Қазақстан экономикасындағы банк жүйесінің реформаларын талдау
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Банк қызметінің экономикалық мәні және теориялық қызметтері.
1.1 Банктердің экономикалық мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің өзіндік капиталын құру операциялары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Банктердің тартылған қаржаттары және оның құрылымы ... ... ... ... ... .26
2.Қазақстан экономикасындағы банк жүйесінің реформаларын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің реформалары және
олардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Екінші деңгейлі банк операцияларының қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін талдау және жетілдіру жолдары.
3.1 Банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Банктің қаржылық тұрақтылығын және ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Банк қызметінің экономикалық мәні және теориялық қызметтері.
1.1 Банктердің экономикалық мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің өзіндік капиталын құру операциялары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Банктердің тартылған қаржаттары және оның құрылымы ... ... ... ... ... .26
2.Қазақстан экономикасындағы банк жүйесінің реформаларын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің реформалары және
олардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Екінші деңгейлі банк операцияларының қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін талдау және жетілдіру жолдары.
3.1 Банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Банктің қаржылық тұрақтылығын және ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Нарықты экономиканың өз деңгейінде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін экономиканың негізгі инфрақұрылымдардың бірі - бұл елдің банк жүйесі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері арасындағы ең озық, алда десекте, экономиканың дамуында, бәсеке мен нарық механизмдері сұраныс пен ұсыныстағы тепе-теңдік дәрежесін қалыптастыру, өз кезегінде банктерге делдалдық қызметін жүргізуде, мүмкіндігінше максималды қаражат ресурстарын банк үшін тиімді тарту, банктердің қарқынды дамуына мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар банктердің шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әртүрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін сараптай келсек, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап банк жүйесін көлемдік қысқарту басталғанан бері, республикалық банк жүйесінің сенімділігін арттыру мақсаты негізделді.
Отандық экономикалық әдебиетте халықаралық банк терминологиясында орныққан ұғымнан өзгеше екі ұғым араласқан- банк балансының өтімділігі және оның төлем мүмкіндігі. Бұлар несиелік институттардың өтімділігі мен төлем мүмкіндігін сақтаудың тәсілдерін теңестіруге әкеліп соғады.
Егер бірінші жағдай банктің өзінің жеке ісі болып, ол өз бетінше нақты жағдайда өзінің мүмкіндігін орныққан нормалар деңгейінде ұстау үшін небір тәсілдерді таңдап алады, ал екінші, ереже бойынша, Орталық банк арқылы мемлекеттің функциясына жатады.
Баланстың жағдайы актив бойынша қаражатты жедел сату есебінен пассив бойынша жедел міндеттемелерді жабуды қамтамасыз етсе, баланс өтімді болып есептеледі.
Банктің активтерінің оның міндеттемелерін орындау үшін тез арада ақшалай түрге айналу мүмкіндігі төмендегі бірқатар факторлармен анықталады. Бұлардың ішінде, шешуші болып қаражатты орналастыру мерзімі мен ресурстарды тарту мерзімінің сәйкес келу факторы табылады.
Былайша айтқанда, мерзімі бойынша пассив қалай болса, актив те сондай болуы керек. Сонда ғана баланстағы тепе-теңдік сақталады.
Нарықты экономиканың өз деңгейінде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін экономиканың негізгі инфрақұрылымдардың бірі - бұл елдің банк жүйесі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері арасындағы ең озық, алда десекте, экономиканың дамуында, бәсеке мен нарық механизмдері сұраныс пен ұсыныстағы тепе-теңдік дәрежесін қалыптастыру, өз кезегінде банктерге делдалдық қызметін жүргізуде, мүмкіндігінше максималды қаражат ресурстарын банк үшін тиімді тарту, банктердің қарқынды дамуына мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар банктердің шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әртүрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін сараптай келсек, 2006 жылдың қаңтар айынан бастап банк жүйесін көлемдік қысқарту басталғанан бері, республикалық банк жүйесінің сенімділігін арттыру мақсаты негізделді.
Отандық экономикалық әдебиетте халықаралық банк терминологиясында орныққан ұғымнан өзгеше екі ұғым араласқан- банк балансының өтімділігі және оның төлем мүмкіндігі. Бұлар несиелік институттардың өтімділігі мен төлем мүмкіндігін сақтаудың тәсілдерін теңестіруге әкеліп соғады.
Егер бірінші жағдай банктің өзінің жеке ісі болып, ол өз бетінше нақты жағдайда өзінің мүмкіндігін орныққан нормалар деңгейінде ұстау үшін небір тәсілдерді таңдап алады, ал екінші, ереже бойынша, Орталық банк арқылы мемлекеттің функциясына жатады.
Баланстың жағдайы актив бойынша қаражатты жедел сату есебінен пассив бойынша жедел міндеттемелерді жабуды қамтамасыз етсе, баланс өтімді болып есептеледі.
Банктің активтерінің оның міндеттемелерін орындау үшін тез арада ақшалай түрге айналу мүмкіндігі төмендегі бірқатар факторлармен анықталады. Бұлардың ішінде, шешуші болып қаражатты орналастыру мерзімі мен ресурстарды тарту мерзімінің сәйкес келу факторы табылады.
Былайша айтқанда, мерзімі бойынша пассив қалай болса, актив те сондай болуы керек. Сонда ғана баланстағы тепе-теңдік сақталады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР Президентінің 31.08.1998 ж. "ҚР банктер және банк қызметі туралы" Жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма-М.: Финансы, 2005
3. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков - М.:Консолтбанкир, 2000
4. Банки на развиваюйихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. - М.: Финансы и статистика, 2001
5. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2005
6. Банковский портфель - 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары - М.: Соминтэк,2005
7. Банковский портфель - 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары - М.: Соминтэк,2005
8. Лаврушин О.И. Банковское дело- М: БиБНКЦ,2005
9. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело- М.: Финансы и
статистика, 2005
10.Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.:ЛФЭИ, 2001
11.Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
12.Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской
деятельностью.-М.: Приор,2005
ІЗ.Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М: ДИС,2005
14. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы- Дұниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон,2005
15.Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.:
Финансист информ,2005
16.Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело - М.: ЮНИТИ,2005
17. Деятельность банков: современный опыт США - М.:Экономист,2005
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб,2000
19.Кейнс Дж.М. Обйая теория занятости, процента и денег-М: 2000
20.Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 2001
21.Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. - М.:
Финансы и статистика, 2005
22.Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. - М.. финансы и статистика,2005
23. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. - М.: Банки и биожи:ЮНИТИ.2001
24.Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. - М.: Финстат
информ,2004
25. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2002
26.Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление
рисками-Вашингтон, 2005
27. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.:Космополис, 2005
28. Лаврушин О.И. Российская банковская энциклопедия-М.: Инфра- М, 2005
29. Тосупян Г.А. Банк для клиента - М.: ЗлатоцветД 2005
30.Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции.
М.:ВседляВас,2005
31. Қаржы-несие сөздігі. -Алматы,2005
32.Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-М:
Новости,2005
33.Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт-М.:
Финансы и статистика,2000
34.С.И. Ожегов. Словарь русского языка. -М.: Советская энциклопедия, 2000
35.К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
36.Қазақстанның тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі банк жүйесі, ҚР ұлтгық
банкі, 2003
37.А..Г. Мельников "О необходимости целостной системы гарантирования
вкладов "/ Деньги и кредит, 2004
38.ОҚО ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері,
2003,2004,2005.
39. "АТФБанк" жылдық есеп беруі, 2005 ж.
40. Бекмуратова А.А. Комплексная оценка банковской деятельности.-А.:ЭкономикС2005.
41.Хамитов Н.Н., Байбулатов Р.Ж. Банковский надзор в Казахстане.-
А.:Экономика, 2005.
42. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность в Казахстане.-А.: Экономика 2005. 43.Сайденов А., Елемесов А. Национальный Банк Республики Казахстан//Мир финансов №9, 2005г.
44. "Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресі", Алматы; 2004. 45.Банковская система Казахстана-2006 // Финансы и кредиты 2006 №2 12с. 46.Экономика и банковская система «Большого СНГ»// Финансы и кредиты.
1. ҚР Президентінің 31.08.1998 ж. "ҚР банктер және банк қызметі туралы" Жарлығы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
2. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма-М.: Финансы, 2005
3. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков - М.:Консолтбанкир, 2000
4. Банки на развиваюйихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. - М.: Финансы и статистика, 2001
5. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2005
6. Банковский портфель - 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары - М.: Соминтэк,2005
7. Банковский портфель - 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары - М.: Соминтэк,2005
8. Лаврушин О.И. Банковское дело- М: БиБНКЦ,2005
9. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело- М.: Финансы и
статистика, 2005
10.Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.:ЛФЭИ, 2001
11.Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
12.Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской
деятельностью.-М.: Приор,2005
ІЗ.Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М: ДИС,2005
14. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы- Дұниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон,2005
15.Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.:
Финансист информ,2005
16.Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело - М.: ЮНИТИ,2005
17. Деятельность банков: современный опыт США - М.:Экономист,2005
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб,2000
19.Кейнс Дж.М. Обйая теория занятости, процента и денег-М: 2000
20.Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 2001
21.Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. - М.:
Финансы и статистика, 2005
22.Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. - М.. финансы и статистика,2005
23. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. - М.: Банки и биожи:ЮНИТИ.2001
24.Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. - М.: Финстат
информ,2004
25. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2002
26.Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление
рисками-Вашингтон, 2005
27. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.:Космополис, 2005
28. Лаврушин О.И. Российская банковская энциклопедия-М.: Инфра- М, 2005
29. Тосупян Г.А. Банк для клиента - М.: ЗлатоцветД 2005
30.Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции.
М.:ВседляВас,2005
31. Қаржы-несие сөздігі. -Алматы,2005
32.Хейне П. Экономический образ мышления в банковской практике-М:
Новости,2005
33.Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт-М.:
Финансы и статистика,2000
34.С.И. Ожегов. Словарь русского языка. -М.: Советская энциклопедия, 2000
35.К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. шығ. 23 т. 188 б.
36.Қазақстанның тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі банк жүйесі, ҚР ұлтгық
банкі, 2003
37.А..Г. Мельников "О необходимости целостной системы гарантирования
вкладов "/ Деньги и кредит, 2004
38.ОҚО ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері,
2003,2004,2005.
39. "АТФБанк" жылдық есеп беруі, 2005 ж.
40. Бекмуратова А.А. Комплексная оценка банковской деятельности.-А.:ЭкономикС2005.
41.Хамитов Н.Н., Байбулатов Р.Ж. Банковский надзор в Казахстане.-
А.:Экономика, 2005.
42. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность в Казахстане.-А.: Экономика 2005. 43.Сайденов А., Елемесов А. Национальный Банк Республики Казахстан//Мир финансов №9, 2005г.
44. "Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресі", Алматы; 2004. 45.Банковская система Казахстана-2006 // Финансы и кредиты 2006 №2 12с. 46.Экономика и банковская система «Большого СНГ»// Финансы и кредиты.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Банк қызметінің экономикалық мәні және теориялық қызметтері.
1.1 Банктердің экономикалық мәні және атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің өзіндік капиталын құру операциялары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Банктердің тартылған қаржаттары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... .26
2.Қазақстан экономикасындағы банк жүйесінің реформаларын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің реформалары және
олардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..34
2.2 Екінші деңгейлі банк операцияларының қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін талдау және жетілдіру жолдары.
3.1 Банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Банктің қаржылық тұрақтылығын және ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Кіріспе
Нарықты экономиканың өз деңгейінде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз
ететін экономиканың негізгі инфрақұрылымдардың бірі - бұл елдің банк
жүйесі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері
арасындағы ең озық, алда десекте, экономиканың дамуында, бәсеке мен нарық
механизмдері сұраныс пен ұсыныстағы тепе-теңдік дәрежесін қалыптастыру, өз
кезегінде банктерге делдалдық қызметін жүргізуде, мүмкіндігінше максималды
қаражат ресурстарын банк үшін тиімді тарту, банктердің қарқынды дамуына
мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар
банктердің шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір
нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше
шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта
білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс
-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай
жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы,
мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың
өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық
қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып, оны
ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әртүрлі болады. Басқаша сөзбен
айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері
басқару деңгейіне қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін сараптай келсек, 2006 жылдың қаңтар
айынан бастап банк жүйесін көлемдік қысқарту басталғанан бері,
республикалық банк жүйесінің сенімділігін арттыру мақсаты негізделді.
Отандық экономикалық әдебиетте халықаралық банк терминологиясында
орныққан ұғымнан өзгеше екі ұғым араласқан- банк балансының өтімділігі және
оның төлем мүмкіндігі. Бұлар несиелік институттардың өтімділігі мен төлем
мүмкіндігін сақтаудың тәсілдерін теңестіруге әкеліп соғады.
Егер бірінші жағдай банктің өзінің жеке ісі болып, ол өз бетінше нақты
жағдайда өзінің мүмкіндігін орныққан нормалар деңгейінде ұстау үшін небір
тәсілдерді таңдап алады, ал екінші, ереже бойынша, Орталық банк арқылы
мемлекеттің функциясына жатады.
Баланстың жағдайы актив бойынша қаражатты жедел сату есебінен пассив
бойынша жедел міндеттемелерді жабуды қамтамасыз етсе, баланс өтімді болып
есептеледі.
Банктің активтерінің оның міндеттемелерін орындау үшін тез арада ақшалай
түрге айналу мүмкіндігі төмендегі бірқатар факторлармен анықталады.
Бұлардың ішінде, шешуші болып қаражатты орналастыру мерзімі мен ресурстарды
тарту мерзімінің сәйкес келу факторы табылады.
Былайша айтқанда, мерзімі бойынша пассив қалай болса, актив те сондай
болуы керек. Сонда ғана баланстағы тепе-теңдік сақталады.
Банк балансының өтімділігіне оның активтер құрылымы әсер етеді:
активтердің жалпы сомасындағы бірінші класты өтімділік қаражат үлесі көп
болса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары.
Қазіргі уақытта елімізде екінші деңгейлі банктердің қызмет көрсету
сапасы күннен-күнге жақсаруда. Банктердің негізгі экономикалық қызметі
кэсіпорындарды, ұйымдарды, кәсіпкерлік фирмаларды және жеке тұлғаларды,
олардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын қаржыландыруды жүзеге
асыру үшін несиелеу болып табылады. Сондықтан да елдегі бірқанша банктер
өзінің несиелеу қызметін жүзеге асыруда: көпшілік экономикалық жағдайларға
байланысты клиенттерге қызмет көрсету, жаңа жүмыс бастаушы кэсіпорындарды
несиелеу, халықты жұмыспен қамту деңгейін көбейту және олардың экономикалық
өмірге икемділігін қамтамасыз етуде.
Банктердің негізгі табыстары делдалдық қызметпен байланысты
болғандықтан, банктер бүгінгі күні мүмкіндігінше елден кәсіпорындар мен
ұйымдардың, жеке азаматтардың бос ақша қаражаттарын банкке тартып
-шоғырландыру, оны ел экономикасына тартып қолдануы, тек банктердің ғана
қалыпты табысын қамтамасыз етіп қоймай жалпы экономиканы көтеруге мүмкіндік
беретін негізгі серпінді күш. Бұл өз кезегінде Қазақстан Республикасы
экономикасының өсуіне, мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің уақтылы
түсуіне қоғамның элеуметтік дамуына мүмкіндік береді. Аймақтық экономика өз
мүмкіндігін қолдана отырып қаржы-несие жүйесі арқылы толыққанды организм
секілді өзін қанағаттандырады. Сондықтан қаржылық ресурстардың
жетіспеушілік мәселесі аймақтық экономиканың тұрақтылығы және өзін-өзі
басқару негізін анықтаушы болып табылады. Қаржы-несие жүйесінің дұрыс
қызмет етуін ұйымдастыруда ақша ресурстарының көлемін басқарулар аймақтық
экономикаға қызмет көрсетеді. Бұл жағдайда коммерциялық банктердің
қызметтері экономиканың бастапқы саласын нығайта түседі; аймақтық қаржының
нақтылану процессіне маңызды ықпал етеді.
Нарықты жағдайындағы экономиканың маңызды мәселелерінің бірі банктерді
ғана дамытпай, басқада несиелік-қаржылық институттардың қызмет етуіне
мүмкіндік берілу қажет.
Қазіргі кезде Қазақстанның екінші деңгейлі банктері шетел
тэжірибелерінің жаңа прогрессивті, тиімді әдістері мен формаларды енгізу
арқылы өздерінің банк қызметін жүргізе отырып негізгі табыстарға жетуде.
Соңғы жылдары қаржы нарығының қалыптасуы - ақша нарығы және капитал
нарығындағы үрдіс дамып отыр. Бұл өз кезегінде ақша және капитал нарығымен
тікелей байланысты, Банк қызметі мен бәсекелік қабілетін тиянақты жүргізіп,
банк үшін тиімді қаражат көздерін тартуына жаңа мүмкінідктер мен
резервтерді іздеуді қажет етеді. БанктердІң бұл саладағы негізгі міндеті өз
клиенттеріне әртүрлі ынталандыру іс-шараларын жүргізуі қажет, жаңа
компьютерлік технология нәтижелерін қолдану арқылы олардың мүдделері мен
қызығушылығын арттыру қажет.
Жалпы курстық жұмыстың теориялық және практикалық негіздері осы
мәселелерді зерттеуші ғалым экономистердің шетел және өз еліміздегі
коммерциялық банктердің қызметі туралы мақалары мен статистикалық
мәліметтерінен алынды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты банктердің атқаратын қызметі мен
операцияларын ,экономикадағы екінші деңгейлі банктердің рөлі мен банк
қызметінің жүргізілу ерекшеліктеріне талдау жасап, Қазақстан экономикасын
дамыту мақсатында банк жүйесін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың әдістемелік базасы негізіне Қазақстан Респуликасы үкіметінің,
ҚР Ұлттық Банктің банк қызметін реттейтін заңды және нормативті актілері,
статистикалық материалдар қолданылды. Жұмыс барысында, жалпы ғылыми,
статистикалық, және біршама экономикалық-математикалық зерттеу әдістері
қолданылды.
Курстық жұмыстың бірінші Банктердің экономикалық мәні және оның
теориялық негіздері бөлімінде банктердің экономикалық мәні, банктердің
атқаратын қызметтері, банк операциялары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның
экономикадағы қызметіне және банк операцияларының қаржылық көрсеткіштеріне
талдау жасалған.
Үшінші бөлімде банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін
жетілдіру жолдары және банктің қаржылық тұрақтылығын, ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін дамыту жолдары ұсынылған.
Қорытындыда банк жүйесінің қазіргі жағдайы қорытындыланып, зерттеу
нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалған.
1. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банктердің экономикалық мәні және атқаратын қызметтері
Әлемдік тәжірибеде банктік қызмет деп банктің басты кәсіби қызметтерін
депозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді. Міне, осындай түсінік
Италияда, Испанияда, Бельгияда, Грецияда және басқа елдердің банктер туралы
заңдарында бекітілген. Ал, Германия мен Францияда банк немесе несиелік
мекеме деп, өз клиенттеріне есеп айрысу, бағалы қағаздармен сауда-саттық,
лизингтік және басқа да операцияларды көрсетумен айналысатын кез-келген
мекемені айтады. Сондай- ақ, оларда банктік емес мекемелерге депозиттер
қабылдау, есеп айрысуды жүргізу, сақтандыру кепілдемелерін беру және т.б.
заңмен тыйым салынады. Анлия, Дания, Швеция және басқа елдерде несиелік
жүйелерге мекемелерді жатқызуға либералды тәсіл қолданылады. Ол үшін кейбІр
мамандандырылган қаржы мекемелерінің депозит қабылдауға лицензиясы
болса, оларды банктер қатарына жатқызады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" заң күші бар
Жарлығының 1- бабында банктің ресми мәртебесі, Ұлттық банктің оны ашуға
берген рұқсатымен, Әділет министрлігінің банк ретінде заңды тұлғаны
мемлекеттің тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға
берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясы болуымен анықталады.
Кез- келген заңды тұлға, егер оның банктік ресми мәртебесі болмаса, "
банк " деп аталуға тиіс емес. Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді,
бірақ оның өнімі материалдык өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше. Ол
тек тауар ғана өндірмейді, яғни тауардың ерекше ақша түріндей, төлем
құралдарын өндіреді.З
Банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздері бар:
- банк мәнін макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды қажететеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Банктер немесе сондай институттар өте ертеректе пайда болған. Египетте
банктік операциялар біздің эрамыздан бұрынғы 2700 жылы жүзеге асырылған.
Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған. Осындай
дедалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет етуші
капиталдарға айналдырады.
Қазіргі банк ісінің қайнар көзін ең алдымен, Италиядағы орта ғасырлық
айырбаспен айналысушылар қызметінен іздестірген жөн.
"Банк" ұғымы Италияның "Ьапсо" ("айырбас орын", "ақша үстелі") деген
сөзінен шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407 жылы.
Генуеде пайда болған. XII ғ. Италияда алғашқы вексель пайда болды.
XV ғасырда ең ірі танымал болған банк Флоренциядағы Медичи банкі болды.
Флоренцияда орналасқан бас банк мекемесінің Еуропада 16 филиалы бар. Кейбір
елдерде банктің біраз қызметтері заңмен шекетеледі. Банк қызметінің
қаншалықты қатаң регменттелуіне және лицензиялануына байланысты
несие ісін ұйымдастырудың екі типін бөліп қарастырады. Нәтижесінде тарихта
сементтелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болады.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, эмиссиялық банкке де және т.б.
барлық банктерге бірдей тән болып табылады. Бұл аталған банктердегі
операцияларда, қызмет ету аясы да және т.б. бір-бірінен өзгеше болады,
бірақ бұл арадағы банктің мәні өзгеріссіз қалады және олардың барлығына
бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің әр түрлілігін
көрсетеді.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін (200-ден астам) басқа
экономикалық институттар, оның ішінде, банк институты өз клиенттеріне
көрсете алады. Оның үстіне, банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа
институттарда орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен
тек банктің өзіне ғана тән операциялар мен қызметтерді бөліп көрсету
керек.З
Әмбебаптық құрылымда жеклеген операциялар түрлері мен қаржылық қызмет
көрсету сферасына қатысты заңмен шектеулер болмайды. Барлық несиелік
мекемелер операциялар мен қызмет түрлерін орындай алады. Мұндай әмбебап
қаржылық универмагтар, супермаркеттер типтері Францияда, Швецарияда,
Ұлыбританияда және т.б. қалыптасты.
Бұл елдерде несие жүйесінің кейбір буындарының операциялары және
мамандануы арасында шекара болмайды. Біздің елімізде коммерцялық банктер
әмбебап бола отырып, көптеген банктік операциялармен айналысады.
АҚШ- та барлық несие- қаржы мекемелерін депозиттік, яғни ақшалай
қаражаттар қабылдап, депозиттік шот ашуға рүқсат етілген және депозиттік
емес, яғни ақшалай қаражаттар тартудың басқадай формалары (зейнет-ақы
жарналары, бағалы қағаздар және сақтандыру полистерін сату және т.б.)
рүқсат етілген деп бөледі.
Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, өзара жинақ банктері,
қарыз-жинақ бірлестіктері, несиелік одақтар; депозиттік еместерге
-сақтандыру компаниялары, жеке зейнетақы қорлары, қаржы-инвестициялық
компаниялары, ақша нарығының басқа да қорлары жатады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (институт) ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік
беретін құрылғыны оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылғысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік ерекшелігі
бар капитал ретінде , сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа ие капитал
ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институттардың қызметінен
айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен
айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың белгілі-
бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктің өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы және қолма-
қол ақшасыз формадағы төлем айналымын реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын
немесе ақша-несие институты ретінде анықтауға болады.
Банк - банк жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі бойынша
әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешелікке ие болуы керек;
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмыс істеуі қажет;
-өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
Банктер - атқаратын қызметтірінің ерекшеліктеріне қарай екі негізгі
типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес4
Эмиссиялық дегеніміз - айналысқа ақша белгілерін эмиссиялау (шығару)
құқығы берілген орталық банктер. Кейбір елдерде олады ұлттық, халықтық,
резервтік деп атайды. КСРО- да ондай банк -Мемлекеттік деп, Қазақстада -
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты
міндеті - айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату,
банк жүйесінің эмиссиялық несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару
болып келеді, Ол екі деңгейлі банк жүйесінің ең жоғары буыны болып
табылады. Мемлекет эмиссиялау құқығын тек бір ғана банкке (Орталық) береді,
себебі ақшаны эмиссиялау құқығын бірнеше банкке беруден елдегі ақша
айналымын реттеу мүмкін емес. Эмиссиялық банк басқа банктер иелене
алмайтын, ірі қаражатты иеленеді. Оның пассиві
л мекемелер банктік нарыққа еніп келеді.
Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері ипотекалық және тұтыну, сол
сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымда тарауда. Олар
халықтың ұсақ жинақтарын тарту, капиталды инвестициялау, бағалы қағаздарды
орналастыру және т.б. айналысады.
Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейІн
Жаңа экономикалық сасат жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастыру
түсында несиелік одақтар және т.б. түрінде болған. Қазір банктік емес
мекемелеге өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б. түрінде
болған. Қазір банктік емес мекемелеге өзара көмек беру кассаларын,
ломбардтарды, сондай- ақ шаруа қожалығы бірлестіктерін ірі агроөнеркәсіп
бірлестіктерін, қаржы- есеп айырысу орталықтарын жатқызуға болады.
1988 жылы несиелік реформадан кейін жинақ- кассаларына күрылымдық қайта
құру жүргізілді. Сөйтіп олардың негізінде акционерлік коммерциялық банк -
Жинақ банкі құрылды. Нәтижесіңце жинақ кассалары коммерциялық банктерден
аса ажыратылмайиын банктік мекемеғе айналды.9
Банктер арасындағы бәсекенің дами түсуі халық қаражатын тартудағы жинақ
банк ролін бірден қысқартып жіберді. 1993 жылдың басында жинақ банкке халық
салымдарының 40%- ға жуығы (бұрын 100%) және жалпы салым көлемінің 10%- ға
жуығы жинақталды. КСРО тарағаннан кейін жинақ банктерін ірілендіру жүрді.
Жеке коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер жоғары қарқында
көбеюіне байланысты, банк қызметінің ауқымы қысқара бастады. Осыған
байланысты кей жерлерде Жинақ банкінің кейбір бөлімдерін несиелік
кооперативтерге қайта түрлендіру орын алды.
Экономиканың нарыққа өтуі несиелік жүеде маңызды роль атқаруы мүмкін
банктік емес институттардың дамуын талап етеді. Осыған байланысты шеттегі,
соның ішіндегі АҚШ - та және Ұлыбританиядағы арнайы несие институттарының
қызмет ету мүдделендіре түседі.
Жоғарыда көрсетілген топтардың эрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен
әрекет әдістері бар және ақша қаражатын айналымға салу олардың материалдық
негізі. Ақша қаражатының қозғалысымен мекеменің жарғылық қорын құрастыру
бірге жүреді, қаржының айналымы басталып ақша қоры құрастырылып әртүрлі
міндетті салаға жұмсалып аяқталады (кесте 1).
Бұл орайда, сенімді активтерге нақты ақшалай қаражатты, ал жоғары
қауіптіге—банктің ұзақ мерзімді салымдары жатады. Банктің салымшыларының
несие төлеу мүмкіндігі ссуданы уақытылы қайтаруына біршама әсерін тигізеді,
жоғары қауіпті несие үлесі банктін несие портфелінде көп болса, соғұрлым
оның өтімділігі төмен. Өтімділік баланстың пассив құрылымына да тәуелді.
Егер салыншы талап етуші салым бойнша кез келген уақытта ақша талап етсе,
ал жедел салымдар банктің есебінде азды-көпті ұзақ уақыт сақталады.
Сондықтан, басқа да тең жағдайда талап етуші салымдардың жеке салмағының
артуы және жедел салымдардың үлесінің азаюы банктаң өтімділігін
төмендетеді.
Банктың басқа несие мекемелерінен алынған депозиттар мен займдардың
сенімділігі де баланстың өтімділік деңгейіне өз әсерін тигізеді. Банктің
балансының өтімділігі активтер мен пассивтердің қатынасын, активтердің
құрылымын көрсететін арнаулы көрсеткіштерді есептеу арқылы бағаланады.
Халықаралық банк тәжірибесінде осы мақсатқа өтімділіктің коэффицентін жиі
қолданады. Ол несие мекемесінің активі мен пассивтің, немесе, пассивтің
активпен қатынасын көрсетеді. Өтімділік көрсеткіші әр елде әр түрлі
методика қолданылады.
Бұл қалыптасқан тәжірибе мен банктердің ірілігі мен мамандандырылғанына,
несие беру және басқа да жағдайларда өткізілетін саясатқа байланысты.
Әдетте өтімділікті бағалау үшін қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік
коэффицентері қолданылады. Олар қысқа мерзімді немесе орта мерзімді
активтердің мерзімдері сәйкес пассивтерге қатынасымен есептеледі. Нарықтық
экономика елдерінің біразында банктер өтімді деп аталатын таратылымдық
коэффицентіне белгілі бір деңгейден төмен болмауына назар аударуға тиіс.
Банктер басшылығы өтімділік сұрақтарына көп көңіл бөлуде, бірақ осы
күнге дейін банктердің өтімділіктің қаражат қажеттілігін аңықтайтын нақты
және бірдей қолданылатын формуласы жоқ.
Өз кезегінде, бұл өзгерістер үнемі өзгерістер өтетін әр елдің
экономикадағы жағдайына тәуелді.
Ресурстың толық мэні оның міндетті қызметтімен көрінеді.
Экономисттердің көпшілігі банк ресурстары екі негізгі қызметті атқаратынын
анықтайды: бөлу және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне көмектесіп
әрекет жасайды. Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор құрастыруына
бастайды. Ол құрастырушылардың салымының есебімен құрайды, жалпы ішкі
қызмет құны көрсетіліп бөлінеді; қаржы қорымен табысты бөлу барысында баға
негізінің пропорциясын анықтайды, қызмет ұсынушілердің, банктердің
мекемелердің және мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық қамтамасыз етіп
қолайлы етіп бағыттау.5 Кесте 1
Банктің өзіндік реурстары
№ Материалдық Ақшалай нысаны
заттай
нысаны
Қабылданатын Нарықтық
есеп-қисапта жағдаида
1 Жұмыс күші Еңбекақы Ауыспалы
қоры капитал
2 Еңбек құралы Негізгі қорлар Негізгі капатал
(машина,
жабдықтар)
3 Еңбек Айналым Айнымалы
заттары қорлары капитал
(шикізат,
материалдар)
4 Қызмет Айналыс Айналыс
(тауардың қорлары қорындағы
босалқы қорлары) аиналыс
капиталы
5 Өндірістің Айналымдағы ақша Ақша
табиғи (есептесу нысанындағы
жағдайы шоты, айналыс
есептесу, касса) капиталы
Банктің ақша қорларының қалыптасуы банк құрылған сәттен басталады. Банк
заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор - банктің алғашқы негізгі өзіндік қаражат көзі б.т. Ол
негізгі және айналым капиталдарынан қалыптастырады. Олар өз кезегінде
негізгі қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын иеленуге
жүмсалады.
Банктің ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол негізгі
қорды қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эммисиялық
түсімдердің (акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) банктік
қызмет мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар
есебімен құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік
бағасының төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа банктер мен
тұлғаларға қайтарымсыз беру салдарынан п.б. шығынды өтеуге есепті кезеңдегі
банк қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Банктік қызмет нәтижесінде банктер:
• банктік қызметтерді өткізуден түсетін табыс
• жұмысты орындау мен қызмет көрсетуден түсетін табыс
• мүлікті пайдалануға беруден түсетін табыс.
Банктің шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс болып
табылады. Салық төленгеннен кейін банк қарамағында қалған табыстан
резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал - бұл банктің ақша қоры. Оның қалыптасу көзі болып
банктің өз меншігіндегі қалған табыс б.т. Ол есеп жылындағы нақты
мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға,төлеуге жүмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы банктің қаржы жағдайының тұрақсыздығын
қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне сондай-ақ
құнды қағаздардың кұнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып алу қоры,
кейінге қалдырылған қор және т.б. Акционерлік қоғамда акцияны сатып алу
және облигацияны өтеу үшін құрылады. 7
Жинақтау қоры - банк қызметінің дамуына арналған ақша ресурстары. Бұл
қор банк мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ
табыс алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге негізгі қызмет емес салалрды
қаржыландыруға, мараттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша ресурстары.
Валюта қоры - өз қызметін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын банктерде қалыптасады.
Банктің қаржы ресурсы - бұл өзіндік ақша табыстарының жиынтығы және
сырттан түскен түсімдер. Олар банктің қаржылық міндеттемесІн орындауға,
қызметті кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық шығындарды
қаржыландыруға арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның
аяқталуы бойынша табыс әкелетін және қызметке салынған қаржы ресурстарының
бір бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Банктің қаржы ресурсы өзігнің пайда болуында өзіндік және әртүрлі
жағдайда тартылған болып бөлінеді.
Біздің уақытымызда бұл ссудалар тауарға беретін немесе айналып капиталын
толықтыруға арналған ссуда деп аталар еді.
Банк ісі тарихының барлығында да, банктер құнды қағаздарды, жылжымайтын
мүлікті немесе тұтыну тауарларын сатып алуға, және ауыл шаруашылығына ұзақ
мерзімді несие беруге болмайды деп есептелді.
Бұл теорияның негізгі принциптері ертеректегі банктік шығарушы
ережелермен бекітілген. Ал оның басымдылығы қаржылық есеп жинағының
ережелерінде банк-мүшелердің вексельдерін қайта тіркеуді көрсетілген.
Есепке алынатын коммерциялық немесе ауылшаруашылық вексельдері ауыл
шаруашылығын сапалы өнімдері немесе басқа тауарлармен, басқа да материалдық
құндықтармен қамтамасыз етілуге тиіс.
Мерзімі есепке алу кезінде тоғыз айға дейінгі ауылшаруашылық
вексельдерінен басқаларының мерзімі есепке алу кезінде 90 күннен аспауға
тиіс.
Бұл теория да банктік салымдар өтімділікті ескере алған жоқ. Банктік
салымдар талап бойынша алынуы мүмкүн, бірақ барлық салымшылар бір уақытта
өздерінің салымдарын алуы мүмкүн емес қой. Салымдардың тұрақтылығы
банктерге қаражатты жайлы ұзақ мерзімдерге орналастыруға мүмкіндік береді.
Соңғысы, бұл теорияның кемшілігі қысқа мерзімді өзіндік өтімділігі
коммерциялық ссуда қалыпты экономикалық даму жағдайында өтімділікті
қамтамасыз етеді, бірақ эконмикалық құлдырау кезінде емес.Себебі ол кезде
таратылымдық қаражат өте қажет. Бұл кезеңде тауар қорының айналымы мен
дебиторлық қарыздар баяулайды, көп фирмалар мезгілі келгенде ссудаларын
өшіруге қиналады. Жекелеген банктер ссудаға салған қаржысы арқылы өзін-өзі
қамтамасыз ететін болса, жалпы банктік жүйе ауыр кезеңде өтімділіктік
құралдардың жетіспеушілігіне ұшырайды.
Қозғалыс теориясы (shiftability theory) банктің активтерін жылжытуға
немесе басқа кредиторлар мен инвесторларға ақшаға сату арқылы өзінің
өтімділігін сақтап қалу тұжырымына негізделген. Егер несиелер мерзімінде
өтелмесе,онда ссуданы қамтамасыз етуге берілген тауарлы-материалды
құндылықтар (мысалы, нарықтық құнды қағаздар) саудамен ақшаға сатылуы
мүмкүн. Қаржы қажет жағдайда, ссудалар орталық банкте қайта қаржыландыруы
ықтимал.
Жекелеген коммерциялық банктің қажеттрін жабудың талабы, оның
ресурсында сатуға мүмкүн тұрақты активтердің болуы. Осындай
тәсілмен,орталық банк қайта есепке алынған активтердің еркін сатып алатын
болса, банктер жүйесінде өтімділігі көп болады. Кірісті күту теориясына
сәйкес, егер несиелерді өтеу графигінің негізіне салымшының болашақ
кірістерін салатын болса, банктің өтімділігін жоспарлауға болады. Бұл
жоғарыда қаралған теорияларды теріске шығармайды, бірақ салымшының кірісі
несиені қамтамасыз етуден гөрі,ссуданы өтеуді үйлестіруге салынады. Бұл
теория казіргі уақытта коммерциялық банктердің несие портфелінің басым
бөлігін құрайтын несиелердің жекелеген түрлерінің жылдам өсуі мен дамуын
қолдайды.
Іскер фирмаларға жедел несие; мерзімдік өтеуге болатын тұтынушылық
несие, жылжымайтын мүлікке берілетін ссуда.
Бұл несиелердің өтімділігін көтеретін жалпы қасиеті бұларды мерзімдік
өтеуге болады.
Негізгі қарыз бен пайызды төлеу есебіне ай сайын немесе тоқсан сайын
төлемдер қарастырылған несиелер басым бөлігін құрайтын портфельдер
таратылымды себебі, нақты қаражаттың тұрақты ағымын жоспарлау жеңіл.
Өтімді құралдар қажет болса, нақты ақшаны пайдалану керек, қарсы
жағдайда олар болашақта өтімділікті реттену үшін қайта инвестицияланады. Ең
жоғарғы табыс әкелетін активтерді (ссуда мен инвестиция ) “сатып алу”
мәселені шешуге әкеледі. Алайда коммерциялық банклердің қорларын басқару
бірқатар факторлармен қиындай түседі. Біріншіден,бнктер кәсіпкерліктің ең
реттелген саласы болғандықтан, олар қаржыны орналастыруды бақылаушы
органдардың заңдарымен шешімдеріне сәйкес қатаң түрде жүзеге асырады.
Екіншіден, банк пен оның ссуда мен салым бойынша клиенттерінің арасындағы
қарым-қатынас сенім мен көмек негізінде құрылады.
Үшіншіден, Коммерциялық банк акциясының иелері басқа да инвесторлар
сияқты инвенсторлық қауіпке сәйкес және көлемі жөнінен осындай
инвенцияларды түсетін кірістермен салыстыратын табыстық деңгейді қалайды.
Заңды актілер мен шешімдер коммерциялық банктің белсенді операциялары
екі түрлі жолмен әсер етеді: Инвенциялаудың тәртібін анықтай отырып, банк
қаражатының бөлігін қай белсінді операцияға салу.
Банк қаражатының басым бөлігі клиенттердің бірінші талабы бойынша немесе
өте қысқа мерзімді хабарлама арқылы төлеуге жатады.
Міне, сондықтан банкті байсалды басқарудың бірінші кезектегі шарты болып
салымшылардың талаптарын орындау мүмкіндігін қамтамасыз ету табылады.
Екінші шарты несиедегі негізделген банктік пайыздың төленуі үшін жеткілікт
қаржы қорының болуы.
Коммерциялық банктің басқарушысы жауап беретін құралдар әртүрлі
салалардан түседі. Олар: сақтау мерзімі көрсетілмейтін салымдар, сақтық,
мерзімдік салымдар мен банктің жеке капиталы.
Қарастырылатын әдіске бүкіл ресурстарды біріктіру идеясы негізге
алынған. Содан кейін, жиынтық құралдар ыңғайлы болып есептелетін
активтердің (ссуда, үкіметтік құнды қағаздар, кассалық нақты ақша) арасында
бөлінеді.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз - негізгі өндірістік қ^ралдардың
және материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі
жақты сипаттамаға не болады. Себебі ол қызметнің өзіндік құнына кіреді және
қызметті өткізілген түскен түсім банктің есеп айрсу шотында жай немесе
кеңейтілген ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі өзіндіі
заемдық және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу каишеи
салық формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақш; қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салып тартылған, өзіндік
қаржы ресурсы болып табылады.
Жедел бөлімдердің жетекшілігіне көмектесу мақсатында, оның өтімділік пен
пайдашылықты біріктіру үшін құралдарды орналастыру анықталған
приоритеттерге сәйкес жүзеге асырылады.
Банктің қаржы ресурстарының құрылымы
Меншікті және Қаржы рыногіндегі Қайта бөлу ретінде
теңестірілген жүмылдыру түсетіндер
қаржы есебінен пайда
болу
Негізгі Меншікті Сақтандыру өтемі
қызметінен түсетін бағалы қағаздарын сату
пайда
Қызметтерді ұсынудан Дивиденттер Концерндерден
түсетін пайда және бағалы ассоциациялардан,с
қағаздар проценті алалық
құрлымдардан
түсетін қаржы
ресурстары
Өткізуден Несие Үлестік жарналарды
тыс операциялар пайдасы қалыптастырудағы
қаржы ресурстары
Орнықты пассивтер Бюджеттік демеу
қаржысы (субсидия
және т.б.)
Мақсатты түсімдер
Үжым мүшелерінің
үлестік және басқа да
жарналары
Сурет 1
Ссудалық капитал - банктің банктік нисе түрінде жеке басқа банктерден
вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға түрлі мерзімде
берілетін, төленетін қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы - қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе қызметті ұсынуде жапы мемлекеттік
маңызы бар банктерды мемлекет тарапынан қысқа мерзімде колдаү жасауды
колланылады.
2. .Банктің өзіндік капиталын кұру операциялары және оның құрылымы
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатьш кэсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мұмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
рөзервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.2.
Меншікті және тартылған екінші деңгейлі банктің ресурстары ұлттық
банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активті шот,
сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік
жұмсалымдар беріледі, Демек дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос
резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос рөзервінің мөлшері активті
операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос
резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғүрлым
жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтан да, әрбір екінші деңгейлі банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету ұшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы болып табылады,
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың базасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталын мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосъшша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету
мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері қазақстан ұлттық банкінің пруденциялдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын үлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту ұшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Бірінші кезекті резерытерге салымдар бойынша міндеттемелерді қамтамасыз
етуге қызмет ететін міндетті резервтермен бірге банк басшылығының пікірінше
күнделікті есептесулерге жеткілікті нақты ақша кіреді. Тәжірбеде бастанқы
резервтерге кіретін қаражаттар құрамын нақты активтердің салымдардың немесе
барлық активтердің жиынтығына қатынасына байланысты анықтайды.
Құралдарды орналыстырудың нөмері екінші мақсаты белгілі бір табыс
әкелетін “кассалық емес” өтімді активтерді құру болып табылады. Бұл
резервтерге шамалы кідіріс пен шамалы жоғалту қауіпімен нақты қаражатқа
айналдыруға болатын жоғары өтімді әрі табысты активтер жатады.
Екінші, кезекті резервтердің негізгі мақсаты бастапқы резервтерді
толықтыруға қызмет ету. Бұл резервтер – бухгалтерлік категориядан көрі
экономикалық категория, сондықтан бұлар банктік балансқа енгізілмейді.
Екінші қайтара резервтерге құнды қағаздар портфелін құрайтын активтер,
кейбір жағдайларда ссудалық есептегі қаражаттар кіреді.
Екінші қайтарда резервтер көлемі салымдар алатын факторлармен
анықталады. Салымдар жиынтығы мен несиеге деген сұраныстың жиі ауытқуы бар
банке тұрақты көлемі салымдары мен несиесі бар банктерге қарағанда екінші
кезекті үлкен резерв қажет.
Бірінші кезекті резервтерге сияқты екінші кезектегі резервтер үшін
қаражаттың жалпы көлеміне белгіленген пайыз тағайындалады.
Жекелеген банктің қажеттілігіне сәйкес келмесе де бастауы болып елдің
бүкіл банктеріне арналған жалпы көрсеткіш қызмет ете алады. Кейде банк
жүйесінің өтімділік индикаторы ретінде нақты ақша мен үкіметтік құнды
қағаздардың барлық коммерциялық банктердегі салымдардың жалпы жиынтығына
қатынасын көрсететін коэффицент қолданылады.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куэландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әрбанктерде әртурлі болып келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а)меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал
және бөлінбеген пайдадан түрады;
ә)банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидендттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б)банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді
вексельдері, облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты сыйақы түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидендтті төлегеннен кейін және
резевтік корға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигацияларды шығару жатады.
Банктің капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешіретін әр алуан
тәуекелдерінің зардаптарын ретке келтіріп отыратын басты көз болып
табылады. Осы мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер
атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шүғыл қызметі;
-реттеуші қызметі;
-айналым қызметі.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметі болып келеді.
Банк капиталының шүғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативті қызметі жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты рөзервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстарының көздері әсіресе, банк қызметінің басталуы үшін маңызды.
Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр
түрлі резервтерді құрауға жүмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылау жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктердің
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Казақстан Республикасының ұлттық банкі
бекіткен пруденциялдық нормативтерде банктің меншікті капиталының көлемі
беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке несиелік және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет керсету болып табылады. Мұндай қызметтер тэуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дэрежесін есепке алатын активті айналымды аванстаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активті операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивті операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
каражаттар есебінен міндетті рөзервтер ретінде Орталық банкте өз
резервтерін құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активті операциялардан болатын тәуекелдердің орнын
толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа
қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланысты емес, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу обйектісіне және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулак
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
"Капиталдың жеткіліктілігі" термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін керсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мелшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, екінші деңгейлі банктер өз жұмыстарында
банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін, Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары, екінші жағынан, банк капиталы мен
екінші деңгейлі банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Тек қана болуын жекелеген клиентерінің есебін сараптау және жергілікті
нарықтағы шаруашылық пен қаржылық жағдайды жақсы білу банкке дәл осы сәтке
қажетті нақты ақшаны анықтауға мүмкіндік береді.
Қарастырылған екі тәсіл сәл жеңілдетілген. Бұларды шешім қабылдауға
негіз беретін нормативтік нұсқаулар кешіні ретінде, емес, банк басшылығы
активтерді басқару мәселелерін шешуді анықтайтын жалпы схема деп қарастыру
керек. Осы тәсілдердің біреуін қолдану білікті басшылардың өзара
байлаысттің бүкіл берілген банктің нақты жағдайына сәйкес сараптау мен
шешім қабылдауға күрделік енгізеді.
3. Банктердің тартылған қаржаттары және оның құрылымы
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырған өте жоғары, олардың есебінен банктің активті
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дэстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банк тәжірибесінде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты ұлкен екі топқа бөледі:
• депозиттік қаражаттар;
• депозиттік емес тартылған қаражаттар. Тартылған қаражаттар ішінде
ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден-бір
арзан ресурс көзі болып табылады (сурет 3 ).
Депозит — бұл клиенттердің (жеке және занды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.5
Банктің клиентурамен қарым-қатынасы банктік өнімдерді сату, сатып алу
үрдісінде туындайды. Олар мыналар: депозиттік шоттарды ашу, несие беру,
валюталық қатынас, есеп-айырысу операциялары, бағалы қағаздарды сақтау және
тағы сол сияқты операцияларды қамтиды.
Банк мекемесінің белгілі бір коммерциялық кәсіпорындардан ерекше
айырмашылығы, коммерциялық банктің ресурстардың көп бөлігі өз ақша
қаражаттары есебінен қалыптаспай, тартылған қаражаттар арқылы қалыптасады.
Банктердің ақша қаражаттарды тартудағы мүмкіндіктері шексіз емес және 2004
жылға дейін Ұлттық банк тарапынан бақыланды, ал 2004 жылдың І қаңтар айынан
бастап Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі бақылауға алды. Біздің Республикамызда өзіндік
капиталдың жеткіліктік коэффициентінің нормативі 1995 жылы Ұлттық банкпен
екінші деңгейлі банктердің халықаралық стандарттарға өту бағдарламасы
негізінде қолданыла басталды 3.
Банк операцияларының негізі- банктің ресурс базасын қалыптастыру
операциялары болып табылады. Банкпен банктің ресурс базасын қалыптастыру
процессі пассивтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі алғашқы тарихи
мәнге ие және оның активті операцияларға қатынасына байланысты анықтаушы
рөлді атқарады. Жоғарыда айтылғандай, банк ресурстарының көп бөлігі банкпен
депозиттік операцияларды жүргізу кезінде қалыптасады, олардың тиімді және
дұрыс ұйымдастырылуының нәтижесінде, әр бір несиелік ұйымның тұрактылығы
және пайдалылығы айқындалады. Сондықтаң, банктің ресурстар потенциалын
өсіру, тұрақтылығын қамтамасыз ету және пассивтерді тиімді басқару
сұрақтары, ерекше өзекті.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай- ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айрысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражатгары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Қазіргі банктік тэжірибеде салымдардың, депозиттердің және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Банк қызметінің экономикалық мәні және теориялық қызметтері.
1.1 Банктердің экономикалық мәні және атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің өзіндік капиталын құру операциялары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Банктердің тартылған қаржаттары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... .26
2.Қазақстан экономикасындағы банк жүйесінің реформаларын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің реформалары және
олардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..34
2.2 Екінші деңгейлі банк операцияларының қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесін талдау және жетілдіру жолдары.
3.1 Банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Банктің қаржылық тұрақтылығын және ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Кіріспе
Нарықты экономиканың өз деңгейінде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз
ететін экономиканың негізгі инфрақұрылымдардың бірі - бұл елдің банк
жүйесі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері
арасындағы ең озық, алда десекте, экономиканың дамуында, бәсеке мен нарық
механизмдері сұраныс пен ұсыныстағы тепе-теңдік дәрежесін қалыптастыру, өз
кезегінде банктерге делдалдық қызметін жүргізуде, мүмкіндігінше максималды
қаражат ресурстарын банк үшін тиімді тарту, банктердің қарқынды дамуына
мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар
банктердің шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір
нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше
шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта
білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс
-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай
жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы,
мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың
өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық
қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып, оны
ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әртүрлі болады. Басқаша сөзбен
айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері
басқару деңгейіне қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін сараптай келсек, 2006 жылдың қаңтар
айынан бастап банк жүйесін көлемдік қысқарту басталғанан бері,
республикалық банк жүйесінің сенімділігін арттыру мақсаты негізделді.
Отандық экономикалық әдебиетте халықаралық банк терминологиясында
орныққан ұғымнан өзгеше екі ұғым араласқан- банк балансының өтімділігі және
оның төлем мүмкіндігі. Бұлар несиелік институттардың өтімділігі мен төлем
мүмкіндігін сақтаудың тәсілдерін теңестіруге әкеліп соғады.
Егер бірінші жағдай банктің өзінің жеке ісі болып, ол өз бетінше нақты
жағдайда өзінің мүмкіндігін орныққан нормалар деңгейінде ұстау үшін небір
тәсілдерді таңдап алады, ал екінші, ереже бойынша, Орталық банк арқылы
мемлекеттің функциясына жатады.
Баланстың жағдайы актив бойынша қаражатты жедел сату есебінен пассив
бойынша жедел міндеттемелерді жабуды қамтамасыз етсе, баланс өтімді болып
есептеледі.
Банктің активтерінің оның міндеттемелерін орындау үшін тез арада ақшалай
түрге айналу мүмкіндігі төмендегі бірқатар факторлармен анықталады.
Бұлардың ішінде, шешуші болып қаражатты орналастыру мерзімі мен ресурстарды
тарту мерзімінің сәйкес келу факторы табылады.
Былайша айтқанда, мерзімі бойынша пассив қалай болса, актив те сондай
болуы керек. Сонда ғана баланстағы тепе-теңдік сақталады.
Банк балансының өтімділігіне оның активтер құрылымы әсер етеді:
активтердің жалпы сомасындағы бірінші класты өтімділік қаражат үлесі көп
болса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары.
Қазіргі уақытта елімізде екінші деңгейлі банктердің қызмет көрсету
сапасы күннен-күнге жақсаруда. Банктердің негізгі экономикалық қызметі
кэсіпорындарды, ұйымдарды, кәсіпкерлік фирмаларды және жеке тұлғаларды,
олардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын қаржыландыруды жүзеге
асыру үшін несиелеу болып табылады. Сондықтан да елдегі бірқанша банктер
өзінің несиелеу қызметін жүзеге асыруда: көпшілік экономикалық жағдайларға
байланысты клиенттерге қызмет көрсету, жаңа жүмыс бастаушы кэсіпорындарды
несиелеу, халықты жұмыспен қамту деңгейін көбейту және олардың экономикалық
өмірге икемділігін қамтамасыз етуде.
Банктердің негізгі табыстары делдалдық қызметпен байланысты
болғандықтан, банктер бүгінгі күні мүмкіндігінше елден кәсіпорындар мен
ұйымдардың, жеке азаматтардың бос ақша қаражаттарын банкке тартып
-шоғырландыру, оны ел экономикасына тартып қолдануы, тек банктердің ғана
қалыпты табысын қамтамасыз етіп қоймай жалпы экономиканы көтеруге мүмкіндік
беретін негізгі серпінді күш. Бұл өз кезегінде Қазақстан Республикасы
экономикасының өсуіне, мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің уақтылы
түсуіне қоғамның элеуметтік дамуына мүмкіндік береді. Аймақтық экономика өз
мүмкіндігін қолдана отырып қаржы-несие жүйесі арқылы толыққанды организм
секілді өзін қанағаттандырады. Сондықтан қаржылық ресурстардың
жетіспеушілік мәселесі аймақтық экономиканың тұрақтылығы және өзін-өзі
басқару негізін анықтаушы болып табылады. Қаржы-несие жүйесінің дұрыс
қызмет етуін ұйымдастыруда ақша ресурстарының көлемін басқарулар аймақтық
экономикаға қызмет көрсетеді. Бұл жағдайда коммерциялық банктердің
қызметтері экономиканың бастапқы саласын нығайта түседі; аймақтық қаржының
нақтылану процессіне маңызды ықпал етеді.
Нарықты жағдайындағы экономиканың маңызды мәселелерінің бірі банктерді
ғана дамытпай, басқада несиелік-қаржылық институттардың қызмет етуіне
мүмкіндік берілу қажет.
Қазіргі кезде Қазақстанның екінші деңгейлі банктері шетел
тэжірибелерінің жаңа прогрессивті, тиімді әдістері мен формаларды енгізу
арқылы өздерінің банк қызметін жүргізе отырып негізгі табыстарға жетуде.
Соңғы жылдары қаржы нарығының қалыптасуы - ақша нарығы және капитал
нарығындағы үрдіс дамып отыр. Бұл өз кезегінде ақша және капитал нарығымен
тікелей байланысты, Банк қызметі мен бәсекелік қабілетін тиянақты жүргізіп,
банк үшін тиімді қаражат көздерін тартуына жаңа мүмкінідктер мен
резервтерді іздеуді қажет етеді. БанктердІң бұл саладағы негізгі міндеті өз
клиенттеріне әртүрлі ынталандыру іс-шараларын жүргізуі қажет, жаңа
компьютерлік технология нәтижелерін қолдану арқылы олардың мүдделері мен
қызығушылығын арттыру қажет.
Жалпы курстық жұмыстың теориялық және практикалық негіздері осы
мәселелерді зерттеуші ғалым экономистердің шетел және өз еліміздегі
коммерциялық банктердің қызметі туралы мақалары мен статистикалық
мәліметтерінен алынды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты банктердің атқаратын қызметі мен
операцияларын ,экономикадағы екінші деңгейлі банктердің рөлі мен банк
қызметінің жүргізілу ерекшеліктеріне талдау жасап, Қазақстан экономикасын
дамыту мақсатында банк жүйесін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың әдістемелік базасы негізіне Қазақстан Респуликасы үкіметінің,
ҚР Ұлттық Банктің банк қызметін реттейтін заңды және нормативті актілері,
статистикалық материалдар қолданылды. Жұмыс барысында, жалпы ғылыми,
статистикалық, және біршама экономикалық-математикалық зерттеу әдістері
қолданылды.
Курстық жұмыстың бірінші Банктердің экономикалық мәні және оның
теориялық негіздері бөлімінде банктердің экономикалық мәні, банктердің
атқаратын қызметтері, банк операциялары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның
экономикадағы қызметіне және банк операцияларының қаржылық көрсеткіштеріне
талдау жасалған.
Үшінші бөлімде банктердің аймақ экономикасын дамытудағы қызметін
жетілдіру жолдары және банктің қаржылық тұрақтылығын, ресурс жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін дамыту жолдары ұсынылған.
Қорытындыда банк жүйесінің қазіргі жағдайы қорытындыланып, зерттеу
нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалған.
1. БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банктердің экономикалық мәні және атқаратын қызметтері
Әлемдік тәжірибеде банктік қызмет деп банктің басты кәсіби қызметтерін
депозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді. Міне, осындай түсінік
Италияда, Испанияда, Бельгияда, Грецияда және басқа елдердің банктер туралы
заңдарында бекітілген. Ал, Германия мен Францияда банк немесе несиелік
мекеме деп, өз клиенттеріне есеп айрысу, бағалы қағаздармен сауда-саттық,
лизингтік және басқа да операцияларды көрсетумен айналысатын кез-келген
мекемені айтады. Сондай- ақ, оларда банктік емес мекемелерге депозиттер
қабылдау, есеп айрысуды жүргізу, сақтандыру кепілдемелерін беру және т.б.
заңмен тыйым салынады. Анлия, Дания, Швеция және басқа елдерде несиелік
жүйелерге мекемелерді жатқызуға либералды тәсіл қолданылады. Ол үшін кейбІр
мамандандырылган қаржы мекемелерінің депозит қабылдауға лицензиясы
болса, оларды банктер қатарына жатқызады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" заң күші бар
Жарлығының 1- бабында банктің ресми мәртебесі, Ұлттық банктің оны ашуға
берген рұқсатымен, Әділет министрлігінің банк ретінде заңды тұлғаны
мемлекеттің тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға
берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясы болуымен анықталады.
Кез- келген заңды тұлға, егер оның банктік ресми мәртебесі болмаса, "
банк " деп аталуға тиіс емес. Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді,
бірақ оның өнімі материалдык өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше. Ол
тек тауар ғана өндірмейді, яғни тауардың ерекше ақша түріндей, төлем
құралдарын өндіреді.З
Банк мәнін зерделеудің мынадай әдістемелік негіздері бар:
- банк мәнін макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды қажететеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді.
Банктер немесе сондай институттар өте ертеректе пайда болған. Египетте
банктік операциялар біздің эрамыздан бұрынғы 2700 жылы жүзеге асырылған.
Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған. Осындай
дедалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет етуші
капиталдарға айналдырады.
Қазіргі банк ісінің қайнар көзін ең алдымен, Италиядағы орта ғасырлық
айырбаспен айналысушылар қызметінен іздестірген жөн.
"Банк" ұғымы Италияның "Ьапсо" ("айырбас орын", "ақша үстелі") деген
сөзінен шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407 жылы.
Генуеде пайда болған. XII ғ. Италияда алғашқы вексель пайда болды.
XV ғасырда ең ірі танымал болған банк Флоренциядағы Медичи банкі болды.
Флоренцияда орналасқан бас банк мекемесінің Еуропада 16 филиалы бар. Кейбір
елдерде банктің біраз қызметтері заңмен шекетеледі. Банк қызметінің
қаншалықты қатаң регменттелуіне және лицензиялануына байланысты
несие ісін ұйымдастырудың екі типін бөліп қарастырады. Нәтижесінде тарихта
сементтелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болады.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, эмиссиялық банкке де және т.б.
барлық банктерге бірдей тән болып табылады. Бұл аталған банктердегі
операцияларда, қызмет ету аясы да және т.б. бір-бірінен өзгеше болады,
бірақ бұл арадағы банктің мәні өзгеріссіз қалады және олардың барлығына
бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің әр түрлілігін
көрсетеді.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін (200-ден астам) басқа
экономикалық институттар, оның ішінде, банк институты өз клиенттеріне
көрсете алады. Оның үстіне, банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа
институттарда орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен
тек банктің өзіне ғана тән операциялар мен қызметтерді бөліп көрсету
керек.З
Әмбебаптық құрылымда жеклеген операциялар түрлері мен қаржылық қызмет
көрсету сферасына қатысты заңмен шектеулер болмайды. Барлық несиелік
мекемелер операциялар мен қызмет түрлерін орындай алады. Мұндай әмбебап
қаржылық универмагтар, супермаркеттер типтері Францияда, Швецарияда,
Ұлыбританияда және т.б. қалыптасты.
Бұл елдерде несие жүйесінің кейбір буындарының операциялары және
мамандануы арасында шекара болмайды. Біздің елімізде коммерцялық банктер
әмбебап бола отырып, көптеген банктік операциялармен айналысады.
АҚШ- та барлық несие- қаржы мекемелерін депозиттік, яғни ақшалай
қаражаттар қабылдап, депозиттік шот ашуға рүқсат етілген және депозиттік
емес, яғни ақшалай қаражаттар тартудың басқадай формалары (зейнет-ақы
жарналары, бағалы қағаздар және сақтандыру полистерін сату және т.б.)
рүқсат етілген деп бөледі.
Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, өзара жинақ банктері,
қарыз-жинақ бірлестіктері, несиелік одақтар; депозиттік еместерге
-сақтандыру компаниялары, жеке зейнетақы қорлары, қаржы-инвестициялық
компаниялары, ақша нарығының басқа да қорлары жатады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік
ерекшелігі бар кәсіпорын (институт) ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік
беретін құрылғыны оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк
құрылғысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк бұл блоктарсыз банк ретінде
болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік ерекшелігі
бар капитал ретінде , сондай-ақ қарыз формасында артықшылыққа ие капитал
ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорындар мен институттардың қызметінен
айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен
айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникация құралын,
құрылғыларын, ішкі және сыртқы ақпаратын, өндірістік материалдардың белгілі-
бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктің өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк құрылымына
жүргізілген талдаудың негізінде оны қолма-қол ақша формасындағы және қолма-
қол ақшасыз формадағы төлем айналымын реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын
немесе ақша-несие институты ретінде анықтауға болады.
Банк - банк жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі бойынша
әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешелікке ие болуы керек;
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмыс істеуі қажет;
-өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
Банктер - атқаратын қызметтірінің ерекшеліктеріне қарай екі негізгі
типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес4
Эмиссиялық дегеніміз - айналысқа ақша белгілерін эмиссиялау (шығару)
құқығы берілген орталық банктер. Кейбір елдерде олады ұлттық, халықтық,
резервтік деп атайды. КСРО- да ондай банк -Мемлекеттік деп, Қазақстада -
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты
міндеті - айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату,
банк жүйесінің эмиссиялық несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару
болып келеді, Ол екі деңгейлі банк жүйесінің ең жоғары буыны болып
табылады. Мемлекет эмиссиялау құқығын тек бір ғана банкке (Орталық) береді,
себебі ақшаны эмиссиялау құқығын бірнеше банкке беруден елдегі ақша
айналымын реттеу мүмкін емес. Эмиссиялық банк басқа банктер иелене
алмайтын, ірі қаражатты иеленеді. Оның пассиві
л мекемелер банктік нарыққа еніп келеді.
Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері ипотекалық және тұтыну, сол
сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымда тарауда. Олар
халықтың ұсақ жинақтарын тарту, капиталды инвестициялау, бағалы қағаздарды
орналастыру және т.б. айналысады.
Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейІн
Жаңа экономикалық сасат жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастыру
түсында несиелік одақтар және т.б. түрінде болған. Қазір банктік емес
мекемелеге өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б. түрінде
болған. Қазір банктік емес мекемелеге өзара көмек беру кассаларын,
ломбардтарды, сондай- ақ шаруа қожалығы бірлестіктерін ірі агроөнеркәсіп
бірлестіктерін, қаржы- есеп айырысу орталықтарын жатқызуға болады.
1988 жылы несиелік реформадан кейін жинақ- кассаларына күрылымдық қайта
құру жүргізілді. Сөйтіп олардың негізінде акционерлік коммерциялық банк -
Жинақ банкі құрылды. Нәтижесіңце жинақ кассалары коммерциялық банктерден
аса ажыратылмайиын банктік мекемеғе айналды.9
Банктер арасындағы бәсекенің дами түсуі халық қаражатын тартудағы жинақ
банк ролін бірден қысқартып жіберді. 1993 жылдың басында жинақ банкке халық
салымдарының 40%- ға жуығы (бұрын 100%) және жалпы салым көлемінің 10%- ға
жуығы жинақталды. КСРО тарағаннан кейін жинақ банктерін ірілендіру жүрді.
Жеке коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер жоғары қарқында
көбеюіне байланысты, банк қызметінің ауқымы қысқара бастады. Осыған
байланысты кей жерлерде Жинақ банкінің кейбір бөлімдерін несиелік
кооперативтерге қайта түрлендіру орын алды.
Экономиканың нарыққа өтуі несиелік жүеде маңызды роль атқаруы мүмкін
банктік емес институттардың дамуын талап етеді. Осыған байланысты шеттегі,
соның ішіндегі АҚШ - та және Ұлыбританиядағы арнайы несие институттарының
қызмет ету мүдделендіре түседі.
Жоғарыда көрсетілген топтардың эрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен
әрекет әдістері бар және ақша қаражатын айналымға салу олардың материалдық
негізі. Ақша қаражатының қозғалысымен мекеменің жарғылық қорын құрастыру
бірге жүреді, қаржының айналымы басталып ақша қоры құрастырылып әртүрлі
міндетті салаға жұмсалып аяқталады (кесте 1).
Бұл орайда, сенімді активтерге нақты ақшалай қаражатты, ал жоғары
қауіптіге—банктің ұзақ мерзімді салымдары жатады. Банктің салымшыларының
несие төлеу мүмкіндігі ссуданы уақытылы қайтаруына біршама әсерін тигізеді,
жоғары қауіпті несие үлесі банктін несие портфелінде көп болса, соғұрлым
оның өтімділігі төмен. Өтімділік баланстың пассив құрылымына да тәуелді.
Егер салыншы талап етуші салым бойнша кез келген уақытта ақша талап етсе,
ал жедел салымдар банктің есебінде азды-көпті ұзақ уақыт сақталады.
Сондықтан, басқа да тең жағдайда талап етуші салымдардың жеке салмағының
артуы және жедел салымдардың үлесінің азаюы банктаң өтімділігін
төмендетеді.
Банктың басқа несие мекемелерінен алынған депозиттар мен займдардың
сенімділігі де баланстың өтімділік деңгейіне өз әсерін тигізеді. Банктің
балансының өтімділігі активтер мен пассивтердің қатынасын, активтердің
құрылымын көрсететін арнаулы көрсеткіштерді есептеу арқылы бағаланады.
Халықаралық банк тәжірибесінде осы мақсатқа өтімділіктің коэффицентін жиі
қолданады. Ол несие мекемесінің активі мен пассивтің, немесе, пассивтің
активпен қатынасын көрсетеді. Өтімділік көрсеткіші әр елде әр түрлі
методика қолданылады.
Бұл қалыптасқан тәжірибе мен банктердің ірілігі мен мамандандырылғанына,
несие беру және басқа да жағдайларда өткізілетін саясатқа байланысты.
Әдетте өтімділікті бағалау үшін қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік
коэффицентері қолданылады. Олар қысқа мерзімді немесе орта мерзімді
активтердің мерзімдері сәйкес пассивтерге қатынасымен есептеледі. Нарықтық
экономика елдерінің біразында банктер өтімді деп аталатын таратылымдық
коэффицентіне белгілі бір деңгейден төмен болмауына назар аударуға тиіс.
Банктер басшылығы өтімділік сұрақтарына көп көңіл бөлуде, бірақ осы
күнге дейін банктердің өтімділіктің қаражат қажеттілігін аңықтайтын нақты
және бірдей қолданылатын формуласы жоқ.
Өз кезегінде, бұл өзгерістер үнемі өзгерістер өтетін әр елдің
экономикадағы жағдайына тәуелді.
Ресурстың толық мэні оның міндетті қызметтімен көрінеді.
Экономисттердің көпшілігі банк ресурстары екі негізгі қызметті атқаратынын
анықтайды: бөлу және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне көмектесіп
әрекет жасайды. Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор құрастыруына
бастайды. Ол құрастырушылардың салымының есебімен құрайды, жалпы ішкі
қызмет құны көрсетіліп бөлінеді; қаржы қорымен табысты бөлу барысында баға
негізінің пропорциясын анықтайды, қызмет ұсынушілердің, банктердің
мекемелердің және мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық қамтамасыз етіп
қолайлы етіп бағыттау.5 Кесте 1
Банктің өзіндік реурстары
№ Материалдық Ақшалай нысаны
заттай
нысаны
Қабылданатын Нарықтық
есеп-қисапта жағдаида
1 Жұмыс күші Еңбекақы Ауыспалы
қоры капитал
2 Еңбек құралы Негізгі қорлар Негізгі капатал
(машина,
жабдықтар)
3 Еңбек Айналым Айнымалы
заттары қорлары капитал
(шикізат,
материалдар)
4 Қызмет Айналыс Айналыс
(тауардың қорлары қорындағы
босалқы қорлары) аиналыс
капиталы
5 Өндірістің Айналымдағы ақша Ақша
табиғи (есептесу нысанындағы
жағдайы шоты, айналыс
есептесу, касса) капиталы
Банктің ақша қорларының қалыптасуы банк құрылған сәттен басталады. Банк
заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор - банктің алғашқы негізгі өзіндік қаражат көзі б.т. Ол
негізгі және айналым капиталдарынан қалыптастырады. Олар өз кезегінде
негізгі қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын иеленуге
жүмсалады.
Банктің ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол негізгі
қорды қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эммисиялық
түсімдердің (акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) банктік
қызмет мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар
есебімен құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік
бағасының төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа банктер мен
тұлғаларға қайтарымсыз беру салдарынан п.б. шығынды өтеуге есепті кезеңдегі
банк қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Банктік қызмет нәтижесінде банктер:
• банктік қызметтерді өткізуден түсетін табыс
• жұмысты орындау мен қызмет көрсетуден түсетін табыс
• мүлікті пайдалануға беруден түсетін табыс.
Банктің шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс болып
табылады. Салық төленгеннен кейін банк қарамағында қалған табыстан
резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал - бұл банктің ақша қоры. Оның қалыптасу көзі болып
банктің өз меншігіндегі қалған табыс б.т. Ол есеп жылындағы нақты
мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға,төлеуге жүмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы банктің қаржы жағдайының тұрақсыздығын
қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне сондай-ақ
құнды қағаздардың кұнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып алу қоры,
кейінге қалдырылған қор және т.б. Акционерлік қоғамда акцияны сатып алу
және облигацияны өтеу үшін құрылады. 7
Жинақтау қоры - банк қызметінің дамуына арналған ақша ресурстары. Бұл
қор банк мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ
табыс алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге негізгі қызмет емес салалрды
қаржыландыруға, мараттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша ресурстары.
Валюта қоры - өз қызметін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын банктерде қалыптасады.
Банктің қаржы ресурсы - бұл өзіндік ақша табыстарының жиынтығы және
сырттан түскен түсімдер. Олар банктің қаржылық міндеттемесІн орындауға,
қызметті кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық шығындарды
қаржыландыруға арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның
аяқталуы бойынша табыс әкелетін және қызметке салынған қаржы ресурстарының
бір бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Банктің қаржы ресурсы өзігнің пайда болуында өзіндік және әртүрлі
жағдайда тартылған болып бөлінеді.
Біздің уақытымызда бұл ссудалар тауарға беретін немесе айналып капиталын
толықтыруға арналған ссуда деп аталар еді.
Банк ісі тарихының барлығында да, банктер құнды қағаздарды, жылжымайтын
мүлікті немесе тұтыну тауарларын сатып алуға, және ауыл шаруашылығына ұзақ
мерзімді несие беруге болмайды деп есептелді.
Бұл теорияның негізгі принциптері ертеректегі банктік шығарушы
ережелермен бекітілген. Ал оның басымдылығы қаржылық есеп жинағының
ережелерінде банк-мүшелердің вексельдерін қайта тіркеуді көрсетілген.
Есепке алынатын коммерциялық немесе ауылшаруашылық вексельдері ауыл
шаруашылығын сапалы өнімдері немесе басқа тауарлармен, басқа да материалдық
құндықтармен қамтамасыз етілуге тиіс.
Мерзімі есепке алу кезінде тоғыз айға дейінгі ауылшаруашылық
вексельдерінен басқаларының мерзімі есепке алу кезінде 90 күннен аспауға
тиіс.
Бұл теория да банктік салымдар өтімділікті ескере алған жоқ. Банктік
салымдар талап бойынша алынуы мүмкүн, бірақ барлық салымшылар бір уақытта
өздерінің салымдарын алуы мүмкүн емес қой. Салымдардың тұрақтылығы
банктерге қаражатты жайлы ұзақ мерзімдерге орналастыруға мүмкіндік береді.
Соңғысы, бұл теорияның кемшілігі қысқа мерзімді өзіндік өтімділігі
коммерциялық ссуда қалыпты экономикалық даму жағдайында өтімділікті
қамтамасыз етеді, бірақ эконмикалық құлдырау кезінде емес.Себебі ол кезде
таратылымдық қаражат өте қажет. Бұл кезеңде тауар қорының айналымы мен
дебиторлық қарыздар баяулайды, көп фирмалар мезгілі келгенде ссудаларын
өшіруге қиналады. Жекелеген банктер ссудаға салған қаржысы арқылы өзін-өзі
қамтамасыз ететін болса, жалпы банктік жүйе ауыр кезеңде өтімділіктік
құралдардың жетіспеушілігіне ұшырайды.
Қозғалыс теориясы (shiftability theory) банктің активтерін жылжытуға
немесе басқа кредиторлар мен инвесторларға ақшаға сату арқылы өзінің
өтімділігін сақтап қалу тұжырымына негізделген. Егер несиелер мерзімінде
өтелмесе,онда ссуданы қамтамасыз етуге берілген тауарлы-материалды
құндылықтар (мысалы, нарықтық құнды қағаздар) саудамен ақшаға сатылуы
мүмкүн. Қаржы қажет жағдайда, ссудалар орталық банкте қайта қаржыландыруы
ықтимал.
Жекелеген коммерциялық банктің қажеттрін жабудың талабы, оның
ресурсында сатуға мүмкүн тұрақты активтердің болуы. Осындай
тәсілмен,орталық банк қайта есепке алынған активтердің еркін сатып алатын
болса, банктер жүйесінде өтімділігі көп болады. Кірісті күту теориясына
сәйкес, егер несиелерді өтеу графигінің негізіне салымшының болашақ
кірістерін салатын болса, банктің өтімділігін жоспарлауға болады. Бұл
жоғарыда қаралған теорияларды теріске шығармайды, бірақ салымшының кірісі
несиені қамтамасыз етуден гөрі,ссуданы өтеуді үйлестіруге салынады. Бұл
теория казіргі уақытта коммерциялық банктердің несие портфелінің басым
бөлігін құрайтын несиелердің жекелеген түрлерінің жылдам өсуі мен дамуын
қолдайды.
Іскер фирмаларға жедел несие; мерзімдік өтеуге болатын тұтынушылық
несие, жылжымайтын мүлікке берілетін ссуда.
Бұл несиелердің өтімділігін көтеретін жалпы қасиеті бұларды мерзімдік
өтеуге болады.
Негізгі қарыз бен пайызды төлеу есебіне ай сайын немесе тоқсан сайын
төлемдер қарастырылған несиелер басым бөлігін құрайтын портфельдер
таратылымды себебі, нақты қаражаттың тұрақты ағымын жоспарлау жеңіл.
Өтімді құралдар қажет болса, нақты ақшаны пайдалану керек, қарсы
жағдайда олар болашақта өтімділікті реттену үшін қайта инвестицияланады. Ең
жоғарғы табыс әкелетін активтерді (ссуда мен инвестиция ) “сатып алу”
мәселені шешуге әкеледі. Алайда коммерциялық банклердің қорларын басқару
бірқатар факторлармен қиындай түседі. Біріншіден,бнктер кәсіпкерліктің ең
реттелген саласы болғандықтан, олар қаржыны орналастыруды бақылаушы
органдардың заңдарымен шешімдеріне сәйкес қатаң түрде жүзеге асырады.
Екіншіден, банк пен оның ссуда мен салым бойынша клиенттерінің арасындағы
қарым-қатынас сенім мен көмек негізінде құрылады.
Үшіншіден, Коммерциялық банк акциясының иелері басқа да инвесторлар
сияқты инвенсторлық қауіпке сәйкес және көлемі жөнінен осындай
инвенцияларды түсетін кірістермен салыстыратын табыстық деңгейді қалайды.
Заңды актілер мен шешімдер коммерциялық банктің белсенді операциялары
екі түрлі жолмен әсер етеді: Инвенциялаудың тәртібін анықтай отырып, банк
қаражатының бөлігін қай белсінді операцияға салу.
Банк қаражатының басым бөлігі клиенттердің бірінші талабы бойынша немесе
өте қысқа мерзімді хабарлама арқылы төлеуге жатады.
Міне, сондықтан банкті байсалды басқарудың бірінші кезектегі шарты болып
салымшылардың талаптарын орындау мүмкіндігін қамтамасыз ету табылады.
Екінші шарты несиедегі негізделген банктік пайыздың төленуі үшін жеткілікт
қаржы қорының болуы.
Коммерциялық банктің басқарушысы жауап беретін құралдар әртүрлі
салалардан түседі. Олар: сақтау мерзімі көрсетілмейтін салымдар, сақтық,
мерзімдік салымдар мен банктің жеке капиталы.
Қарастырылатын әдіске бүкіл ресурстарды біріктіру идеясы негізге
алынған. Содан кейін, жиынтық құралдар ыңғайлы болып есептелетін
активтердің (ссуда, үкіметтік құнды қағаздар, кассалық нақты ақша) арасында
бөлінеді.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз - негізгі өндірістік қ^ралдардың
және материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі
жақты сипаттамаға не болады. Себебі ол қызметнің өзіндік құнына кіреді және
қызметті өткізілген түскен түсім банктің есеп айрсу шотында жай немесе
кеңейтілген ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі өзіндіі
заемдық және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу каишеи
салық формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақш; қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салып тартылған, өзіндік
қаржы ресурсы болып табылады.
Жедел бөлімдердің жетекшілігіне көмектесу мақсатында, оның өтімділік пен
пайдашылықты біріктіру үшін құралдарды орналастыру анықталған
приоритеттерге сәйкес жүзеге асырылады.
Банктің қаржы ресурстарының құрылымы
Меншікті және Қаржы рыногіндегі Қайта бөлу ретінде
теңестірілген жүмылдыру түсетіндер
қаржы есебінен пайда
болу
Негізгі Меншікті Сақтандыру өтемі
қызметінен түсетін бағалы қағаздарын сату
пайда
Қызметтерді ұсынудан Дивиденттер Концерндерден
түсетін пайда және бағалы ассоциациялардан,с
қағаздар проценті алалық
құрлымдардан
түсетін қаржы
ресурстары
Өткізуден Несие Үлестік жарналарды
тыс операциялар пайдасы қалыптастырудағы
қаржы ресурстары
Орнықты пассивтер Бюджеттік демеу
қаржысы (субсидия
және т.б.)
Мақсатты түсімдер
Үжым мүшелерінің
үлестік және басқа да
жарналары
Сурет 1
Ссудалық капитал - банктің банктік нисе түрінде жеке басқа банктерден
вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға түрлі мерзімде
берілетін, төленетін қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы - қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе қызметті ұсынуде жапы мемлекеттік
маңызы бар банктерды мемлекет тарапынан қысқа мерзімде колдаү жасауды
колланылады.
2. .Банктің өзіндік капиталын кұру операциялары және оның құрылымы
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатьш кэсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мұмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
рөзервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.2.
Меншікті және тартылған екінші деңгейлі банктің ресурстары ұлттық
банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активті шот,
сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік
жұмсалымдар беріледі, Демек дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос
резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос рөзервінің мөлшері активті
операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос
резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғүрлым
жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтан да, әрбір екінші деңгейлі банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету ұшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы болып табылады,
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың базасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталын мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосъшша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету
мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері қазақстан ұлттық банкінің пруденциялдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын үлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту ұшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Бірінші кезекті резерытерге салымдар бойынша міндеттемелерді қамтамасыз
етуге қызмет ететін міндетті резервтермен бірге банк басшылығының пікірінше
күнделікті есептесулерге жеткілікті нақты ақша кіреді. Тәжірбеде бастанқы
резервтерге кіретін қаражаттар құрамын нақты активтердің салымдардың немесе
барлық активтердің жиынтығына қатынасына байланысты анықтайды.
Құралдарды орналыстырудың нөмері екінші мақсаты белгілі бір табыс
әкелетін “кассалық емес” өтімді активтерді құру болып табылады. Бұл
резервтерге шамалы кідіріс пен шамалы жоғалту қауіпімен нақты қаражатқа
айналдыруға болатын жоғары өтімді әрі табысты активтер жатады.
Екінші, кезекті резервтердің негізгі мақсаты бастапқы резервтерді
толықтыруға қызмет ету. Бұл резервтер – бухгалтерлік категориядан көрі
экономикалық категория, сондықтан бұлар банктік балансқа енгізілмейді.
Екінші қайтара резервтерге құнды қағаздар портфелін құрайтын активтер,
кейбір жағдайларда ссудалық есептегі қаражаттар кіреді.
Екінші қайтарда резервтер көлемі салымдар алатын факторлармен
анықталады. Салымдар жиынтығы мен несиеге деген сұраныстың жиі ауытқуы бар
банке тұрақты көлемі салымдары мен несиесі бар банктерге қарағанда екінші
кезекті үлкен резерв қажет.
Бірінші кезекті резервтерге сияқты екінші кезектегі резервтер үшін
қаражаттың жалпы көлеміне белгіленген пайыз тағайындалады.
Жекелеген банктің қажеттілігіне сәйкес келмесе де бастауы болып елдің
бүкіл банктеріне арналған жалпы көрсеткіш қызмет ете алады. Кейде банк
жүйесінің өтімділік индикаторы ретінде нақты ақша мен үкіметтік құнды
қағаздардың барлық коммерциялық банктердегі салымдардың жалпы жиынтығына
қатынасын көрсететін коэффицент қолданылады.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куэландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әрбанктерде әртурлі болып келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а)меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал
және бөлінбеген пайдадан түрады;
ә)банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидендттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б)банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді
вексельдері, облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты сыйақы түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидендтті төлегеннен кейін және
резевтік корға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигацияларды шығару жатады.
Банктің капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешіретін әр алуан
тәуекелдерінің зардаптарын ретке келтіріп отыратын басты көз болып
табылады. Осы мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер
атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шүғыл қызметі;
-реттеуші қызметі;
-айналым қызметі.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметі болып келеді.
Банк капиталының шүғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативті қызметі жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты рөзервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстарының көздері әсіресе, банк қызметінің басталуы үшін маңызды.
Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр
түрлі резервтерді құрауға жүмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылау жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктердің
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Казақстан Республикасының ұлттық банкі
бекіткен пруденциялдық нормативтерде банктің меншікті капиталының көлемі
беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке несиелік және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет керсету болып табылады. Мұндай қызметтер тэуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дэрежесін есепке алатын активті айналымды аванстаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активті операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивті операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
каражаттар есебінен міндетті рөзервтер ретінде Орталық банкте өз
резервтерін құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активті операциялардан болатын тәуекелдердің орнын
толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа
қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланысты емес, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу обйектісіне және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулак
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
"Капиталдың жеткіліктілігі" термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін керсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мелшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, екінші деңгейлі банктер өз жұмыстарында
банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін, Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары, екінші жағынан, банк капиталы мен
екінші деңгейлі банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Тек қана болуын жекелеген клиентерінің есебін сараптау және жергілікті
нарықтағы шаруашылық пен қаржылық жағдайды жақсы білу банкке дәл осы сәтке
қажетті нақты ақшаны анықтауға мүмкіндік береді.
Қарастырылған екі тәсіл сәл жеңілдетілген. Бұларды шешім қабылдауға
негіз беретін нормативтік нұсқаулар кешіні ретінде, емес, банк басшылығы
активтерді басқару мәселелерін шешуді анықтайтын жалпы схема деп қарастыру
керек. Осы тәсілдердің біреуін қолдану білікті басшылардың өзара
байлаысттің бүкіл берілген банктің нақты жағдайына сәйкес сараптау мен
шешім қабылдауға күрделік енгізеді.
3. Банктердің тартылған қаржаттары және оның құрылымы
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырған өте жоғары, олардың есебінен банктің активті
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дэстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банк тәжірибесінде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты ұлкен екі топқа бөледі:
• депозиттік қаражаттар;
• депозиттік емес тартылған қаражаттар. Тартылған қаражаттар ішінде
ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден-бір
арзан ресурс көзі болып табылады (сурет 3 ).
Депозит — бұл клиенттердің (жеке және занды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.5
Банктің клиентурамен қарым-қатынасы банктік өнімдерді сату, сатып алу
үрдісінде туындайды. Олар мыналар: депозиттік шоттарды ашу, несие беру,
валюталық қатынас, есеп-айырысу операциялары, бағалы қағаздарды сақтау және
тағы сол сияқты операцияларды қамтиды.
Банк мекемесінің белгілі бір коммерциялық кәсіпорындардан ерекше
айырмашылығы, коммерциялық банктің ресурстардың көп бөлігі өз ақша
қаражаттары есебінен қалыптаспай, тартылған қаражаттар арқылы қалыптасады.
Банктердің ақша қаражаттарды тартудағы мүмкіндіктері шексіз емес және 2004
жылға дейін Ұлттық банк тарапынан бақыланды, ал 2004 жылдың І қаңтар айынан
бастап Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау агенттігі бақылауға алды. Біздің Республикамызда өзіндік
капиталдың жеткіліктік коэффициентінің нормативі 1995 жылы Ұлттық банкпен
екінші деңгейлі банктердің халықаралық стандарттарға өту бағдарламасы
негізінде қолданыла басталды 3.
Банк операцияларының негізі- банктің ресурс базасын қалыптастыру
операциялары болып табылады. Банкпен банктің ресурс базасын қалыптастыру
процессі пассивтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі алғашқы тарихи
мәнге ие және оның активті операцияларға қатынасына байланысты анықтаушы
рөлді атқарады. Жоғарыда айтылғандай, банк ресурстарының көп бөлігі банкпен
депозиттік операцияларды жүргізу кезінде қалыптасады, олардың тиімді және
дұрыс ұйымдастырылуының нәтижесінде, әр бір несиелік ұйымның тұрактылығы
және пайдалылығы айқындалады. Сондықтаң, банктің ресурстар потенциалын
өсіру, тұрақтылығын қамтамасыз ету және пассивтерді тиімді басқару
сұрақтары, ерекше өзекті.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай- ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айрысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражатгары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Қазіргі банктік тэжірибеде салымдардың, депозиттердің және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz