Мұнай- газ өндіру кәсіпорындарының инвестициялық қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және экономикалық маңызы
1.1 Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен қызметі ... ... ... ... .7
1.2 1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері...15
1.3 Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі ... ... ..19
2.Бөлім. Мұнай . газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау («ӨзенМұнайГаз» ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін талдау ... ... ...28
2.2. Мұнай .газ саласы кәсіпорынның инвестиция салымдары деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Кәсіпорынның инвестициялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.Бөлім. Қазақстандағы инвестицияны басқару және мұнай саласындағы инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.2. Шетел инвестицияларын мемлекеттік басқару жәие оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және экономикалық маңызы
1.1 Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен қызметі ... ... ... ... .7
1.2 1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері...15
1.3 Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі ... ... ..19
2.Бөлім. Мұнай . газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау («ӨзенМұнайГаз» ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін талдау ... ... ...28
2.2. Мұнай .газ саласы кәсіпорынның инвестиция салымдары деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Кәсіпорынның инвестициялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.Бөлім. Қазақстандағы инвестицияны басқару және мұнай саласындағы инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.2. Шетел инвестицияларын мемлекеттік басқару жәие оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының мұнай жэне газ ресурстарын шығаруды игеру есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде барланған мүнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ жэне конденсат бойынша 15 орынды алады. Қазіргі жэне болаша0 уақытта өнім шығаруды көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Қаспий шельфінде жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық экономикада мұнай және газ саласындағы басым рольді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негзгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді. Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі бо лды.
Қазақстан аймақтарындағы мүнай және газ потенциалының экономикалық даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай жэне газ қүрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялар - өндірістік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Қазақстан Республикасының мұнай жэне газ ресурстарын шығаруды игеру есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде барланған мүнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ жэне конденсат бойынша 15 орынды алады. Қазіргі жэне болаша0 уақытта өнім шығаруды көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Қаспий шельфінде жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық экономикада мұнай және газ саласындағы басым рольді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негзгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді. Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі бо лды.
Қазақстан аймақтарындағы мүнай және газ потенциалының экономикалық даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай жэне газ қүрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялар - өндірістік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. « Егемен Казақстан» журналы 2005 № 8;
2. « Инвестиционная деятельность предприятия» А.М. Сейтказиева,
А.Б. Байкадамова, Ж.И. Сариева.
3. « Кәсіпорын экономикасы» Джолдасбаева.Г.У.
4. «Инвестиционное процессы в развитии экономики» Университет
5. Улагат.
6. «Халықаралық экономикалық қатынастар» Е.Н. Нәбиев.
7. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» К.Б.Бердалиев.
8. «Планнрования на предприятиях нефтяной и газовой
промышленности»А.Д. Бренц.
9. Окаев О., Дюкова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. Алматы, 1994.
10. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы, Алматы: «Санат», 1997.
11. Грузинов В.П. «Экономика предприятия» — М., 1998г.
12. Экономика предприятия. Под. ред. Волкова О.И. — М., 2002г.
13. Экономика предприятия. Под. ред. В.М. Семенова, — М., 1998г.
14. Экономика предприятия. В.Я. Горфинкеля, Е.М. Куприянова, — М., 1996г.
15. Экономика предприятия. Под. ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандра — М., 1998г.
16. Экономика предприятия. Под. ред. Н.А. Сафронова — М., 1998г.
17. Ворст И., Ревернтлоу П. Экономика фирмы — М., 1994г.
18. Сейтказиева А.М., және басқалар «Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекеті», Алматы, Экономика, 1998ж.
19. Булатов А.С. «Экономика», М, «Бек», 1994г.
20. Ашимбаев Т. «Экономика Казахстана на пути к рынку», Казахстан, 1994г.
21. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия — М., 1996.
22. Томпсон А., Экономика фирмы. Теория и практика — М., 1998.
23. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия — М., 1998.
24. Карлик А.Е. Управление экономикой предприятия: зарубежный опыт в деятельности предприятий России и Казахстана — Алматы, 1999.
25. Круглов М.И. Стратегическое управление компаний — М., 1998.
26. « Экономика предпрития» К.А. Райцкий.2003г.
27. « Инвестиционный менеджмент» В.В. Бочаров. М. 2001г.
28. « Халықаралық экономикалық қатынастар»Д.М.Мадиярова,
А.Е. Калдыбаева.
1. « Егемен Казақстан» журналы 2005 № 8;
2. « Инвестиционная деятельность предприятия» А.М. Сейтказиева,
А.Б. Байкадамова, Ж.И. Сариева.
3. « Кәсіпорын экономикасы» Джолдасбаева.Г.У.
4. «Инвестиционное процессы в развитии экономики» Университет
5. Улагат.
6. «Халықаралық экономикалық қатынастар» Е.Н. Нәбиев.
7. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» К.Б.Бердалиев.
8. «Планнрования на предприятиях нефтяной и газовой
промышленности»А.Д. Бренц.
9. Окаев О., Дюкова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. Алматы, 1994.
10. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы, Алматы: «Санат», 1997.
11. Грузинов В.П. «Экономика предприятия» — М., 1998г.
12. Экономика предприятия. Под. ред. Волкова О.И. — М., 2002г.
13. Экономика предприятия. Под. ред. В.М. Семенова, — М., 1998г.
14. Экономика предприятия. В.Я. Горфинкеля, Е.М. Куприянова, — М., 1996г.
15. Экономика предприятия. Под. ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандра — М., 1998г.
16. Экономика предприятия. Под. ред. Н.А. Сафронова — М., 1998г.
17. Ворст И., Ревернтлоу П. Экономика фирмы — М., 1994г.
18. Сейтказиева А.М., және басқалар «Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекеті», Алматы, Экономика, 1998ж.
19. Булатов А.С. «Экономика», М, «Бек», 1994г.
20. Ашимбаев Т. «Экономика Казахстана на пути к рынку», Казахстан, 1994г.
21. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия — М., 1996.
22. Томпсон А., Экономика фирмы. Теория и практика — М., 1998.
23. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия — М., 1998.
24. Карлик А.Е. Управление экономикой предприятия: зарубежный опыт в деятельности предприятий России и Казахстана — Алматы, 1999.
25. Круглов М.И. Стратегическое управление компаний — М., 1998.
26. « Экономика предпрития» К.А. Райцкий.2003г.
27. « Инвестиционный менеджмент» В.В. Бочаров. М. 2001г.
28. « Халықаралық экономикалық қатынастар»Д.М.Мадиярова,
А.Е. Калдыбаева.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:Мұнай- газ өндіру кәсіпорындарының инвестициялық қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және
экономикалық маңызы
1. Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен
қызметі ... ... ... ... .7
2. 1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері...15
3. Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі ... ... ..19
2.Бөлім. Мұнай – газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін
талдау ... ... ...28
2.2. Мұнай –газ саласы кәсіпорынның инвестиция салымдары деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Кәсіпорынның инвестициялық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
3.Бөлім. Қазақстандағы инвестицияны басқару және мұнай саласындағы
инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...55
3.2. Шетел инвестицияларын мемлекеттік басқару жәие оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..69
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының мұнай жэне газ ресурстарын шығаруды игеру
есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде
барланған мүнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ жэне конденсат
бойынша 15 орынды алады. Қазіргі жэне болаша0 уақытта өнім шығаруды
көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Қаспий шельфінде
жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық
экономикада мұнай және газ саласындағы басым рольді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негзгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында
орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері
Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы
Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді.
Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды
қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі бо лды.
Қазақстан аймақтарындағы мүнай және газ потенциалының экономикалық
даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған
сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай жэне газ
қүрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі
қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру
жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын
салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына
жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялар - өндірістік қызметтің
нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік тиімділікке қол
жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік
және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне, капиталдың ел ішіндегі
және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі
қорлар мен айналым қорларын молайтуға бағыттайды. Инвестор бағалы
кағаздардан дивидент алу аркылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Қазақстан Республикасындағы Мұнай саласындағы тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қорғау Заңы бойынша тікелей инвестициялар -
республиканың тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық
көмек пен грантқа арналған инвестиция түрлері. Әрбір өндірістік іс-
әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,
яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша - қаражаттары туралы
операция. Коммерциялық тәжірибеде мұндай инвестициялар мыналарға жұмсалады:
табиғи активтерге инвестициялар, ақша активтеріне инвестициялар,
материалдық емес активтерге инвестициялар.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субьектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекет жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің обьектілеріне
қолдаушылар сонымен бірге жетекшілер, заңды тұлғалар (банкілер
қамтамасыздандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да
инвестициялык процестің қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге
-инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және
заңды тұлғалар жатады. Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың
инвестициялык іс-әрекеттері: Нақты иывестицияларды мемлекетті қолдау
туралы, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Салықтар және бюджетке
міндетті түрдегі төлемдер туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдар мен
және де Банкроттық жайлы, Бағалы қағаздар марығы жайлы, Қазақстандағы
инвестициялық қорлар жайлы Заңдар мен т.б.да актілермен реттеледі.
Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды – кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін
қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және
интеллектік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және
шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Мұнай саласындағы инвестициялушы елдерге шетелден басқару және
техникалық тәжірибелер алуға мүмкіндік береді. Бұндай технология беру
артықшылығы капитал ағынының келуінен де басым түседі.
Инвестиция әлемдік экономика және оның жүрегі халықаралық бизнеске
елеулі әсер етеді. Экономикалық көзқарас және кәсіпорындар тарапынан оған
мыналар жатады:
* өзі үшін тұрақты нарықты тікелей қамтамасыз ету;
* өзінің ішкі нарығын құру, оның кейбір секторлары басқа
елдерде
орналасуы мүмкін;
* өз мүддесін аймақтық және кең ауқымды халықаралык
деңгейде
мемлекетаралық қатынастарға енгізу.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу,
толықтыру мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын
дамытуда ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып
отыр. Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа
айаналуда. Алдағы уақыттарда шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану
жолдары тұрақты іске айнала бастады.
Қазақстандағы саясат шетел капиталын көбірек тартуға бағытталған.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, кәсіпорындардың дамуына жағдай
жасау, республикамыздың халқын жұмысқа орналастырумен, олардың хал-
ахуалының жақсаруымен тығыз байланысты. Отандық өндірісті дамытуға керекті
инвестиция табу - еңбекке орналасу дәрежесін көтереді, калаларда жұмысқа
орналасуға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде инвестиция, инвестицияны пайдалану, инвестиция
түрлері мен маңыздылығы жан- жақты қарастырылады, екінші бөлімде мысалға
алынып отырған кәсіпорын қызметіне, капиталды пайдалану жағдайына талдау
жүргізіледі, үшінші бөлімде инвестицияның еліміздің элеуметтік-
экономикалық дамуына қосқан үлесі және оның элемдік шаруашылықта бөлінуі
туралы қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мынадай авторлардың әдебиеттері
қолданылды: В.В. Бочаров, Инвестиционная деятельность,А.М. Сейтказиева
Инвестиционная деятельность предприятия,
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және
экономикалық маңызы
4. Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен қызметі
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экнонмикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
“Жалпы капиталдық салымдар” деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіаорындардың
кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық
салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес
капиталдық салынымдар) жұмсалынатын барлық қаржылық құралдар түсіндіріледі.
Инвестициялар ақша құралдары, мақастты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар,несиелер кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақстаында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге жақын
келеді. Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық эконоимкалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайына инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатан залал ретінде көрінеді.
Жалпы инвестициялардың жіктелуі:
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары больш
бөлінеді.
Нақты инвестициялар - капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және т.б. жұмсалымы.
Қаржы инвестициялары - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан,
инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға
бағытталған.
Сызба 1.1.Жалпы инвестициялардың жіктелуі
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін
-өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау
Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар -қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы
қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарй ірі банкілердің инвестициялық
қоржынына жетекші рольге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестицияның негізгі түрлері әрбір кәсіпорынның іс-әрекетінің маңызды
бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Инвестициялық капитал салымдарының түрлері:
Сызба 1.2.Инвестициялық бағыттағы капитал салымдарының жіктелуі
Ақша активтеріне -басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын
алуға болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде -депозиттер, облигациялар,
акциялар несиелер, қарыздар, кепілдіктер т.б.
Материалдық емес активтерге –кәсіпорындардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту жэне біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, сонымен қатар жерді қолдануға құқық
алу арқылы алынған құндылықтар жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар:
Олардың негізгі мақсаты -жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру
арқылы кәсіпорынның шығындарын азайтуға жағдай жасау.
Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар: Негізгі мақсаты
-өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту. Жаңа
өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер,
тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады. Мемлекеттік
басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестициялар:
Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың экологилық
стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты
талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.
Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде
көрсетілген.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қаіақстан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, ге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер, қамсыздандыру
ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процестің
қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге – инвесторлар және басқа да
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдармен, тағы
басқа да нормативтік актілермен реттеледі.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба – капиталдарын ұлғайту мақсатымен
экономиканың әртүрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсияндық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар (күтделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол
салу соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге
немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ, жинақты бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция мынадай факторларға тәуелді:
Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе
күрделі қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден, (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім
қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады
және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп
отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды,
керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен
болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың
деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кәсіпорынның өндірістік -шаруашылық іс -әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік -экономикалық потенциалын сақтау жэне әрі қарай
дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс -әрекеті -инвестициялық іс-әрекет
деп аталады. Қазақсьан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы заңы бойынша инвестициялық іс -әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс -әрекет жатады.
Инвестициялық процестің қатысушылары:
Сызба 1.3. Инвестициялық процестің қатысушыларының жіктелуі
Инвестициялық іс -әркеттердің субъектілеріне инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс -әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады.
Кесте 1.1.
Инвестиция түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысты жіктеу
3-ТҮРІ 2-ТҮРІ 1-ТҮРІ 4-ТҮРІ
Жаңа өндірістерді Өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға кеңейтуге арттыруға ұйымдардың
инвестициялар инвестициялар инвестициялар талаптарын
орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелшілдіктің жоғарғы деңгейі Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс -әрекеттері
Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы
Заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Жоспарланған,
іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар формасын қабылдайды.
Инвестициялық жоба -капиталдары ұлғайту мақсатымен экономиканың әртүрлі
салалары мен сфераларына қүюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын
шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
* Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
* Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
* Жобаны техникалық -экономикалық негіздеу;
* Жер учаскесін алу немесе жалға алу;
* Келісім құжаттарын дайындау;
* Қүрылыс -монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
* Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Қандай да болмасын инвестициялық жобаны іске асыруда, соңғы
нәтижелерге жетуде белгісіздік және тәуекелшілдік кездеседі. Олар жобаны
іске асыру жағдайларына берілген бастапқы берілімдердің, соның ішінде
шығындар мен нәтижелердің көлемдері жайлы ақпараттарды толық еместігіне,
жобаны іске асыру жолында болған жоспарланбаған жағдайларға байланысты және
т.б. Инвестициялық жобаларды іске қосудағы белгісіздік пен тәуекел шіл
діктің түрлері мен себептері:
♦ экономикалық заңдылықтар мен экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығынан, пайданы қолданудың тұрақсыздығынан
пайда болған тэуекелшілдік;
♦ стихиялық жағдайлардың мүмкіндігі;
♦ Елдегі саяси жағдайдың белгісіздігі;
♦ баға динамикасы техника жэне технология параметрлері
жайлы ақпараттың толық еместігі;
♦ әртүрлі сауда операциялары мен жеткізушіліктерге ттиым салу
мүмкіндігінен, шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыркы
экономикалық тэуекелшілдік;
♦ нарық конъюктурасы, валюта курсының, несие
беру
жағдайларының ауытқуы;
♦ қатысушы кэсіпорындардың қаржы жағдайлары жэне іс
репутациялар жайлы ақпараттың жеткіліксіздігі.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары
мен тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Жобаны іске асыру барысында, шаруашылық
жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер болып тұрады.
Сондықтан да инвестициялық жобаны іске асыру схемасында осындай
өзгерістерді инвестициялық жобаны орындау жағдайындағы ақпаратты қадағалап
отыруды көрсету қажет.
Инвестиция тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық прогрес
болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оны экономикалық тиімділігн анықтау
қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы тиімділігінің ескісімен
салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ; машина станоктың қуаты мен
өнімділігі, ондағы деталдары дәл өңдеу және т.б. Сондай -ақ, пайдалы
тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі, қызмет жасаудың ыңайылығы,
еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету болып табылады.
Кәсіпорын тәжірибесінде жаңа техниканы таңдау мүмкіндігі жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштермен ғана шектелмейді, онда өндірілген өнімнің
бағасы өзіндік құны бойынша да жағдайлар ескеріледі. Инвестициялык ахуал
капитал салымының тәуекелдік дәрежесін анықтайтын және оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін саяси экономикалық, әлеуметтік және басқа да
факторлар жиынтығы. Ең бастысы шетел иевестициялары үшін тартымды
инвестициялық ахуал туғызу үшін, тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және оның капиталын басымдылықты салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Қазақстан экономикасы үшін жақын арадағы он жыл мерзімге шетел
инвестициясына деген сұранысты негіздеу, шетел инвесторлары үшін
инвестициялық қауіпті азайту, олардың құқығын қорғау және инвестициялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, тікелей және портфельдік инвестиция келу ушін
ынталандыру, оларды пайдаланудың құқықтық негізін жасау керек. Тәуелсіздік
алғаннан бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының тек қана
тікелей, портфельдік инвестиция, несие және үкімет заемі түрінде келу
көлемі 10 млрд доллардан асты. Жарияланған деректер бойынша инвестиция
қүрылымының 49 пайызын -тікелей шетелдік тікелей инвестиция, 1 пайызын
портфельдік, 28 пайызын несиелер, 22 пайызын халықаралык қаржы ұйымдарының
заемы құрады. Тікелей инвестицияньщ 60 пайызы, мұнай өңдеуге, 5 пайызы газ
саласына, 10 пайызы түсі металлургияға салынды.
1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретен инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, жасалынған және 31
март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау
және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану
арқылы негізделеді.
Осы Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық салымдардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік
тиімділік – жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердің жергілікті
және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық тиімділік – жобаны іске
асыруға байланысты долған шығындар мен соңғы нәтижелерді анықтауда
қолданылады.
Инвестициялық салымдардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
анықталады. Ондай көрсеткіштерге:
➢ таза дисконтталған құн (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ);
➢ инвестициялардың рентабельділігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
➢ табыстың ішкі нормасы (ТІН);
➢ қайтарым уақыты (Тқай).
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналымжылдамдығын көрсетеді. Алымында – сатудан түскен
табыс, бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
КО И.К = Д N ДИ + КИ
Мұнда: ДИ – және КИ – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Инвестициялық салымның коммерциялық (қаржылық) тиімділігі табыс
нормасын қаржы шығындарымен толтыратын нәтижелердің арақатынасымен
анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе жобаны инвестициялау
үлесіне байланыста жеке қатысушылар үшін де есептелінеді.
Инвестициялық салымдардың коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың – инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен сальдосы анықталып,
талданады.
Нақты ақшалардың ағыны – инвестициялық салымдарды орындау
барысындағы, инвестициялық және операциялық іс-әрекеттен болған, ақша
қаражатының құйылымымен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың
сальдосы (қалдығы) – инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық үш
бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс-әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
салымдарды қабылдаудың қажетті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
сальдосы (қалдығы) есептеледі. Ал егер сальдо (қалдық) – жағымсыз болған
жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса
қарызға қаражат алуы тиесілі.
Инвестициялық салымдардың коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау
үшін, қарызды толық өтеу уақыты және инвестицияның жалпы көлеміндегі
инвестициялық салымдарға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық салымдарды іске асыруда
несие және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестийиялық салымдардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
➢ жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы
деңгейінің өсуі;
➢ инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) - өнім түрлері
және өндіріс ресурстары бойынша;
➢ инфляция деңгейінің шетел валютасы курсынан жоғары болуы.
Тиімділіктің көрсеткіштері – жобаны іске асырудың нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып – бюджеттік әсер
(эффект)есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер – жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
➢ жобаны бюджеттік қаражаттандыруға тікелей бөлінген қаражаттар;
➢ ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің жобаны іске асыруға
жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар беріледі де, бюджет
арқылы жабылады;
➢ отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік асситновациялар;
➢ жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
➢ мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
➢ шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілділік;
➢ жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін қатерлердің
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар.
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
➢ қосымша құн салығы, жобаны іске асыратын шетел және Қазақстан
кәсіпорындарының бюджетке төлейтін арнайы салығы мен басқа да
салық төлемдері;
➢ жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына әсер еткен
басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің көбеюі;
➢ жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен кедендік баж
алымы мен акциздер;
➢ жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан түскен
эмиссиялық табыс;
➢ жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
➢ Қазақстан және шетел жұмысшыларының жоба бойынша жұмысты
орындағаны үшін алған еңбекақысынан бюджетке түскен табыс
салығы;
➢ жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
жобаны орындау барысында геологиялық–барлау жұмыстарын жүргізуге
берілген лицензия үшін бюджетке түскен төлемдер;
➢ жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға, барлауға конкурстар
мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
➢ жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
➢ жобаға байланысты, материалдық, отын-энергия, табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне - зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық эканомикалық тимділіктің көрсеткіштері жобаның
тимділігін бүкіл хлық шаруашылығы бойынша және жобаны іске асырыуға
қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша көрсетеді.
Эканомикалық тиімділктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
➢ соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сыртқа
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
➢ әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (жобаның халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық жағдайға
әсерін есептегенде);
➢ тікелей қаржылық нәтижелер;
➢ шетелдердің, банкілер мен фирмалардың қарыздары мен несиелері.
3. Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға
кеткен шығындары, кәсіпорындардағы үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға
вексельдік қарыз беру және басқа да борыштық міндеттемелер, нарық
экономикасындағы есептің аса маңызды объектісі болға табылады.
Қаржы инвестициялары мына түрде жіктеледі:
Сызба 1.4.Қаржы инвестицияларының жіктемесі
Капиталды берудің формасы мен табысты бөлудің әдсіне қарай бағалы
қағаздар борыштық және борыштық емес болып бөлінеді. Борыштық бағалы
кағаздар - заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз түрінде
табыс табуға құқық алу үшін айырбасқа қарызға берілген қаражат болып
есептелінеді. Қарыз алуға алған қарызды белгілі бір белгіленген уақытта
қайтаруға міндеттенеді. Әдетте инвесторлар компанияның капиталына қатысу
үшін бағалы қағаздарды -акцияларды сатып алады.
Акция - акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер,
кооперативтер шығаратын, осы қоғамдарды және т.б. дамыту мақсатымен акция
иесінің қаржы қосқандығын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденд
түрінде алуға құқық беретін бағалы қағаздың түрі. Акция шығару арқылы
акционерлік қоғамдар ірі инвестициялық жобаларды атқарады. Акциялар
эмиссиясы дегеніміз акционерлік қоғамдарды құру; мемлекеттік кәсіпорындарды
сатып алу, компанияның жарғы капиталын көбейту.
Қарыздық міндеттемелер инвесторлар мен қарыз алушының
арасындағы қарым -қатынасты нақтайды. Қарыздық міндеттемелерге
-облигациялар, мемлекеттік заемдер, банкілердің депозиттік және сақтау
сертификаты, вексельдер жатады.
Туынды бағалы қағаздар иелерінің акцияларды және
қарыздық міндеттемелерді сатып алуға және сатуға құқығын
бекітеді. Олар опциондар, фьючерстік келісімдер.
Опцион -еңбек ұжымының мүшелеріне тегін берілген немесе жеңілдік
шартымен сатылатын және кейіннен жазылым кұқығын беретін бағалы қағаздар.
Қаржылық фьючерс -белгілі бір базистік активті болашақта тіркелген
бағамен сатуға және сатып алуға жасалған келісім.
Бағалы қағаздардың иелеріне акциялар мен облигациялардың орнына
берілетін бағалы қағаздардың сертификаттары бағалы қағаз болып
есептелмейді. Олар бағалы қағаздарды сатып алу туралы куәліктің қызметін
атқарады және бүл сертификаттарда қанша көлемде, қандай бағамең, кандай
сомаға бағалы қағаз сатып алынғаны көрсетіледі.
Сертификаттың бір түріне -жамбо -сертификат немесе номиналдық құны өте
жоғары аса ірі сертификат жатады. Мысалы: швейцарлық жамбо -
сертификат аса ірі акцияларды біріктіреді де, сомасы номинал бойынша 100
мың швецарлық франк болады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға
айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Кәсіпорын активтерінде ұзақ
мерзімді (Іжылдан көп), қысқа мерзімде (Іжылдан аз) қаржылық инвестициялар
болады. көрсетілген активтерге қаражат құюшылар -инвесторлар, ал бағалы
қағаздар шығарушылар -эмитенттер деп аталады.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
* Салымдардың қауіпсіздігі;
* Салымдардың табыстылығы;
* Салымдардың өсуі;
* Салымдардың өтімділігі;
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық жобаның табыстылығын талдау
процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен шығындар
мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін инвестициялық жобаның
барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ талдау жасалынады. Негізгі талдау
аспектілеріне мыналар жатады:
* Техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғүрлым дәл
келетін техника мен технологияны анықтау.
* Коммерциялық талдау. Инвестициялық жобаны іске асырғаннан
кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау, яғни
каншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
* Инститционалдық талдау -жобаны іске асырудың үйымдық -
құкықтық, әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны
мемлекеттік ұйымдардың талабына сай келтіру; тағы бір
басты жай –кәсіпорынның ұйымдық құрылымын жобаға сай
келтіру.
* Әлеуметтік талдау - жобаның жергілікті тұрғындарға әсерін
зерттеу.
* Қоршаған ортаны талдау - жобаның қоршаған ортаға тигізген
әсерін экспертиза арқылы анықтау және ондай кері әсерлерді
болғызбау әдістерін қарастыру.
* Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялык жобалардың тиімділігін
анықтаудың методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан,
инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға
таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді. Осы
Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардыц экономикалық
тиімділігін бағалауда: коммерциялық тиімділік -қатысушылар ушін жобаны іске
асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік тиімділік -жобаны іске асырудан
түскен қаржылық түсімдердің жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін;
экономикалық тиімділік -жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен
соңғы нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
* Таза дисконтталған құн немесе таза диконтталған табыс(ТДТ);
* Инвестициялардың рентабельділігі, табыс индексі (ИР) ;
* Табыстың ішкі нормасы (ТІН);
* Қайтарым уақыты.
Осы көрсеткіштермен - пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсетуіштері де қолданылады.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде инвестордың
-инвестициялық және операциялык іс -әрекеттен болған, ақша қаражатының
құйылымы мен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың сальдосы
-инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық үш бірдей
(инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс -әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялык
жобаны қабылдаудың қажеті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
сальдосы есептеледі. Ал, егер сальдо -жағымсыз болған жағдайда инвесторлар
өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса қарызға қаражат алуға
тиесілі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау үшін,
қарызды толық өтеу уақыты және инвестицияның жалпы көлеміндегі
инвестициялык жобаға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық жобаны іске асыруда несие
және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер
ететіндер:
* Жалпы инфляция -экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның
жалпы деңгейінің өсуі;
* Инфляцияның әртектес болуы -өнім түрлері және
өндіріс
ресурстары бойынша;
♦ Инфляиця деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болу;
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері -жобаны іске асырудың нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып -бюджеттік әсер
есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер -жылдық дисконтталған әсерлердің қосындысы
түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық шығыстарын асып түсуі
түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
* Жобаны бюджеттік қаржаттандыруға тікелей
бөлінген
қаражаттар;
* Ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің жобаны
іске
асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға
беріледі де, бюджет арқылы жабылады.
* Отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына
қосымшаға бөлінген тікелей бюджеттік ассигновациялар;
* Жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
* Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
* Шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеггік, аймақтық кепілділік;
* Жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін қатерлердің
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар;
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
* Қосымша құн салығы, жобаны іске асыратын шетел
және
Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке төлейтін
арнайы
салығы мен басқа да салық төлемдері;
* Жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына әсер
еткен басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің
көбеюі;
* Жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен
кедендік баж алымы мен акциздер;
* Жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан
түскен
эмиссиялық табыс;
* Жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
* Қазақстан жэне шетел жұмысшыларының жоба бойынша
жүмысты орындағаны үшін алған еңбекакысынан бюджетке
түскен табыс салығы;
* Жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
жобаны орындау барысында геологиялық барлау жұмыстарын
жүргізуге берілген лицензия ушін бюджетке түскен төлемдер;
* Жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға,
барлауға
конкурстар мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
* Жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
* Жобаға байланысты, материалдық, отын - энергия,
табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар
мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне -зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына жэне т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық экономикалық тиімділіктің көрсеткіщтері жобаның
тиімділігін бүкіл халық шаруашылығы бойынша және жобаны іске асыруға
қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша көрсетеді.
Шығыс Еуропа жэне ТМД елдері ішінде Қазақстан, тікелей шетел инвестициясы
көлемі бойынша бесінші және жан басына шаққанда Венгриялан кейігі екінші
орынды алады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанның шетел
инвестициясына сұранысы жылына 4 -5 млрд доллар құрайды. Ұлттық өндірістің
капитал сиымдылығын есепке ала отырып, шетел сарапшылары Қазақстан
жағдайында инвестицияның оңтайлы мөлшері жоғары болу керек санайды. Шетел
инвесторлары өз капиталдарын Қазақстанға тиімді салудың әулетті алғы
шарттары жоғары бағалайды, бірақ біздің елімізідің экономикасына салуға
кіріседі.
Экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
* Соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сырткы
жэне ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
* әлеуметтік жэне экологиялық нәтижелер (жобаның халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептеңдңр);
* тікелей қаржылық нәтижелер;
* шетелдердің, банкілер мен кәсіпорындардың қарыздары мен
несиелері;
Қүндық өлшемге келмейтін әлеуметтік, экономикалық саяси және басқа да
нәтижелер халық шаруашылығы тиімділігінің қосымша көрсеткіштері ретінде
қарастырылады және жобаны қабылдау жайлы шешім қабылдағанда есепке
алынады.
Қазіргі кезеңде тікелей инвестицияның басылымдылық маңызы
мойындалып келеді.
Инвестицияның біраз бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және
өндіріске енгізуге жұмсалуы тиіс. Бүл жерде екі түрлі қиындықтарды айта
кету керек: біріншіден, шетел технологиясын жағшай сатып алу өз елімізде
техникалық прогрестің төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Өндірісі дамыған елдерде және жаңа индустриялық елдердің
экономикасының негізгі трансұлттық корпорациялар. Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы елдерінің жағдайында қаржы өнеркәсіптік топтар шаруашылықтық
қызметті ұйымдастырудың тиімді түрлері болуы мүмкін Мемлекет тарапынан
мақсатты қолдау көрсетілсе, қаржы өнеркәсіптік топтар ТМД елдері
экономикасында үдемелі өзгерістерге жағдай туғызатын экспортта экономикалық
өсу обьектілері болады.
Қазіргі кезеңде элемдік экономиканың дамуында Халықаралық
корпорациялардың роль ерекше. Қазақстан капиталының әлемдік шаруашылықтық
жүйеге кіруі үшін келесі мәслелер шешілуі тиіс. Ішкі нарықты қалпына
келтіру. Мемлекет тарапынан іске асырылатын бірлескен кәсіпкерлікті
дамыту,корпорациялардың филиалдарын кұру жолымен ұлттық экономиканы
интеграцияландыру; инвестициялык белсенділікті күшейту саясаты. Бірлескен
кәсіпкерлік; қаржы өндірістік топтар трансұлттық банктер, олардың шетелдегі
филиалдары мен еншілес компанияларын кұру тетігін қолдану жолымен Қазақстан
корпорациясы мен банктерінің қызметтерін трансұлттандыру.
2.Бөлім. Мұнай – газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін талдау
1960 жылы 5 қаңтарда Маңғыстау да Өзен аймағында алғаш рет К-18
скважинасынан газ фонтаны атқылады.
1961 жылдың 15 желтоқсанында өзендегі №1 скважинадан 1248-1260 метр
тереңдіктен мұнай фонтаны атқылады.
1964 жылдың қаңтарында Ақтауда Маңғыстаудың мұнай байлықтарын игеру
мақсатында Мангышлакнефть өндірістік бірлестігі құрылды. 1961 жылдың
наурыз айында Жаңаөзен қаласының негізі қаланды.
Батыс-Қазақстанның Совнархозының 14,05,64 шыққан бұйрығы бойынша
Мангышлакнефть бірлестігінің құрамында Өзен мұнай кәсіптік басқармасы
құрылды.
1965 жылдың 10 шілдесінде Өзен – Маңғышлақ – Макат темір жолымен
Атырау мұнай өңдеу заводына Өзен мұнайыныңы алғашқы эшелоны жіберілді.
1975 жылы мамыр айында қала мұнайшыларымен мұнайдың 100 миллионыншы
тоннасы өндірілді. Алғаш рет МГӨБ-да мұнайды өндіруде ең үлкен көрсеткіш –
16,343 млн. тоннаға қол жеткізілді.
1980 жылы мұнайдың 150млн. тоннасы өндірілді.
1985 жылы тамыздың 29-30 кен орынды игергеннен бері 200 млн. тонна
мұнай өндірілді..
1994 жылы өндірісті оперативті басқару мүмкіндігін және де қаржылық
жағдайды жақсарту мақсатында Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды
Оның құрамына Өзен қаласындағы 24 бөлімше кірді.
1996 жылдың сәуірінде Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі Өзен
мұнайгаз ААҚ болып қайта құрылды.
2004 жылдың сәуір айында Өзенмұнайгаз ААҚ-ы Өзенмұнайгаз
Өндірістік Филиалына айналды.
1996 жылдың 2 шілдесінде Өзен кен орнын қалпына келтіру жобасы
Дүниежүзілік Банктің Директорлар Кеңесіне ұсынылып, мұнда оны жүзеге асыру
үшін ҚР-на 109 млн. АҚШ долл. көлемінде займ бөлу туралы шешім қабылданды.
16 қазанда издан Закон РК Займ туралы келісімді ратификациялау
жөнінде ҚР-ның Заңы қабылданды.
Жалпы Өзенмұнайгаз АҚ-ның құрылу тарихын 6 кезеңге бөлуге болады.
1 кезең. 1965 – 1975 жж. Жаңа аймақтар мен учаскелерді
эксплуатациялау есебінен мұнай өндіру көлемінің өсімі .
2 кезең. 1976 – 1981 жж. Суландырудың көбеюі есебінен мұнай өндіру
көлемінің белсенді төмендеуі.
3 кезең. 1982 – 1989 жж. Жаңа технологияларды енгізу есебінен мұнай
өндіру көлемінің тұрақтануы.
4 кезең. 1990 – 1994 жж. Қаржылық жағдайдың қиындау себебінен өндіру
көлемінің төмендеуі.
5 кезең. 1994 – 1998 жж. Өзенмұнайгаз ААҚ-ның құрылуы.
6 кезең. 2004 – қазіргі күнге дейін ӨМГ ӨФ-ның құрылуы
Басқару – кәсіпкерлік қызметтің маңызды моменттерінің бірі. Басқару –
бұл өндірістің іскерлігін арттыру үшін және табысқа жету үшін қолданылатын
қағидалардың, әдістердің, өндірісті басқарудың түрлері мен құралдарының
жиынтығы. Басқарудың негізгі функциялары: ұйымдастыру функциясы , яғни ең
тиімді ұйымдық құрылымды қалыптастыру, бақылау, координация.
Басқарудың ұйымдық құрылымы – бұл онда жұмыс жасап жатқан адамдардың
алдына қойған мақсаттарға неғұрлым тиімдірек жете алатындай етеп, арнайы
өңделген бүтіндей жүйе. Басқарудың ұйымдық құрылымы кәсіпкерліктің нысанына
тәуелді болады.
Басқару жүйесі кәсіпорын қызметі жүзеге асырылатын форма және мазмұн
бойынша мінезделеді. Егер басқару жүйесінің мазмұны оның функциясында
көрінсе, ал фирма – оның ұйымдастыру құрылымында. Кәсіпорынның ұйымдастыру
құрылымы басқару аппаратының бөлімшелер құрамын, басқару процесін жүзеге
асыру барысында болатын қатынас және байланысты көрсетеді.
Есептеме бөлімі – есепке алу, есептеме жүргізу, банкпен,
жеткізушілермен, басқа ұйымдармен есеп айырысу, еңбек ақыны есептеу және
төлеу, кәсіпорынның қаржылық қызметін талдау, т.б. қызметтерді жүзеге
асырумен айналысады.
Кадр бөлімі – жұмысшыларды таңдау, жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату
(белгілі-бір себептерге байланысты), қызметкердің жеке ісін жүргізу.
Жалақыны жоспарлау және еңбекті ұйымдастыру бөлімі тікелей басқарма
директорына бағынады. Бөлімнің жұмысын бөлім бастығы жүргізеді. Бөлім
бастығын басқарма диреторы тағайындайды және жұмыстан босатады. Бөлімнің
структурасы мен шатын жұмыс жағдайы мен көлеміне байланысты басқарма
директорымен белгіленеді. Бөлім өз жұмысын жоспар бойынша ұйымдастырады,
қызмет бабында еңбек туралы және де басқадай Заңдарды, жоғарғы жақтың
бұйрықтарымен мен нұсқауларын, ішкі еңбек тәртібінің ережелерін басшылыққа
алады.
Басты мақсаты басқарманың жоспарлы-экономикалық жұмысын
ұйымдастыру, жетілдіру болып табылады. Бөлімге басты мақсатына сәйкес
төмендегі функциялар жүктеледі.
Басқарманың техникалық-өндірістік, қаржы жоспарын жасауды
ұйымдастыру және басшылық ету, орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру
және техникалық шараларды экономикалық негіздеу, кәсіпорынның жұмысын
экономикалық жағын көтеретін ұсыныстар қосу, тапсырыс бершінің жұмысын
орындауға есеп жұмыстарын ұйымдастырады. Стат. отчеттарды (сынақ есептерін)
белгіленген үлгі бойынша уақытында беру басқарманың техникалық-экономикалық
көрсеткіштерін айға, тоқсанға, жылға есепке алуды ұйымдастыру. Жаңа техника
ментехнология жұмысын ауыр, зиянды, қол еңбегін қысқарту шараларын
жоспарлауға қатысу.
Жалақы қорының пайдалануына, штат тәртібінің сақталуына, лауазым мен
қызмет аттарының, алған квалификацияларына сәйкес болуын, тариф мөлшерімен
окладтардың, қосымша төлемдердің, аудандық коэфициенттердің дұрыс
қолдануына бақылау жасайды.
Тоқсан сайын адам санының жоспарын лауазым, разряд, жұмыс орны
бойынша бекітуге дайындайды. Еңбек туралы жоспарға кіретін барлық
өзгерістерге қорытынды береді, жоспарлауға қатысы бар барлық құжаттарға қол
қояды. Белгіленген санақ есептерін жүргізеді.
Лауазымдық міндетері: өндірісте қолданылатын шикізаттың,
материалдың негізгі түрлерін олардың бағасын жоспарлы есептейді. Тауар
өнімдерінің арнайы көліктердің құндық есебін жасайды. Кешенді экономикалық
талдау жасауды қамтамасыз етеді. Жұмысшылардың еңбек жағдайын анықтайды
және зиянды еңбек жағдайында жұмыс жасағаны үшін жеңілдіктер, өтемақыларға
ұсыныстар жасайды.
Кесте 2.1.
2004-2006 жылдардағы ӨзенМұнайГаз ӨФ-ның негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіш 2004 жыл 2005 жыл 2006 жыл
атауы
Жыл басына, жоспар Жыл аяғына, Ауытқу
фактілі .%(+,-)
жоспар нақтылы жоспар нақтылы
Жалпы табыс, млн.тг5619 5777 5845 5980 3,5
Өндіріс шығындары, 6018 6118 6021 6026 -1,5
млн.тг
Дебиторлық қарыз, - 7,473 - 35,8 -55,6
млн.тг
Кредиторлық қарыз, - 410 - 335 -18,3
млн.тг
Шикізат пен 864 864 1145 1156 33,8
материалдар, млн.тг
Отын, млн.тг 101 125 147 150 20
Капиталды ремонт, 1,930 1,859 36,3 50,31 72,9
млн.тг
Басқа да өндірістік53,56 58,85 125,8 141,72 14,3
шығындар, млн.тг
Еңбекақы төлеу 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
шығындары, млн.тг
Мерзім шығындары, 168,84 142,02 124,8 126,57 -11,3
млн.тг
Еңбекақы қоры, 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
млн.тг
Шығыс бөлімі:
Өндіріс шығындары. Жоспарланған – 6018 млн.тг., фактілі – 6118
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 1,66% құрады. Бұл геофизткалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:Мұнай- газ өндіру кәсіпорындарының инвестициялық қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және
экономикалық маңызы
1. Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен
қызметі ... ... ... ... .7
2. 1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері...15
3. Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі ... ... ..19
2.Бөлім. Мұнай – газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін
талдау ... ... ...28
2.2. Мұнай –газ саласы кәсіпорынның инвестиция салымдары деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Кәсіпорынның инвестициялық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
3.Бөлім. Қазақстандағы инвестицияны басқару және мұнай саласындағы
инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...55
3.2. Шетел инвестицияларын мемлекеттік басқару жәие оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..69
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының мұнай жэне газ ресурстарын шығаруды игеру
есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде
барланған мүнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ жэне конденсат
бойынша 15 орынды алады. Қазіргі жэне болаша0 уақытта өнім шығаруды
көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Қаспий шельфінде
жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық
экономикада мұнай және газ саласындағы басым рольді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негзгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында
орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері
Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы
Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді.
Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды
қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі бо лды.
Қазақстан аймақтарындағы мүнай және газ потенциалының экономикалық
даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған
сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай жэне газ
қүрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі
қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру
жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын
салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына
жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялар - өндірістік қызметтің
нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік тиімділікке қол
жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік
және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне, капиталдың ел ішіндегі
және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі
қорлар мен айналым қорларын молайтуға бағыттайды. Инвестор бағалы
кағаздардан дивидент алу аркылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Қазақстан Республикасындағы Мұнай саласындағы тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қорғау Заңы бойынша тікелей инвестициялар -
республиканың тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық
көмек пен грантқа арналған инвестиция түрлері. Әрбір өндірістік іс-
әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,
яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша - қаражаттары туралы
операция. Коммерциялық тәжірибеде мұндай инвестициялар мыналарға жұмсалады:
табиғи активтерге инвестициялар, ақша активтеріне инвестициялар,
материалдық емес активтерге инвестициялар.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субьектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекет жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің обьектілеріне
қолдаушылар сонымен бірге жетекшілер, заңды тұлғалар (банкілер
қамтамасыздандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да
инвестициялык процестің қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге
-инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және
заңды тұлғалар жатады. Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың
инвестициялык іс-әрекеттері: Нақты иывестицияларды мемлекетті қолдау
туралы, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Салықтар және бюджетке
міндетті түрдегі төлемдер туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдар мен
және де Банкроттық жайлы, Бағалы қағаздар марығы жайлы, Қазақстандағы
инвестициялық қорлар жайлы Заңдар мен т.б.да актілермен реттеледі.
Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды – кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін
қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және
интеллектік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және
шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Мұнай саласындағы инвестициялушы елдерге шетелден басқару және
техникалық тәжірибелер алуға мүмкіндік береді. Бұндай технология беру
артықшылығы капитал ағынының келуінен де басым түседі.
Инвестиция әлемдік экономика және оның жүрегі халықаралық бизнеске
елеулі әсер етеді. Экономикалық көзқарас және кәсіпорындар тарапынан оған
мыналар жатады:
* өзі үшін тұрақты нарықты тікелей қамтамасыз ету;
* өзінің ішкі нарығын құру, оның кейбір секторлары басқа
елдерде
орналасуы мүмкін;
* өз мүддесін аймақтық және кең ауқымды халықаралык
деңгейде
мемлекетаралық қатынастарға енгізу.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу,
толықтыру мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын
дамытуда ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып
отыр. Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа
айаналуда. Алдағы уақыттарда шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану
жолдары тұрақты іске айнала бастады.
Қазақстандағы саясат шетел капиталын көбірек тартуға бағытталған.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, кәсіпорындардың дамуына жағдай
жасау, республикамыздың халқын жұмысқа орналастырумен, олардың хал-
ахуалының жақсаруымен тығыз байланысты. Отандық өндірісті дамытуға керекті
инвестиция табу - еңбекке орналасу дәрежесін көтереді, калаларда жұмысқа
орналасуға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде инвестиция, инвестицияны пайдалану, инвестиция
түрлері мен маңыздылығы жан- жақты қарастырылады, екінші бөлімде мысалға
алынып отырған кәсіпорын қызметіне, капиталды пайдалану жағдайына талдау
жүргізіледі, үшінші бөлімде инвестицияның еліміздің элеуметтік-
экономикалық дамуына қосқан үлесі және оның элемдік шаруашылықта бөлінуі
туралы қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мынадай авторлардың әдебиеттері
қолданылды: В.В. Бочаров, Инвестиционная деятельность,А.М. Сейтказиева
Инвестиционная деятельность предприятия,
Бөлім I. Мұнай саласындағы инвестициялардың теориялық аспектілері және
экономикалық маңызы
4. Инвестициялардың мәні, маңызы және түрлері мен қызметі
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экнонмикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
“Жалпы капиталдық салымдар” деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіаорындардың
кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық
салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес
капиталдық салынымдар) жұмсалынатын барлық қаржылық құралдар түсіндіріледі.
Инвестициялар ақша құралдары, мақастты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар,несиелер кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақстаында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге жақын
келеді. Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар
екендігін отандық эконоимкалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайына инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатан залал ретінде көрінеді.
Жалпы инвестициялардың жіктелуі:
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары больш
бөлінеді.
Нақты инвестициялар - капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және т.б. жұмсалымы.
Қаржы инвестициялары - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан,
инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға
бағытталған.
Сызба 1.1.Жалпы инвестициялардың жіктелуі
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін
-өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау
Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар -қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы
қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарй ірі банкілердің инвестициялық
қоржынына жетекші рольге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестицияның негізгі түрлері әрбір кәсіпорынның іс-әрекетінің маңызды
бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Инвестициялық капитал салымдарының түрлері:
Сызба 1.2.Инвестициялық бағыттағы капитал салымдарының жіктелуі
Ақша активтеріне -басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын
алуға болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде -депозиттер, облигациялар,
акциялар несиелер, қарыздар, кепілдіктер т.б.
Материалдық емес активтерге –кәсіпорындардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту жэне біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, сонымен қатар жерді қолдануға құқық
алу арқылы алынған құндылықтар жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар:
Олардың негізгі мақсаты -жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру
арқылы кәсіпорынның шығындарын азайтуға жағдай жасау.
Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар: Негізгі мақсаты
-өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту. Жаңа
өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер,
тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады. Мемлекеттік
басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестициялар:
Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың экологилық
стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты
талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.
Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде
көрсетілген.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қаіақстан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, ге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер, қамсыздандыру
ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процестің
қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге – инвесторлар және басқа да
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдармен, тағы
басқа да нормативтік актілермен реттеледі.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба – капиталдарын ұлғайту мақсатымен
экономиканың әртүрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсияндық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар (күтделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол
салу соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге
немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ, жинақты бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция мынадай факторларға тәуелді:
Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе
күрделі қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден, (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім
қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады
және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп
отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды,
керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен
болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың
деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кәсіпорынның өндірістік -шаруашылық іс -әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік -экономикалық потенциалын сақтау жэне әрі қарай
дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс -әрекеті -инвестициялық іс-әрекет
деп аталады. Қазақсьан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы заңы бойынша инвестициялық іс -әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс -әрекет жатады.
Инвестициялық процестің қатысушылары:
Сызба 1.3. Инвестициялық процестің қатысушыларының жіктелуі
Инвестициялық іс -әркеттердің субъектілеріне инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс -әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады.
Кесте 1.1.
Инвестиция түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысты жіктеу
3-ТҮРІ 2-ТҮРІ 1-ТҮРІ 4-ТҮРІ
Жаңа өндірістерді Өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға кеңейтуге арттыруға ұйымдардың
инвестициялар инвестициялар инвестициялар талаптарын
орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелшілдіктің жоғарғы деңгейі Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс -әрекеттері
Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы
Заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Жоспарланған,
іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар формасын қабылдайды.
Инвестициялық жоба -капиталдары ұлғайту мақсатымен экономиканың әртүрлі
салалары мен сфераларына қүюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын
шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
* Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
* Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
* Жобаны техникалық -экономикалық негіздеу;
* Жер учаскесін алу немесе жалға алу;
* Келісім құжаттарын дайындау;
* Қүрылыс -монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
* Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Қандай да болмасын инвестициялық жобаны іске асыруда, соңғы
нәтижелерге жетуде белгісіздік және тәуекелшілдік кездеседі. Олар жобаны
іске асыру жағдайларына берілген бастапқы берілімдердің, соның ішінде
шығындар мен нәтижелердің көлемдері жайлы ақпараттарды толық еместігіне,
жобаны іске асыру жолында болған жоспарланбаған жағдайларға байланысты және
т.б. Инвестициялық жобаларды іске қосудағы белгісіздік пен тәуекел шіл
діктің түрлері мен себептері:
♦ экономикалық заңдылықтар мен экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығынан, пайданы қолданудың тұрақсыздығынан
пайда болған тэуекелшілдік;
♦ стихиялық жағдайлардың мүмкіндігі;
♦ Елдегі саяси жағдайдың белгісіздігі;
♦ баға динамикасы техника жэне технология параметрлері
жайлы ақпараттың толық еместігі;
♦ әртүрлі сауда операциялары мен жеткізушіліктерге ттиым салу
мүмкіндігінен, шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыркы
экономикалық тэуекелшілдік;
♦ нарық конъюктурасы, валюта курсының, несие
беру
жағдайларының ауытқуы;
♦ қатысушы кэсіпорындардың қаржы жағдайлары жэне іс
репутациялар жайлы ақпараттың жеткіліксіздігі.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары
мен тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Жобаны іске асыру барысында, шаруашылық
жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер болып тұрады.
Сондықтан да инвестициялық жобаны іске асыру схемасында осындай
өзгерістерді инвестициялық жобаны орындау жағдайындағы ақпаратты қадағалап
отыруды көрсету қажет.
Инвестиция тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық прогрес
болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оны экономикалық тиімділігн анықтау
қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы тиімділігінің ескісімен
салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ; машина станоктың қуаты мен
өнімділігі, ондағы деталдары дәл өңдеу және т.б. Сондай -ақ, пайдалы
тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі, қызмет жасаудың ыңайылығы,
еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету болып табылады.
Кәсіпорын тәжірибесінде жаңа техниканы таңдау мүмкіндігі жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштермен ғана шектелмейді, онда өндірілген өнімнің
бағасы өзіндік құны бойынша да жағдайлар ескеріледі. Инвестициялык ахуал
капитал салымының тәуекелдік дәрежесін анықтайтын және оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін саяси экономикалық, әлеуметтік және басқа да
факторлар жиынтығы. Ең бастысы шетел иевестициялары үшін тартымды
инвестициялық ахуал туғызу үшін, тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және оның капиталын басымдылықты салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Қазақстан экономикасы үшін жақын арадағы он жыл мерзімге шетел
инвестициясына деген сұранысты негіздеу, шетел инвесторлары үшін
инвестициялық қауіпті азайту, олардың құқығын қорғау және инвестициялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, тікелей және портфельдік инвестиция келу ушін
ынталандыру, оларды пайдаланудың құқықтық негізін жасау керек. Тәуелсіздік
алғаннан бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының тек қана
тікелей, портфельдік инвестиция, несие және үкімет заемі түрінде келу
көлемі 10 млрд доллардан асты. Жарияланған деректер бойынша инвестиция
қүрылымының 49 пайызын -тікелей шетелдік тікелей инвестиция, 1 пайызын
портфельдік, 28 пайызын несиелер, 22 пайызын халықаралык қаржы ұйымдарының
заемы құрады. Тікелей инвестицияньщ 60 пайызы, мұнай өңдеуге, 5 пайызы газ
саласына, 10 пайызы түсі металлургияға салынды.
1.2. Инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретен инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, жасалынған және 31
март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау
және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану
арқылы негізделеді.
Осы Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық салымдардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік
тиімділік – жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердің жергілікті
және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық тиімділік – жобаны іске
асыруға байланысты долған шығындар мен соңғы нәтижелерді анықтауда
қолданылады.
Инвестициялық салымдардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
анықталады. Ондай көрсеткіштерге:
➢ таза дисконтталған құн (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ);
➢ инвестициялардың рентабельділігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
➢ табыстың ішкі нормасы (ТІН);
➢ қайтарым уақыты (Тқай).
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналымжылдамдығын көрсетеді. Алымында – сатудан түскен
табыс, бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
КО И.К = Д N ДИ + КИ
Мұнда: ДИ – және КИ – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Инвестициялық салымның коммерциялық (қаржылық) тиімділігі табыс
нормасын қаржы шығындарымен толтыратын нәтижелердің арақатынасымен
анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе жобаны инвестициялау
үлесіне байланыста жеке қатысушылар үшін де есептелінеді.
Инвестициялық салымдардың коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың – инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен сальдосы анықталып,
талданады.
Нақты ақшалардың ағыны – инвестициялық салымдарды орындау
барысындағы, инвестициялық және операциялық іс-әрекеттен болған, ақша
қаражатының құйылымымен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың
сальдосы (қалдығы) – инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық үш
бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс-әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
салымдарды қабылдаудың қажетті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
сальдосы (қалдығы) есептеледі. Ал егер сальдо (қалдық) – жағымсыз болған
жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса
қарызға қаражат алуы тиесілі.
Инвестициялық салымдардың коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау
үшін, қарызды толық өтеу уақыты және инвестицияның жалпы көлеміндегі
инвестициялық салымдарға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық салымдарды іске асыруда
несие және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестийиялық салымдардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
➢ жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы
деңгейінің өсуі;
➢ инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) - өнім түрлері
және өндіріс ресурстары бойынша;
➢ инфляция деңгейінің шетел валютасы курсынан жоғары болуы.
Тиімділіктің көрсеткіштері – жобаны іске асырудың нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып – бюджеттік әсер
(эффект)есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер – жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
➢ жобаны бюджеттік қаражаттандыруға тікелей бөлінген қаражаттар;
➢ ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің жобаны іске асыруға
жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар беріледі де, бюджет
арқылы жабылады;
➢ отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік асситновациялар;
➢ жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
➢ мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
➢ шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілділік;
➢ жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін қатерлердің
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар.
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
➢ қосымша құн салығы, жобаны іске асыратын шетел және Қазақстан
кәсіпорындарының бюджетке төлейтін арнайы салығы мен басқа да
салық төлемдері;
➢ жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына әсер еткен
басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің көбеюі;
➢ жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен кедендік баж
алымы мен акциздер;
➢ жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан түскен
эмиссиялық табыс;
➢ жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
➢ Қазақстан және шетел жұмысшыларының жоба бойынша жұмысты
орындағаны үшін алған еңбекақысынан бюджетке түскен табыс
салығы;
➢ жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
жобаны орындау барысында геологиялық–барлау жұмыстарын жүргізуге
берілген лицензия үшін бюджетке түскен төлемдер;
➢ жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға, барлауға конкурстар
мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
➢ жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
➢ жобаға байланысты, материалдық, отын-энергия, табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне - зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық эканомикалық тимділіктің көрсеткіштері жобаның
тимділігін бүкіл хлық шаруашылығы бойынша және жобаны іске асырыуға
қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша көрсетеді.
Эканомикалық тиімділктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
➢ соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сыртқа
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
➢ әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (жобаның халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық жағдайға
әсерін есептегенде);
➢ тікелей қаржылық нәтижелер;
➢ шетелдердің, банкілер мен фирмалардың қарыздары мен несиелері.
3. Кәсіпорындағы қаржы инвестициялық салымдарының жіктелуі
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға
кеткен шығындары, кәсіпорындардағы үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға
вексельдік қарыз беру және басқа да борыштық міндеттемелер, нарық
экономикасындағы есептің аса маңызды объектісі болға табылады.
Қаржы инвестициялары мына түрде жіктеледі:
Сызба 1.4.Қаржы инвестицияларының жіктемесі
Капиталды берудің формасы мен табысты бөлудің әдсіне қарай бағалы
қағаздар борыштық және борыштық емес болып бөлінеді. Борыштық бағалы
кағаздар - заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз түрінде
табыс табуға құқық алу үшін айырбасқа қарызға берілген қаражат болып
есептелінеді. Қарыз алуға алған қарызды белгілі бір белгіленген уақытта
қайтаруға міндеттенеді. Әдетте инвесторлар компанияның капиталына қатысу
үшін бағалы қағаздарды -акцияларды сатып алады.
Акция - акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер,
кооперативтер шығаратын, осы қоғамдарды және т.б. дамыту мақсатымен акция
иесінің қаржы қосқандығын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденд
түрінде алуға құқық беретін бағалы қағаздың түрі. Акция шығару арқылы
акционерлік қоғамдар ірі инвестициялық жобаларды атқарады. Акциялар
эмиссиясы дегеніміз акционерлік қоғамдарды құру; мемлекеттік кәсіпорындарды
сатып алу, компанияның жарғы капиталын көбейту.
Қарыздық міндеттемелер инвесторлар мен қарыз алушының
арасындағы қарым -қатынасты нақтайды. Қарыздық міндеттемелерге
-облигациялар, мемлекеттік заемдер, банкілердің депозиттік және сақтау
сертификаты, вексельдер жатады.
Туынды бағалы қағаздар иелерінің акцияларды және
қарыздық міндеттемелерді сатып алуға және сатуға құқығын
бекітеді. Олар опциондар, фьючерстік келісімдер.
Опцион -еңбек ұжымының мүшелеріне тегін берілген немесе жеңілдік
шартымен сатылатын және кейіннен жазылым кұқығын беретін бағалы қағаздар.
Қаржылық фьючерс -белгілі бір базистік активті болашақта тіркелген
бағамен сатуға және сатып алуға жасалған келісім.
Бағалы қағаздардың иелеріне акциялар мен облигациялардың орнына
берілетін бағалы қағаздардың сертификаттары бағалы қағаз болып
есептелмейді. Олар бағалы қағаздарды сатып алу туралы куәліктің қызметін
атқарады және бүл сертификаттарда қанша көлемде, қандай бағамең, кандай
сомаға бағалы қағаз сатып алынғаны көрсетіледі.
Сертификаттың бір түріне -жамбо -сертификат немесе номиналдық құны өте
жоғары аса ірі сертификат жатады. Мысалы: швейцарлық жамбо -
сертификат аса ірі акцияларды біріктіреді де, сомасы номинал бойынша 100
мың швецарлық франк болады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға
айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Кәсіпорын активтерінде ұзақ
мерзімді (Іжылдан көп), қысқа мерзімде (Іжылдан аз) қаржылық инвестициялар
болады. көрсетілген активтерге қаражат құюшылар -инвесторлар, ал бағалы
қағаздар шығарушылар -эмитенттер деп аталады.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
* Салымдардың қауіпсіздігі;
* Салымдардың табыстылығы;
* Салымдардың өсуі;
* Салымдардың өтімділігі;
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық жобаның табыстылығын талдау
процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен шығындар
мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін инвестициялық жобаның
барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ талдау жасалынады. Негізгі талдау
аспектілеріне мыналар жатады:
* Техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғүрлым дәл
келетін техника мен технологияны анықтау.
* Коммерциялық талдау. Инвестициялық жобаны іске асырғаннан
кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау, яғни
каншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
* Инститционалдық талдау -жобаны іске асырудың үйымдық -
құкықтық, әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны
мемлекеттік ұйымдардың талабына сай келтіру; тағы бір
басты жай –кәсіпорынның ұйымдық құрылымын жобаға сай
келтіру.
* Әлеуметтік талдау - жобаның жергілікті тұрғындарға әсерін
зерттеу.
* Қоршаған ортаны талдау - жобаның қоршаған ортаға тигізген
әсерін экспертиза арқылы анықтау және ондай кері әсерлерді
болғызбау әдістерін қарастыру.
* Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялык жобалардың тиімділігін
анықтаудың методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан,
инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға
таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді. Осы
Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардыц экономикалық
тиімділігін бағалауда: коммерциялық тиімділік -қатысушылар ушін жобаны іске
асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік тиімділік -жобаны іске асырудан
түскен қаржылық түсімдердің жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін;
экономикалық тиімділік -жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен
соңғы нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
* Таза дисконтталған құн немесе таза диконтталған табыс(ТДТ);
* Инвестициялардың рентабельділігі, табыс индексі (ИР) ;
* Табыстың ішкі нормасы (ТІН);
* Қайтарым уақыты.
Осы көрсеткіштермен - пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсетуіштері де қолданылады.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде инвестордың
-инвестициялық және операциялык іс -әрекеттен болған, ақша қаражатының
құйылымы мен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың сальдосы
-инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық үш бірдей
(инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс -әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялык
жобаны қабылдаудың қажеті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
сальдосы есептеледі. Ал, егер сальдо -жағымсыз болған жағдайда инвесторлар
өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса қарызға қаражат алуға
тиесілі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау үшін,
қарызды толық өтеу уақыты және инвестицияның жалпы көлеміндегі
инвестициялык жобаға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық жобаны іске асыруда несие
және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер
ететіндер:
* Жалпы инфляция -экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның
жалпы деңгейінің өсуі;
* Инфляцияның әртектес болуы -өнім түрлері және
өндіріс
ресурстары бойынша;
♦ Инфляиця деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болу;
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері -жобаны іске асырудың нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып -бюджеттік әсер
есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер -жылдық дисконтталған әсерлердің қосындысы
түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық шығыстарын асып түсуі
түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
* Жобаны бюджеттік қаржаттандыруға тікелей
бөлінген
қаражаттар;
* Ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің жобаны
іске
асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға
беріледі де, бюджет арқылы жабылады.
* Отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына
қосымшаға бөлінген тікелей бюджеттік ассигновациялар;
* Жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
* Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
* Шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеггік, аймақтық кепілділік;
* Жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін қатерлердің
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар;
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
* Қосымша құн салығы, жобаны іске асыратын шетел
және
Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке төлейтін
арнайы
салығы мен басқа да салық төлемдері;
* Жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына әсер
еткен басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің
көбеюі;
* Жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен
кедендік баж алымы мен акциздер;
* Жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан
түскен
эмиссиялық табыс;
* Жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
* Қазақстан жэне шетел жұмысшыларының жоба бойынша
жүмысты орындағаны үшін алған еңбекакысынан бюджетке
түскен табыс салығы;
* Жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
жобаны орындау барысында геологиялық барлау жұмыстарын
жүргізуге берілген лицензия ушін бюджетке түскен төлемдер;
* Жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға,
барлауға
конкурстар мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
* Жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
* Жобаға байланысты, материалдық, отын - энергия,
табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар
мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне -зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына жэне т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық экономикалық тиімділіктің көрсеткіщтері жобаның
тиімділігін бүкіл халық шаруашылығы бойынша және жобаны іске асыруға
қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша көрсетеді.
Шығыс Еуропа жэне ТМД елдері ішінде Қазақстан, тікелей шетел инвестициясы
көлемі бойынша бесінші және жан басына шаққанда Венгриялан кейігі екінші
орынды алады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанның шетел
инвестициясына сұранысы жылына 4 -5 млрд доллар құрайды. Ұлттық өндірістің
капитал сиымдылығын есепке ала отырып, шетел сарапшылары Қазақстан
жағдайында инвестицияның оңтайлы мөлшері жоғары болу керек санайды. Шетел
инвесторлары өз капиталдарын Қазақстанға тиімді салудың әулетті алғы
шарттары жоғары бағалайды, бірақ біздің елімізідің экономикасына салуға
кіріседі.
Экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
* Соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сырткы
жэне ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
* әлеуметтік жэне экологиялық нәтижелер (жобаның халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептеңдңр);
* тікелей қаржылық нәтижелер;
* шетелдердің, банкілер мен кәсіпорындардың қарыздары мен
несиелері;
Қүндық өлшемге келмейтін әлеуметтік, экономикалық саяси және басқа да
нәтижелер халық шаруашылығы тиімділігінің қосымша көрсеткіштері ретінде
қарастырылады және жобаны қабылдау жайлы шешім қабылдағанда есепке
алынады.
Қазіргі кезеңде тікелей инвестицияның басылымдылық маңызы
мойындалып келеді.
Инвестицияның біраз бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және
өндіріске енгізуге жұмсалуы тиіс. Бүл жерде екі түрлі қиындықтарды айта
кету керек: біріншіден, шетел технологиясын жағшай сатып алу өз елімізде
техникалық прогрестің төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Өндірісі дамыған елдерде және жаңа индустриялық елдердің
экономикасының негізгі трансұлттық корпорациялар. Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы елдерінің жағдайында қаржы өнеркәсіптік топтар шаруашылықтық
қызметті ұйымдастырудың тиімді түрлері болуы мүмкін Мемлекет тарапынан
мақсатты қолдау көрсетілсе, қаржы өнеркәсіптік топтар ТМД елдері
экономикасында үдемелі өзгерістерге жағдай туғызатын экспортта экономикалық
өсу обьектілері болады.
Қазіргі кезеңде элемдік экономиканың дамуында Халықаралық
корпорациялардың роль ерекше. Қазақстан капиталының әлемдік шаруашылықтық
жүйеге кіруі үшін келесі мәслелер шешілуі тиіс. Ішкі нарықты қалпына
келтіру. Мемлекет тарапынан іске асырылатын бірлескен кәсіпкерлікті
дамыту,корпорациялардың филиалдарын кұру жолымен ұлттық экономиканы
интеграцияландыру; инвестициялык белсенділікті күшейту саясаты. Бірлескен
кәсіпкерлік; қаржы өндірістік топтар трансұлттық банктер, олардың шетелдегі
филиалдары мен еншілес компанияларын кұру тетігін қолдану жолымен Қазақстан
корпорациясы мен банктерінің қызметтерін трансұлттандыру.
2.Бөлім. Мұнай – газ кәсіпорындарының инвестициялық қызметін талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын, өндірістік деңгейін талдау
1960 жылы 5 қаңтарда Маңғыстау да Өзен аймағында алғаш рет К-18
скважинасынан газ фонтаны атқылады.
1961 жылдың 15 желтоқсанында өзендегі №1 скважинадан 1248-1260 метр
тереңдіктен мұнай фонтаны атқылады.
1964 жылдың қаңтарында Ақтауда Маңғыстаудың мұнай байлықтарын игеру
мақсатында Мангышлакнефть өндірістік бірлестігі құрылды. 1961 жылдың
наурыз айында Жаңаөзен қаласының негізі қаланды.
Батыс-Қазақстанның Совнархозының 14,05,64 шыққан бұйрығы бойынша
Мангышлакнефть бірлестігінің құрамында Өзен мұнай кәсіптік басқармасы
құрылды.
1965 жылдың 10 шілдесінде Өзен – Маңғышлақ – Макат темір жолымен
Атырау мұнай өңдеу заводына Өзен мұнайыныңы алғашқы эшелоны жіберілді.
1975 жылы мамыр айында қала мұнайшыларымен мұнайдың 100 миллионыншы
тоннасы өндірілді. Алғаш рет МГӨБ-да мұнайды өндіруде ең үлкен көрсеткіш –
16,343 млн. тоннаға қол жеткізілді.
1980 жылы мұнайдың 150млн. тоннасы өндірілді.
1985 жылы тамыздың 29-30 кен орынды игергеннен бері 200 млн. тонна
мұнай өндірілді..
1994 жылы өндірісті оперативті басқару мүмкіндігін және де қаржылық
жағдайды жақсарту мақсатында Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды
Оның құрамына Өзен қаласындағы 24 бөлімше кірді.
1996 жылдың сәуірінде Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі Өзен
мұнайгаз ААҚ болып қайта құрылды.
2004 жылдың сәуір айында Өзенмұнайгаз ААҚ-ы Өзенмұнайгаз
Өндірістік Филиалына айналды.
1996 жылдың 2 шілдесінде Өзен кен орнын қалпына келтіру жобасы
Дүниежүзілік Банктің Директорлар Кеңесіне ұсынылып, мұнда оны жүзеге асыру
үшін ҚР-на 109 млн. АҚШ долл. көлемінде займ бөлу туралы шешім қабылданды.
16 қазанда издан Закон РК Займ туралы келісімді ратификациялау
жөнінде ҚР-ның Заңы қабылданды.
Жалпы Өзенмұнайгаз АҚ-ның құрылу тарихын 6 кезеңге бөлуге болады.
1 кезең. 1965 – 1975 жж. Жаңа аймақтар мен учаскелерді
эксплуатациялау есебінен мұнай өндіру көлемінің өсімі .
2 кезең. 1976 – 1981 жж. Суландырудың көбеюі есебінен мұнай өндіру
көлемінің белсенді төмендеуі.
3 кезең. 1982 – 1989 жж. Жаңа технологияларды енгізу есебінен мұнай
өндіру көлемінің тұрақтануы.
4 кезең. 1990 – 1994 жж. Қаржылық жағдайдың қиындау себебінен өндіру
көлемінің төмендеуі.
5 кезең. 1994 – 1998 жж. Өзенмұнайгаз ААҚ-ның құрылуы.
6 кезең. 2004 – қазіргі күнге дейін ӨМГ ӨФ-ның құрылуы
Басқару – кәсіпкерлік қызметтің маңызды моменттерінің бірі. Басқару –
бұл өндірістің іскерлігін арттыру үшін және табысқа жету үшін қолданылатын
қағидалардың, әдістердің, өндірісті басқарудың түрлері мен құралдарының
жиынтығы. Басқарудың негізгі функциялары: ұйымдастыру функциясы , яғни ең
тиімді ұйымдық құрылымды қалыптастыру, бақылау, координация.
Басқарудың ұйымдық құрылымы – бұл онда жұмыс жасап жатқан адамдардың
алдына қойған мақсаттарға неғұрлым тиімдірек жете алатындай етеп, арнайы
өңделген бүтіндей жүйе. Басқарудың ұйымдық құрылымы кәсіпкерліктің нысанына
тәуелді болады.
Басқару жүйесі кәсіпорын қызметі жүзеге асырылатын форма және мазмұн
бойынша мінезделеді. Егер басқару жүйесінің мазмұны оның функциясында
көрінсе, ал фирма – оның ұйымдастыру құрылымында. Кәсіпорынның ұйымдастыру
құрылымы басқару аппаратының бөлімшелер құрамын, басқару процесін жүзеге
асыру барысында болатын қатынас және байланысты көрсетеді.
Есептеме бөлімі – есепке алу, есептеме жүргізу, банкпен,
жеткізушілермен, басқа ұйымдармен есеп айырысу, еңбек ақыны есептеу және
төлеу, кәсіпорынның қаржылық қызметін талдау, т.б. қызметтерді жүзеге
асырумен айналысады.
Кадр бөлімі – жұмысшыларды таңдау, жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату
(белгілі-бір себептерге байланысты), қызметкердің жеке ісін жүргізу.
Жалақыны жоспарлау және еңбекті ұйымдастыру бөлімі тікелей басқарма
директорына бағынады. Бөлімнің жұмысын бөлім бастығы жүргізеді. Бөлім
бастығын басқарма диреторы тағайындайды және жұмыстан босатады. Бөлімнің
структурасы мен шатын жұмыс жағдайы мен көлеміне байланысты басқарма
директорымен белгіленеді. Бөлім өз жұмысын жоспар бойынша ұйымдастырады,
қызмет бабында еңбек туралы және де басқадай Заңдарды, жоғарғы жақтың
бұйрықтарымен мен нұсқауларын, ішкі еңбек тәртібінің ережелерін басшылыққа
алады.
Басты мақсаты басқарманың жоспарлы-экономикалық жұмысын
ұйымдастыру, жетілдіру болып табылады. Бөлімге басты мақсатына сәйкес
төмендегі функциялар жүктеледі.
Басқарманың техникалық-өндірістік, қаржы жоспарын жасауды
ұйымдастыру және басшылық ету, орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру
және техникалық шараларды экономикалық негіздеу, кәсіпорынның жұмысын
экономикалық жағын көтеретін ұсыныстар қосу, тапсырыс бершінің жұмысын
орындауға есеп жұмыстарын ұйымдастырады. Стат. отчеттарды (сынақ есептерін)
белгіленген үлгі бойынша уақытында беру басқарманың техникалық-экономикалық
көрсеткіштерін айға, тоқсанға, жылға есепке алуды ұйымдастыру. Жаңа техника
ментехнология жұмысын ауыр, зиянды, қол еңбегін қысқарту шараларын
жоспарлауға қатысу.
Жалақы қорының пайдалануына, штат тәртібінің сақталуына, лауазым мен
қызмет аттарының, алған квалификацияларына сәйкес болуын, тариф мөлшерімен
окладтардың, қосымша төлемдердің, аудандық коэфициенттердің дұрыс
қолдануына бақылау жасайды.
Тоқсан сайын адам санының жоспарын лауазым, разряд, жұмыс орны
бойынша бекітуге дайындайды. Еңбек туралы жоспарға кіретін барлық
өзгерістерге қорытынды береді, жоспарлауға қатысы бар барлық құжаттарға қол
қояды. Белгіленген санақ есептерін жүргізеді.
Лауазымдық міндетері: өндірісте қолданылатын шикізаттың,
материалдың негізгі түрлерін олардың бағасын жоспарлы есептейді. Тауар
өнімдерінің арнайы көліктердің құндық есебін жасайды. Кешенді экономикалық
талдау жасауды қамтамасыз етеді. Жұмысшылардың еңбек жағдайын анықтайды
және зиянды еңбек жағдайында жұмыс жасағаны үшін жеңілдіктер, өтемақыларға
ұсыныстар жасайды.
Кесте 2.1.
2004-2006 жылдардағы ӨзенМұнайГаз ӨФ-ның негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіш 2004 жыл 2005 жыл 2006 жыл
атауы
Жыл басына, жоспар Жыл аяғына, Ауытқу
фактілі .%(+,-)
жоспар нақтылы жоспар нақтылы
Жалпы табыс, млн.тг5619 5777 5845 5980 3,5
Өндіріс шығындары, 6018 6118 6021 6026 -1,5
млн.тг
Дебиторлық қарыз, - 7,473 - 35,8 -55,6
млн.тг
Кредиторлық қарыз, - 410 - 335 -18,3
млн.тг
Шикізат пен 864 864 1145 1156 33,8
материалдар, млн.тг
Отын, млн.тг 101 125 147 150 20
Капиталды ремонт, 1,930 1,859 36,3 50,31 72,9
млн.тг
Басқа да өндірістік53,56 58,85 125,8 141,72 14,3
шығындар, млн.тг
Еңбекақы төлеу 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
шығындары, млн.тг
Мерзім шығындары, 168,84 142,02 124,8 126,57 -11,3
млн.тг
Еңбекақы қоры, 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
млн.тг
Шығыс бөлімі:
Өндіріс шығындары. Жоспарланған – 6018 млн.тг., фактілі – 6118
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 1,66% құрады. Бұл геофизткалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz