорықтық қой.
Бой көрсетушілерді күшпен тарату туралы алғашқы шешімді
З.К.Камалиденов, В.М. мирошник, Г.Н Князевтардың кеңесімен, орталықтың
қуаттауымен жергілікті басшылық 17
10
желтоқсан күні сағат 18 – де қабылдады.Күшпен тарату туралы бұйрық
тікелей Г.Н Князев берді. Осыдан кейін Алматыда жаппай тәртіпсіздік
басталды.
Орталық Комитет Бюросының мүшесі, республика Жоғарғы Советі
Президиумының бұрынғы төрағасы С.М. Мұқашев Комиссияға берген
жауабында осы және бұдан кейінгі қуып тарату шешімдері қабылдауда
ешкім олардың келісімін сұрамағанын айтты. Мұндай тұжырымдарды көпшілік
алдында сөйлеген сөздерінде Н.Ә. Назарбаев та айтты.
Мұнан кейінгі қуып тарату операцияларын Б.Н. Елисов басқарған
штаб үйлестіріп отырды, Г.В. Колбин мен СОКП ОК –нің өкілдері Ф.
Разумов пен Ю. Мищенко саяси шешімдерді қабылдады.
Желтоқсан көтерілісінің түпкі себептері
ХХ ғасырда қазақ халқының басынан өткен тарихи оқиғаларды сараптаған
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Комиссиясы Желтоқсан оқиғасының
саяси тамыры сол әкімшілік командалық жүйенің өзінен бастау алады деген
тоқтамға келді.
1931-1933 жылдардағы Қазақстан тарихын бұрын-соңды болмаған нәубеттен,
әдейі саналы түрде ұйымдастырылған ашыршылықтан 5,2 млн. қазақтың үш
миллионға жуығының қырылуы коммунистер қолымен жүзеге асырылады.
Коммунистік партияның саясатын жүргізу үшін Қазақстанға жіберілген
Ф.И.Голощекин (патшаны жанұясымен өлтіруге қатысқан адам) келе сала, 1925
жылдың 1 желтоқсанында Бүкілқазақстандық 5-ші конференциясында партия
саясатының мәнін былайша ұғындырады: Қазақстанда Кеңес өкіметі жоқ. Кеңес
өкіметін орнату үшін кіші Қазан төңкерісін жүзеге асыруымыз қажет
(Советская степь, 1925 ж., 3 желтоқсан).
Осы теория бойынша төңкерісінің жоспары былайша белгіленеді:
Бірінші кезеңде – зиялы қауым өкілдірен бір-біріне жауығатын екі
кереғар топқа бөліп, анағұрлым танымал, халық алдында беделді жауығатын екі
кереғар топқа бөліп, анағұрлым
11
танымал, халық алдында беделді зиялыларды ұлтшылдықпен айыптап, оларды
қарсы топтың көмегімен жойып жойып жіберу. Сондай-ақ, ұлтшылдардың
дұшпандық идеяларын іске асырмау үшін қазақ әліппесін ауыстыру қажет...
...Бесінші кезеңде – қалған барлық қазақ зиялыларының көзін жойып,
қазақ әліппесін тағы да ауыстырып, осындай әдіспен жеткіншек ұрпақты өз
халқының тарихын бастапқы тұма көздерден оқып-білу мүмкіндігінен айыру.
Голощекиннің бұл жоспары Сталин жолдасқа бес сауал деген қызметтік
былай дейді: Голощекин жолдас! Менің ойымша, қызметтік жазбада атап
көрсетілген саясат, негізінен, бірден-бір дұрыс саясат болып табылады.
И.Сталин (Советская степь, 1927 ж., 20 қараша).
Әдейі ұйымдастырылған ашаршылық
1931 жылы жүз мыңдаған қазақтар төніп келе жатқан ажалдан қашуға
жанталаса жол іздеді. 1931-1933 жылдардағы ашаршылықтан Ресей, Өзбекстан,
Қырғызстанмен шектес аудандардан қашқан қазақтардың бір бөлігі ғана аман
қалды.
Малынан, күнкөрістің бар қорегінен айырылып, колхоздарға күштеп
кіргізілген, әсіресе орталыққа, шекаралас мемлекеттерден қашықта орналасқан
адамдар түгелдей опат болды.
1930 жылы Қазақстанда 5,2 млн. қазақ болса, 3 миллионға жуығы аштан
қырылды. Бұған теңдес бақытсыздық қазақ тарихында бұрын-соңды кездеспеген-
ді...
академик – жазушы Ғабит Мүсірепов: Әулие көл ауылының аса бере боран
басталды. Жолдан адастық. Байқасам, қар астынан бір нәрсе қараңдайды.
Шанадан түсіп, қасына бардым. Қар астында қалған адамдар мәйіті екен. Айқұш-
ұйқыш қалай болса солай үйілген. Одан әрі мәйіттер бір жерге жинақталып,
текшелеп қаланыпты. Нақ бір бекеттерге қойылған
қарауыл сияқты. Соларды бағытқа ала жүріп келеміз. Жолдың екі шеті де
өліктерден аяқ алып жүргісіз. Мен бұған дейін мұндай сұмдықты көрген
емеспін.
... Қостанайға таяп қалғанда киіз үйлерден тұратын қалашықтардың
бірінетап болдық. Бұл таңғажайып қоныстың өз
12
көшесі, тіпті әр киіз үйдің нөміріне дейін бар екен. Кәдімгі қала дерсін.
Маңдайша тақтайшаларға: Құрамысов атындағы, Ерназаров атындағы, Исаев
атындағы, Рошаль атындағы көше деп жазып қойыпты. Көшелер түгелдей
қазақстандық көсемдер атын иемденіпті. Ал қалашықтың өзі голощекин
жолдастың атын алыпты (В.М.Михайлов. Хроника великого джута).
1937 жылы Қарқаралы округінің басшыларын соттады. Айыптаушылар
арасында Мансур гатаулин де болды. Сот хаттамасында былай делінген:
Гатаулинге соңғы сөз берілді. Ол өзімен бірге отырған айыпталушы
жолдастарын қолымен нұсқай көрсетіп: Бұлар халық жауы емес. Жау-мен.
Соттасаңдар, жалғыз мені соттаңдар. Алайда мен де халық жауы емес, халық
жауының жауымын. Ал мен ондай жауға 1932 жылы Кент қаласына іссапарға
барған соң айналдым. Мәшинеден түссем, айналамда қыбырлаған жан жоқ, көзіме
тек үлкен сиыр базасы ғана көрінді. Есікті ашып қалсам – толған өліктер.
Әлгі сиырқораның аузы-мұрнынан шығарып адам мүрделерін қалап тастапты.
Кейбіреулерінің кірпігі қимылдап жатқанымен, олардың да көпұзамай
жантәсілім ететіні аңғарылып тұрды. Мен тысқа шықтым. Далада айқай-шу.
Ақылынан алжасып жанұшырау жүгірген әйелдер пышақтарын жалаңдатып шопырға
тап-тап береді. Сойып жемек. Мен аспанға мылтық атып зорға тараттым. Әудем
жердегі от үстінде қайнаған қазанға көзім түсті. Бір нәрсенің пісіп жатқаны
анық. Қақпағын ашып , бүлк-бүлк етіп қайнаған судан ересек адамның аяғын,
қолын, баланың сирағын көрдім. Мен сол сәттен бастап халық жауына
айналдым.
Проффессор Б.И.Воздвиженский: 1937 жылы мені Казгеология
басқармасының бас инженері етіп тағайындады. Семей қаласындағы стансада
вагоннан қазақ мәйітін баса түстім. Тасып үлгермегендіктен, вокзал
маңындағы алайқайдың бәрі адам мәйітіне толып кетіті. Сол жерден
Қарағандыға мәшинемен аттандық. Жол бойы бірді-бір тірі адамды
кездестірмедік. Айналаның бәрі – адам мәйіті.
Тұтастай бір халықты жаппай жойып жіберуге бағытталған бұл қырғынды
коммунистер жасырып қалуға барын салды. Ол туралы жазу түгілі, біреуге
сыбырлап айтуға да болмайтын еді. Тұрар Рысқұловтың куәландыруынша: Мұның
бәрі кездейсоқ
13
емес, өлкелік комитетінің бұрынғы басшыларының қасақана ққұйтұрқы жүргізген
әрекеттерінің жемісі: соның салдарынан аштық және аштан қырылып жатқандар
жайлы ресми айтуға рұқсат етілмеді (Тіпті, Алматы көшелерінен қазақтардың
өліктерін жинап алып жүрсе де). Ол ол ма, жергілікті қызметкерлерге мал
басының құлдырауы жөнінде де ауыз ашуға болмайтыны.
Осындай адам айтқысыз ашаршылыққа қарамастан, Сталин Еуропа елдеріне
нанды күштеп сатқызып отырды. Егер де 1928 жылдың астығынан шетелдерге 1
миллион центнердей астық жіберілсе, 1929 жылы – 13 миллион, 1930 жылы –
48,3 миллион, 1931 жылы – 51,8 миллион, 1932 жылы – 18,1 миллион центнерге
жуық астық жөнелтіді. Еуропадағы эконмикалық құлдырауға байланысты Кеңес
наны тіптен тегінге сатылды. Сол 1932-1933 жылдары шетелдерге жөнелтілген
астықтың шағын бөлегі ғана бүкіл Қазақстанды аштықтан аман сақтап қалуға
жететін еді.
И.Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерлеген КОКП Орталық Комитеті
Пленумында жасаған өзінің тарихи баяндамасында Н.С.Хрущев: Біз Сталин
Қазақстанда адам төзгісіз ашаршылықтан бүкіл қазақ халқы қырылудың аз-ақ
алдында тұрғанын айтқанымызда: Ол сары пәлекеттерден тек сондай жолмен
ғана құтылуға болады деп жауап берді.
Оқиға салдарлары
Ресми орындар оқиға салдарлары туралы біріне - бірі қарама - қайшы
келетін, дәл емес көбінесе кемітіп көрсеткен мәлімет берумен болды.
Мысалы, әр түрлі дерек бойынша ұсталғандар саны қилы: Ішкі істер
министрлігі мәліметі бойынша -2336, Мемлекет қауіпсіздігі комитеті -2212,
Прокуратура - 2401.Комиссия есептен уақытша изоляторларға жеткізілген
сондай - ақ автозак, автобустар бірнеше рейспен қала сыртына шығарылған
6000 - дай адам есепке енгізілмегенін толық анықталды. Сонымен комиссия
бағасы бойынша, ұсталғандардың жалпы саны 8500 - дей.
Желтоқсан оқиғалары кезінде үш адам қайтыс болды телеорталық инженері
Савицкий, энергетикалық институт
14
студенті Сыпатаев және автопарк бақылаушысы Аристов.
Оқиғалар құрбандығына дәлелді негіздермен ресми мәліметтер бойынша өзін-
өзі қол салды деп есептелетін мына үш жастың өлшемін де жатқызуға болады:
-Асанова Ләззат 16 жаста, Алматы музыка училищесінің оқушысы - ҚазССР
Қылмысты істер кодексінің 65 тармағы бойынша жауапқа тартылғаннан өлімді
артық көріп, үй төбесінен секіріп өлген.
Мұхаммеджанова Сәбира, 16 жаста, Өскемен педагогикалық
училище.
МХК мен прокуратура қызметкерлерінің емдеу мекемелерінен аурулар
тарихын алып кету фактілері тіркелген дәрігерлік көмек сұрау көлемін дәл
анықтауды қиындатты;
- Тіркемей -ақ дәрігерлік жәрдем көрсетілген көздер көздер болған;
- Аязда адамдар мұздай сумен шомылдырудан, жерде бірнеше сағат бойында
жатып қалып, қала шетіне апарып тастағаннан болатын аурулар ескерілмеген;
Екі жақтың оқиғаға қатысушыларының, куәлар мен ата -аналардың жүйке
ауруларына, стрестік жағдайға шалдығуы ескерілмеген.
Жаппай тәртіпсіздік салдарынан 11 транспорт түрі өртеліп, 24-не зақым
келтірілді, 39 жеңіл автобуспен 33 жеңіл такси машинасы істен шықты, 13
жатақханаға, бес оқу орнына, алты сауда кәсіпорнына төрт әкімшілік үйіне
материалдық шығын келтірілді.
Оқиғалар келтірілген материалдық зиян 302644 сом 68 тиын. Зиян ішіне
жиырма жеті ұйым мен әскери бөлімшелер шығыны-шекара әскерлерін басқаруға
жұмсалған 31 сом 84 тиыннан коммунальдық шаруашылық министрлігіне бөлінген
5166 сомға дейінгі қаржы кіреді. Төмендегідей мәліметтер ескерілсе
материалдық зиян көлемі бұданда көп:
Орта Азиядан, сібірден, Оралдан самолёттен әскер
тасымалдауға оларды ұстауға кеткен шығын, 10000 -нан аса жасақшының
3-4 күн бойы жұмысқа шықпауына байланысты шегілген зиян;
жараланғандарды "жедел - жәрдем" машиналармен тасымалдау,
оларды медеу, еңбекке жарамсыздығы кезінде төленетін төлем құны;
15
Қылмысты істерімен айналысқан тергеу және фотоапаратына төлеу ;
Сотталғандардың өндіріс саласында болмауынан оларды ұстауға кеткен
шығын;
Кінәсіз ұсталғандарды сотталғандарды кезінде жеңілдік төлеу шығыны
және т.б.
Прокуратурада 5324 , МХК -де 850 адам тергеуде болған. 900 - дей адам
сот, милиция, кәсіпорындар, мекемелер, оқу орындар әкімшілігінің
қаулысымен әкімшілік жолмен жазаланған (қамауға алу, айып
салу, сөгіс беру т.б.) 1400 адамға ескерту жасалған.
Ресми мәліметтер бойынша 264 адам оқу орындарынан шығарылған. Халыққа
білім беру министрінің соңғы анықтамасында (1990 жылғы тамыз) оқудан
шығарылғандар саны 309. Бұл жерде Денсаулық сақтау министрлігі мен жол
қатынастары министірлгінің жүйесіндегі оқу орындары студенттерімен
оқушылары есептелмейді.
БЛКЖО бойынша 1922 адам жазаланды (758 жас оқудан шығарылып, 1164-не жаза
қолданылды. СОКП қатарынан 53 адам шығарылып партиялық жолмен 210 адам
жазаланды.
Оқиғаларға қатысқан 319 адам жұмыстан шығарылды.
Сот үкімімен 99 адам жазаланды, соның ішінде екі адам жазаның ең
жоғары түріне кесілді.
Жаппай тәртіпсіздіктерді басуда батылдық пен
жанқиярлық көрсеткені үшін Қазақ ССР Ішкі істер министрі
Г.Н.Кинязев жауынгерлік Қызыл ту орденімен наградталды. Оның
орынбасары Э.О.Басаров пен право қорғау орындарының басқа да қызметкерлері
мемлекеттік наградалармен құрметті атақтарға ие болды.
Қазақ ССР Ішкі істер министрлігінің 1586 қызметкерлеріне Құрмет
грамоталары, "Үздік қызметі үшін", "милиция үздігі" белгілері, ақшалай
сыйлықтар беріліп, алғыс жарияланды.
250 адам Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының
медальдарымен, 250 адам грамоталармен, құрмет грамоталармен
наградталды.
Наградтау туралы жарлықтар жарияланған жоқ..
М.С.Мендібаев Комиссияға берген түсініктемесінде
16
былай деп жазады. Талап біреу болды - неге Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы сырттан әкелінеді, ол қызметтегі адам қазақ
болмай - ақ қойсын, бірақ республиканың проблемаларын
білетін адам болсын. Жастар сол кездің өзінде -ақ ойлау жүйесі жағынан аға
ұрпақтан ілгері еді, олар республика коммунистерінің жетекшісі туралы
халықпен, қарапайым адамдармен келісілмей шешіле салынғанына реніш
білдірді... Олар оны дауыспен естісе, түсінсе деп ойлады, келіссөз талап
етті. Ал біз осыдан корықтық қой.
Бой көрсетушілерді күшпен тарату туралы алғашқы шешімді
З.К.Камалиденов, В.М. Мирошник, Г.Н Князевтардың кеңесімен, орталықтың
қуаттауымен жергілікті басшылық 17 желтоқсан күні сағат 18 - де қабылдады.
Күшпен тарату туралы бұйрық тікелей Г.Н Князев берді. Осыдан кейін Алматыда
жаппай тәртіпсіздік басталды.
Орталық Комитет Бюросының мүшесі, республика Жоғарғы Советі Президиумының
бүрынғы төрағасы С.М. Мұқашев Комиссияға берген жауабында осы және бұдан
кейінгі қуып тарату шешімдері қабылдауда ешкім олардың келісімін
сұрамағанын айтты. Мұндай тұжырымдарды көпшілік алдында сөйлеген сөздерінде
Н.Ә. Назарбаев та айтты.
Мұнан кейінгі қуып тарату операцияларын Б.Н. Елисов басқарған штаб
үйлестіріп отырды, Г.В. Колбин мен СОКП ОК -нің өкілдері
Ф. Разумов пен Ю. Мищенко саяси шешімдерді қабылдады.
Зиялыларды қуғындау
Ұлтшылдардың көзін құртқаннан кейін – бірінші топтағы зиялылар мен
байларды, көтерілісшілерді қырып және жойқын аштықты жантүршігерлік
зұлымдықпен өткергеннен соң, келесі кезеңде зиялылардың екінші тобын жою
жолындағы партияның қанды акциялары белсенділердің өздерін де қосаққа іліп
әкетті. Халықты рухани бассыздандыру, я ғни көсемдерсіз қалдыру жоспраы
осылай іске асты. Бұл жоспар асыра сілтеу болмасын,
17
аша тұяқ қалмасын сойқанынан әлдеқашан бұрын жасалған-ды. 1925 жылы
Қызылордадағы V партия конференциясында-ақ Голощекин: Қазір қазақ
зиялыларын ұжымдастыру науқанын өткізуге пайдаланамыз, себебі бұл
адамдардың халық арасындағы беделі өте жоғары. Ұжымдастыруды өткізіп
алғаннан кейін біз оларды атып тастаймыз, - деп ашықтан ашық мәлімдеді.
1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі қарсаңындағы саяст жағдай. КСРО-дағы
ұлт саясаты Сталиннің – жалғыз-ақ кеңес халқы және бір-ақ мемелекеттік
тіл, оның өзі тек орыс тілі болуы керек, - деген теориясына негізделіп
құрылған. (Сталин. Тілтану мәселелері). Осылайша, орыс империясының
құрамына кіретін басқа халықтарды билеп-төстеудегі мемлекеттің бас саясаты
белгіленеді.
Бұл доктринаны Қазақстанда жүзеге асыруда мынадай іс-шаралар
жүргізіледі:
- қазақ тілін латын әліпбиіне, артынша кириллицияға ауыстыру;
- іс-қағаздарын толығымен орыс тіліне көшіру;
- қазақ тілін қолдау аясын толық шектеу;
- барлық орта және жоғары, арнаулы оқу орындарында оқытуды тек орыс
тіліндежүргізу;
- қазақ тілінде оқытылатын мектептерді біртіндеп жабу;
- қазақстанға басқа халықтарды күштеп көшіру және қоныстандыру арқылы
ұлт демографиясына нұқсан келтіру.
Коммунистер билеген 25 жылға толар-толмас уақытта Қазақстанда қазақ
әліпбиі екі рет өзгертілді. Бірінші рет 1929 жылы ұлтшылдарды және
феодалбайларды жойғаннан кейін арабтілінен латыншаға ауыстырылады.
1931-1933 жылдардағы адам айтқысыз ашаршылықтан соң және 1937-1938
жылдардағы зиялы қауым өкілдерін қырып-жоюдан кейін 1944 жылы екінші рет
партия тағы да қазақ әліпбиін ауыстыруды қажет деп тапты. Бұл жолы латын
әріптері кириллицаға ауыстырылды. Орыс әліпбиінің 32 әрпіне 9 латын
белгісін қосты. Ыңғайлы 28 әріппен-ақ жүйткіп тұрған қазақ тілі, ащы
ішектей созылған 41 әріпке жетті. Бұған қарсы келер жан болмады. Халық
өзінің түпкі тамырынан толығымен қырқылды. Ал түрме мен қуғын көріп, тірі
қалғандар қорқыныштан дірілдеп тұрды. (Қазір де солай дірілдейді).
18
Әліпби ауыстыру ісі өскелең ұрпақ өз халқының тарихын түпнұсқалардан
оқып білмесін деген саяси сұрқия ой жетегінде жүргізілгені өте құпия
ұсталды.
Ана тілінде оқытатын қазақ мектептерін жаппай жабу, әсіресе қала
халқы арасында сөйлеу мәдениетін жоғалтуға, ұлттың төл мәдениетін жоюға
әкеліпсоқты. Алып аймаққа басқа ұлт өкілдерін миллиондап көшіру,
индустрияландыру кезінде бай-кулактарды Қазақстаннан кудалау, соғыс
уақытында айыпты деген желеумен шет жақтағы халықтарды республикамызға
жаппай жер аудару, сондай-ақ тың көтеру жұмыстарына деген сылтаумен
тұрғылықты халықтың үлес санын азайтуға зор мән берілді. 1930 жылдар
аралығында Қазақстанға келген келімсектер саны3 млн. 950 мыңнан асып түсті.
Мұндай саясат жергілікті халықты келімсектермен мипалаудай бойына бұл
аймақты түрлі айла-шарғыны қолданса да, толтыра алмап еді, біз кеңестік
әдіспен әпсәтте-ақ іске асырдық деп бөсті. (Казакстанская правда,
21.059.1963 ж.).
КСРО Конституциясындағы республикалардың,оның ішінде Қазақстанның да
мемелекеттік тәуелсіздігі жай декларация ғана болды. Орталық әрдайым
Қазақстанға әкімшілік-аймақтық өлке ретінде қарады. КОКП-ның бастауымен
және бағыттауымен елдегі жетекші кадрларды іріктеу мен орналастыру КОКП
Орталық Комитетінің құзырында еді. Қазақстан Компартиясына басшылық
еткен 21 бірінші хатшысының тек төртеуі ғана қазақ болатын. республика
Компариясының бірінші хатшысы деген лауазым өзге ұлт өкілдеріне негізінен
кезекті жоғарылау баспалдағы третінде пайдаланылды. Осындай жағдай басқа
барлық миекемелер мен ұйымдардың жетекші кадрларында да жаппай басқа барлық
мекемелер мен ұйымдардың жетекші кадрларына да жаппай қолданылды. Мысалы,
бүкіл Кеңес дәуірі кезінде республикалық Мемлекеттік Қауіпсіздік
комитетінің басшылығында екі-ақ қазақ болды. Орталықтан тағайындалғандардың
республика халқымен, оның мәдениетінен, тұрмыс-салт, әдет-ғұрпынан хабары
бар-жоқтығы есепке алынбады.
Сан жылдардан іште шемен боп қатқан бұл ұлттық санаға жіберген ащу-ыза
бұлқынысы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісін оятуға генераторлық қызмет
атқарғаны даусыз.
19
Осы сай-сүйегіңді сырқыратып, адами-азаматтық хрухыңды қажайтын
қасіретті оқиғаға республикамызды әлі күнге дейін жан-жақты, әділетті баға
берілген жоқ. тіпті Голощекиннің оң қолы болып, еліміздегі тендесі жоқ
ашаршылықты қолдан ұйымдастыруға септігі тиген адамдар осы уақытқа дейін
құрмет биігінде, мектеп, көше аттарын иеленуде. Кезінде басымбөлігі Қазақ
әдебиеті газетіндежарияланған менің мына бір жанайқайым, яғни отандық
шындықты қорғау жолындағы шеккен азапты күндерін ата-тарихымызға деген
бойкүйездігіміздің әлі де биік тұғырда екендігінен хабар берсе керек.
Желтоқсаншылардың үні
Төлен Әбдік, жазушы: 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы кезінде мен
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәдениет бөлімінде нұмқаушы болып
істедім.
Бұл оқиғаның құпиялары толық ашылады. Деп айту қияын. Өйткені алаңға
жиналған жастарды жазалау ісіне қатысқандардың бәрі кейін де сол орындарда
жұмыс істеді. Қажетті құжаттардың көбі қазір жоқ болуы мүмкін...
Бір мысал келтірейік. Алғашқы 17-і күнгі қанды оқиғадан кейін 18-і
күні халық алаңға тағы жиналды. Жастардың мінбердегі үкімет адамдардың
аузын аштырмай, сөйлетпей тұрғанын көріп, біз бөлімде:
Қазір олар әбден ашылған, үкімет адамдардын тыңдамайды, сондықтан
елге әйгілі жазушы, әнші, тағы сол сияқты өнер адамдарын шақырайық. Солар
сөйлесін, - деп ұсыныс айттық. Ұсынысымыз әрең дегенде қолдау тапты
жоғарғы жақтан. Бірақ қарап отырмай, шақыратын адамдарымызды алдын ала
дайындап қойғанбыз. Сондықтан біз солдатттардың арасынан өтіп, жастарға
шықтық. Апарған адамдарымыздың есімде қалғандары мыналар: Ә.Кекілбаев,
Ш.Мұртазаев, Е.рахмадиев, Қ.Мұхамеджанов, Р.Бағланова, С.Әбдірахманов
(Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы); мәдениет
бөлімімен: И.Н.Романов, мен және С.Сматеав. Бөлім меңгерушісі К.Смайловтың
болған-болмағаны есімде қалмады...
20
Ең алдымен мойындайтын бір нәрсе – ол ереуілдің бейбіт ереуіл
болғандығы. Бейбіт қамсыз тұрған адамдарға солдаттарды жабу, қару қолдану –
қылмыс. Жастарды қанға бояп қалай сабағанын, қыздарды қалай шашынан
сүйрегенін көргенде, совет үкіметінің қандай үкімет екенін біраз жұрттың
көзі жетті ғой деп ойлаймын. Солдаттар 10-15 адамнан бір-бірімен бетпе-бет
қатар тұрып, араларынан өткізген ереуілшілерді таяқпен қалай ұрғанын
көргенде, Ерболат деген жігіт (ғылым бөлімімен) екеуміз біресе солдаттарға,
біресе анадай жерде тұрған генереал кезек-кезек жүгірдік, жалындық, Бүкіл
жер жүзі қарап отыр, Совет үкіметінің беделіне нұқсан келтіресіңдер
дегенге дейін айттық. Бірақ біздің сөзімізді тыңдаған ешкім болған жоқ. ал
бұл процесті дәл сол арада бізден лауазымы жоғарылар да тоқтата алмас еді
деп ойлаймын. Өйткені бұған үлкен дирижер – Москва. Кіші дирижер –
Колбин... орныдаушылар – КГБ, сот милиция т.б...
Көп шаруалар қолдан ұйымдастырылды: Топтың арасына әдейі
арандатушыларды жіберу, ереуілшілер балабақшаны басып алып, бауыздаймыз
депті деген жалған өсектер тарату, мәшинемен келіп ереуілшілерге арақ,
темекі үлестіріп және осыны бүлікті ұйымдастырушылар істеп отыр деп әдейі
басқаға аудара салу, алаңға жиналғандарды жасырын фотоға түсіру, т.с.с.
Алаңға жиналғандардың көбі қызықтаушылар болатын. бірақ оған қараған
ешікм жо, қуып жетіп, соққыға жығып, шетінен автобусқа лақтырып жатты...
Олжас Сүлейменов: 1986 жылдың желтоқсан айының басында мен Сицилия
сапарына дайындалу үшін Мәскеуге келдім. Онда өтуге тиісті жазушылар
маслихатына қатысуды КСРО Жазушылар одағының басқармасы С.В. Михалков
екеуміздің мойнымызға жүктеген-ді.
Желтоқсанның 10-ы күні жолға шығатын болдық. 2-ші немесе 3-ші
желтоқсанда маған Қонаевтың көмекшісі – Дүйсетай Бекежанов қоңырау шалды.
Өздерінің Мәскеуге келгендерін айтып, Димаш Ахметұлының мені кешкі шәйге
шақырғанын жеткізді. Кесілген уақытта Чистые Прудыдағы
Қазақстан өкілеттігінің резиденциясына бардым.
Қонаев екеуміз асханада кешкі тамақ іштік. Шәйді бізге асханаға емес,
жұмыс бөлмесіне де емес, күзетке араналған
21
кішкентай бөлмеге әкелді.
Кейін сол күнгі кешті ой елегінен өткізген кезде түсінгенім: Қонаев
өзі аялдаған резиденцияның тыңдалатынын, ал қызметшілер құрамының
орынжайлары мен дәліздерінің тыңдалмауы мүмкін екенін ескерсек керек.
... Шәй ішетін бөлмеде Димаш Ахметұлы маған ертең Саяси Бюро
мәжілісінде өзінің зейнетке шығуға өтініш беретінін айтты. Сондықтан
жағдайдың күрт өзгеруі мүмкін екендігін және оған дайын болуымды ескерткісі
келіпті. Жаңа билік басындағылар менің әрқашан қонаешыл болғанымды
ұмытпасы хақ. Жазушылар одағындағы жұмысынан шеттетуге, Қазақстан
Компартиясы Орталық комитетінің мүшелігінен және КСРО Жоғарғы Кеңесі
депутаттығынан айыруға тырысулары мүмкін. Ол маған ақыл берді: Мүмкін
Мәскеуге көшіп келу керек шығар. Осы жерден-ақ жұмыс табармыз.
Сол кеште не айтқаным есімде. Димаш Ахметұлы, мен Сіздің шешіміңізді
қуана құптаймын. Қаңтарда Сіз 75 жасқа толасыз... Сіздің жолдастарыңыз бен
шәкірттеріңіз шынайы алғыс сөздерін жолдайтын мерейтойлық мәжіліс бролады.
Мүмкін Горбачевтің өзі келіп, құттықтау сөз сөйлейтін шығар. Және онда Сіз
өз сөзіңізді халық пен партияға алғыс білдіріп, естелік жазу үшін құрметті
демалысқа шығатыңызды жария етесіз. Осындай іс-қимыл ұйымдастыру үшін тұтас
жетеді. КОКП Орталық Комитетінің кәсіби саясаткерлері қуануға тиісті. Өз
ұсынысыңызбен Сіз оларға саяси сауатты шешім ұсынасыз: мерейтой – орден –
зейнет. Бәрі риза болатынына күмәнданбаңыз. Ал мен болсам, Жазушылар
одағынан кетемін. Ұйымдастыру жұмыстары менің өте көп уақытымды ұрлауда.
Кітап жазу орнына баяндама жазамын, партиялық талқылауларға қатысамын. ОК
мүшелігі мен депутаттық мандат – олардың дәмін татып көрмегендерге қызық.
Ал мен бірнеше мәрте депутат та болдым, ОК-ке мүше де болдым, бірақ бұл
менің қазынама кітап қосқан жоқ. елуге де толып қалдым. Мәскеуге де маған
тұрғылықты мекен-жай бола алмас. Жаңа жылға дейін Сицилиядан келемін, сонан
соң болашақ жоспарларымызды талдауға молынан жетеді. Мен оның келешекте
жазғысы келетін естеліктер кітабына көмектесуге уәде бердім.
22
Сонымен Италияға аттанып кеттім.
Бірақ Саяси Бюрода сауатты саясаткерлер болмай шықты. Асығыстық
жасады. Мерейтойды күтуге тағаттары жетпеді. Заманның өзгергенін ескермеді.
Сөйтіп бәрін өздері бүлдірді.
Желтоқсан айының ортасында мені жедехатпен Сицилиядан Мәскеуге шұғыл
шақыртып алды. 16 желтоқсанға қараған түні мен Қазақстан Компартиясы
Орталық комитетінің кезектен тыс пленумына шақырылғанымды алдын ала біліт,
Алматыға ұшып келдім. Ұшақ кешікті. Үйге соқпастан әуежай басынан бірден
Жаңа алаңдағы Орталық Комитет үйіне тарттым.
Мінберде Г.В.Колбин сөйлеп тұрған сәтте кірдім. Пленум Д.А.Қонаевты
босатуға және жаңа Бірінші хатшыны бекітуге дауыс беріп қойған екен.
Осылайша ең қысқа мәжіліс бітті де оның ұзаққа созылған сарсаңды
нәтижелері басталды. Жаңа кезеңде жергілікті жұртшылық күтпеген оқыс үкім
айтқан, ескіріп-тозған ұлттық саясаттың сарсаңдары... Горбачев осы
кезеңінің (демократия, жаңа ойлау, жариялық) көшбасында тұрғанымен өз
ісін өз ой сарабынан терең өткізбеген сыңайлы.
Мен екі күн қатарынан мызғымаған болатынмын. Үйге бардым да, бір
стакан конъякті тартып жіберіп, ес-түсімнен ажырай ұйқыға бас қойдым.
17 желтоқсан күні таңғы сағат 10-да оянып, Димаш Ахметұлының үйіне
кіріп шықпаққа бел будым. Бірақ ойым жүзеге аспады. Маған үйдегілер
шерушілер легінің Жаңа алаңға қарай бара жатқанын жеткізді: Жаңа
жетекшіге қарсы наразылық басталған екен.
Радионы қостым – музыка. Теледидарда – ескі кинофильм. Қонаевқа, Димаш
Ахметұлына, сыртта не болып жатқанын білесіз бе? деп қоңырау шалып едім,
ол: Білемін. Орталық Комитетке де барып қайттым. Жиналған алдында сөйлегім
де келіп еді, жаңа басшылар қажеті жоқ деп қашқақтады.
Жазушылар одағынан көлік шақырттым да, алаңға тарттым. Орталық комитет
ғимаратының басм есігіне дейін жеттім. Автокөліктьі қалдырып, мінберге
жақындадым. Қоршаудан өткізген жоқ.
Мінберде ОК бюросның мүшелері студенттерді тарауға үгіттеп тұрды.
Жауап орнына ысқырық пен айғай-шу естілді.
23
ОК хатшыларының жұмыс бөлмелері орналасқан 6-қабатқа көтерілдім...
Бірақ мен жиналғандар алдында сөйлеуге рұқсат ала алмадым.
18 желтоқсан күні темір арматура таяқтары соққысынан Қайта құру
ұрандары толғатқа қиялдардың күл-талқаны шықты. Жаңа алаң мен одан
тармақталатын көшелер осы үкілі үміттердің жазықсыз қанына боялды.
Саяси төңкерістер дүмпуінен оянған халықтарды қарғылау жалғасты:
Алматы – 1986, Пекин – 1989, Тбилиси – 1989, Баку – 1990, Вельюс...
19 желтоқсан күні мен ҚазМУ-дің заң факультетіне бардым. Мәжіліс залы
әп-сәтте лық толды. Залдан бастары таңылған көп студентті көрдім. Олардың
бәрі де алаңда болыпты. Көпшілігін ертең оқу орнынан шығарары, отырғызары
белгілі еді. Сауалдарға жауап бердім. Өткен оқиғаға кім кінәлі? деп
сұрайды. Мен Партия шенеуніктері деп жауап бердім. Қасқыр текті ұялы
бөрілер туралы өлеңімді оқыдым: Есть они в каждой стране, в каждой
волости-сволочи.
19 желтоқсаннан кейін КазМУ-дің көптеген оқытушыларын Мемлекеттік
Қауіпсіздік комитетіне шақыртып, Кездесуде Сүлейменов не туралы айтты?
деп тергепті. Заңгер профессорды тергеуді мәскеулік МҚК-нің (олардың тұтас
бір тобы жергілікті жұртқа көмек беру үшін жеткізіліпті) қызметкері
жүргізілгенін әңгімеледі. Сол тергеуші профессорды сансыз сауал астына
алып, үстел үстінде ашық жатқан қолжазба хатқа жиі қарағыштап отырыпты.
Тергеуші хат соңындағы қолдардың астын қызыл қарындашпен сызып қойған
көрінеді. Күтпеген жерден мәскеулік орнынан тұрып, кешірім сұрап, бөлмеден
бір минөтке шығып кетіпті.
Сыйға тартылған уақытты ұтымды пайдаланған профессор хатқа көз
жүгіртіп үлгеріпті. Ол Жастардың партияға қарсы ұлтшылдық көтерілісінің
Бас ұйымдастырушысы - Олжас Сүлейменовтің атын былғаған былықтар екен. Ол
үшін хатты асығыс парақтапты. Астында белгілі қазақ жазушыларының қолдары
тұрғанын көргенде, көзі атызданып кеткен. Тұтқындауға айғақ болатын арнаулы
материалдар жинақталыпты. Бірақ мәскеуліктер Сүлейменовке бейтарап қарым –
қатынас ұстады. Кәсіби біліктілер істің ақ жіппен тігілгенін көріп,
Сүлейменовті
24
тұтқындаса, шиелініс күшейіп кететінін аңғара қойған.
Ешкімнің есімін атаған жоқ. Сталиннің зұлымдығын өзгелерден де ерекше
қарғап сілеген әлгі әдебиетшілер өздеріне ыңғайлы жағдай туғанда 37-дегі
қызыл қырғынның белсенділеріне айналып шыға келгені қандай өкініш!
Ойлаймын: алдағы уақыттарда әлі қанша қиын бұрылыстар болуы мүмкін.
Оған жауқазын буынды бүгіннен дайындау керек. Қалай? Бәрінен бұрын жеке
бастың ар-ұяты мен ұлт намысын қорғау сезімін тәрбиелеу – парыз. Өйткені
өзін терең құрметтейтін адамның ешқашанда сатқындыққа, опасыздыққа бармасы
айқын.
Айғақтамалар
Дінмұхамед Қонаев: Суслов (КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының
мүшесі. – М.Ш.) маған мүлгуді білмейтін қырағы сарбаздай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz