Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
1.2. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
1.3 Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(«ӨзенМұнайГаз» ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2.3. Кәсіпорынның салыстырмалы. коэффициенттік табыстылық көрсеткіш терін талдау
3.Бөлім. Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
3.1.Кәсіпорын табысын бөлістірудің негізгі жолдары
3.2. Пайданы арттырудың жолдары және оны кәсіпорында қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
1.2. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
1.3 Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(«ӨзенМұнайГаз» ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2.3. Кәсіпорынның салыстырмалы. коэффициенттік табыстылық көрсеткіш терін талдау
3.Бөлім. Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
3.1.Кәсіпорын табысын бөлістірудің негізгі жолдары
3.2. Пайданы арттырудың жолдары және оны кәсіпорында қолдану
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
«Табыс» ұғымы жалпы мемлекетте - ұлттық табыс ретінде, кәсіпорындарда - жалпы табыс, таза табыс түсінігі ретінде және жеке тұлғаларда - халықтың ақшалай табысы, жеке табысы түрінде қарастырылады. Экономикалық – табыс, деп тұрақты және нарықтық субьектілердің қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша қаражаттарының түсімдері айтылады. Табыс табу кез-келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ол нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамудың көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдереді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа қысқа мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал салымдары ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде -жалпы кәсіпорын табысына түсінік берілген. Сонымен қатар кәсіпорын табысының жалпы, орта, шекті түрлеріне және де кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштеріне анықтама берілген.
Екінші бөлімде кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне, яғни абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштеріне талдау жүргізілген. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдау қарастырылған. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дайінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс және де маржиналды табыс қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорын қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері талданған және де оларды талдауға қажетті формулалар келтірілген. Осыған байланысты кәсіпорынның табыстылығын арттыру жолдарының көрсеткіштері дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты жазу барысына мынадай авторлардың негізгі және көмекші әдебиеттері қолданылды: К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы», Нурсеит К.О., Темирбекова Н.Б. Нурсеитова А. «Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект».
«Табыс» ұғымы жалпы мемлекетте - ұлттық табыс ретінде, кәсіпорындарда - жалпы табыс, таза табыс түсінігі ретінде және жеке тұлғаларда - халықтың ақшалай табысы, жеке табысы түрінде қарастырылады. Экономикалық – табыс, деп тұрақты және нарықтық субьектілердің қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша қаражаттарының түсімдері айтылады. Табыс табу кез-келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ол нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамудың көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдереді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа қысқа мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал салымдары ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде -жалпы кәсіпорын табысына түсінік берілген. Сонымен қатар кәсіпорын табысының жалпы, орта, шекті түрлеріне және де кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштеріне анықтама берілген.
Екінші бөлімде кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне, яғни абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштеріне талдау жүргізілген. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдау қарастырылған. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дайінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс және де маржиналды табыс қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорын қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері талданған және де оларды талдауға қажетті формулалар келтірілген. Осыған байланысты кәсіпорынның табыстылығын арттыру жолдарының көрсеткіштері дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты жазу барысына мынадай авторлардың негізгі және көмекші әдебиеттері қолданылды: К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы», Нурсеит К.О., Темирбекова Н.Б. Нурсеитова А. «Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект».
Пайдаланылған әдебиеттер
1. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы 2001
2. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы», Алматы 2003
3. Әубәкіров Я.А. «Экономикалық теория негіздері», Алматы 1999
4. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы 1998
5. Нурсеит, Темирбекова, Нурсеитова «Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект» , Алматы, Бис,2000.
6. А.Д.Үмбеталиев. Г.Е.Керімбек «Кәсіпорын экономика және кәсіпкерлік»
7. Оқу құралы // Астана, 2005ж.
8. К.Ш.Дүйсенбаев. Ә.Т.Төлегенов. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»// Алматы, 2001ж.
9. Горфинкель «Экономика предприятий» // Москва, 2004ж.
10. А.Қ.Мейірбеков. Қ.Ә.Әлімбетов. «Кәсіпорын экономикасы» // Оқу құралы
11. Алматы, 2002ж.
12. Шаденов А; Камягин С «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе 2004 жыл
13. Дүйсенбаев К.Ш. Ә.Т. Төлегенов. Ж.Г. Жумағалиева. «Кәсіпорының қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001жыл
14. Г.Ө. Жолдасбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы 2002 жыл
15. Бекеева Н.Ж. «Кәсіби экономика тілі»
16. Шеденов Ө.Қ «Жалпы экономикалық теория» Ақтобе 2004ж.
17. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П., «Экономикалық теория» Алматы, 1999ж.
18. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Е. Т., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001ж.
19. Кеулімжаев К. К., Әжібаева З. Н., Құдайбергенов Н. А., Жантаева А. Ә. “Қаржылық есеп”, Алматы: Экономика, 2001ж.
20. Төленов М. “Орысша- қазақша қазіргі экономикалық терминдердік түсіндірме сөздігі” Алматы: Экономика, 1999ж.
1. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы 2001
2. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы», Алматы 2003
3. Әубәкіров Я.А. «Экономикалық теория негіздері», Алматы 1999
4. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы 1998
5. Нурсеит, Темирбекова, Нурсеитова «Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект» , Алматы, Бис,2000.
6. А.Д.Үмбеталиев. Г.Е.Керімбек «Кәсіпорын экономика және кәсіпкерлік»
7. Оқу құралы // Астана, 2005ж.
8. К.Ш.Дүйсенбаев. Ә.Т.Төлегенов. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»// Алматы, 2001ж.
9. Горфинкель «Экономика предприятий» // Москва, 2004ж.
10. А.Қ.Мейірбеков. Қ.Ә.Әлімбетов. «Кәсіпорын экономикасы» // Оқу құралы
11. Алматы, 2002ж.
12. Шаденов А; Камягин С «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе 2004 жыл
13. Дүйсенбаев К.Ш. Ә.Т. Төлегенов. Ж.Г. Жумағалиева. «Кәсіпорының қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001жыл
14. Г.Ө. Жолдасбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы 2002 жыл
15. Бекеева Н.Ж. «Кәсіби экономика тілі»
16. Шеденов Ө.Қ «Жалпы экономикалық теория» Ақтобе 2004ж.
17. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П., «Экономикалық теория» Алматы, 1999ж.
18. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Е. Т., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001ж.
19. Кеулімжаев К. К., Әжібаева З. Н., Құдайбергенов Н. А., Жантаева А. Ә. “Қаржылық есеп”, Алматы: Экономика, 2001ж.
20. Төленов М. “Орысша- қазақша қазіргі экономикалық терминдердік түсіндірме сөздігі” Алматы: Экономика, 1999ж.
Дипломдық жұмыс
Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
мазмұны
кіріспе
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
2. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
1.3 Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2.3. Кәсіпорынның салыстырмалы- коэффициенттік табыстылық көрсеткіш терін
талдау
3.Бөлім. Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
3.1.Кәсіпорын табысын бөлістірудің негізгі жолдары
3.2. Пайданы арттырудың жолдары және оны кәсіпорында қолдану
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Табыс ұғымы жалпы мемлекетте - ұлттық табыс ретінде, кәсіпорындарда -
жалпы табыс, таза табыс түсінігі ретінде және жеке тұлғаларда - халықтың
ақшалай табысы, жеке табысы түрінде қарастырылады. Экономикалық – табыс,
деп тұрақты және нарықтық субьектілердің қарамағына заңды түрде тікелей
түсетін ақша қаражаттарының түсімдері айтылады. Табыс табу кез-келген
кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ол нарықтық экономика
кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамудың көзі болып
табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және
кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр
кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы
көздерінен жабатындығын білдереді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға
деген қажеттілік, ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа қысқа
мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал
салымдары ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер
мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін
бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Оның іскерлік белсенділігі
мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша қаржылардың
қайтарымдылық деңгейі мен кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың
табыстылығы анықталады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде -жалпы кәсіпорын табысына түсінік
берілген. Сонымен қатар кәсіпорын табысының жалпы, орта, шекті түрлеріне
және де кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштеріне анықтама берілген.
Екінші бөлімде кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне, яғни абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштеріне талдау жүргізілген. Кәсіпорынның іскерлік
белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдау
қарастырылған. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға
дайінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс және де маржиналды табыс қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
көрсеткіштері талданған және де оларды талдауға қажетті формулалар
келтірілген. Осыған байланысты кәсіпорынның табыстылығын арттыру жолдарының
көрсеткіштері дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты жазу барысына мынадай авторлардың негізгі және
көмекші әдебиеттері қолданылды: К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов,
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов
Кәсіпорын экономикасы, Нурсеит К.О., Темирбекова Н.Б. Нурсеитова А.
Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект.
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрліше
маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай
құнына ие болуды кез – келген ақша қаражатының түсімі немесе материалдық
құндылықты алуды көрсетеді. Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы
немесе капитал меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс
ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза
табыс), ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып
қолданылады.
Табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі. Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай
түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім,
атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендегі
алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер
жатады.
Таза табыс- жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары
арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субьектілердің
қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай жоғары. Жоспарлы –
директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс табу
кез-келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді. Нарықтық
экономикаға көшумен табыс кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Табыс
есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да
кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады
Өткізуден тыс
операциялардан
алынғантабыс
Кәсіпорынның
табысы
Өнімді сатудан
түскен табыс
Басқадай
өткізуден
алынған табыс
Сызба 1.1. Кәсіпорын табысының тізбектік жіктелу формасы
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Табыс алудың шарты – бұл
қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды
шығару.
Пайдаға әсер етуші ішкі факторлар:
Сызба 1.2.Кәсіпорын пайдасын үлестіру және қалыптастыру
Қосылған қүн салығын акциздерді есептемегенде қолданылып жүрген баға
есебінде сатудан түскен ақшалай түсімдер
ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
құны
Тауарлы өнімді сатудан Басқадай өткізуден+ өткізуден тыс
түскен пайда алынған пайда пайдалар, зияндар
Баланстық (жалпы Пайдаға салынатын негізгі салықты
пайда) есептемегендегі шығарылып тасталынатын
табыс
Жеңілдік есебімен пайдаға салынатын салық
X
Мөлшерлеме
%
Пайдаға салынатын
салықтың сомасы
Баланстық пайда
Қорлану Таза пайда Тұтыну
Салықтар және басқада міндетті төлемдер
Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:
• Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен
ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейткенге тең.
• Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу (К)
ОТ= ЖТК
• Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы
табыстың үстелуі.
ШТ= ЖТК
Шекті табыс шығарған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін
бағалауға мүмкіндік береді және де өзіндік құнмен ұштаса отырып,
кәсіпорындарды ұлғайту мүмкіндігінде құндық бағдарлар қызмет етеді. Таза
пайда экономикалық санатының маңызды жэне кез келген коммерциялык
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды. Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі
болып табылады. Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және кызмет көрсетуден
алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге жэне сатуға жұмсалған шығындардың
айырмасы.Былайша айтқанда, пайда –бұл өндірістің айналымының қаржылық
қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық
көрсеткіші. Кез-келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің
тек бір бөлігінің ғана орнын толықтыратын, ал оның басқа бөлігі – қосымша
еңбек, қосымша өнім немесе қүн жағынан алғанда , пайда кұрайтыны осыдан
келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да,
сатқында бұйым тек жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтермесе,
кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кэсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі
бір кезеңде ұжым қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын
жақсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділіғі артып, өндіріс
шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бүл кәсіпорын өндіріс
тиімділігн арттырады деген сөз.
Пайда баланстық жэне есептеулік болып бөлінеді.
Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:
* тауарлът өнімдерді сатудан түскен пайда;
* тауарлы өнімнің қүрамына жатпайтын басқа өнімдерден
жэне қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
* сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен
пайда немесе зияндар. Оған жататындар:
айыппұлдар,
сыйлықтар жэне т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізғі өндірістік жэне айнымалы нормативтік
қорларды жэне банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін
жалпы баланстық пайда.
Пайда жоспары бағалар мен келісім шарттар, салыстырмалы жэне қазіргі
қолданылып жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей
есептеу немесе талдау әдістерімен жүргізіледі. Пайданы тікелей есептеу
әдісімен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен
есептегендегі сатудан түсетін ақшалай
түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады.
Пайда белгілі бір нысандарды орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетудеэкономикалық
тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, пайда ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір
жолғы қаржы нәтижесі жэне кэсіорынның қаржы ресурстарының негізгі
элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден бір
көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі жэне басқа да табыс түсімдерімен
қатар қоңамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін
қаржыландыруға пайдаланылады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға
ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
* өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет
көрсетуден
түсетін пайда;
* негізгі қорларды, сол сияқты басқада
кэсіпорынның
мүліктерін сатудан түскен пайда;
• өткізуден тыс операциялардың қаржы нэтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
• өнім бағасы
• өнім өндіруге кететін шығындар.
Нарықтағы өнім бағасы –сұраныс пен ұсыныстың өзара іс қимыл нәтижесі. Еркін
бэсеке жағдайында нарықтық баға қүрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не
жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы
мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Кесте 1.1.
Пайданың жалпы түрлері бойынша жіктелуіда
нПайданың түрлері және оны есептеудің әдісі:
Жалпы пайда = жалпы табыс - өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс - барлық ресурстардың
экономикалық шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс - оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің анық шығын
дары
Таза пайда = жалпы пайда - салықтар, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормптивті қайтарым-кәсіпкерлік табыстың
мөлшері
Шаруашылық пайдасы = қалыпты пайда - экономикалық пайда
Кәсіпорын пайдасының мақсаттылығы:
* өндірісті ұлғайтудың көзі болып табылады
* ресурстарды пайдалану деңгейін және оларды
үлестірудің
оңтайлылығын сипаттайды.
* Инновациялық технологиларды инвестициялауды ынталандыру.
Кәсіпорынның шекті мақсаты пайда табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті
тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім,
қызмет бәсекелестікте жеңетін бағасы жоғары тауарлар мен қызмет болуы
керек. Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, кызметке шаққанда
аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру керек. Егер кәсіпорын зиянмен жүмыс
істесе ол банкрот болуы мүмкін.
Таза пайда формуласы :
Таза пайда = жалпы түсім алу ( өнімнің толық ( коммерциялық ) өзіндік
құн + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары).
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді еркін колдануы керек:
1. баға тағайындау;
2. шығындарды жақсарту;
3. өнім көлемін арттыру;
4. өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау.
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие бергендерге
қайтарым жасай алмаса, бюджетке және тағы басқа төлемдерді қайыра алмаса,
ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынадай шара қолдануы
мүмкін :
1) қайта құрумен байланты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкцияларын
қолдануы мүмкін ( 18 айға төлемді шегіндіру );
2) алажақтардың бакылауымен, немесе арбитраж сотының қаулысымен шешім
қабылданады;
3) бейбіт келісім - несие беруші мен бережақтьщ арасында төлемді
кейінгі мерзімге калдырады, элде бережақтан шегеру жасайды.
Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынадай кезекпен басталады:
* арбитраж жэне конкурспен басқарған орган еңбегіне
төлем;
* азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін
бережақ;
жұмысшыларға еңбек ақы;
бюджетке немесе бюджет сыртына төлемдер;
кэсіпорын мүлкіне үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
басқа меншіктілерге;
басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
3. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
Тиімділік пен кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең
басты
экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
* Кәсіпорынның тапқан табысының өндірістік негізгі және
айналмалы қорларының құнына қатысты;
* Кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің өзіндік
құнына қатысы.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге
(жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланған ресурстар мен
салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылықты немесе
толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.
Тәжірибеде пайдалылық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланылады. Бүл
пайданың ағындағы шығындарымен қатынасы
(кэсіпорын шығындары, өзіндік құн ) немесе аванстық жүмсау ( негізгі
өндірістік қорлар және айналым қаражаты ). Бүл екі өлшеуіш аванстық жұмсау
айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Тәжірибеде кәсіпорын қызметінің бірнеше
пайдалылық көрсеткіштері қолданылады.
1. Өнімнің пайдалылығын барлық сатылған өнімнің
және түрлерін есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші
жағдайда ол өнім ді сатқандағы пайданың жэне оны өндіруге және сатуға
кеткен шығьшдардың қатынасын анықтайды. Барлық сатылған өнімнің
пайдалылығын тауарлары өнімді сатудан алынған пайданың өткізуден алынған
түсімнің қатынасына есептеп шығарады; баланыстық пайда жөніде - өнімді
сатудан алынған түсім. Барлық өнімді сатудағы пайдалылық көрсеткіштері
кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы
жөнінде түсінік білдіреді.
2. Өндіріс қорларының пайдалылығы баланыстық пайданың
негізгі өндірістік қорлардың және айналым каржыларының
жылдық орташа күнына қатынасы. Бұл көрсеткішті таза
пайда
арқылы да есептеуге болады.
3. Кәсіпорынның жұмсалым пайдалылығы оның қарауындағы мүліктер дің
қүны аркылы есептелінеді. Есептегенде баланыстық және таза
пайданың көрсеткіштерін пайдаланылады.
Кәсіпорынның жеке қаржысының пайдалылығы таза пайданың баланс аркылы
есептелінетін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
* Басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
* Қүнды қағаздардан түскен табыстар;
* Алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы,
төлемнің
түрақсыздығы.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімдету -шаруашылықтът
жүргізудің эр түрлі мэсэлелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндірілгенінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жүмсалғандығының да маңызы зор. Мэселенің бұлай қойылуы
мынаны аңғартады: шикізат пен
материалдарды жұмсай отырып, шиказаттың әрбір өлшеміне неғұрлым көп өнім
алуға, шығарылған бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың
пайдасын көбейтуге өндірістің тиімділігін арттыруға жету қажет. Егер
кәсіпорын ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдаланудың негізгі
бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасаса, онда оларды үш топқа бөлуге
болады. Өндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі өндірістік қорлардың
пайдалануын жақсартудың, екіншіден, айналмалы өндірістік қорларды неғұрлым
тиімді пайдаланудың жэне үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының нэтижелігін
жақсартудың есебінен арттырылады. Кәсіпорын қызметінің экономикалық
тиімділігін молайтудың басты шарасы - еңбек өнімділігін барынша арттыру
және өзіндік құнды арзандату. Басқа да біркелкі жағдайларда өнімнің өзіндік
құны неғэдрлым арзан болған сайын тиімділік соғұрлы жоғары болатыны
белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар өнімнің немесе шығарылатын
тауарлардың сапасы да едэуір ықпал етеді, өйткені жоғары сапалы өндірілетін
тауарларды көтеріңкі бағамен сата алады.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып
табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Яғни
пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін
кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез- келген
кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана
орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек – қосымша өнім
немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз
жалпы тауар өндірісінің болуы мумкін емес. Егер белгілі бір кезеңде ұжым
қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын жақсартып,
ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны
азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін
арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді.
Кәсіпорынның пайда көрсеткіштері
Қосылған құн салығын және акциздерді
Өнімнің өзіндік
есептемегендегі қолданылып жүрген баға
құны
есебінде сатудан түскен ақшалай түсімдер
Тауарлы өнімді сатудан Басқа да өткізуден
Өткізуден тыс
түскен пайда (жұмыс, алынған пайда +
пайдалар
қызмет )
зияндар
Баланстық (жалпы Пайдаға салынатын негізгі салықтар
есепте-
пайда) мегендегі шығарылып
тасталатын табыс
Жеңілдік есебінен Мөлшерлеме,
Пайдаға салынатын салық %
Х пайдаға салынатын
салықтың сомасы
=
Баланстық пайда Салықтар және басқа да міндетті
төлемдер
Қорлану Таза пайда
Тұтыну
Сызба 1.3.Кәсіпорынның пайда көрсеткіштері
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді.
Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:
• Тауарлы өнімдерді сатудан түскен пайда;
• Тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және қызмет
көрсутен түскен пайда немесе зиян;
• Сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе
зияндар.Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік
қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін
жалпы баланстық пайда. Пайда жоспары бағалар мен келісім шарттар,
салыстырмалы және қазіргі қолданылып жүрген бағалар негізінде
жасалады.Пайда көлемін анықтау тікелей есептеу немесе талдау әдістерімен
жүргізіледі.
Пайданы тікелей есептеу әдісімен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлерін
көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның
өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады. Пайда белгілі бір
нысандарды орындайды
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімді
ліктісипаттайды.
Екіншіден, пайда ынталандыру
нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және
кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден- бір көзі.
Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар
қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу
тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әртүрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
• өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін пайда;
• негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан
түсетін пайда;
• өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы 2 көрсеткішке байланысты:
• өнім бағасы
• өндіруге кететін шығындар.
Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының
нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен
өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының
қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Кәсіпорын пайдасының бөлінуі және пайдалануы:
Пайданы үйлестіру объектісі кәсіпорынның баланстық пайдасы болып
табылады. Оны үйлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге
болады. Пайданы үйлестіру заңдылығы – салық және басқа да төлем шарттары
түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үйлестірудің
бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатын, құрылым статьясын
пайдалану кәсіпорынның құзыретіне жатады.
Пайданы үйлестірудің принциптері:
• кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен
алынған пайданы шаруашылық субьектісі ретінде мемлекет пен
кәсіпорынның арасында бөлінеді;
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке
түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы,
оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім
көлемінің артуы және өндірістік – шаруашылық және қаржы қызметінің
жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек.
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі
дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек
тұтынуға кетеді.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.
Біріншісі – кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады.
Екіншісі – тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға
бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге
байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы
жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың
орнын толтыруға бағытталады. Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде
тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның
қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын
дәлелдейді. Кәсіпорында пайданы үйлестіру және пайдалану тәртібі оның
жарғысында тіркеліп қойылады, оның басшысы бекітеді.
1.3. Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық
көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар.
• Кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы
қорларының құнына қатысы;
• Кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы.
Нарық жағдайында, экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда,
өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Тиімділік – жалпы және салыстырмалы болып бөлінеді.
Жалпы тиімділік – шығындарды атқару арқылы пайда болған әсердің жалпы
көлемін көрсетеді және оны инвестициялардың әрбір объектілері бойынша
есептеуге болады.
Салыстырмалы тиімділік белгілі бір өндірістік және шаруашылық есептерді
шешуде, екі немесе бірнеше шешім варианттарының ішінен біреуін таңдап алуда
есептелінеді. Ол бір варианттың басқа вариантпен салыстырғандағы
экономикалық қолайлығын көрсетеді.
Жалпы тиімділіктің көрсеткіштері мынадай категориялар бойынша топталады.
• өндірістік іс-әрекеттің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер,
кәсіпорынның пайдалылығын және оның активтерді қолдану
мүмкіншіліктерін өлшейді,
• өтімділік көрсеткіштері, кәсіпорындардың қысқа мерзімді
міндеттемелерді орындау мүмкіншіліктерін, айналым қорларын басқаруын
сипаттайтын көрсеткіштер;
• қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері, кәсіпорынның активтерін
қаржыландыруда қолданылатын капиталдың құрылымын құру әдістеріне
байланысты болған тәуекелшілдік деңгейін анықтайтын көрсеткіштер.
Өндірістік іс-әрекеттің тиімділігінің көрсеткіштері. Бұл топ көрсеткіштері
ағымды негізгі өндірістік іс-әрекеттің нәтижелері мен тиімділігін
сипаттайды. Бұлардың көмегімен кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған кәсіпорынның қызметтік іс-
әрекетін басқа да кәсіпорындармен салыстыру қажет. Мұндағы сапалық
критерийге кіретіндер: өнімді сату нарығының кеңдігі, экспортқа шығарылатын
өнімнің көлемі, кәсіпорын репутациясы және т.б.
Сандық бағалау екі бағытта жүргізіледі:
• негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу деңгейі;
• кәсіпорын ресурстардың қолданудың тиімділік деңгейі.
Шаруашылық іс-әрекеттің тиімділіктің көптеген абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы бағалауға болады.Солардың ішіндегі
маңыздырағы – пайда көрсеткіші болып есептелінеді. Пайда әрбір кәсіпорынның
іс-әрекетінің негізгі критерийі және ақырғы мақсаты болып табылады.
Сату рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі пайда өнім өткізуден алынған ақша түсімі * 100%
Бұл көрсеткіш өнімді шығаруға кеткен шығындар мен осы өнімді сату
бағасының арасындағы қарым-қатынастың тиімділігін сипаттайды.
Активтер рентабельділігі:
есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру кезеңінің соңындағы активтер * 100%
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның барлық мүлігінің айналым және негізгі
капиталының қолдану тиімділігін көрсетеді.
Негізгі капиталдың рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі таза пайда есеп беру кезеңінің соңындағы негізгі
капитал минус амортизация * 100%,
кәсіпорынның негізгі қорларының қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Меншік капиталының рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі таза пайда есеп беру уақытының соңындағы меншік
капиталы * 100%
Кәсіпорынның өзінің қаржыландыру көздерінен инвестицияланған капиталдың
қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері:
• активтердің айналымдылығы (сату көлемі активтердің орташа жылдық құны
*100%) кәсіпорынның тауарлары бар активтердің негізінде шығарылып,
сатылу мүмкіншіліктерін сипаттайды;
• негізгі капиталдың айналымдылығы (сату көлемі активтердің орташа
жылдық құны *100%), негізгі капиталға кіргізілген қаражаттардың
қолданылу тиімділігін көрсетеді;
• айналым қаражаттарының айналым коэффициенті (сату көлемі айналым
капиталы), айналым саны неғұрлым көбірек болса, соғұрлым фирманың
коммерциялық іс-әрекеті жылдамырақ және ағымды операцияларды жүргізуге
қаражат мөлшері де аз кетеді;
• материалдық-өндірістік запастардың айналым коэффициенті (сату көлемі
материалдық -өндірістік запастар), материалдық-өндірістік запастардың
жылдық, айналым санын көрсетеді.
Өтімділік көрсеткіштері:
• Меншіктік айналым қаражаттарының көлемінің немесе таза айналым
капиталы (ағымды активтер ағымды міндеттемелер). Кәсіпорынның меншік
капиталының, ағымды активтерді жабу көздері болып табылатын бөлшегін
сипаттайды. Бұл көрсеткіш коммерциялық іс-әрекеттермен, шұғылданатын
кәсіпорындар үшін аса маңызды болып келеді. Меншіктік айналым
қаражаттарын көбейтудің ең негізгі және тұрақты көзі – пайда.
• Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы (ақша
қаражаттары таза айналым капиталы). Меншіктік айналым қаражаттарының
ақша түріндегі формасын, яғни абсолюттік өтімділігі бар қаражаттарды
сипаттайды. Бұл көрсеткіш 0 мен 1 аралығында өзгеріп отырады.
• Жабу коэффициенті (ағымды активтер ағымды міндеттемелер).
Активтердің өтімділік жалпы бағасын береді. Кәсіпорынның ағымды
активтерінің қанша теңгесі, ағымды міндеттемелерінің 1 теңгесіне
келетінін көрсетеді.
• Тез өтімділік коэффициенті. Бұл коэффициент жабу коэффициенті сияқты
есептеледі, бірақ ағымды активтердің азөмаз бөлшектерімен
есептелінеді, есептеуден-өндіріс запастары алынып тасталады.
• Абсолюттік өтімділік коэффициенті (ақша қаражаттары ағымды
міндеттемелер). Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты критерийі, қысқа
мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі, қажет болған жағдайда,
тез арада өтеле алатынын көрсетеді.
• Запастарды жабудағы меншіктік айналым қаражаттарының үлесі (меншіктік
айналым қаражаттары запастар мен шығындар), запастардың меншіктік
айналым қаражаттарымен жабылатын бөлігін көрсетеді.
Салыстырмалы тиімділік:
Кәсіпорынның іс-әрекетінің неғұрлым үнемді бағытын таңдап алу үшін,
салыстырмалы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады. Салыстырмалы
тиімділік көрсеткіштеріне – үлестік күрделі қаржы, өнімнің өзіндік құны,
күрделі қаржы қайтарымдылығы, табыс пен шығынның арақатынастары жатады.
Үлестік күрделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне
есептелген немесе дайын өнімнің өсіміне есептелген күрделі қаржылардың
көлемін сипаттайды. Инвестицияландыру варианттары бойынша алынған үлестік
күрделі қаржылар азайту критерийлары арқылы өзара салыстырылады. Бұл арада,
жаңа техника мен технологияны қолдану мүмкіншіліктері, өндірістік
объектілерді жобалау және конструкциялау кезінде, аса үнемді шешімдерді
қолдану жолдары қарастырылады.
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның өнім өндіруге және жеткізуге жұмсалған
шығындарының ақшалай тұлғалануы.
Варианттарды салыстырғанда, өнімді тұтынушыларға тасымалдау шығындары
кіргізілген толық өзіндік құнды қолданған жөн.
Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін таңдап алуда
мынадай көрсеткіштерді пайдалану арқылы шешкен жөн:
• Таза табыс (интегралдық әсер);
• Табыстылық индексі (ТИ);
• Инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
• Басқа да көрсеткіштер.
Инвестициялар варианттарының тиімділігін бағалағанда, берілген
көрсеткіштерді салыстыру уақытының құнына келтіру қажет, себебі, ақша
түсімдері мен шығындарының көлемі әртүрлі уақыт аумағында әртүрлі болып
келеді, мысалы: ертерек алынған табыстың құны, кейінірек алынған табыстың
құнынан жоғарырақ болады.
Салыстырмалы варианттарды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік
факторларына көңіл аударылады.
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таңдауда және талдау
процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның қауіпсіздігін
арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени – техникалық деңгейін өсіру
сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы факторлар
арқылы варианттар таңдау мүмкіншілігі туады.
Пайдалылықтың келесі көрсеткіштері бар:
жалпы рентабельділік нормасы,
ағымдағы рентабельділік нормасы
таза рентабельділік нормасы,
Бұл көрсеткіштердің анықталуы:
Жалпы рентабельділік нормасы =жиынтық пайда өткізу (сату) көлемі
Ағымдағы рентабельділік нормасы = негізгі қызметтен түскен пайда өткізу
(сату) көлемі
Таза рентабельділік нормасы = таза пайда өткізу (сату) көлемі
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге
(жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланған ресурстармен
салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалықты немесе
толығынан пайдалық мөлшерін білдіреді.
Практикада пайдалық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланады. Бұл
пайданың ағындағы шығындарымен қатынасы немесе аванстық жұмсау. Бұл екі
өлшеуіш аванстық жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Кәсіпорынның пайдалық мөлшерін мына төмендегі формуламен есептеуге болады.
Пм = Ө (Б – Қ) Нқ + Ақ
Мұндағы: Ө - өнім көлемі;
Б - өнім өлшемінің бағасы;
Қ - өзіндік құн;
Нқ – негізгі өндірістік қорлардың құны;
Ақ – айналмалы қаражаттың көлемі.
Практикада кәсіпорын қызметінің бірнеше пайдалық көрсеткіштері
қолданылады:
1. Өнімнің пайдалығын барлық сатылған өнімнің және оның жеке түрлерін
есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді
сатқандағы пайданың және оны өндіруге және сатуға кеткен
шығындардың қатынасын анықтайды.
2. Өндіріс қорларының пайдалылығы баланстық пайданың негізгі
өндірістік қорлардың және айналым қаржыларының жылдық орташа құнына
қатынасы. Бұл көрсеткішті таза пайда арқылы да есептеуге болады.
3. Кәсіпорынның жұмсалым пайдалығы оның қарауындағы мүліктердің құны
арқылы есептелінеді. Есептегенде баланстық және таза пайданың
көрсеткіштерін пайдаланады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
• Басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
• Құнды қағаздардан түскен табыстар;
• Алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты –
еңбек өнімділігін барынша арттыру, өзіндік құнды арзандату. Біркелкі
жағдайларда өнімнің өзіндік құнын неғұрлым арзан болған сайын тиімділік
соғұрлым жоғары болатыны белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар,
өнімнің немесе шығаратын тауардың сапасы да едәуір ықпал етеді, өйткені
жоғары сапалы өндірілетін тауарды көтеріңкі бағамен сата алады.
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
1960 жылы 5 қаңтарда Маңғыстау да Өзен аймағында алғаш рет К-18
ұңғысынан фонтан атқылады. Батыс-Қазақстанның Совнархозының 14,05,64
шыққан бұйрығы бойынша Мангышлакнефть бірлестігінің құрамында Өзен
мұнай кәсіптік басқармасы құрылды. 1965 жылдың 10 шілдесінде Өзен –
Маңғышлақ – Макат темір жолымен Атырау мұнай өңдеу заводына Өзен мұнайыныңы
алғашқы эшелоны жіберілді.
1975 жылы мамыр айында қала мұнайшыларымен мұнайдың 100 миллионыншы
тоннасы өндірілді. Алғаш рет МГӨБ-да мұнайды өндіруде ең үлкен көрсеткіш –
16,343 млн. тоннаға қол жеткізілді.
1994 жылы өндірісті оперативті басқару мүмкіндігін және де қаржылық
жағдайды жақсарту мақсатында Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды
Оның құрамына Өзен қаласындағы 24 бөлімше кірді.
1996 жылдың сәуірінде Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі Өзен
мұнайгаз ААҚ болып қайта құрылды.
2004 жылдың сәуір айында Өзенмұнайгаз ААҚ-ы Өзенмұнайгаз
Өндірістік Филиалына айналды.
1996 жылдың 2 шілдесінде Өзен кен орнын қалпына келтіру жобасы
Дүниежүзілік Банктің Директорлар Кеңесіне ұсынылып, мұнда оны жүзеге асыру
үшін ҚР-на 109 млн. АҚШ долл. көлемінде займ бөлу туралы шешім қабылданды.
16 қазанда издан Закон РК Займ туралы келісімді рацификациялау
жөнінде ҚР-ның Заңы қабылданды.
Жалпы Өзенмұнайгаз ӨФ құрылу 6 кезеңге бөлуге болады.
1 кезең. 1965 – 1975 жж. Жаңа аймақтар мен учаскелерді
эксплуатациялау есебінен мұнай өндіру көлемінің өсімі, Өзен мұнай
кәсіптік басқармасының құрылуы .
2 кезең. 1976 – 1981 жж. Суландырудың көбеюі есебінен мұнай өндіру
көлемінің белсенді төмендеуі.
3 кезең. 1982 – 1989 жж. Жаңа технологияларды енгізу есебінен мұнай
өндіру көлемінің тұрақтануы.
4 кезең. 1990 – 1994 жж. Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды.
5 кезең. 1994 – 1998 жж. Өзенмұнайгаз ААҚ-ның құрылуы.
6 кезең. 2004 – қазіргі күнге дейін ӨМГ ӨФ-ның құрылуы.
Басқарманың техникалық-өндірістік, қаржы жоспарын жасауды ұйымдастыру
және басшылық ету, орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру және техникалық
шараларды экономикалық негіздеу, кәсіпорынның жұмысын экономикалық жағын
көтеретін ұсыныстар қосу, тапсырыс бершінің жұмысын орындауға есеп
жұмыстарын ұйымдастырады. Статисттикалық есептерін белгіленген үлгі бойынша
уақытында беру басқарманың техникалық-экономикалық көрсеткіштерін айға,
тоқсанға, жылға есепке алуды ұйымдастыру.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі өндірістің нәтижелерін шығындар мен
қолданылған ресурстарды салыстыру жолымен өлшенеді. Қол жеткізілген
тиімділікті авансталған немесе қолданылған ресурстармен салыстыра отырып
кәсіпорын қызметінің тиімділігінің бірқатар көрсеткіштерін анықтауға
болады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
1. қорытындылаушы;
2. техника – экономикалық.
Бірінші топтың көрсеткіштеріне табыстың деңгейі, еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, материалдар қайтарымдылығы, капитал салудың қайтарымдылығы
жатады. Екінші топқа ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері
жатады. Олар кәсіпорындағы өндіріс прцесінің кейбір жақтарын жоспарлау мен
нақты талдау, оның өсу себептерін есептеу үшін қолданылады. Бұлар: еңбек
құралдарын, агрегат қуатын пайдалану коэффициенті, жеке жұмыс өнімділігі
және т.б.; энергия, жанар – жағар май, материалдар мен шикізаттың меншікті
шығындары; меншікті капитал салымдары, өзін - өзі ақтау мерзімі,
келтірілген шығындар.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы арақатынасы экономикалық өсу
динамикасын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне экстенсивтік немесе
интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің өсу қарқынының
ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық болуы экономикалық
өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды өндірісті жан – жақты
интенсивтендіру – оның тиімділігін арттырудың шешуші себебі.
Бөлім өз жұмысын жоспар бойынша ұйымдастырады, қызмет бабында еңбек
туралы және де басқадай Заңдарды, жоғарғы жақтың бұйрықтарымен мен
нұсқауларын, ішкі еңбек тәртібінің ережелерін басшылыққа алады.
Кесте 2.1.
2005-2007 жылдардағы ӨзенМұнайГаз ӨФ-ның негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіш 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
атауы
Жыл басына, жоспар Жыл аяғына, Ауытқу
фактілі .%(+,-)
жоспар нақтылы жоспар нақтылы
Жалпы табыс, млн.тг5619 5777 5845 5980 3,5
Өндіріс шығындары, 6018 6118 6021 6026 -1,5
млн.тг
Дебиторлық қарыз, - 7,473 - 35,8 -55,6
млн.тг
Кредиторлық қарыз, - 410 - 335 -18,3
млн.тг
Шикізат пен 864 864 1145 1156 33,8
материалдар, млн.тг
Отын, млн.тг 101 125 147 150 20
Капиталды ремонт, 1,930 1,859 36,3 50,31 72,9
млн.тг
Басқа да өндірістік53,56 58,85 125,8 141,72 14,3
шығындар, млн.тг
Еңбекақы төлеу 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
шығындары, млн.тг
Мерзім шығындары, 168,84 142,02 124,8 126,57 -11,3
млн.тг
Еңбекақы қоры, 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
млн.тг
Диаграмма 1.3
2005-2007ж.ж. ӨМГӨФ-ның табыс және шығыс бөлімдерінің көрсеткіштері
Кесте 2.3.
ӨМГ ӨФ-ның табысы мен шығындар бюджеті
(мың теңге)
Баптардың атауы 2006 ж. 2007ж. Ауытқу,
нақты нақты (пайыз)
Табыс бөлігі 5 777 996 5980000 103,51
Шығыс бөлігі 6 118 000 6 026 001 98,5
Мерзім шығындары 14202000 12657000 89,2
Корпоративті табыс салығы 11000 7000 63,6
2006 жылғы бюджеттің кіріс бөлімі:
Жалпы табыс: Жоспарланған – 5980 млн. тг., нақты игерілген –
5777 млн. тг. Жоспарды 3,51%-ке асыра орындау бұл мұнай өндіру жоспарының
100%-ға орындалумен, сонымен қатар негізгі емес қызметтен түсетін табыс
қосымша қызмет көрсетілетін ұйымдардың көбеюіне және де келісім шартқа
отырған ұйымдар үшін 1 маш \ сағатқа тарифтердің өсуімен байланысты 16 207
мың тг. өсті.
Шығыс бөлімі:
Өндіріс шығындары: Жоспарланған – 6018 млн.тг., фактілі – 6118
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 1,66% құрады. Бұл геофизткалық және басқа
өндірістік шығындардың көбеюімен байланысты. Мерзім шығындары бойынша
шығындар жоспарланғаннан 89%-ды құрайды: жоспар – 15412 млн.тг, факт –
14202 млн.теңге. Үнемделу тамаққа кететін шығындар және мерекелерге
берілетін сыйақылардың игерілмеуімен байланысты.
Дебиторлық қарыз: 01.12.07 фактілі қарыз 7473 млн.тг. құрады. Қарзыдың
негізгі бөлігі төленбеген авто қызметтерге тиеселі.
Кредиторлық қарыз: 410 млн. тг. құрайды, соның ішінде РД КМГ АҚ – 267,264
млн.тг - материалдар және материалдарды сақтау, авто қызметтерге, тамаққа
төлемдердің шоттарынан қалыптасқан. Алдыңғы 2005 жылға қарағанда
кредиторлық қарыз 84%-ға қысқарды.
Шикізат және материалдар: Жоспар бойынша – 864 млн. тг., факт – 864
млн.тг.
Отын: Жоспар – 147 млн.тг., факт – 125 545 млн.тгҚұрғақ газ бойынша
экономия 2030 мың м3 сомасы 30776 мың теңгені құрады. Бұл пеш арқылы
циркуляцияланатын резервуарлар санының азаюымен байланысты. Табиғи газ
бойынша экономия 1380 мың м3 құрап, ол ақшалай түрде 3074 мың теңге болды.
Капиталды ремонт: Жоспар – 1 930 млн.тг., факт – 1 859 млн.тг. Бап
бойынша 8016 мың тг. үнемделуі қажетті материалдардың болмауымен байланысты
байланысты.
Басқа да шығындар: Жоспар – 53,56 млн.тг., факт – 58,85 млн.тг. Артық
жұмсалу – 5,29 млн. теңгені құрайды: жаңа технологияларды енгізу бойынша
шығындар мен субподрядты ұйымдардың қызметтері үшін төлем шығындары.
Еңбекақы төлеу шығындары: Жоспар – 724 млн.теңге, факт – 726,9
млн.теңге.
Мерзім шығындары: Жоспарланған – 16884 мың теңге, фактілі – 14202 мың
теңге.
Еңбекақы қоры: Жоспар – 1047 млн.тг., фактілі – 1047 млн. теңге.
2007 жылғы бюджеттің кіріс бөлімі:
Жалпы табыс: Жоспарланған – 5845 млн. тг., нақты игерілген – 5980
млн. тг. Жоспарды 2,3%-ке асыра орындау бұл жалпы сомаға әлі бітпеген
өндірістің табысы да кіретіндігімен түсіндіріледі.
Өндіріс шығындары: Жоспарланған – 6021 млн.тг., фактілі – 6026
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 0,08% құрады. Бұл өндірісітің үздіксіз
сипатымен байланысты. Мұның салдарынан өндірісітік өзіндік құнға қатысты
шығындар көбейді (өсім 129% құрады). Мерзім шығындары бойынша сома
жоспарланғаннан 131% құрайды.
Дебиторлық қарыз: 01.12.07 фактілі қарыз 35,8 млн.тг. құрады. Қарзыдың
негізгі бөлігі төленбеген авто қызметтерге тиеселі.
Кредиторлық қарыз: 335 млн. тг. құрайды және материалдар және
материалдарды сақтау, авто қызметтерге, тамаққа төлемдердің шоттарынан
қалыптасқан.
Шығындар бөліміне талдау:
Шикізат және материалдар: Жоспар бойынша – 1145 млн. тг., факт – 1156
млн.тг. 11 млн.теңгеге артық жұмсалуы бітпеген өндірістің табысымен бірге
онымен байланысты шығындар да есепке алынады.
Отын: Жоспар – 145 млн.тг., факт – 150 млн.тг. 5 млн.тг артық жұмсалу
бітпеген өндірістің ЖЖМ шығындарымен байланысты.
Капиталды жөндеу: Жоспар – 36,3 млн.тг., факт – 50,1 млн.тг. Бап
бойынша 13,8 млн.тг. артық шығын жоспарланған жұмыстардың толықтай
жүргізілуімен байланысты.
Басқа да шығындар: Жоспар – 125,8 млн.тг., факт – 141,72 млн.тг. бап
бойынша 18,9 млн.тг. құрады, бұл РД КМГ АҚ тарапынан аренда төлемін
өсіруімен байланысты.
Еңбекақы төлеу шығындары: Жоспар – 648,3 млн.теңге, факт – 650,06
млн.теңге.
Мерзім шығындары: Жоспарланған – 124,8 млн.теңге, фактілі – 126,57
млн.теңге. 1,77 млн. теңгеге шығындардың көбеюі өндіріс шығындарын
қателесіп, мерзім шығындарына қосып қоюымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның есептік кезең ішіндігі өзгерісін
салысытырмалы аналитикалық баланс бойынша бағалау; сонымен бірге қаржылық
тұрақтылық көрсеткіштерін талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
негізгі қорытынды бөлігі болып табылады.
Осы мәліметтерді даму қорытындысымен жинақтау жоспарлы шараларды
орындаудың барысын жинақы басқаруға және материалдық ресурстарды тиімді
пайдалануды бақылауды іске асыруға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, біз нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын қызметінің
тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді жан – жақты талдадық.
Оларды дұрыс есептей білу, әр түрлі себептердің олардың деңгейінің
өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін
кеңірек ашуға , табылған кемшіліктерді жою туралы ұсыныстар жасауға, оның
қаржылық жағдайының жақсарып, бекуіне мүмкіндік береді.
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолюттік
көрсеткіштері – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы.
Ықшамдалған бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың
13-бабында былай делінген: Табыстар – бұл есептік кезеңдегі активтердің
ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір шығындар шығармай әдетте
қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның
дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар:
• өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс;
• жалпы табыс;
• негізгі қызметтен алынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
мазмұны
кіріспе
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
2. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
1.3 Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2.3. Кәсіпорынның салыстырмалы- коэффициенттік табыстылық көрсеткіш терін
талдау
3.Бөлім. Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
3.1.Кәсіпорын табысын бөлістірудің негізгі жолдары
3.2. Пайданы арттырудың жолдары және оны кәсіпорында қолдану
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Табыс ұғымы жалпы мемлекетте - ұлттық табыс ретінде, кәсіпорындарда -
жалпы табыс, таза табыс түсінігі ретінде және жеке тұлғаларда - халықтың
ақшалай табысы, жеке табысы түрінде қарастырылады. Экономикалық – табыс,
деп тұрақты және нарықтық субьектілердің қарамағына заңды түрде тікелей
түсетін ақша қаражаттарының түсімдері айтылады. Табыс табу кез-келген
кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ол нарықтық экономика
кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамудың көзі болып
табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және
кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр
кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы
көздерінен жабатындығын білдереді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға
деген қажеттілік, ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа қысқа
мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал
салымдары ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер
мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен қатар, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін
бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Оның іскерлік белсенділігі
мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша қаржылардың
қайтарымдылық деңгейі мен кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың
табыстылығы анықталады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде -жалпы кәсіпорын табысына түсінік
берілген. Сонымен қатар кәсіпорын табысының жалпы, орта, шекті түрлеріне
және де кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштеріне анықтама берілген.
Екінші бөлімде кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне, яғни абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштеріне талдау жүргізілген. Кәсіпорынның іскерлік
белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдау
қарастырылған. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға
дайінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс және де маржиналды табыс қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
көрсеткіштері талданған және де оларды талдауға қажетті формулалар
келтірілген. Осыған байланысты кәсіпорынның табыстылығын арттыру жолдарының
көрсеткіштері дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты жазу барысына мынадай авторлардың негізгі және
көмекші әдебиеттері қолданылды: К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов,
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов
Кәсіпорын экономикасы, Нурсеит К.О., Темирбекова Н.Б. Нурсеитова А.
Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект.
1Бөлім.Кәсіпорын табысына және табыстылық көрсеткіштеріне жалпы түсінік
1.1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен түрлері, жіктелуі
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрліше
маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай
құнына ие болуды кез – келген ақша қаражатының түсімі немесе материалдық
құндылықты алуды көрсетеді. Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы
немесе капитал меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс
ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза
табыс), ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып
қолданылады.
Табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі. Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай
түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім,
атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендегі
алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер
жатады.
Таза табыс- жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары
арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субьектілердің
қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай жоғары. Жоспарлы –
директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс табу
кез-келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді. Нарықтық
экономикаға көшумен табыс кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Табыс
есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да
кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады
Өткізуден тыс
операциялардан
алынғантабыс
Кәсіпорынның
табысы
Өнімді сатудан
түскен табыс
Басқадай
өткізуден
алынған табыс
Сызба 1.1. Кәсіпорын табысының тізбектік жіктелу формасы
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Табыс алудың шарты – бұл
қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды
шығару.
Пайдаға әсер етуші ішкі факторлар:
Сызба 1.2.Кәсіпорын пайдасын үлестіру және қалыптастыру
Қосылған қүн салығын акциздерді есептемегенде қолданылып жүрген баға
есебінде сатудан түскен ақшалай түсімдер
ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
құны
Тауарлы өнімді сатудан Басқадай өткізуден+ өткізуден тыс
түскен пайда алынған пайда пайдалар, зияндар
Баланстық (жалпы Пайдаға салынатын негізгі салықты
пайда) есептемегендегі шығарылып тасталынатын
табыс
Жеңілдік есебімен пайдаға салынатын салық
X
Мөлшерлеме
%
Пайдаға салынатын
салықтың сомасы
Баланстық пайда
Қорлану Таза пайда Тұтыну
Салықтар және басқада міндетті төлемдер
Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:
• Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен
ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейткенге тең.
• Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу (К)
ОТ= ЖТК
• Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы
табыстың үстелуі.
ШТ= ЖТК
Шекті табыс шығарған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін
бағалауға мүмкіндік береді және де өзіндік құнмен ұштаса отырып,
кәсіпорындарды ұлғайту мүмкіндігінде құндық бағдарлар қызмет етеді. Таза
пайда экономикалық санатының маңызды жэне кез келген коммерциялык
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды. Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі
болып табылады. Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және кызмет көрсетуден
алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге жэне сатуға жұмсалған шығындардың
айырмасы.Былайша айтқанда, пайда –бұл өндірістің айналымының қаржылық
қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық
көрсеткіші. Кез-келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің
тек бір бөлігінің ғана орнын толықтыратын, ал оның басқа бөлігі – қосымша
еңбек, қосымша өнім немесе қүн жағынан алғанда , пайда кұрайтыны осыдан
келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да,
сатқында бұйым тек жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтермесе,
кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кэсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі
бір кезеңде ұжым қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын
жақсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділіғі артып, өндіріс
шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бүл кәсіпорын өндіріс
тиімділігн арттырады деген сөз.
Пайда баланстық жэне есептеулік болып бөлінеді.
Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:
* тауарлът өнімдерді сатудан түскен пайда;
* тауарлы өнімнің қүрамына жатпайтын басқа өнімдерден
жэне қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
* сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен
пайда немесе зияндар. Оған жататындар:
айыппұлдар,
сыйлықтар жэне т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізғі өндірістік жэне айнымалы нормативтік
қорларды жэне банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін
жалпы баланстық пайда.
Пайда жоспары бағалар мен келісім шарттар, салыстырмалы жэне қазіргі
қолданылып жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей
есептеу немесе талдау әдістерімен жүргізіледі. Пайданы тікелей есептеу
әдісімен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен
есептегендегі сатудан түсетін ақшалай
түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады.
Пайда белгілі бір нысандарды орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетудеэкономикалық
тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, пайда ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір
жолғы қаржы нәтижесі жэне кэсіорынның қаржы ресурстарының негізгі
элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден бір
көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі жэне басқа да табыс түсімдерімен
қатар қоңамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін
қаржыландыруға пайдаланылады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға
ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
* өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет
көрсетуден
түсетін пайда;
* негізгі қорларды, сол сияқты басқада
кэсіпорынның
мүліктерін сатудан түскен пайда;
• өткізуден тыс операциялардың қаржы нэтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
• өнім бағасы
• өнім өндіруге кететін шығындар.
Нарықтағы өнім бағасы –сұраныс пен ұсыныстың өзара іс қимыл нәтижесі. Еркін
бэсеке жағдайында нарықтық баға қүрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не
жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы
мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Кесте 1.1.
Пайданың жалпы түрлері бойынша жіктелуіда
нПайданың түрлері және оны есептеудің әдісі:
Жалпы пайда = жалпы табыс - өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс - барлық ресурстардың
экономикалық шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс - оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің анық шығын
дары
Таза пайда = жалпы пайда - салықтар, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормптивті қайтарым-кәсіпкерлік табыстың
мөлшері
Шаруашылық пайдасы = қалыпты пайда - экономикалық пайда
Кәсіпорын пайдасының мақсаттылығы:
* өндірісті ұлғайтудың көзі болып табылады
* ресурстарды пайдалану деңгейін және оларды
үлестірудің
оңтайлылығын сипаттайды.
* Инновациялық технологиларды инвестициялауды ынталандыру.
Кәсіпорынның шекті мақсаты пайда табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті
тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім,
қызмет бәсекелестікте жеңетін бағасы жоғары тауарлар мен қызмет болуы
керек. Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, кызметке шаққанда
аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру керек. Егер кәсіпорын зиянмен жүмыс
істесе ол банкрот болуы мүмкін.
Таза пайда формуласы :
Таза пайда = жалпы түсім алу ( өнімнің толық ( коммерциялық ) өзіндік
құн + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары).
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді еркін колдануы керек:
1. баға тағайындау;
2. шығындарды жақсарту;
3. өнім көлемін арттыру;
4. өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау.
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие бергендерге
қайтарым жасай алмаса, бюджетке және тағы басқа төлемдерді қайыра алмаса,
ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынадай шара қолдануы
мүмкін :
1) қайта құрумен байланты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкцияларын
қолдануы мүмкін ( 18 айға төлемді шегіндіру );
2) алажақтардың бакылауымен, немесе арбитраж сотының қаулысымен шешім
қабылданады;
3) бейбіт келісім - несие беруші мен бережақтьщ арасында төлемді
кейінгі мерзімге калдырады, элде бережақтан шегеру жасайды.
Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынадай кезекпен басталады:
* арбитраж жэне конкурспен басқарған орган еңбегіне
төлем;
* азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін
бережақ;
жұмысшыларға еңбек ақы;
бюджетке немесе бюджет сыртына төлемдер;
кэсіпорын мүлкіне үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
басқа меншіктілерге;
басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
3. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын анықтау жолдары
Тиімділік пен кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең
басты
экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
* Кәсіпорынның тапқан табысының өндірістік негізгі және
айналмалы қорларының құнына қатысты;
* Кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің өзіндік
құнына қатысы.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге
(жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланған ресурстар мен
салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылықты немесе
толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.
Тәжірибеде пайдалылық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланылады. Бүл
пайданың ағындағы шығындарымен қатынасы
(кэсіпорын шығындары, өзіндік құн ) немесе аванстық жүмсау ( негізгі
өндірістік қорлар және айналым қаражаты ). Бүл екі өлшеуіш аванстық жұмсау
айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Тәжірибеде кәсіпорын қызметінің бірнеше
пайдалылық көрсеткіштері қолданылады.
1. Өнімнің пайдалылығын барлық сатылған өнімнің
және түрлерін есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші
жағдайда ол өнім ді сатқандағы пайданың жэне оны өндіруге және сатуға
кеткен шығьшдардың қатынасын анықтайды. Барлық сатылған өнімнің
пайдалылығын тауарлары өнімді сатудан алынған пайданың өткізуден алынған
түсімнің қатынасына есептеп шығарады; баланыстық пайда жөніде - өнімді
сатудан алынған түсім. Барлық өнімді сатудағы пайдалылық көрсеткіштері
кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы
жөнінде түсінік білдіреді.
2. Өндіріс қорларының пайдалылығы баланыстық пайданың
негізгі өндірістік қорлардың және айналым каржыларының
жылдық орташа күнына қатынасы. Бұл көрсеткішті таза
пайда
арқылы да есептеуге болады.
3. Кәсіпорынның жұмсалым пайдалылығы оның қарауындағы мүліктер дің
қүны аркылы есептелінеді. Есептегенде баланыстық және таза
пайданың көрсеткіштерін пайдаланылады.
Кәсіпорынның жеке қаржысының пайдалылығы таза пайданың баланс аркылы
есептелінетін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
* Басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
* Қүнды қағаздардан түскен табыстар;
* Алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы,
төлемнің
түрақсыздығы.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімдету -шаруашылықтът
жүргізудің эр түрлі мэсэлелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндірілгенінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жүмсалғандығының да маңызы зор. Мэселенің бұлай қойылуы
мынаны аңғартады: шикізат пен
материалдарды жұмсай отырып, шиказаттың әрбір өлшеміне неғұрлым көп өнім
алуға, шығарылған бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың
пайдасын көбейтуге өндірістің тиімділігін арттыруға жету қажет. Егер
кәсіпорын ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдаланудың негізгі
бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасаса, онда оларды үш топқа бөлуге
болады. Өндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі өндірістік қорлардың
пайдалануын жақсартудың, екіншіден, айналмалы өндірістік қорларды неғұрлым
тиімді пайдаланудың жэне үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының нэтижелігін
жақсартудың есебінен арттырылады. Кәсіпорын қызметінің экономикалық
тиімділігін молайтудың басты шарасы - еңбек өнімділігін барынша арттыру
және өзіндік құнды арзандату. Басқа да біркелкі жағдайларда өнімнің өзіндік
құны неғэдрлым арзан болған сайын тиімділік соғұрлы жоғары болатыны
белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар өнімнің немесе шығарылатын
тауарлардың сапасы да едэуір ықпал етеді, өйткені жоғары сапалы өндірілетін
тауарларды көтеріңкі бағамен сата алады.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып
табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Яғни
пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін
кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез- келген
кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана
орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек – қосымша өнім
немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз
жалпы тауар өндірісінің болуы мумкін емес. Егер белгілі бір кезеңде ұжым
қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын жақсартып,
ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны
азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін
арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді.
Кәсіпорынның пайда көрсеткіштері
Қосылған құн салығын және акциздерді
Өнімнің өзіндік
есептемегендегі қолданылып жүрген баға
құны
есебінде сатудан түскен ақшалай түсімдер
Тауарлы өнімді сатудан Басқа да өткізуден
Өткізуден тыс
түскен пайда (жұмыс, алынған пайда +
пайдалар
қызмет )
зияндар
Баланстық (жалпы Пайдаға салынатын негізгі салықтар
есепте-
пайда) мегендегі шығарылып
тасталатын табыс
Жеңілдік есебінен Мөлшерлеме,
Пайдаға салынатын салық %
Х пайдаға салынатын
салықтың сомасы
=
Баланстық пайда Салықтар және басқа да міндетті
төлемдер
Қорлану Таза пайда
Тұтыну
Сызба 1.3.Кәсіпорынның пайда көрсеткіштері
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді.
Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:
• Тауарлы өнімдерді сатудан түскен пайда;
• Тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және қызмет
көрсутен түскен пайда немесе зиян;
• Сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе
зияндар.Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік
қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін
жалпы баланстық пайда. Пайда жоспары бағалар мен келісім шарттар,
салыстырмалы және қазіргі қолданылып жүрген бағалар негізінде
жасалады.Пайда көлемін анықтау тікелей есептеу немесе талдау әдістерімен
жүргізіледі.
Пайданы тікелей есептеу әдісімен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлерін
көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның
өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады. Пайда белгілі бір
нысандарды орындайды
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімді
ліктісипаттайды.
Екіншіден, пайда ынталандыру
нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және
кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден- бір көзі.
Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар
қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу
тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әртүрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
• өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін пайда;
• негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан
түсетін пайда;
• өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы 2 көрсеткішке байланысты:
• өнім бағасы
• өндіруге кететін шығындар.
Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының
нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен
өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының
қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Кәсіпорын пайдасының бөлінуі және пайдалануы:
Пайданы үйлестіру объектісі кәсіпорынның баланстық пайдасы болып
табылады. Оны үйлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге
болады. Пайданы үйлестіру заңдылығы – салық және басқа да төлем шарттары
түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үйлестірудің
бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатын, құрылым статьясын
пайдалану кәсіпорынның құзыретіне жатады.
Пайданы үйлестірудің принциптері:
• кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен
алынған пайданы шаруашылық субьектісі ретінде мемлекет пен
кәсіпорынның арасында бөлінеді;
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке
түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы,
оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім
көлемінің артуы және өндірістік – шаруашылық және қаржы қызметінің
жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек.
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі
дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек
тұтынуға кетеді.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.
Біріншісі – кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады.
Екіншісі – тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға
бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге
байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы
жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың
орнын толтыруға бағытталады. Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде
тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның
қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын
дәлелдейді. Кәсіпорында пайданы үйлестіру және пайдалану тәртібі оның
жарғысында тіркеліп қойылады, оның басшысы бекітеді.
1.3. Кәсіпорынның қызметінің тиімділік көрсеткіштерін талдау
Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық
көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар.
• Кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы
қорларының құнына қатысы;
• Кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы.
Нарық жағдайында, экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда,
өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Тиімділік – жалпы және салыстырмалы болып бөлінеді.
Жалпы тиімділік – шығындарды атқару арқылы пайда болған әсердің жалпы
көлемін көрсетеді және оны инвестициялардың әрбір объектілері бойынша
есептеуге болады.
Салыстырмалы тиімділік белгілі бір өндірістік және шаруашылық есептерді
шешуде, екі немесе бірнеше шешім варианттарының ішінен біреуін таңдап алуда
есептелінеді. Ол бір варианттың басқа вариантпен салыстырғандағы
экономикалық қолайлығын көрсетеді.
Жалпы тиімділіктің көрсеткіштері мынадай категориялар бойынша топталады.
• өндірістік іс-әрекеттің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер,
кәсіпорынның пайдалылығын және оның активтерді қолдану
мүмкіншіліктерін өлшейді,
• өтімділік көрсеткіштері, кәсіпорындардың қысқа мерзімді
міндеттемелерді орындау мүмкіншіліктерін, айналым қорларын басқаруын
сипаттайтын көрсеткіштер;
• қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері, кәсіпорынның активтерін
қаржыландыруда қолданылатын капиталдың құрылымын құру әдістеріне
байланысты болған тәуекелшілдік деңгейін анықтайтын көрсеткіштер.
Өндірістік іс-әрекеттің тиімділігінің көрсеткіштері. Бұл топ көрсеткіштері
ағымды негізгі өндірістік іс-әрекеттің нәтижелері мен тиімділігін
сипаттайды. Бұлардың көмегімен кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған кәсіпорынның қызметтік іс-
әрекетін басқа да кәсіпорындармен салыстыру қажет. Мұндағы сапалық
критерийге кіретіндер: өнімді сату нарығының кеңдігі, экспортқа шығарылатын
өнімнің көлемі, кәсіпорын репутациясы және т.б.
Сандық бағалау екі бағытта жүргізіледі:
• негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу деңгейі;
• кәсіпорын ресурстардың қолданудың тиімділік деңгейі.
Шаруашылық іс-әрекеттің тиімділіктің көптеген абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы бағалауға болады.Солардың ішіндегі
маңыздырағы – пайда көрсеткіші болып есептелінеді. Пайда әрбір кәсіпорынның
іс-әрекетінің негізгі критерийі және ақырғы мақсаты болып табылады.
Сату рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі пайда өнім өткізуден алынған ақша түсімі * 100%
Бұл көрсеткіш өнімді шығаруға кеткен шығындар мен осы өнімді сату
бағасының арасындағы қарым-қатынастың тиімділігін сипаттайды.
Активтер рентабельділігі:
есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру кезеңінің соңындағы активтер * 100%
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның барлық мүлігінің айналым және негізгі
капиталының қолдану тиімділігін көрсетеді.
Негізгі капиталдың рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі таза пайда есеп беру кезеңінің соңындағы негізгі
капитал минус амортизация * 100%,
кәсіпорынның негізгі қорларының қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Меншік капиталының рентабельділігі:
есеп беру кезеңіндегі таза пайда есеп беру уақытының соңындағы меншік
капиталы * 100%
Кәсіпорынның өзінің қаржыландыру көздерінен инвестицияланған капиталдың
қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері:
• активтердің айналымдылығы (сату көлемі активтердің орташа жылдық құны
*100%) кәсіпорынның тауарлары бар активтердің негізінде шығарылып,
сатылу мүмкіншіліктерін сипаттайды;
• негізгі капиталдың айналымдылығы (сату көлемі активтердің орташа
жылдық құны *100%), негізгі капиталға кіргізілген қаражаттардың
қолданылу тиімділігін көрсетеді;
• айналым қаражаттарының айналым коэффициенті (сату көлемі айналым
капиталы), айналым саны неғұрлым көбірек болса, соғұрлым фирманың
коммерциялық іс-әрекеті жылдамырақ және ағымды операцияларды жүргізуге
қаражат мөлшері де аз кетеді;
• материалдық-өндірістік запастардың айналым коэффициенті (сату көлемі
материалдық -өндірістік запастар), материалдық-өндірістік запастардың
жылдық, айналым санын көрсетеді.
Өтімділік көрсеткіштері:
• Меншіктік айналым қаражаттарының көлемінің немесе таза айналым
капиталы (ағымды активтер ағымды міндеттемелер). Кәсіпорынның меншік
капиталының, ағымды активтерді жабу көздері болып табылатын бөлшегін
сипаттайды. Бұл көрсеткіш коммерциялық іс-әрекеттермен, шұғылданатын
кәсіпорындар үшін аса маңызды болып келеді. Меншіктік айналым
қаражаттарын көбейтудің ең негізгі және тұрақты көзі – пайда.
• Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы (ақша
қаражаттары таза айналым капиталы). Меншіктік айналым қаражаттарының
ақша түріндегі формасын, яғни абсолюттік өтімділігі бар қаражаттарды
сипаттайды. Бұл көрсеткіш 0 мен 1 аралығында өзгеріп отырады.
• Жабу коэффициенті (ағымды активтер ағымды міндеттемелер).
Активтердің өтімділік жалпы бағасын береді. Кәсіпорынның ағымды
активтерінің қанша теңгесі, ағымды міндеттемелерінің 1 теңгесіне
келетінін көрсетеді.
• Тез өтімділік коэффициенті. Бұл коэффициент жабу коэффициенті сияқты
есептеледі, бірақ ағымды активтердің азөмаз бөлшектерімен
есептелінеді, есептеуден-өндіріс запастары алынып тасталады.
• Абсолюттік өтімділік коэффициенті (ақша қаражаттары ағымды
міндеттемелер). Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты критерийі, қысқа
мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі, қажет болған жағдайда,
тез арада өтеле алатынын көрсетеді.
• Запастарды жабудағы меншіктік айналым қаражаттарының үлесі (меншіктік
айналым қаражаттары запастар мен шығындар), запастардың меншіктік
айналым қаражаттарымен жабылатын бөлігін көрсетеді.
Салыстырмалы тиімділік:
Кәсіпорынның іс-әрекетінің неғұрлым үнемді бағытын таңдап алу үшін,
салыстырмалы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады. Салыстырмалы
тиімділік көрсеткіштеріне – үлестік күрделі қаржы, өнімнің өзіндік құны,
күрделі қаржы қайтарымдылығы, табыс пен шығынның арақатынастары жатады.
Үлестік күрделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне
есептелген немесе дайын өнімнің өсіміне есептелген күрделі қаржылардың
көлемін сипаттайды. Инвестицияландыру варианттары бойынша алынған үлестік
күрделі қаржылар азайту критерийлары арқылы өзара салыстырылады. Бұл арада,
жаңа техника мен технологияны қолдану мүмкіншіліктері, өндірістік
объектілерді жобалау және конструкциялау кезінде, аса үнемді шешімдерді
қолдану жолдары қарастырылады.
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның өнім өндіруге және жеткізуге жұмсалған
шығындарының ақшалай тұлғалануы.
Варианттарды салыстырғанда, өнімді тұтынушыларға тасымалдау шығындары
кіргізілген толық өзіндік құнды қолданған жөн.
Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін таңдап алуда
мынадай көрсеткіштерді пайдалану арқылы шешкен жөн:
• Таза табыс (интегралдық әсер);
• Табыстылық индексі (ТИ);
• Инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
• Басқа да көрсеткіштер.
Инвестициялар варианттарының тиімділігін бағалағанда, берілген
көрсеткіштерді салыстыру уақытының құнына келтіру қажет, себебі, ақша
түсімдері мен шығындарының көлемі әртүрлі уақыт аумағында әртүрлі болып
келеді, мысалы: ертерек алынған табыстың құны, кейінірек алынған табыстың
құнынан жоғарырақ болады.
Салыстырмалы варианттарды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік
факторларына көңіл аударылады.
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таңдауда және талдау
процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның қауіпсіздігін
арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени – техникалық деңгейін өсіру
сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы факторлар
арқылы варианттар таңдау мүмкіншілігі туады.
Пайдалылықтың келесі көрсеткіштері бар:
жалпы рентабельділік нормасы,
ағымдағы рентабельділік нормасы
таза рентабельділік нормасы,
Бұл көрсеткіштердің анықталуы:
Жалпы рентабельділік нормасы =жиынтық пайда өткізу (сату) көлемі
Ағымдағы рентабельділік нормасы = негізгі қызметтен түскен пайда өткізу
(сату) көлемі
Таза рентабельділік нормасы = таза пайда өткізу (сату) көлемі
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге
(жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланған ресурстармен
салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалықты немесе
толығынан пайдалық мөлшерін білдіреді.
Практикада пайдалық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланады. Бұл
пайданың ағындағы шығындарымен қатынасы немесе аванстық жұмсау. Бұл екі
өлшеуіш аванстық жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Кәсіпорынның пайдалық мөлшерін мына төмендегі формуламен есептеуге болады.
Пм = Ө (Б – Қ) Нқ + Ақ
Мұндағы: Ө - өнім көлемі;
Б - өнім өлшемінің бағасы;
Қ - өзіндік құн;
Нқ – негізгі өндірістік қорлардың құны;
Ақ – айналмалы қаражаттың көлемі.
Практикада кәсіпорын қызметінің бірнеше пайдалық көрсеткіштері
қолданылады:
1. Өнімнің пайдалығын барлық сатылған өнімнің және оның жеке түрлерін
есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді
сатқандағы пайданың және оны өндіруге және сатуға кеткен
шығындардың қатынасын анықтайды.
2. Өндіріс қорларының пайдалылығы баланстық пайданың негізгі
өндірістік қорлардың және айналым қаржыларының жылдық орташа құнына
қатынасы. Бұл көрсеткішті таза пайда арқылы да есептеуге болады.
3. Кәсіпорынның жұмсалым пайдалығы оның қарауындағы мүліктердің құны
арқылы есептелінеді. Есептегенде баланстық және таза пайданың
көрсеткіштерін пайдаланады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
• Басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
• Құнды қағаздардан түскен табыстар;
• Алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты –
еңбек өнімділігін барынша арттыру, өзіндік құнды арзандату. Біркелкі
жағдайларда өнімнің өзіндік құнын неғұрлым арзан болған сайын тиімділік
соғұрлым жоғары болатыны белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар,
өнімнің немесе шығаратын тауардың сапасы да едәуір ықпал етеді, өйткені
жоғары сапалы өндірілетін тауарды көтеріңкі бағамен сата алады.
ІІ Бөлім. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
(ӨзенМұнайГаз ӨФ мысалында)
2.1.Кәсіпорын қызметін негізгі экономикалық көрсеткіштер бойынша талдау
1960 жылы 5 қаңтарда Маңғыстау да Өзен аймағында алғаш рет К-18
ұңғысынан фонтан атқылады. Батыс-Қазақстанның Совнархозының 14,05,64
шыққан бұйрығы бойынша Мангышлакнефть бірлестігінің құрамында Өзен
мұнай кәсіптік басқармасы құрылды. 1965 жылдың 10 шілдесінде Өзен –
Маңғышлақ – Макат темір жолымен Атырау мұнай өңдеу заводына Өзен мұнайыныңы
алғашқы эшелоны жіберілді.
1975 жылы мамыр айында қала мұнайшыларымен мұнайдың 100 миллионыншы
тоннасы өндірілді. Алғаш рет МГӨБ-да мұнайды өндіруде ең үлкен көрсеткіш –
16,343 млн. тоннаға қол жеткізілді.
1994 жылы өндірісті оперативті басқару мүмкіндігін және де қаржылық
жағдайды жақсарту мақсатында Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды
Оның құрамына Өзен қаласындағы 24 бөлімше кірді.
1996 жылдың сәуірінде Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі Өзен
мұнайгаз ААҚ болып қайта құрылды.
2004 жылдың сәуір айында Өзенмұнайгаз ААҚ-ы Өзенмұнайгаз
Өндірістік Филиалына айналды.
1996 жылдың 2 шілдесінде Өзен кен орнын қалпына келтіру жобасы
Дүниежүзілік Банктің Директорлар Кеңесіне ұсынылып, мұнда оны жүзеге асыру
үшін ҚР-на 109 млн. АҚШ долл. көлемінде займ бөлу туралы шешім қабылданды.
16 қазанда издан Закон РК Займ туралы келісімді рацификациялау
жөнінде ҚР-ның Заңы қабылданды.
Жалпы Өзенмұнайгаз ӨФ құрылу 6 кезеңге бөлуге болады.
1 кезең. 1965 – 1975 жж. Жаңа аймақтар мен учаскелерді
эксплуатациялау есебінен мұнай өндіру көлемінің өсімі, Өзен мұнай
кәсіптік басқармасының құрылуы .
2 кезең. 1976 – 1981 жж. Суландырудың көбеюі есебінен мұнай өндіру
көлемінің белсенді төмендеуі.
3 кезең. 1982 – 1989 жж. Жаңа технологияларды енгізу есебінен мұнай
өндіру көлемінің тұрақтануы.
4 кезең. 1990 – 1994 жж. Өзенмұнайгаз өндірістік бірлестігі құрылды.
5 кезең. 1994 – 1998 жж. Өзенмұнайгаз ААҚ-ның құрылуы.
6 кезең. 2004 – қазіргі күнге дейін ӨМГ ӨФ-ның құрылуы.
Басқарманың техникалық-өндірістік, қаржы жоспарын жасауды ұйымдастыру
және басшылық ету, орындалуын қамтамасыз ететін ұйымдастыру және техникалық
шараларды экономикалық негіздеу, кәсіпорынның жұмысын экономикалық жағын
көтеретін ұсыныстар қосу, тапсырыс бершінің жұмысын орындауға есеп
жұмыстарын ұйымдастырады. Статисттикалық есептерін белгіленген үлгі бойынша
уақытында беру басқарманың техникалық-экономикалық көрсеткіштерін айға,
тоқсанға, жылға есепке алуды ұйымдастыру.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі өндірістің нәтижелерін шығындар мен
қолданылған ресурстарды салыстыру жолымен өлшенеді. Қол жеткізілген
тиімділікті авансталған немесе қолданылған ресурстармен салыстыра отырып
кәсіпорын қызметінің тиімділігінің бірқатар көрсеткіштерін анықтауға
болады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
1. қорытындылаушы;
2. техника – экономикалық.
Бірінші топтың көрсеткіштеріне табыстың деңгейі, еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, материалдар қайтарымдылығы, капитал салудың қайтарымдылығы
жатады. Екінші топқа ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері
жатады. Олар кәсіпорындағы өндіріс прцесінің кейбір жақтарын жоспарлау мен
нақты талдау, оның өсу себептерін есептеу үшін қолданылады. Бұлар: еңбек
құралдарын, агрегат қуатын пайдалану коэффициенті, жеке жұмыс өнімділігі
және т.б.; энергия, жанар – жағар май, материалдар мен шикізаттың меншікті
шығындары; меншікті капитал салымдары, өзін - өзі ақтау мерзімі,
келтірілген шығындар.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы арақатынасы экономикалық өсу
динамикасын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне экстенсивтік немесе
интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің өсу қарқынының
ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық болуы экономикалық
өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды өндірісті жан – жақты
интенсивтендіру – оның тиімділігін арттырудың шешуші себебі.
Бөлім өз жұмысын жоспар бойынша ұйымдастырады, қызмет бабында еңбек
туралы және де басқадай Заңдарды, жоғарғы жақтың бұйрықтарымен мен
нұсқауларын, ішкі еңбек тәртібінің ережелерін басшылыққа алады.
Кесте 2.1.
2005-2007 жылдардағы ӨзенМұнайГаз ӨФ-ның негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіш 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
атауы
Жыл басына, жоспар Жыл аяғына, Ауытқу
фактілі .%(+,-)
жоспар нақтылы жоспар нақтылы
Жалпы табыс, млн.тг5619 5777 5845 5980 3,5
Өндіріс шығындары, 6018 6118 6021 6026 -1,5
млн.тг
Дебиторлық қарыз, - 7,473 - 35,8 -55,6
млн.тг
Кредиторлық қарыз, - 410 - 335 -18,3
млн.тг
Шикізат пен 864 864 1145 1156 33,8
материалдар, млн.тг
Отын, млн.тг 101 125 147 150 20
Капиталды ремонт, 1,930 1,859 36,3 50,31 72,9
млн.тг
Басқа да өндірістік53,56 58,85 125,8 141,72 14,3
шығындар, млн.тг
Еңбекақы төлеу 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
шығындары, млн.тг
Мерзім шығындары, 168,84 142,02 124,8 126,57 -11,3
млн.тг
Еңбекақы қоры, 724 726,9 648,3 650,06 -10,5
млн.тг
Диаграмма 1.3
2005-2007ж.ж. ӨМГӨФ-ның табыс және шығыс бөлімдерінің көрсеткіштері
Кесте 2.3.
ӨМГ ӨФ-ның табысы мен шығындар бюджеті
(мың теңге)
Баптардың атауы 2006 ж. 2007ж. Ауытқу,
нақты нақты (пайыз)
Табыс бөлігі 5 777 996 5980000 103,51
Шығыс бөлігі 6 118 000 6 026 001 98,5
Мерзім шығындары 14202000 12657000 89,2
Корпоративті табыс салығы 11000 7000 63,6
2006 жылғы бюджеттің кіріс бөлімі:
Жалпы табыс: Жоспарланған – 5980 млн. тг., нақты игерілген –
5777 млн. тг. Жоспарды 3,51%-ке асыра орындау бұл мұнай өндіру жоспарының
100%-ға орындалумен, сонымен қатар негізгі емес қызметтен түсетін табыс
қосымша қызмет көрсетілетін ұйымдардың көбеюіне және де келісім шартқа
отырған ұйымдар үшін 1 маш \ сағатқа тарифтердің өсуімен байланысты 16 207
мың тг. өсті.
Шығыс бөлімі:
Өндіріс шығындары: Жоспарланған – 6018 млн.тг., фактілі – 6118
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 1,66% құрады. Бұл геофизткалық және басқа
өндірістік шығындардың көбеюімен байланысты. Мерзім шығындары бойынша
шығындар жоспарланғаннан 89%-ды құрайды: жоспар – 15412 млн.тг, факт –
14202 млн.теңге. Үнемделу тамаққа кететін шығындар және мерекелерге
берілетін сыйақылардың игерілмеуімен байланысты.
Дебиторлық қарыз: 01.12.07 фактілі қарыз 7473 млн.тг. құрады. Қарзыдың
негізгі бөлігі төленбеген авто қызметтерге тиеселі.
Кредиторлық қарыз: 410 млн. тг. құрайды, соның ішінде РД КМГ АҚ – 267,264
млн.тг - материалдар және материалдарды сақтау, авто қызметтерге, тамаққа
төлемдердің шоттарынан қалыптасқан. Алдыңғы 2005 жылға қарағанда
кредиторлық қарыз 84%-ға қысқарды.
Шикізат және материалдар: Жоспар бойынша – 864 млн. тг., факт – 864
млн.тг.
Отын: Жоспар – 147 млн.тг., факт – 125 545 млн.тгҚұрғақ газ бойынша
экономия 2030 мың м3 сомасы 30776 мың теңгені құрады. Бұл пеш арқылы
циркуляцияланатын резервуарлар санының азаюымен байланысты. Табиғи газ
бойынша экономия 1380 мың м3 құрап, ол ақшалай түрде 3074 мың теңге болды.
Капиталды ремонт: Жоспар – 1 930 млн.тг., факт – 1 859 млн.тг. Бап
бойынша 8016 мың тг. үнемделуі қажетті материалдардың болмауымен байланысты
байланысты.
Басқа да шығындар: Жоспар – 53,56 млн.тг., факт – 58,85 млн.тг. Артық
жұмсалу – 5,29 млн. теңгені құрайды: жаңа технологияларды енгізу бойынша
шығындар мен субподрядты ұйымдардың қызметтері үшін төлем шығындары.
Еңбекақы төлеу шығындары: Жоспар – 724 млн.теңге, факт – 726,9
млн.теңге.
Мерзім шығындары: Жоспарланған – 16884 мың теңге, фактілі – 14202 мың
теңге.
Еңбекақы қоры: Жоспар – 1047 млн.тг., фактілі – 1047 млн. теңге.
2007 жылғы бюджеттің кіріс бөлімі:
Жалпы табыс: Жоспарланған – 5845 млн. тг., нақты игерілген – 5980
млн. тг. Жоспарды 2,3%-ке асыра орындау бұл жалпы сомаға әлі бітпеген
өндірістің табысы да кіретіндігімен түсіндіріледі.
Өндіріс шығындары: Жоспарланған – 6021 млн.тг., фактілі – 6026
млн.тг. Жоспарды асыра орындау 0,08% құрады. Бұл өндірісітің үздіксіз
сипатымен байланысты. Мұның салдарынан өндірісітік өзіндік құнға қатысты
шығындар көбейді (өсім 129% құрады). Мерзім шығындары бойынша сома
жоспарланғаннан 131% құрайды.
Дебиторлық қарыз: 01.12.07 фактілі қарыз 35,8 млн.тг. құрады. Қарзыдың
негізгі бөлігі төленбеген авто қызметтерге тиеселі.
Кредиторлық қарыз: 335 млн. тг. құрайды және материалдар және
материалдарды сақтау, авто қызметтерге, тамаққа төлемдердің шоттарынан
қалыптасқан.
Шығындар бөліміне талдау:
Шикізат және материалдар: Жоспар бойынша – 1145 млн. тг., факт – 1156
млн.тг. 11 млн.теңгеге артық жұмсалуы бітпеген өндірістің табысымен бірге
онымен байланысты шығындар да есепке алынады.
Отын: Жоспар – 145 млн.тг., факт – 150 млн.тг. 5 млн.тг артық жұмсалу
бітпеген өндірістің ЖЖМ шығындарымен байланысты.
Капиталды жөндеу: Жоспар – 36,3 млн.тг., факт – 50,1 млн.тг. Бап
бойынша 13,8 млн.тг. артық шығын жоспарланған жұмыстардың толықтай
жүргізілуімен байланысты.
Басқа да шығындар: Жоспар – 125,8 млн.тг., факт – 141,72 млн.тг. бап
бойынша 18,9 млн.тг. құрады, бұл РД КМГ АҚ тарапынан аренда төлемін
өсіруімен байланысты.
Еңбекақы төлеу шығындары: Жоспар – 648,3 млн.теңге, факт – 650,06
млн.теңге.
Мерзім шығындары: Жоспарланған – 124,8 млн.теңге, фактілі – 126,57
млн.теңге. 1,77 млн. теңгеге шығындардың көбеюі өндіріс шығындарын
қателесіп, мерзім шығындарына қосып қоюымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның есептік кезең ішіндігі өзгерісін
салысытырмалы аналитикалық баланс бойынша бағалау; сонымен бірге қаржылық
тұрақтылық көрсеткіштерін талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
негізгі қорытынды бөлігі болып табылады.
Осы мәліметтерді даму қорытындысымен жинақтау жоспарлы шараларды
орындаудың барысын жинақы басқаруға және материалдық ресурстарды тиімді
пайдалануды бақылауды іске асыруға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, біз нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын қызметінің
тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді жан – жақты талдадық.
Оларды дұрыс есептей білу, әр түрлі себептердің олардың деңгейінің
өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін
кеңірек ашуға , табылған кемшіліктерді жою туралы ұсыныстар жасауға, оның
қаржылық жағдайының жақсарып, бекуіне мүмкіндік береді.
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолюттік
көрсеткіштері – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы.
Ықшамдалған бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың
13-бабында былай делінген: Табыстар – бұл есептік кезеңдегі активтердің
ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір шығындар шығармай әдетте
қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның
дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар:
• өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс;
• жалпы табыс;
• негізгі қызметтен алынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz