«Газ ұңғымаларының жұмыстары»
МАЗМҰНЫ
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.30 бет
3.Экономика (технологиялық карталар, сызбалар есептер) ... ... ... ... ... ... 31.37 бет
4.Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.41 бет
5.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42 бет
6.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43 бет
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.30 бет
3.Экономика (технологиялық карталар, сызбалар есептер) ... ... ... ... ... ... 31.37 бет
4.Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.41 бет
5.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42 бет
6.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43 бет
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мұнай және газ ұңғымаларын бұрғылау
Ұңғыма туралы түсінік. Үңғыма - тау жыныстарының қалыңдығына салынатын тереңдігі бірнеше метрден бірнеше километрге дейін, диаметрі 75 мм жоғары болатын дөңгелек қималы кен қазбасы (1-сурет).
Ұңғыма элементтері: сағасы - бетке шығатын жері; забой - түбі; оқпан немесе қабырға - бүйірлік беті. Оқпан осі бойымен сағадан забойға дейінгі арақашыңтық -ұңғыма ұзындығы, ал тігінен ось проекциясы бойынша арақашықтық оның тереңдігі болып табылады.
а) 9) б)
1-сурет. Ұңғымалар:
а, ә - тік вертикалды; б - көлбеу; а, б - тұтас бұрғылау;
е - ұстындық бұрғылау; 1 - саға; 2 - қабырға (оқпан);
3 - ось; 4 - забой; 5 - жынысөзек
Үңғымаларды, әдетте бір аралықтан екінші аралыққа диаметрді азайта отырып бұрғылайды. Әдетте, бастапңы диаметрі 900 мм-ден аспайды, ал соңғысы 75 мм-ден аз болуы сирек.
Ұңғымалардың тереңдеуі забойдың бүкіл ауданы бойымен (тұтас бұрғылау) немесе оның шеткі бөліктері бойымен (ұстындық бұрғылау) жыныстарды бұзу арқылы жүзеге асырылады. Соңғы жағдайда ұңғыма ортасында жыныс озек (жыныстың цилиндрлік бағаны) қалады, оны өткен ңима жыныстарын зерделеу үщін беттік қабатқа оқтын-оқтын көтеріп отырады.
Үңғымаларды құрлықта да, теңізде де арнайы бүрғылау қондырғылары арқылы бұрғылайды.
Мұнай мен газды өндірудің үздіксіз өсуі тек ондаған жаңа мүнай мен газ кен орындарын барлауды және пайдалануға беруді қамтамасыз ететіндей мыңдаған үңғымаларды бүрғылаған жағдайда ғана мүмкін болады.
Үңғымаларды бүрғылау тәсілдері
Мүнай мен газ үңғымаларын бүрғылау кезіндегі барлық механикалық бүрғылау тәсілдерінің ішінде айналмалы бұрғылау кең қолданылады. Айналмалы бұрғылау кезінде
Мұнай және газ ұңғымаларын бұрғылау
Ұңғыма туралы түсінік. Үңғыма - тау жыныстарының қалыңдығына салынатын тереңдігі бірнеше метрден бірнеше километрге дейін, диаметрі 75 мм жоғары болатын дөңгелек қималы кен қазбасы (1-сурет).
Ұңғыма элементтері: сағасы - бетке шығатын жері; забой - түбі; оқпан немесе қабырға - бүйірлік беті. Оқпан осі бойымен сағадан забойға дейінгі арақашыңтық -ұңғыма ұзындығы, ал тігінен ось проекциясы бойынша арақашықтық оның тереңдігі болып табылады.
а) 9) б)
1-сурет. Ұңғымалар:
а, ә - тік вертикалды; б - көлбеу; а, б - тұтас бұрғылау;
е - ұстындық бұрғылау; 1 - саға; 2 - қабырға (оқпан);
3 - ось; 4 - забой; 5 - жынысөзек
Үңғымаларды, әдетте бір аралықтан екінші аралыққа диаметрді азайта отырып бұрғылайды. Әдетте, бастапңы диаметрі 900 мм-ден аспайды, ал соңғысы 75 мм-ден аз болуы сирек.
Ұңғымалардың тереңдеуі забойдың бүкіл ауданы бойымен (тұтас бұрғылау) немесе оның шеткі бөліктері бойымен (ұстындық бұрғылау) жыныстарды бұзу арқылы жүзеге асырылады. Соңғы жағдайда ұңғыма ортасында жыныс озек (жыныстың цилиндрлік бағаны) қалады, оны өткен ңима жыныстарын зерделеу үщін беттік қабатқа оқтын-оқтын көтеріп отырады.
Үңғымаларды құрлықта да, теңізде де арнайы бүрғылау қондырғылары арқылы бұрғылайды.
Мұнай мен газды өндірудің үздіксіз өсуі тек ондаған жаңа мүнай мен газ кен орындарын барлауды және пайдалануға беруді қамтамасыз ететіндей мыңдаған үңғымаларды бүрғылаған жағдайда ғана мүмкін болады.
Үңғымаларды бүрғылау тәсілдері
Мүнай мен газ үңғымаларын бүрғылау кезіндегі барлық механикалық бүрғылау тәсілдерінің ішінде айналмалы бұрғылау кең қолданылады. Айналмалы бұрғылау кезінде
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Мұнай газ ісінің негіздері автор Х.Суербаев
2.Еңбек қорғау Н.Жаданов Н. Құдайбергенов
3.Мұнай және газды өндіру техникасымен технологиясы автор Г.Майлыбаева
Унаспеков Б.А., Алимова К.К. Газоснабжение. Алматы: КазНТУ,
2007.–285 с.
4. Ионин А.А. Газоснабжение. М.: Стройиздат. 1989. – 439с.
5. Унаспеков Б.Ә. Шарафадинов Н.С. Газ желілері мен
қондырғыларын есептеу және пайдалану. Оқу қҧралы ҚМСҚА.
Алматы: 1994. – 79бет.
6. Унаспеков Б.Ә. Практикалық сабақтарға, курстық және дипломдық
жобаларды есептеуге арналған әдістемелік нҧсқауы. Алматы:
ҚМСҚА, 1996. – 92бет.
7. Унаспеков Б.А. Использование газа в промышленных печах по
Производству стройматериалов. Учебное пособие. Алматы:
КазГАСА, 1997. – 190с.
1.Мұнай газ ісінің негіздері автор Х.Суербаев
2.Еңбек қорғау Н.Жаданов Н. Құдайбергенов
3.Мұнай және газды өндіру техникасымен технологиясы автор Г.Майлыбаева
Унаспеков Б.А., Алимова К.К. Газоснабжение. Алматы: КазНТУ,
2007.–285 с.
4. Ионин А.А. Газоснабжение. М.: Стройиздат. 1989. – 439с.
5. Унаспеков Б.Ә. Шарафадинов Н.С. Газ желілері мен
қондырғыларын есептеу және пайдалану. Оқу қҧралы ҚМСҚА.
Алматы: 1994. – 79бет.
6. Унаспеков Б.Ә. Практикалық сабақтарға, курстық және дипломдық
жобаларды есептеуге арналған әдістемелік нҧсқауы. Алматы:
ҚМСҚА, 1996. – 92бет.
7. Унаспеков Б.А. Использование газа в промышленных печах по
Производству стройматериалов. Учебное пособие. Алматы:
КазГАСА, 1997. – 190с.
№16 КОЛЛЕДЖ МКҚК
САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІ
БЕКІТЕМІН
Директор____________З. Талбидин
____________________20___ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ф-ӨОБ-0320
Тақырыбы Газ ұңғымаларының жұмыстары
Түсіндірме хат ___________________________________ _______ бет
Графикалық бөлім ___________________________________ ____ парақ
Дипломдық жұмысты орындаушы Насырова Тахмина
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Жетекшісі _________ Бекботаев Б.
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
ӨОБ басшысы _________ Моминов А.
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Қызмет бабында пайдаланылатын басылым
Шардара
АЛҒЫ СӨЗ.
Газ отынын тиімді пайдалану көптеген қаржыны үнемдеуге әсерін тигізеді. Жылу көздерінің жоғарылату, отынды үнемдеу, өнеркәсіптік пештердің тиімділігін арттыру сияқты жетістіктер өндірілетін өнімнің саны мен сапасын жоғарылата түседі.
Газ ұңғымаларының жұмыстары жобалау, пайдалану мамандардан сапалы білімді талап етеді. Газды халық шаруашылығында пайдалану жаңа әрі қиын мәселелерді туғызады. Оларды шешу үшін автоматика жүйелері мен электронды есептеу әдістерін игеру өте қажет. Газдың төменгі, жоғары (орташа) қысымдағы желілері жүргізілген.
Сұйық газды құбырлармен тасымалдап газбен қамтамасыз ету, ондағы құбырлардың құрылымы, газ аспаптарын орналастыру және оларға қойылатын талаптар толық жазылған.
Газ ұңғымаларының жұмыстарын қабылдау кезінде көптеген сұрақтарға қарастырып, ең тиімді мәліметтер бар . Осы дипломдық жұмыста келтірілген түсіндірмелер, нұсқаулар және сол жауап береді. Жетілдіре түсіндіру үшін кейбір тараулар іс жүзінде кездесетін мысалдарды келтіру арқылы көрсетілген
МАЗМҰНЫ
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-30 бет
3.Экономика (технологиялық карталар, сызбалар есептер) ... ... ... ... ... ... 31-37 бет
4.Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-41 бет
5.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42 бет
6.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43 бет
1 КІРІСПЕ
Сонымен, Қазақстанның батыс аймағындағы мұнай-газ кешендерінің өткені мен бүгінін саралай келіп, мынандай қорытынды жасауды жөн көрдік;-Біріншіден, кешегі Кеңес дәуіріндегі тоқырау және қайта құру жылдарында батыс өлкедегі алып кәсіпорындардың негізгі жұмысы шикізат шығаруға ғана бейімделген еді. Енді егемендікке қол жеткізгеннен кейін сапасы жағынан халықаралық стандартқа сай дайын өнімдер өндіретін зауыттар салатын уақыт келді. Сонда ғана біз Қазақстанды тек шикізат көзі деп қабылдайтын кері көзқарастан құтыламыз.
-Екіншіден, батыс өлкедегі кеніштерді шетелдік фирмалардың басқаруына бергенннен кейін, олардың іс-әрекеттеріне заңды түрде Үкімет тарапынан қатаң бақылауда болғаны жөн.
-Үшіншіден, бірлескен компанияларда жұмыс істейтін жергілікті адамдардың санын арттырған жөн. Республика нарықтық экономикаға бейімделген соң жұмыссыздық күрт өсуіне байланысты кен орындарына жұмыс іздеп келген ауыл адамдарын тарту көңіл
керек және жергілікті халықтардың әлеуметтік даму деңгейіне де барынша көңіл аудару қажет. Әлеуметтік мәселелердің үлкен жиынтығы қарапайым халық үшін өте маңызды. Әлі де шешімін таппай тығырыққа тіреліп тұрған мәселелер көп. Олар жергілікті
басшылардың шетел компанияларымен арнайы келіссөз жүргізуі арқылы шешімін табары хақ.
-Төртіншіден, батыс өлкедегі ірі кен орындарының бүгінгі тыныс-тіршілігі мен тәжірибесін негізге ала отырып, аса көңіл аударатын жай-өндіріс басқару ісіне қатысатын ұлттық кадрларды даярлау мәселесі. Тек басқару ісіне ғана емес, орта буында жұмыс
істейтін маманданған кадрларлерді даярлауға көңіл аса бөлінуі қажет. Өндіріске араласқан жергілікті халықтың негізгі бөлігі орта және төменгі буында жұмыс істейді. Себебі олар соңғы кездегідамыған шетел техноголияларын жетік білмейді. Сондықтанда Үкімет шетелдік компаниялардың басқаруындағы кәсіпорындардың өндіріске қажетті мамандарын даярлаудың кешенді бағдарламасын жасауы керек. Білікті мамандар даярлау үшін шетелдіктер арнайы қаржы бөліп, жастарды тек республика көлеміндегі оқу орындарында
даярлауына ғана жағдай жасап ғана қоймай, шетелдерге оқуға жіберіп, ондағы озық тәжірибелерге үйреткені жақсы. Сондағана біз өндіріске шеттен мамандарды аз тартамыз.
-Бесіншіден, Үкімет тарапынан қоршаған ортаның ластануын қадағалаған жөн. Ашық кенді өлкелерде ауа мөлшерден тыс көп бүлінуде. Шетел компанияларымен келіссөз жүргізу барысындаарнайы экологиялық жағдайды қадағалайтын бөлім болғаны дұрыс.
Елде абаттандыру жұмыстары жыл сайын жүргізілсе, әр адам өз ортасына аса жауапкершілікпен қараса нұр –үстіне нұр болар еді.Осы айтылған қорытындылар батыс өлкедегі кен орындарының бүгінгі жағдайына, болашақ мүмкінддігіне толық сай келетін шығар деген ойдамыз.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мұнай және газ ұңғымаларын бұрғылау
Ұңғыма туралы түсінік. Үңғыма - тау жыныстарының қалыңдығына салынатын тереңдігі бірнеше метрден бірнеше километрге дейін, диаметрі 75 мм жоғары болатын дөңгелек қималы кен қазбасы (1-сурет).
Ұңғыма элементтері: сағасы - бетке шығатын жері; забой - түбі; оқпан немесе қабырға - бүйірлік беті. Оқпан осі бойымен сағадан забойға дейінгі арақашыңтық -ұңғыма ұзындығы, ал тігінен ось проекциясы бойынша арақашықтық оның тереңдігі болып табылады.
а) 9) б)
1-сурет. Ұңғымалар:
а, ә - тік вертикалды; б - көлбеу; а, б - тұтас бұрғылау;
е - ұстындық бұрғылау; 1 - саға; 2 - қабырға (оқпан);
3 - ось; 4 - забой; 5 - жынысөзек
Үңғымаларды, әдетте бір аралықтан екінші аралыққа диаметрді азайта отырып бұрғылайды. Әдетте, бастапңы диаметрі 900 мм-ден аспайды, ал соңғысы 75 мм-ден аз болуы сирек.
Ұңғымалардың тереңдеуі забойдың бүкіл ауданы бойымен (тұтас бұрғылау) немесе оның шеткі бөліктері бойымен (ұстындық бұрғылау) жыныстарды бұзу арқылы жүзеге асырылады. Соңғы жағдайда ұңғыма ортасында жыныс озек (жыныстың цилиндрлік бағаны) қалады, оны өткен ңима жыныстарын зерделеу үщін беттік қабатқа оқтын-оқтын көтеріп отырады.
Үңғымаларды құрлықта да, теңізде де арнайы бүрғылау қондырғылары арқылы бұрғылайды.
Мұнай мен газды өндірудің үздіксіз өсуі тек ондаған жаңа мүнай мен газ кен орындарын барлауды және пайдалануға беруді қамтамасыз ететіндей мыңдаған үңғымаларды бүрғылаған жағдайда ғана мүмкін болады.
Үңғымаларды бүрғылау тәсілдері
Мүнай мен газ үңғымаларын бүрғылау кезіндегі барлық механикалық бүрғылау тәсілдерінің ішінде айналмалы бұрғылау кең қолданылады. Айналмалы бұрғылау кезінде жыныстардың бүзылуы қашауға біруақытта жүктеменің және айналдырушы моменттің әсер етуі нотижесінде жүзеге асады. Жүктеме әсерінен қашау жынысңа енеді, ал айналдырушы момент әсерінен оны опырады, бөлшектейді және қажайды.
Бұрғылаудың - роторлық және забойлық қозғалтқыштарды (турбобүрғы немесе электро бұрғы) пайдаланатын екі тәсілі бар.
Роторлық бұрғылау кезінде (1-сурет) қозғалтқыштың қуаты (11) шығыр арқылы роторға (4) мүнараның (19) орнатады
Механикалық бүрғылаудың тағы бір соққылау-арқандық деген түрі болады, оны негізінен су шығару үшін үңғымаларды үңгілеуде, сондай-ақ, комір және тау-кен өнеркәсіптерінде (желдеткіш оңпандар жөне т.б.) майдаланадыталығындағы үңғыманың сағасының үстінде орнатылған айналмалы механизмге беріледі. Ротор бұрғылау бағанасын қашаумен (1) бірге айналдырады. Бұрғылау бағанасы жетекші құбырдан (5) және оған ауыстырма (3) көмегімен винттелген бұрғылау құбырынан (2) түрады. Забойлық қозғалтқышпен бұрғылау кезінде қашау(І) білікке, ал бұрғылау бағаны қозғалтқыш корпусына (18) бекітілген. Қозғалтқыш жұмысы кезінде оның білігі мен қашау айналады, ал бұрғылау бағаны, әдетте ротормен айналмайды.
Сонымен, роторлық бұрғылау кезінде қашаудың жынысқа тереңдеп енуі үңғыма осі бойымен жылжып отыратын айналмалы бүрғылау бағанасы арқылы жүреді, ал забойлық қозғалтқышпен бұрғылау кезінде айналмайтын бұрғылау бағанасы арқылы жүреді.
Айналмалы бұрғылаудың өзіне тән ерекшелігі забойда қашаудың жұмыс істеп тұрған барлық уақыты ке-зінде үңғыманы сумен немесе арнайы дайындалатын сүйықтармен жуу болып табылады. Ол үшін қозғалтқыштан (13) іске қосылатын екі (бір немесе үш болуы сирек) бүрғылау сорғылары (12) көмегімен жуғыш сүйықтық қүбыр (16) арқылы мүнараның (19) оң бүры-шында бекітілген қадауша-қүбырға айдалады, одан өрі майысқақ бүрғылау қүбыршегіне (17), тік люгке (6) жә-не бүрғылау бағанына барады. Қашауға жеткен соң, жуғыш сүйықтық онда бар тесік арқылы өтіп, үңғыма қабырғасы мен бүрғылау бағаны арасындағы сақиналық кеңістік бойымен беткі қабатқа көтеріледі. Мұнда науада (15) және тазартқыш механизмдерде (суретте көрсетілмеген) жуғыш сүйықтың бүрғыланған жыныстардан тазартылады, содан соң бүрғылау сорғылардың қабыл-дау сыйымдылықтарына (14) түседі және қайтадан үңғымаға айналады.
Үңғыма тереңдеген сайын кронблоктан (суретте көрсетілмеген), белдік блоктан (8), ілгектен және белдік арқаннан (9) тұратын полиспасты жүйеге ілінген бұрғылау бағаны ұңғымаға беріледі. Жетекші қүбыр (5) ротордың (4) бүкіл үзындығына енгенде, шығырды қосады, же-текші қүбырдың бар үзындығына бүрғылау бағанын көтереді және элеватор немесе ротор үстеліндегі сыналар көмегімен бүрғылау бағанын іледі. Содан соң, алдын ала көлбеу үңғымаға (шурфқа) үзындығы жетекші құбырдың ұзындығындай етіп бекітілген жетекші қүбырды (5) тік люк-пен (6) бірге винтін бүрап ашып, айналдыра қойылған құбырларға ағызады. Бұл ұңғыманы алдын ала мүнараның оң бүрышына, оның орталығынан аяғына дейінгі арақа-шықтықтың шамамен ортасына бүрғылайды. Содан соң, бүрғылау бағанын оған екі құбырды (екі винттелген қүбыр немесе ұзындығы 12 м-ге жуық бір құбыр) бүрап винттеу арқылы үзартады (өсіреді), оны элеватордан немесе сына-лардан алып, үңғымаға екіқүбыр үзындығына түсіреді, элеватор немесе сыналардың көмегімен ротор үстеліне іледі, шурфтан жетекші құбырды тік люкпен көтереді, оны бұрғылау бағанына винттеп бекітеді, бүрғылау баға-нын сыналардан немесе элеватордан босатады, қашауды забойға дейін жеткізеді де, әрі қарай бұрғылауды жалғастырады.
Тозған қашауды ауыстыру үшін ұңғымадан бүкіл бұрғылау бағанын көтереді, содан соң оны қайта түсіреді. Түсіру-көтеру жұмыстарын сонымен қатар, полиспасты жүйе көмегімен де жүргізеді. Шығыр барабаны айнал-ған кезде, белдік арқан барабанға оралып немесе одан шешіліп, белдік блок пен ілгектің көтерілу немесе түсуін қамтамасыз етеді. Ілмекке штроптар мен элеватор көмегімен көтерілген немесе төмен түскен бүрғылау бағанын іледі.
Бұрғылау бағанын көтерген кезде оларды бұрап, секцияларға бөледі, ал олардың ұзындығы мүнара биіктігі мен анықталады (мұнара биіктігі 41 м кезінде 25 м жуық). Бұрап алынған секцияларды шамдар деп те атайды, оларды мүнара фонарының шамдалына орнатады.
Бұрғылау бағанасын үңғымаға кері ретпен түсіреді.
Сонымен, ұңғыма забойындағы қашаудың жұмыс жасау үдерісі бүрғылау бағанын ұзарту кезінде жөне тоз-ған қашауды ауыстыру кезіндегі түсіру-көтеру жұмыс-тарымен тоқтатылып отырады.
Забой қозғалтқыштарының екі түрі - турбобүрғы жөне электрбүрғы кең қолданылады.
Турбобүрғымен бұрғылау кезінде турбобүрғы білігі-нің айналуы, бұрғылау бағаны бойымен турбобүрғыға келетін жуғыш сүйықтыңтың ағынының гидравлика-лық энергиясының, қашау берік байланысқан турбо бұрғы білігіне түсетін механикалық энергияға айналуы есебінен болады.
Электро бұрғымен бұрғылау кезінде энергия оның қозғалтқышына, секциялары бүрғылау бағаны ішінде концентрлі бекітілген кабель бойымен беріледі.
Әдетте, үңғыма қимасының жоғарғы учаскелерінде осы заманғы шөгінділер болады, олар бұрғылау үдерісі кезінде айналып түратын сүйыңтық ағынымен оңай шашылып отырады. Сондықтан да, үңғыманы бүрғылауды бүрғылау қондырғысы негізі астындағы жыныстардың шайылуына қарсы сәйкес шаралар қолданғаннан кейін ғана бастайды. Ол үшін үңғыманы бүрғыламас бүрын, тұрақты жыныстарға дейін (4-8 м) шурф салады және оған жоғарғы бөлігінде кесілген терезесі бар қүбыр түсіреді. Қүбыр мен шурф ңабырғасы арасындағы кеңістікті тоң-пақ тастар және цементті ерітіндімен толтырады. Нәтижсесінде үңғыманың сағасы берік, сенімді бекітіледі. Құбыр терезесіне қысқа металдың науа дәнекерленіп, ол прқылы үңғыманы бүрғылау кезінде жуғыш сүйыңтық иауалық жүйеге және тазалау механизмдеріне бағытта-лады. Шурфта орнатылған құбырды бағыт деп атайды.
Бағытты ңондырғаннан кейін және басңа да бірқатар жүмыстарды (жабдыңтарды бақылап қарау, ңүралдарды қүру және жөндеу, полиспасты жүйені жабдыңтау, же-текші құбыр астына пгурфты бүрғылау) жүргізгеннен соң, қүрылған бүрғылау қондырғысының дайындығы женінде іі кт жасайды және үңғыманы бүрғылауға кіріседі.
Бұрғылау үдерісін күрделендіретін (әдетте 50-400 м) түрақсыз, жүмсаң, жарыңшаңты және кавернозды жыныс-тарды бүрғылаған соң, бүл горизонттарды жабады және оңшаулайды, ол үшін ұңғымаға винттелген болат ңұбыр-лардан түратын айнала орнатылатын бағананы — шеген бағананы түсіреді, ал оның қүбырдан тыс кеңістігін цементтеп тастайды. Бірінші айнала орнатылатын шеген багана кондуктор деп аталады.
Кондукторды түсірген соң, әрдайым үңғыманы жобалың тереңдікке дейін бұрғылау, жаңа күрделендіруші горизонттардан өтетіндіктен немесе дәл осы үңғыманы пайдалануға жатпайтын өнімді қаттарды жабу қажет болған жағдайларда жүргізілмейді. Мүндай жағдайларда аралық деп аталатын екінші шеген бағананы түсіру жөне одан әрі оны цементтеу қажеттілігі туындайды.
Одан әрі үңғыма тереңдеген сайын оқшауландыруды қажет ететін горизонттар қайта кездесуі мүмкін. Мүндай жағдайда, екінші аралық бағана деп аталатын үшінші шеген бағананы түсіреді және цементтейді. Бүл жағдай-да, мүның алдында түсірілген шеген бағана бірінші ара-лық бағана деп аталады. Күрделенген бүрғылау жағдайларында, мұндай аралық бағаналардың саны үшеу, тіпті төртеу болуы да мүмкін. Үңғыманы жобалың тереңдікке дейін бүрғылағаннан кейін пайдалану бағанасын түсіреді жөне цементтейді. Ол мүнай немесе газды үңғыма забойынан сағасына дейін кетеру үшін немесе өнімді қатқа оңдағы қысымды сақтау үшін, су (газ) айдау үшін қажет.
Пайдалану бағанасын түсірген және цементтеген соң, құбырдан тыс кеңістікте түзілетін цементтік саңинаның сапасын тексереді және үңғыма сағасындағы барлық шеген бағаналарды арнайы жабдықтарды қолданып, бір-біріне орап, таңып қояды.
Шеген бағаналарды орналастырудың диаметрлерін, үңғыманың үлкен диаметрден кіші диаметрге өту тереңдігін, шеген бағаналарды түсіру тереңдігі мен оларды цементтеу аралықтарын көрсету үңғыма құрылымы туралы түсінікті қүрайды.
Егер үңғымаға бағыт пен кондуктордан басқа, тек пайдалану бағанасын түсірсе, онда құрылымды бір бағаналы деп атайды. Егер үңғымаға бағыт пен кондуктор басқа, аралық және пайдалану бағаналарын түсіретін (Юлса, онда қүрылымды екі бағаналы немесе үш бағаналы (екі аралық бағана кезін-де) деп атайды.
12-суретте екі бағаналы үңғыманың құрылысы көрсетілген. Үңғыма құрылысын кен орнының геологиялқ жату тереңдіктері, өнімді горизонттардың орналастыру тереңдіктері), өндірілетін өнімнің түрін (мүнай немее газ), пайдалану және бұрғылау тәсілдерін, бұрғылау асхникасы мен технологиясын ескеріп таңдайды.
Соңғы пайдалану бағанасын түсірген соң, орындалуы пайдалану бағанасына қаттан мүнай ағынының жүруін жшіе үңғыманы пайдалануға беруді қамтамасыз ететін жумыстарға кіріседі.
2.2. Бүрғылау қашаулары
Қашау - үңғыма забойында оның енуі кезінде тау жыныстарын механикалық бүзуға арналған бүрғылау қүрал-сайманы. Жыныстарға әсер ету сипаты бойынша қашауларды төмендегідей жіктеуге болады:
1. Кесіп-опыратын қашау - қалақшалық қашаулар , қаттылығы үлкен емес, жемірлігі аз түтқыр және пластикалық жыныстарды (түтқыр саздар, берік-тігі аз сазды тақтатастар және т.б.) бүрғылауға арналған. 2. Үсатьш-опыратын қашау - шар қашаулар , орта шақатағы, қатты, мықты, өтемықты жемірліксіз және жемірлігі аз жыныстарды бүрғылауға арналған.
3. Кесіп-қажайтын қашаулар - алмастық және қатты қорытпалы жыныс бүзушы қосымшалары бар қашаулар. Олар орташа қаттылықтағы жыныстарды, сонымен қатар жоғары пластикалық түтқырлығы аз жыныстардың орта-ша қаттылықтағы, тіпті жемірлігі аз қатты жыныстармен кезектесіп келетін жыныстарды бүрғылауға арналған:
Бүрғылау қашаулары тағайындалуы бойынша үш түрге бөлінеді:
тау жыныстарын түтас забойымен бүзатын қашаулар;
тау жыныстарын сақиналық забойымен бүзатын қашаулар (үстынды қашау);
3) арнайы тағайындалған қашаулар.
Түтас және үстындық бүрғылайтын қашаулар үңғыма-ны тереңдетуге арналған, ал арнайы қашаулар бүрғыланған үңғымадағы (үңғыманың оқпанын кеңейту және тегістеу) және айналдыра түсірілген мүнаралардағы (цементтік тасты бүрғылау) жүмыстарға арналған.
Түтас бүрғылау үшін де, үстындық бүрғылау үшін де жоғарыда көрсетілген принциптердің кез келгені бойынша тау жыныстарын бұзуға мүмкіншілік беретін қашаулар жасалынған. Бүл дәл берілген тау жынысының физика-химиялық қасиеттеріне сәйкес қашау типін таңдауды жеңілдетеді. Диаметрлері 46 мм-ден 580 мм-ге дейін қашаулар шығарылады.
тесіп өткен тау жынысының литологиялық сипаттамаларын зерделеу, жыныстар кеуектеріндегі мүнай мен газдың мөлшерін білу және т.б. үшін, бүзылмаған түтастар (жыные өзектер) түрінде жыныстар алынып отырады.
Жынысөзекті бетке шығару үшін үстындық қашаулар қолданылады. Мүндай ңашаулар бүрғылау басынан (1) және бүрғылау басының корпусына бүранда көмегімен қосылған бағаналық жиынтыңтан тұрады (15-сурет).
Жыныс өзек алу арқылы жүретін бүрғылау кезінде жыныстардың қасиеттеріне байланысты шар тәрізді, ал-масты және құрыш қорытпалы бүрғылау бастары қолданылады. Бүрғылау басына шарлар, бүрғылау кезінде үңғыма забойы ортасында жыныстар бүзылмай, жыныс-езек (2) түзілуіне мүмкіншілік жасайтындай етіп бекі-тіледі. Түрлі жыныстардажынысезек алатын бүрғылауға арналған төрт, алтышарлы және тіпті сегізшарлы бүрғы-лау бастары болады. Алмасты жөне қүрышқорытпалы бүрғылау бастарындағы жыныс бүзушы элементтердің орналасуы да тау жыныстарын үңғыма забойының тек шет жаңтарында бүзуға мүмкіншілік береді.
Түзілетін тау жынысының үстыны үңғыма тереңцегенде ұстындық жиынтыққа келеді, ол корпустан (4) және үстындық құбырдан (топыраң тасығыштан) (3) түрады.
Ұстындың жиынтық корпусы бүрғылау басын бұрғылау бағанасына қосу, топыраң тасығышты орналастыру және оны механикалық зақымданудан сақтау үшін, сонымен қатар жуғыш сұйықтықтың және топыраң тасығыштың арасынан өткізу үшін қажет.
Топырақ тасығыш жынысөзекті қабылдау, бұрғылау кезінде оны сақтау үшін және оны беткі қабатқа шығару кезінде пайдаланылады. Бүл қызметтерді орындау үшін топырақ тасығыштың төменгі бөлігіне жыныс-өзекті жұлғыштар мен жыныс өзекті ұстағыштар, ал жоғарғы жағына - топырақ тасығыш жынысөзекпен толған кезде, одан шығатын сүйықтықты өзінен өткізіп отыратын - шарлы клапан (5) орнатылады.Топырақ тасығышы алынатын ұстындық қашаулар бағанасын көтермей-ақ, топырақ тасығышты сөзекпен бірге көтеруге мүмкіндік береді. Ол үшін бургылау бағанасына арқан арқылы үстағыш түсіреді, сөйтіп, көмегімен үстындық жиынтықтан топырақ тасып , оны беткі қабатқа көтереді. Содансоң, ұстағышты пайдаланып, бос топырақ тасығышты жиынтық корпусына түсіреді және орнатады оны жынысөзек алу арқылы жүретін бүрғылауды араластырады.
Топырақ тасығышы алынатын үстындық қашауларды турбиндік бұрғылау кезінде, ал топырақ тасығышы алынбайтындар - роторлық бұрғылау кезінде пайдаланылады.
2.3. Бұрғылау бағанасы
Бұрғылау бағанасы (16-сурет) қашауды (забойлың қозғалтқыш пен қашауды) жер бетілік жабдықтармен (тік люгпен) жалғастырады және ол жетекші құбырдан (4), бұрғылау құбырларынан (8) және ауырландырылған бүрғылау қүбырларынан (АБҚ) (13) түрады. Бұрғылау бағанасының жоғарғы бөлігі жетекші құбырдан (4) тұрады, ол тік люгке (1) жетекші құбырдың жоғарғы ауыстырғышы (3) және тік люг ауыстырғышы (2) арқылы байла-ныстырылады. Жетекші құбыр бірінші бұрғылау құбырына (8) жетекші қүбырдың төменгі.ауыстырғышы (5), қорғаушы ауыстырғыш (6) және бүрғылау құлпының (7) жалғастырғышы арқылы байланыстырылады. Бұрғылау құбырлары (8) екі бөлшектен бұрғылау құлпының жалғастырғышы (7) және бұрғылау құлпының ниппелдері (9) тұратын бұрғылау қүлпының көмегімен немесе байланыстырғыш жалғастырғыш (10) көмегімен бұралады. АБҚ (12) және (13) қандай да бір байланыстырғыш элементтерді қолданбай-ақ, тікелей бүралып жалғанады. Жоғарғы АБҚ бүрғылау құбырына ауыстырғыш (11) көмегімен, ал төменгі АБҚ (13) қашауға (роторлық бүрғылау кезінде) немесе қашаумен бірге забойлық ңозғалтңышқа (тур-биндік бүрғылау және электрбүрғымен бұрғылау кезін-де) ауыстырғыш (14) көмегімен жалғанады.
Бүрғылау бағанасы айналуды роторлық бүрғылау ке-зінде роторға беруге және жуғыш сүйықтықты турбо-бүрғыға (турбиндік бүрғылау кезінде), қашауға және үңғыма забойына (барлық бүрғылау тәсілдерінде) беруге; ток өткізгіштің жеке секцияларын жөндеуге (электр-бүрғымен бүрғылау кезінде); забойға жүктеме жасауға; қашауды, турбобүрғыны, электрбүрғыны көтеру және үшін; қосалқы жүмыстарды жүргізуге (үңғыма-ш.і қайта ңазу, кеңейту және жуу, қаттарды сынау және і б )арналған. бұрғылау бағанасының роторлық тәсіл кезіндегі және иінюйлық қозғалтқышпен бүрғылау тәсілі кезіндегі жү-м і.к- істеу жағдайлары әр түрлі. Роторлың тәсілде ротор-днн айналуды ңашауға және забойға жүктеме беретін ііуріылау бағанасына бірқатар жүктемелер түседі.
Бүрғылау бағанасы үңғыма-ның забойына жанаспаған жағдайдаайналмайды, ол созы-лымдық әсерде болады да, вер-тлюгте максимумға жетеді. Үңғыманы бүрғылау үдерісін-де бүрғылау бағанасының жо-ғарғыбөлігі созыладыда, оның забойға тиетін томенгі жағы ңысылады. Сонымен, бүрғы-лау бағанасы бүрғылау кезінде созатын және қысатын күш-тердің әсеріне үшырайды да, ендеше созу және қысу кер-неулерін сезінеді.
Айналу моментін ротордан қашауға беру кезінде созу жә-не ңысу кернеулерінен басқа бүрғылау бағанасында айнал-дыру кернеуі болады; сондай-аң орталықтан тепкіш күштің әсерінен майыстырушы кер-неуі де болады, оның әсері үң-ғыманың сағасынан забойына қарай артады.
Бүрғылау бағанасына айтылған күштердің берінің бірден
әсер етуі оның жүмыс іСтеу жағдайын роторлық бүрғылау тәсі 2-сурет. Бүрғылау кезінде күрделендіреді. Нәтиже бағанасы жесінде бүрғылау қүбырында бүрғылау құлпында жене бүрғыл ау бағанасының басқа эле-менттерінде апаттар жиі болып түрады.
Үңгыманы забой қозғалтқышымен (турбо бұрғымен немесе электрбүрғымен) бүрғылағанда бүрғылау бағана-сының жүмыс істеу жағдайы айтарлыңтай жеңілденеді. Мүндай жағдайда ол аңналмайды, сондыңтан созатын және қысатын жүктемелерді, сондай-аң, забой қозғалт-қышының реактивтік моментін сезінеді. Бүлардың соңғысының шамасы өте аз, сондықтан оны іс жүзіндегі есептеулерде елемеуге болады.
Сонымен, забой қозғалтқыштары мен бүрғылау бағанасына қойылатын талаптарды айтарлықтай дәрежеде азайтты. Бүрғылау бағанасына қабырғасының қалың-дығы аздау құбырды пайдалануға мүмкіншілік туды, ол металл шығынын азайтты, ендеше оның бағасын да азайтты. Забой ңозғалтңыштарымен кез келген жағдайда жүмыс істегенде бүрғылау бағанасындағы апаттар саны ылғи да роторлық бүрғылаудан аз болады.
2.4. Үңғымаларды жуу және үрлеу
2.4.1. Жугыш сұйықтардың тагайындалуы және жіктелуі
Үңғымаларды бүрғылаудың айналдыру тәсілін қолдану оларды бүрғылау үдерісі кезінде үздіксіз жуу қажеттілігін тудырады. Су ең бірінші жуғыш сүйыңтық болды.
Бүрғылау технологиясының дамуы саздар мен сазды шөгінділерді бүрғылағанда үңғымадағы пайда болған сазды ерітінді үңғыманың ену үдерісін айтарлықтай жеңілдететінін көрсетті. Сондықтан үңғымада түзілетін сазды ерітіндіні сақтап қана қоймай, жер бетінде оны жасанды түрде жасай бастады.
Үңғымалардың тереңдіктері артңан сайын үңғымаларды жуудың талаптары да өсе бастады, бүл жаңа жу-ғыш сүйықтыңтарды жасауға алып келді. Жуғыш сүйықтықтардың негізгі қызметтері:
үңғымадан бүрғыланған жыныстардың бөлшектерін шығару;
айналым тоқтаған кезде бұрғыланған жыныстар-дың бөлшектерін жүзгіндер күйінде үстап түру;
үңғыма қабырғасына қарсы қысым жасау, демек жыныстың қүлауын болдырмау және бұрғыланған қаттардың газы, мұнайы және суының үңғымаға кіріп кетуін болдырмау;
үңғыма қабырғасын саздау;
қашауды, турбо бұрғыны, электробүрғыны және бағананы суыту;
қажалатын қашау, турбо бұрғының бөлшектерін майлау;
турбо бұрғыға энергия беру;
бұрғылау жабдықтарын бұрғылау бағанасын коррозиядан сақтау;
Жуғыш сүйықтық температураның, минералданған қат суының және бұрғыланған жыныстың сынықтарының әсеріне инертті болуы керек.
Жуғыш сүйықтықтарды төмендегідей жіктейді:
су негізінде дайындалған, олардың өкілдері су және спзды ерітінділер;
сусыз негізде дайындалған, оларға көмірсутектік ерітінділер (мүкайлы);
3)ауаланған.
2.4.2. Су негізіндегі жугыш сұйықтықтар
Су жуғыш сүйықтық ретінде геологиялың қимасы, үңгымаға оның қабырғасын саздандырмайынша, оған қүламайтын қатты жыныстардан қүралған аймақтарда колданылуы мүмкін. Мүндай жағдайларда үңғыманы сумен жуу, оның қозғалғыштығының жоғары, тұтқырдыгының аз және салыстырмалы түрде тығыздығының Коп еместігінен өте тиімді болады. Нәтижесінде бүрғылау бағанасында, турбо бұрғыда, қашауда және құбырдын тыс кеңістікте гидравликалың кедергілер азайып, Сондықтан да, жақсы сапалы сазды ерітінді алу үшін жоғары сүрыпты саз бен сазды ерітінді дайындаудың жетілдірілген әдістерін қолдану қажет.
Сазды ерітіндінің сапасы бірқатар параметрлермен сипатталады: тығыздығымен, түтқырлығымен, су беруі-мен, жылжудың статикалық кернеуімен, т.б.
Сазды ерітіндінің тығыздығы - ерітінді массасының оның көлеміне қатынасымен өлшенетін физикалық шама. Ерітіндінің тығыздығы неғүрлым көп болса, солғүрлым ол забойға және үңғыма қабырғасына көп қысым жасайды.
Үңғыманы бүрғылау кезінде үңғымадағы сүйықтықтың бағанының қысымы өтетін мүнайлы, газды немесе сулы ңаттардағы қысымнан айтарлыңтай көп болуы қажет. Сондықтан пайдаланылатын сазды ерітіндінің тығыздығы осы талапқа сәйкес болуы керек.
Қүлауға бейім жыныстары бар горизонттарды бүрғылау кезінде тығыздықты арттыру қажет. Ал сызатты, кавернозды қаттардан өткен кезде, керісінше оның сол горизонттарға кетіп қалмауы үшін ерітіндінің тығыздығын азайту қажет.
Күрделенбеген бұрғылау жағдайларында саз ерітіндісінің тығыздығын 1180-1220 кгм3 аралығында ұстап тұру қажет.
Тұтқырлық (ішкі үйкеліс) - сүйықтар мен газдардың, олардың бір бөлігінің екіншісіне қатысты қозғалуына кедергі жасау қасиеті. Саз ерітіндісінің қозғалуы кезінде туындайтын ішкі үйкеліс, физикалық байланысқан су молекулалары арасындағы, саз бөлшектері арасындағы, сонымен қатар физикалық байланысңан су молекулалары мен саз бөлшектері арасындағы үйкелістерден қүралады.
Осы үш үйкеліс түрінің ішінде су молекулалары арасындағы үйкеліс аз болады. Сондыңтан да, физикалық байланысқан су мөлшерін арттыру саз ерітіндісінің түтқырлығының азаюына, ал саз фазасының концен-трациясын арттыру - түтқырлықтың артуына алып ке-леді. Сонымен қатар, саз ерітіндісінің түтқырлығы судагы саздың бөлшектілік дәрежесіне байланысты. Түт-ц.і.і рлыққа сазды ерітіндіні химиялық еңдеу де және қат іуларында болатын минералды түздардың жөне суда жыныстардың өсері де айтарлықтай дөрежеде ық-Пал етеді.
Жуғыш сүйықтықты сіңіретін, қаттық қысымы аз, сызатты жыныстарды бүрғылаған кезде, жуғыш жоғары түтқырлығы қаттағы кеуектер мен іри алардың жабылып қалуына алып келеді. Газы бар қатпарды бүрғылаған кезде, сүйықтық бойымен газ көміртетіктерінің жақсы етуі үшін түтқырлықты азайту қажетболады.
Су беру - ерітіндінің белгілі бір жағдайларда кеуекті іч.шыстарға су беру ңабілеті. Үңғыманы бүрғылағанда Цкісымның түсуінің өсерінен сазды ерітінді қаттардың ін-уектеріне өтеді де, уақыт өткен сайын оларды тығын-діш тастайды (саздайды). Үңғыма қабырғасында сазды Кіібықтың түзілуі қаттарға тіпті өте майда саз бөлшектерінің енуіне кедергі жасайды, бірақ сазды ерітіндіден ертілген суды өткізеді.
Егер төменгі сапалы сазды ерітінді пайдаланылса, іімдп үңғыма қабырғасында қалың, борпылдақ және тығыз емес сазды қабық пайда болады, ол арңылы қаттарға Щ сүзіліп өтеді. Қалың сазды қабықтың түзілуі үңғыма панын жіңішкертеді, ол болса бүрғылау бағанасының Жибысып қалуын (үсталып қалуын) тудырады. Сонымен бірге, жыныстарға сүзіліп өткен судың енуі, олардың Һщуіне және қүлауына алып келуі мүмкін. Соған бай-піііи.істы сазды ерітіндінің су беруін әрдайым барынша тырысады ұғысудың статикалың кернеуі қозғалмайтын ерітінді құрлымының беріқтігін сипаттайды. Бүл беріктілік сазды ерітінді араластырған кезден бастап, уақыт өте келе мртпды. Бүл параметрді араластыру аяқталғаннан кейін . сайын жөне 10 мин. сайын өлшеп отыру тиімді рвндігі анықталды. Өлшеу нәтижелеріндегі айырмашы 10 мин. ішінде сазды ерітіндінің қүрылымының імііиііалықты беріктенгенін көрсетеді
Су негізіндегі жугыш сұйықтардыц пайдалану сапаларын жақсартудыц химиялық
әдістері
Үңғыманы бүрғылағанда сазды ерітінді бүрғыланған жыныс бөлшектерінің, түщы және минералданған ңат суларыньщ, температура мен ңысымның әсеріне үшы-райды, ол ерітіндінің параметрлерінің нашар жағына өзгеруіне алып келеді және одан өрі қарай бүрғылау сәйкес шараларды ңолданбайынша жалғастыру мүмкін емес. Бүлай болмас үшін сазды ерітіндіге химиялық реа-генттер қосады. Оларды шартты түрде үш топқа беледі: су беруді төмендететін реагенттер, түтңырлықты төмен-дететін реагенттер және арнайы тағайындалған реагент-тер. Әр топтың көп тараған реагенттерін қысқаша қарас-
тырайың.
Су беруді төмендететін реагенттер. Бүл реагенттердің ішінен ең көп ңолданылатыны көмірсілтілі реагент (КСР), сульфит-спиртті барда (ССБ) карбоксиметил целлюлоза (КМЦ).
Көмірсілтілі реагентті қоңыр көмір мен каустикалық содадан (ЫаОН) алады, олардың реакциялары нәтижесін-де гумин қышқылдарының натрий түздары - натрий гу-маттары түзіледі, ол каустикалық соданың артық мөлше-рімен бірігіп, реагенттің активті заттары болып табылады. Каустикалық соданың артың болуынан сазды бөлшектер ыдырайды (пептизацияланады). Сазды ерітіндіде өрқа-шанда болатын физикалық байланысқан су қайтадан түзілетін бөлшектерді қаптап алуға жөне бүрын бар гид-ратты қабаттарды қалыңдатуға жүмсалады, ол су беруді азайтуға алып келеді. Осымен қатар сазды бөлшектер бет-терінде натрий гуматының адсорбциялануы жүреді, ол гидратты қабаттардың қалыңдауына алып келеді. Нөти-жесінде сазды бөлшектердің жабысып қалу қабілеті өте төмендеп, ығысудың статикалық кернеуі азаяды. Сондық-тан да көмірсілтілі реагентпен көп өңделген сазды ерітін-ділер, сазды бөлшектердің жоғары бөлшектілігіне байла-нысты түтқыр, біраң ңүрылымсыз болып ңалады.
Сондықтан да, ерітіндіні КСР өңдеген кезде жөне ығысудың статикалық кернеулері көрсеткіштеріне мән беру қажет. Бүл реагент сүйыңтың тем-ін-ратурасы шамамен 140°С-қа дейін болғанда жаңсы потижелер береді.
Сульфит-спиртті барда - целлюлоза өндірісінің ңал-дығы. Онда болатын лигносульфон ңышңылдары мен олардың түздары минералданған қаттық сулардың өсе-рше үшырайтын сазды ерітінділердің су беруін едәуір •іомендетеді. ССБ су беруді төмендеткіш ретіндегі ак-Тивтілігі оның ерітіндідегі мөлшеріне тура пропорцио-іалды. Реагенттің шығымы өте көп және жүмсалатын орітіндінің көлемінің 50%-ы жетеді. ССБ минералдан-Ган суы жоқ сазды ерітіндіге әсері өте тиімсіз болады. Іііраң та, су беруді бірңатар төмендету кезінде, түтқыр-лықты да бірге кемітуді түщы ерітінділерді өңдеген кез-до қол жеткізуге болады.
Соңғы уақытта конденсирленген сульфит-спиртті оирданың (КССБ) бірнеше маркалары кең ңолданылады. Иүл реагент - ССБ, формалин, фенол, хромат, күкірт қмшқылдарының, оданәрі ЫаОН бейтараптандыратын копденсациялану өнімі. Ол түщы (түтқырлығын да ке-мітеді) және минералданған ерітінділердің су беруін томсндетуге қолданады. КССБ маркаларына байланыс-•п.і температурасы 130-180°С болатын ерітінділерді өңдеу қолданады. Сарбоксиметилцеллюлоза (КМЦ) күшті минералдан ерігіш сазды ерітінділерді өңдеуге арналған, алайда қүра-мі.шда түзы жоқ сазды ерітінділердің су беруін төменде-і уге де табысты қолданылып келеді. Бүл реагент целлюич. алыгликоль қышңылының натрий түзы болып табы-іиды және ағашты өңдеу кезінде алынады. Су беруді едәуір төмендетеді және түщы ерітінділердің түтқырлығын бірақ минералданған ерітінділердің су беруін н.мендетіп, түтқырлығын күрт кемітеді. Ерітіндінің мииералдану дәрежесі жоғары болған сайын, реагентті іюш үрлым көп қосу керек. КМЦ - сазды ерітіндінің барлық параметрлерін дерлік активті жақсартатын әмбебап реагент. КМЦ-мен өңделген ерітінді температураның ұзақ әсер ету жағдайында 160-180°С-қа дейін өзінің қасиеттерін сақтайды.
Түтқырлықты төмендететін реагенттер. Бүл реагент-тердің ішінен ең көп қолданылатындары окзил, нитро-лигнин және сунил.
Окзил - қышқылдық ортада ССБ мен хромпиктің өре-кеттесу онімі. Ол түщы жөне минералданған ерітінді-лердің түтқырлығын, сонымен қатар түщы ерітінді-лердің су беруін жоғары активті төмендетуші. Оны саз-ды, гипсті, ангидридтерді, аргиллиттерді бүрғылау ке-зінде ңолдану тиімді. Барлық белгілі су беруді төмендеткіш реагенттермен жаңсы үйлеседі. 200°С-қа дейінгі температураның әсеріне түрақты.
Нитролигнинді гидролиздік лигнинді азот ңышңы-лымен өрекеттестіріп алады. Алдын ала су беруді төмен-дететін реагенттермен өңделген минералды ерітінді-лердің және түщы ерітінділердің түтңырлығын едәуір төмендетеді.
Сунил - нитролигнинді күкірт қышқылының түздарымен ерекеттестіру өнімі, суда жақсы ериді. Түщы сулардың да, минералданған сулардың да түтқырлығын пәрменді темендетеді.
Арнайы тағайындалған реагенттер - каустикалық сода, кальцинирленген сода, сүйық шыны, ас түзы, ектас, хроматтар мен бихроматтар.
Каустикалың сода КаОН негізінен КСР, ССБ, нитро-лигнинді және басқаларды даярлау үшін қолданылады.
Кальцинирленген сода Ыа2С03 сазды ерітінділерді даярлағанда саздың белшектелуін жақсартуға арналған, сонымен бірге ерітіндінің су беруін, түтқырлығын жөне ығысуының статикалық кернеуін темендетеді.
Сүйың шыны Ка28і03 түтқырлық пен ығысудың ста-тикалық кернеуін кең аралыңта езгертуге мүмкіндік береді. Егер ығысудың статикалың кернеуін аздап арт-тыру керек болса, онда сүйың шыныны сазды ерітінді келемінің 0,75% -нан аспайтындай етіп қосу керек. Саз-ды ерітіндіге 2,5-3% сүйық шыны қосқанда, жүтылуін п күресуге жарамды, ығысудың статикалық кернеуі болатын жоғары тұтқырлы ерітінді алуға болады.
Лс тұзы көмір сілтілі реагенттермеи қаныққан ерггінділердің ығысуының статикалық кернеуін айтарлықтай арттыруды қамтамасыз етеді.
(өндірілген әкті аздап қосқанның езінде (5% -ға дейін) тұтқырлық пен су беруді күрт арттырады.
Хроматтар мен бихроматтар сазды ерітінділердің температура әсеріне төзімділігін арттырады. Ол қоюлану болдырмай, сазды ерітінділерді сұйылтады, әсіресе 200°С температураларда сұйылтады. Вүл реагент-торді ңолданудың міндетті жағдайы - өңделетін ерітін сілтілі креагенттердің КСР, ССБ, КССБ және басқалардың жеткілікті мөлшерінің болуы.
Омульсиялық сазды ерітінділер. Эмульсиялық сазды ерітінділердің негізгі компоненттері - су беру мен түтқырықты төмендететін реагенттермен өңделген сазды ерітімді және сазды ерітінді келемінің 8-15% мөлшерінде болатын мүнай (немесе дизельдік отын) болып табылады.
Мүндай қоспаны белсенді араластырған кезде эмульця түзіледі, онда эмульгатор рөлін сазды бөлшектер мен сазды ерітіндіде болатын реагенттер (КСР, КССБ, КМЦ, т.П.) атңарады.
Мүнайды (дизельдік отынды) сазды ерітіндісі бар бүр-гмлау сорғыштарының қабылдау сыйымдылықтарына II ісады. Қоспаларды жақсы араластыру оны циркуляция-щ.ік, жүйе бойынша екі-үш цикл айдағаннан кейін мульсиялық сазды ерітіндімен жуу арңылы бүрғы-лау үңғыма қабырғасында түзілетін сазды қабықтың қалыңдығы мен жабысқақтығын кемітуге мүмкіншілік береді, ендеше үңғыма қабырғасына бүрғылау бағана жабысу (үсталып қалу) қаупін азайтады және оны пайдаланудың жағдайын жақсартады. Қашаудың үңғыма бойында жүмыс істеудің де қолайлы жағдайлары асальп, ол үңғымадағы қашаулар санын кемітуге және бұргылау жылдамдығын арттыруға жағдай жасайды Алайда, бүл ерітінділердің кемшіліктері де бар, олар: құнының жоғарылығы, мұнаймен турбобұрғы және сорғыштардың резеңкелік бөлшектерінің бұзылуы, алынатын жыныс өзекке кері әсер етуі, өртке қауіптілігі, бүрғының ластануы.
2.4.4. Сусыз негіздегі жуғыш сұйықтыктар
Аргиллиттерді, тақтатастық саздарды, тұзы бар тау жыныстарын, ұңғыманы су негізіндегі сұйықтармен, ерітіндіден сүзілген судың әсерімен жуып бүрғылағанда, әдетте жыныстардың құлауы, шашылуы және тұзды жыныстардың еруі болады. Мұндай жағдайларда сусыз негіздегі жуғыш сүйықтықтарды пайдаланған жөн. Бұл сұйықтарды сонымен бірге өнімді қаттарды бұрғылау кезінде пайдалану керек, себебі коллекторлардың сүзілген сумен ластануын болдырмас үшін қажет.
Сусыз негіздегі жуғыш сүйықтықтар - күрделі көп компонентті жүйе, ондағы дисперстік орта сүйық мүнай өнімдері, сирек дизельдік отын болып табылады. Сондықтан да оларды көмірсутектік негіздегі ерітінділер деп атайды.
Олардың ішінде көп тарағаны - әкбитумды ерітінділер (ӘБЕ), олардың құрамына дизельдік отын, битум, кальций оксиді, беттік активті зат және судың аз мөлшері кіреді. ӘБЕ тығыздығын арттыру үшін (егер ол қажет бол-ған жағдайда) ерітіндіге жоғары тығыздықтағы баритті қосады.
Көмірсутектер негізіндегі ерітінділер тіпті қысым өто төмен түскен кезде де, іс жүзінде сүйық фазаны сүзбейтіи ерітінділер болып табылады. Бүрғыланған жыныс бөлшектері, оның ішінде сазды жыныстар да, мүндай ерітінділерде шашырап кетпейді, түзды жыныстар бөлшектері ерітіндінің сапасына әсер етпейді. Олар өнімді горизонттар коллекторларының өтімділігін нашарлатпайды.
Алайда, көмірсутектік негіздегі ерітінділер темпери тураға сезімтал болады, сондыңтан олардың рецептуря-сы үңғыма забойындағы болатын температураны есепке алып таңдалуы тиіс. Комірсутектік негіздегі ерітінділермен үңғыманы жуу арқылы бүрғылау өрт қауіпсіздігінің барлың еретілерін қатаң сақтауды қажет етеді, ал жүмыс орындарының мүнаймен ластануына байланысты жүмысшылардың еңбегін қорғау шараларына қойылатын талаптарда өседі. Мұндай ерітінділермен жу арқылы бүрғылау кезінде үңғымада электрометриялық жүмыстарды шүргізу жағдайлары нашарлайды. Көмірсутектік негізіндегі ерітінділер сазды ерітінділерге қарағанда, әлде қайда қымбат тұрады.
2.4.5. Жугыш сұйыктьқтарды дайындау және тазалау
Жуғыш сүйықтықты дайындау. Егер ұңғымада кол-лоидтық саздың ңалыңдығы болатын болса, онда бүрғы-лиу кезінде жуғыш сүйыңтың өздігінен түзіледі. Мүндай жагдайда үңғымаға жіберетін су қашау бүрғыланған сазды бөлшектейді де, сазды ерітінді түзіледі. Үңғымада ерітінді қасиеттері ерітіндідегі судың мөлшерін өзгертумен және химиялық реагенттерді қосумен реттелсді. Жуғыш сүйықтықты осылай дайындау әдісі ең арасын және ең оңай әдіс.
Егер ұңғыма қимасында қажетті сападағы саз жоқ болса, онда сазды ерітіндіні бұрғылау жұмыстарын жүргізілетін ауданда орналасқан бүрғылау немесе саз зауыттарының механикалық немесе гидравликалық араластырғыштарында дайындалады. Соңғы жағдайда сазды ерітінді бұрғылауға саз құбырымен жеткізіледі.
Бұрғылау ауданында немесе сазды зауыттарда сазды ерітіндіні дайындау үшін бұрғылау ауданына жақын жердегі саз карьерлерінде өндірілетін табиғи сазды немесе арнайы зауыттардан алынатын сазды үнтақтарды пайдаланады.
Араластырғыштарда сазды ерітіндіні саз бен суды белсенді араластыру жолымен алады. Қажет жағдайлар-да ерітіндіге алдын ала жасалған рецептура бойынша Кейбір реагенттер қосады.
Жуғыш сүйықтықтарды тазалау. Жуғыш сұйыықтықты бұрғыланған жыныстардан тазалау үшін жуғыш сүйықтықтарды еоратын, үңғыма сағасынан бүрғылау сорғыштарының сыйымдылықтарына қарай үзындығы 50-70 м, үңғымасағасынан 0,01-0,015° еңістікте болатын науалық жүйе қойылады. Науалар ені, әдетте 0,8 м-ге, ал биіктігі 0,4 м-ге тең болады. Жуғыш сүйықтықтардан бүрғыланған жыныстардың бөлшектерін жақсылап бөлу үшін науада әрбір 6-8 м сайын биіктігі шамамен 30 см болатын далдалар орнатады. Бүрғыланған жыныстардың жинақталуына қарай науаны тазартып отырады.
Жуғыш сүйықтықтарды бүрғыланған жыныстардан тазалауды тек науалық жүйеде жүргізу қажетті нәтижені бермейтінін практика көрсетіп берді. Егер сүйық-тық қозғалу жолына науа жүйесінен басқа, сүйықтық-тан бүрғыланған жыныстарды мөжбүрлі түрде бөлетін механизмдер (електі-гидроциклонды қондырғы) қоятын болса, онда ерітінді едәуір жақсы тазартылады.
2.4.6. Ұңгымаларды ауамен (газбен) үрлеу
Үңғымаларды ауамен үрлеудің мәнісі, забойды тазарту, бүрғыланған жыныстарды сыртқа шығару, қашауды суыту үшін жуғыш сұйықтықтың орнына газ тәрізді агенттерді - қысылған ауа, табиғи газ - айдайды.
Үңғыманы ауамен үрлеу кезінде бұрғыланған жыныстарды шығару төмендегідей жүргізіледі. Компрессордан қысылған ауа немесе газ айдайтын құбыр арқылы бүрғылау қүбыр шегі мен вертлюг арқылы бұрғылау бағанасына және одан әрі қашау тесігі арқылы үңғыма забойына беріледі. Ауа немесе газ ағыны забойдан бүрғыланған жыныстың кесектерін өзімен бірге ілестіреді және құбырдан тыс кеңістік бойымен үңғыма сағасына дейін көтереді. Содан соң, ауа немесе газдың бүрғыланған жыныспен қоспасы алып шығатын сызыққа бағыттала ды, оның соңына шламүстағыш орналасады. Адамдар мен жабдықтарды үңғымадан шығатын шаңдардын қорғау үшін үңғыма сағасын арнайы құрылғылармен қымтайды.
Ұнғыманы ауа немесе газбен үрлеуді қолдануды сүйықтықпен жуумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар:
Үңғыма забойын бұрғыланған жыныстардан жақсылап тазартудың, сұйықтық бағанының гидростатикаық қысымының болмауы және қашауды суыту жағдайларының жақсаруы есебінен үңгілеудің механикалың жылдамдығы және қашауға үңгілеу артады.
Жарықшақты және кавернозды жыныстарда үңғымалар бұрғылау жағдайлары жақсарады, оларда үңғыманы жуу кезінде циркуляцияның ішінара немесе толық құйылуына алып келетін жуғыш сүйықтықтар сіңіріледі.
8. Сусыз аймақтарда үңғыманы бұрғылау жағдайлары жеңілденеді.
Өнімді горизонттың (өсіресе, қаттың қысымы аз) жақсы сақталуы қамтамасыз етіледі, өйткені мүндай жағдайда бүрғылау сүйығының қат кеуектеріне теріс мері болмайды.
Жыныстардың жуғыш сүйықтықтармен ластануының, болмауына байланысты, геологтардың көтерілетін сөзекті және шығарылатын жыныс бөлшектерін үрдіс бағалауы үшін жағдайлар жасалады.
Алайда, үңғымаларды үрлеуді барлық геологиялың мсмгдайларда қолдануға болмайды, бүл үңғыма забойын қоалаудың осы әдісін қолдануды шектейді.
Егер сүйықтық бағанасының гидростатикалың қысымы артқанда компрессорлар жұмысының жағдайы қаралайтын болса, онда судың келуі көп болатын сулы физонттарды бұрғылау үдерісінде үңғыманы үрлеу ішінде ең көп қиыншылықтар туындайды. Үңғыманың қабырғасына жабысып қалуға және бүрғылау бағанасында тығыздама (сальник) түзуге бейім тұтқыр жыныстарды (саз типті) бүрғылау кезінде де көп қиыншылықтар кездеседі. Забойды ауамен үрлеу арқылы мұндай ыпыстарды бүрғылау кезінде бүрғылау бағанасының ойлып қалуы мүмкін. Су ағыны бар болса, құлайтын және сусымалы жыныстардан өткенде, забойды ауаланған сазды ерітінділермен (ауа ағынына су қосады) жууды қолданады. Үңғымаларды тазалаудың мүндай әдісі, ұңғымаға судың белсенді түрде ағуынан және жыныстардың қүлауынан құтылу үшін, өтетін қаттарда қажетті қарсы қысымды оңай орнатуға мүмкіндік береді.
Егер өтетін жыныстарда жанғыш газдар болатын болса, қопарылыс пен өртті болдырмас үшін табиғи газбен үрлеуді қолдану орынды болады.
Бұрғылау режимі
Бұрғылау режимі және қашау жұмыстарының көрсеткіштері туралы түсініктер. Егер салыстырмалы түрде аздаған қаржы шығынымен жоғары жылдамдықта бұрғылауды жүргізетін болса, онда бұл үңғыма табысты бұрғыланған деп есептелінеді, ал шын мәнінде оның оқпанының кескінінің жобалық кескіннен мәнді айырмашылығы болмайды. Бұған қашауларды, турбо бұрғыларды, бүрғылау бағанасын тиімді пайдаланған және үңғыма забойын бүрғыланған жыныстан жақсылап тазартқан жағдайда қол жеткізуге болады. Сондықтан қандай да бір берілген жынысты бұрғылау режимінің технологиялық ерекшеліктерін жобалағанда оған сәйкес қашаудың түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІ
БЕКІТЕМІН
Директор____________З. Талбидин
____________________20___ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ф-ӨОБ-0320
Тақырыбы Газ ұңғымаларының жұмыстары
Түсіндірме хат ___________________________________ _______ бет
Графикалық бөлім ___________________________________ ____ парақ
Дипломдық жұмысты орындаушы Насырова Тахмина
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Жетекшісі _________ Бекботаев Б.
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
ӨОБ басшысы _________ Моминов А.
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Қызмет бабында пайдаланылатын басылым
Шардара
АЛҒЫ СӨЗ.
Газ отынын тиімді пайдалану көптеген қаржыны үнемдеуге әсерін тигізеді. Жылу көздерінің жоғарылату, отынды үнемдеу, өнеркәсіптік пештердің тиімділігін арттыру сияқты жетістіктер өндірілетін өнімнің саны мен сапасын жоғарылата түседі.
Газ ұңғымаларының жұмыстары жобалау, пайдалану мамандардан сапалы білімді талап етеді. Газды халық шаруашылығында пайдалану жаңа әрі қиын мәселелерді туғызады. Оларды шешу үшін автоматика жүйелері мен электронды есептеу әдістерін игеру өте қажет. Газдың төменгі, жоғары (орташа) қысымдағы желілері жүргізілген.
Сұйық газды құбырлармен тасымалдап газбен қамтамасыз ету, ондағы құбырлардың құрылымы, газ аспаптарын орналастыру және оларға қойылатын талаптар толық жазылған.
Газ ұңғымаларының жұмыстарын қабылдау кезінде көптеген сұрақтарға қарастырып, ең тиімді мәліметтер бар . Осы дипломдық жұмыста келтірілген түсіндірмелер, нұсқаулар және сол жауап береді. Жетілдіре түсіндіру үшін кейбір тараулар іс жүзінде кездесетін мысалдарды келтіру арқылы көрсетілген
МАЗМҰНЫ
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-30 бет
3.Экономика (технологиялық карталар, сызбалар есептер) ... ... ... ... ... ... 31-37 бет
4.Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-41 бет
5.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42 бет
6.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43 бет
1 КІРІСПЕ
Сонымен, Қазақстанның батыс аймағындағы мұнай-газ кешендерінің өткені мен бүгінін саралай келіп, мынандай қорытынды жасауды жөн көрдік;-Біріншіден, кешегі Кеңес дәуіріндегі тоқырау және қайта құру жылдарында батыс өлкедегі алып кәсіпорындардың негізгі жұмысы шикізат шығаруға ғана бейімделген еді. Енді егемендікке қол жеткізгеннен кейін сапасы жағынан халықаралық стандартқа сай дайын өнімдер өндіретін зауыттар салатын уақыт келді. Сонда ғана біз Қазақстанды тек шикізат көзі деп қабылдайтын кері көзқарастан құтыламыз.
-Екіншіден, батыс өлкедегі кеніштерді шетелдік фирмалардың басқаруына бергенннен кейін, олардың іс-әрекеттеріне заңды түрде Үкімет тарапынан қатаң бақылауда болғаны жөн.
-Үшіншіден, бірлескен компанияларда жұмыс істейтін жергілікті адамдардың санын арттырған жөн. Республика нарықтық экономикаға бейімделген соң жұмыссыздық күрт өсуіне байланысты кен орындарына жұмыс іздеп келген ауыл адамдарын тарту көңіл
керек және жергілікті халықтардың әлеуметтік даму деңгейіне де барынша көңіл аудару қажет. Әлеуметтік мәселелердің үлкен жиынтығы қарапайым халық үшін өте маңызды. Әлі де шешімін таппай тығырыққа тіреліп тұрған мәселелер көп. Олар жергілікті
басшылардың шетел компанияларымен арнайы келіссөз жүргізуі арқылы шешімін табары хақ.
-Төртіншіден, батыс өлкедегі ірі кен орындарының бүгінгі тыныс-тіршілігі мен тәжірибесін негізге ала отырып, аса көңіл аударатын жай-өндіріс басқару ісіне қатысатын ұлттық кадрларды даярлау мәселесі. Тек басқару ісіне ғана емес, орта буында жұмыс
істейтін маманданған кадрларлерді даярлауға көңіл аса бөлінуі қажет. Өндіріске араласқан жергілікті халықтың негізгі бөлігі орта және төменгі буында жұмыс істейді. Себебі олар соңғы кездегідамыған шетел техноголияларын жетік білмейді. Сондықтанда Үкімет шетелдік компаниялардың басқаруындағы кәсіпорындардың өндіріске қажетті мамандарын даярлаудың кешенді бағдарламасын жасауы керек. Білікті мамандар даярлау үшін шетелдіктер арнайы қаржы бөліп, жастарды тек республика көлеміндегі оқу орындарында
даярлауына ғана жағдай жасап ғана қоймай, шетелдерге оқуға жіберіп, ондағы озық тәжірибелерге үйреткені жақсы. Сондағана біз өндіріске шеттен мамандарды аз тартамыз.
-Бесіншіден, Үкімет тарапынан қоршаған ортаның ластануын қадағалаған жөн. Ашық кенді өлкелерде ауа мөлшерден тыс көп бүлінуде. Шетел компанияларымен келіссөз жүргізу барысындаарнайы экологиялық жағдайды қадағалайтын бөлім болғаны дұрыс.
Елде абаттандыру жұмыстары жыл сайын жүргізілсе, әр адам өз ортасына аса жауапкершілікпен қараса нұр –үстіне нұр болар еді.Осы айтылған қорытындылар батыс өлкедегі кен орындарының бүгінгі жағдайына, болашақ мүмкінддігіне толық сай келетін шығар деген ойдамыз.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мұнай және газ ұңғымаларын бұрғылау
Ұңғыма туралы түсінік. Үңғыма - тау жыныстарының қалыңдығына салынатын тереңдігі бірнеше метрден бірнеше километрге дейін, диаметрі 75 мм жоғары болатын дөңгелек қималы кен қазбасы (1-сурет).
Ұңғыма элементтері: сағасы - бетке шығатын жері; забой - түбі; оқпан немесе қабырға - бүйірлік беті. Оқпан осі бойымен сағадан забойға дейінгі арақашыңтық -ұңғыма ұзындығы, ал тігінен ось проекциясы бойынша арақашықтық оның тереңдігі болып табылады.
а) 9) б)
1-сурет. Ұңғымалар:
а, ә - тік вертикалды; б - көлбеу; а, б - тұтас бұрғылау;
е - ұстындық бұрғылау; 1 - саға; 2 - қабырға (оқпан);
3 - ось; 4 - забой; 5 - жынысөзек
Үңғымаларды, әдетте бір аралықтан екінші аралыққа диаметрді азайта отырып бұрғылайды. Әдетте, бастапңы диаметрі 900 мм-ден аспайды, ал соңғысы 75 мм-ден аз болуы сирек.
Ұңғымалардың тереңдеуі забойдың бүкіл ауданы бойымен (тұтас бұрғылау) немесе оның шеткі бөліктері бойымен (ұстындық бұрғылау) жыныстарды бұзу арқылы жүзеге асырылады. Соңғы жағдайда ұңғыма ортасында жыныс озек (жыныстың цилиндрлік бағаны) қалады, оны өткен ңима жыныстарын зерделеу үщін беттік қабатқа оқтын-оқтын көтеріп отырады.
Үңғымаларды құрлықта да, теңізде де арнайы бүрғылау қондырғылары арқылы бұрғылайды.
Мұнай мен газды өндірудің үздіксіз өсуі тек ондаған жаңа мүнай мен газ кен орындарын барлауды және пайдалануға беруді қамтамасыз ететіндей мыңдаған үңғымаларды бүрғылаған жағдайда ғана мүмкін болады.
Үңғымаларды бүрғылау тәсілдері
Мүнай мен газ үңғымаларын бүрғылау кезіндегі барлық механикалық бүрғылау тәсілдерінің ішінде айналмалы бұрғылау кең қолданылады. Айналмалы бұрғылау кезінде жыныстардың бүзылуы қашауға біруақытта жүктеменің және айналдырушы моменттің әсер етуі нотижесінде жүзеге асады. Жүктеме әсерінен қашау жынысңа енеді, ал айналдырушы момент әсерінен оны опырады, бөлшектейді және қажайды.
Бұрғылаудың - роторлық және забойлық қозғалтқыштарды (турбобүрғы немесе электро бұрғы) пайдаланатын екі тәсілі бар.
Роторлық бұрғылау кезінде (1-сурет) қозғалтқыштың қуаты (11) шығыр арқылы роторға (4) мүнараның (19) орнатады
Механикалық бүрғылаудың тағы бір соққылау-арқандық деген түрі болады, оны негізінен су шығару үшін үңғымаларды үңгілеуде, сондай-ақ, комір және тау-кен өнеркәсіптерінде (желдеткіш оңпандар жөне т.б.) майдаланадыталығындағы үңғыманың сағасының үстінде орнатылған айналмалы механизмге беріледі. Ротор бұрғылау бағанасын қашаумен (1) бірге айналдырады. Бұрғылау бағанасы жетекші құбырдан (5) және оған ауыстырма (3) көмегімен винттелген бұрғылау құбырынан (2) түрады. Забойлық қозғалтқышпен бұрғылау кезінде қашау(І) білікке, ал бұрғылау бағаны қозғалтқыш корпусына (18) бекітілген. Қозғалтқыш жұмысы кезінде оның білігі мен қашау айналады, ал бұрғылау бағаны, әдетте ротормен айналмайды.
Сонымен, роторлық бұрғылау кезінде қашаудың жынысқа тереңдеп енуі үңғыма осі бойымен жылжып отыратын айналмалы бүрғылау бағанасы арқылы жүреді, ал забойлық қозғалтқышпен бұрғылау кезінде айналмайтын бұрғылау бағанасы арқылы жүреді.
Айналмалы бұрғылаудың өзіне тән ерекшелігі забойда қашаудың жұмыс істеп тұрған барлық уақыты ке-зінде үңғыманы сумен немесе арнайы дайындалатын сүйықтармен жуу болып табылады. Ол үшін қозғалтқыштан (13) іске қосылатын екі (бір немесе үш болуы сирек) бүрғылау сорғылары (12) көмегімен жуғыш сүйықтық қүбыр (16) арқылы мүнараның (19) оң бүры-шында бекітілген қадауша-қүбырға айдалады, одан өрі майысқақ бүрғылау қүбыршегіне (17), тік люгке (6) жә-не бүрғылау бағанына барады. Қашауға жеткен соң, жуғыш сүйықтық онда бар тесік арқылы өтіп, үңғыма қабырғасы мен бүрғылау бағаны арасындағы сақиналық кеңістік бойымен беткі қабатқа көтеріледі. Мұнда науада (15) және тазартқыш механизмдерде (суретте көрсетілмеген) жуғыш сүйықтың бүрғыланған жыныстардан тазартылады, содан соң бүрғылау сорғылардың қабыл-дау сыйымдылықтарына (14) түседі және қайтадан үңғымаға айналады.
Үңғыма тереңдеген сайын кронблоктан (суретте көрсетілмеген), белдік блоктан (8), ілгектен және белдік арқаннан (9) тұратын полиспасты жүйеге ілінген бұрғылау бағаны ұңғымаға беріледі. Жетекші қүбыр (5) ротордың (4) бүкіл үзындығына енгенде, шығырды қосады, же-текші қүбырдың бар үзындығына бүрғылау бағанын көтереді және элеватор немесе ротор үстеліндегі сыналар көмегімен бүрғылау бағанын іледі. Содан соң, алдын ала көлбеу үңғымаға (шурфқа) үзындығы жетекші құбырдың ұзындығындай етіп бекітілген жетекші қүбырды (5) тік люк-пен (6) бірге винтін бүрап ашып, айналдыра қойылған құбырларға ағызады. Бұл ұңғыманы алдын ала мүнараның оң бүрышына, оның орталығынан аяғына дейінгі арақа-шықтықтың шамамен ортасына бүрғылайды. Содан соң, бүрғылау бағанын оған екі құбырды (екі винттелген қүбыр немесе ұзындығы 12 м-ге жуық бір құбыр) бүрап винттеу арқылы үзартады (өсіреді), оны элеватордан немесе сына-лардан алып, үңғымаға екіқүбыр үзындығына түсіреді, элеватор немесе сыналардың көмегімен ротор үстеліне іледі, шурфтан жетекші құбырды тік люкпен көтереді, оны бұрғылау бағанына винттеп бекітеді, бүрғылау баға-нын сыналардан немесе элеватордан босатады, қашауды забойға дейін жеткізеді де, әрі қарай бұрғылауды жалғастырады.
Тозған қашауды ауыстыру үшін ұңғымадан бүкіл бұрғылау бағанын көтереді, содан соң оны қайта түсіреді. Түсіру-көтеру жұмыстарын сонымен қатар, полиспасты жүйе көмегімен де жүргізеді. Шығыр барабаны айнал-ған кезде, белдік арқан барабанға оралып немесе одан шешіліп, белдік блок пен ілгектің көтерілу немесе түсуін қамтамасыз етеді. Ілмекке штроптар мен элеватор көмегімен көтерілген немесе төмен түскен бүрғылау бағанын іледі.
Бұрғылау бағанын көтерген кезде оларды бұрап, секцияларға бөледі, ал олардың ұзындығы мүнара биіктігі мен анықталады (мұнара биіктігі 41 м кезінде 25 м жуық). Бұрап алынған секцияларды шамдар деп те атайды, оларды мүнара фонарының шамдалына орнатады.
Бұрғылау бағанасын үңғымаға кері ретпен түсіреді.
Сонымен, ұңғыма забойындағы қашаудың жұмыс жасау үдерісі бүрғылау бағанын ұзарту кезінде жөне тоз-ған қашауды ауыстыру кезіндегі түсіру-көтеру жұмыс-тарымен тоқтатылып отырады.
Забой қозғалтқыштарының екі түрі - турбобүрғы жөне электрбүрғы кең қолданылады.
Турбобүрғымен бұрғылау кезінде турбобүрғы білігі-нің айналуы, бұрғылау бағаны бойымен турбобүрғыға келетін жуғыш сүйықтыңтың ағынының гидравлика-лық энергиясының, қашау берік байланысқан турбо бұрғы білігіне түсетін механикалық энергияға айналуы есебінен болады.
Электро бұрғымен бұрғылау кезінде энергия оның қозғалтқышына, секциялары бүрғылау бағаны ішінде концентрлі бекітілген кабель бойымен беріледі.
Әдетте, үңғыма қимасының жоғарғы учаскелерінде осы заманғы шөгінділер болады, олар бұрғылау үдерісі кезінде айналып түратын сүйыңтық ағынымен оңай шашылып отырады. Сондықтан да, үңғыманы бүрғылауды бүрғылау қондырғысы негізі астындағы жыныстардың шайылуына қарсы сәйкес шаралар қолданғаннан кейін ғана бастайды. Ол үшін үңғыманы бүрғыламас бүрын, тұрақты жыныстарға дейін (4-8 м) шурф салады және оған жоғарғы бөлігінде кесілген терезесі бар қүбыр түсіреді. Қүбыр мен шурф ңабырғасы арасындағы кеңістікті тоң-пақ тастар және цементті ерітіндімен толтырады. Нәтижсесінде үңғыманың сағасы берік, сенімді бекітіледі. Құбыр терезесіне қысқа металдың науа дәнекерленіп, ол прқылы үңғыманы бүрғылау кезінде жуғыш сүйыңтық иауалық жүйеге және тазалау механизмдеріне бағытта-лады. Шурфта орнатылған құбырды бағыт деп атайды.
Бағытты ңондырғаннан кейін және басңа да бірқатар жүмыстарды (жабдыңтарды бақылап қарау, ңүралдарды қүру және жөндеу, полиспасты жүйені жабдыңтау, же-текші құбыр астына пгурфты бүрғылау) жүргізгеннен соң, қүрылған бүрғылау қондырғысының дайындығы женінде іі кт жасайды және үңғыманы бүрғылауға кіріседі.
Бұрғылау үдерісін күрделендіретін (әдетте 50-400 м) түрақсыз, жүмсаң, жарыңшаңты және кавернозды жыныс-тарды бүрғылаған соң, бүл горизонттарды жабады және оңшаулайды, ол үшін ұңғымаға винттелген болат ңұбыр-лардан түратын айнала орнатылатын бағананы — шеген бағананы түсіреді, ал оның қүбырдан тыс кеңістігін цементтеп тастайды. Бірінші айнала орнатылатын шеген багана кондуктор деп аталады.
Кондукторды түсірген соң, әрдайым үңғыманы жобалың тереңдікке дейін бұрғылау, жаңа күрделендіруші горизонттардан өтетіндіктен немесе дәл осы үңғыманы пайдалануға жатпайтын өнімді қаттарды жабу қажет болған жағдайларда жүргізілмейді. Мүндай жағдайларда аралық деп аталатын екінші шеген бағананы түсіру жөне одан әрі оны цементтеу қажеттілігі туындайды.
Одан әрі үңғыма тереңдеген сайын оқшауландыруды қажет ететін горизонттар қайта кездесуі мүмкін. Мүндай жағдайда, екінші аралық бағана деп аталатын үшінші шеген бағананы түсіреді және цементтейді. Бүл жағдай-да, мүның алдында түсірілген шеген бағана бірінші ара-лық бағана деп аталады. Күрделенген бүрғылау жағдайларында, мұндай аралық бағаналардың саны үшеу, тіпті төртеу болуы да мүмкін. Үңғыманы жобалың тереңдікке дейін бүрғылағаннан кейін пайдалану бағанасын түсіреді жөне цементтейді. Ол мүнай немесе газды үңғыма забойынан сағасына дейін кетеру үшін немесе өнімді қатқа оңдағы қысымды сақтау үшін, су (газ) айдау үшін қажет.
Пайдалану бағанасын түсірген және цементтеген соң, құбырдан тыс кеңістікте түзілетін цементтік саңинаның сапасын тексереді және үңғыма сағасындағы барлық шеген бағаналарды арнайы жабдықтарды қолданып, бір-біріне орап, таңып қояды.
Шеген бағаналарды орналастырудың диаметрлерін, үңғыманың үлкен диаметрден кіші диаметрге өту тереңдігін, шеген бағаналарды түсіру тереңдігі мен оларды цементтеу аралықтарын көрсету үңғыма құрылымы туралы түсінікті қүрайды.
Егер үңғымаға бағыт пен кондуктордан басқа, тек пайдалану бағанасын түсірсе, онда құрылымды бір бағаналы деп атайды. Егер үңғымаға бағыт пен кондуктор басқа, аралық және пайдалану бағаналарын түсіретін (Юлса, онда қүрылымды екі бағаналы немесе үш бағаналы (екі аралық бағана кезін-де) деп атайды.
12-суретте екі бағаналы үңғыманың құрылысы көрсетілген. Үңғыма құрылысын кен орнының геологиялқ жату тереңдіктері, өнімді горизонттардың орналастыру тереңдіктері), өндірілетін өнімнің түрін (мүнай немее газ), пайдалану және бұрғылау тәсілдерін, бұрғылау асхникасы мен технологиясын ескеріп таңдайды.
Соңғы пайдалану бағанасын түсірген соң, орындалуы пайдалану бағанасына қаттан мүнай ағынының жүруін жшіе үңғыманы пайдалануға беруді қамтамасыз ететін жумыстарға кіріседі.
2.2. Бүрғылау қашаулары
Қашау - үңғыма забойында оның енуі кезінде тау жыныстарын механикалық бүзуға арналған бүрғылау қүрал-сайманы. Жыныстарға әсер ету сипаты бойынша қашауларды төмендегідей жіктеуге болады:
1. Кесіп-опыратын қашау - қалақшалық қашаулар , қаттылығы үлкен емес, жемірлігі аз түтқыр және пластикалық жыныстарды (түтқыр саздар, берік-тігі аз сазды тақтатастар және т.б.) бүрғылауға арналған. 2. Үсатьш-опыратын қашау - шар қашаулар , орта шақатағы, қатты, мықты, өтемықты жемірліксіз және жемірлігі аз жыныстарды бүрғылауға арналған.
3. Кесіп-қажайтын қашаулар - алмастық және қатты қорытпалы жыныс бүзушы қосымшалары бар қашаулар. Олар орташа қаттылықтағы жыныстарды, сонымен қатар жоғары пластикалық түтқырлығы аз жыныстардың орта-ша қаттылықтағы, тіпті жемірлігі аз қатты жыныстармен кезектесіп келетін жыныстарды бүрғылауға арналған:
Бүрғылау қашаулары тағайындалуы бойынша үш түрге бөлінеді:
тау жыныстарын түтас забойымен бүзатын қашаулар;
тау жыныстарын сақиналық забойымен бүзатын қашаулар (үстынды қашау);
3) арнайы тағайындалған қашаулар.
Түтас және үстындық бүрғылайтын қашаулар үңғыма-ны тереңдетуге арналған, ал арнайы қашаулар бүрғыланған үңғымадағы (үңғыманың оқпанын кеңейту және тегістеу) және айналдыра түсірілген мүнаралардағы (цементтік тасты бүрғылау) жүмыстарға арналған.
Түтас бүрғылау үшін де, үстындық бүрғылау үшін де жоғарыда көрсетілген принциптердің кез келгені бойынша тау жыныстарын бұзуға мүмкіншілік беретін қашаулар жасалынған. Бүл дәл берілген тау жынысының физика-химиялық қасиеттеріне сәйкес қашау типін таңдауды жеңілдетеді. Диаметрлері 46 мм-ден 580 мм-ге дейін қашаулар шығарылады.
тесіп өткен тау жынысының литологиялық сипаттамаларын зерделеу, жыныстар кеуектеріндегі мүнай мен газдың мөлшерін білу және т.б. үшін, бүзылмаған түтастар (жыные өзектер) түрінде жыныстар алынып отырады.
Жынысөзекті бетке шығару үшін үстындық қашаулар қолданылады. Мүндай ңашаулар бүрғылау басынан (1) және бүрғылау басының корпусына бүранда көмегімен қосылған бағаналық жиынтыңтан тұрады (15-сурет).
Жыныс өзек алу арқылы жүретін бүрғылау кезінде жыныстардың қасиеттеріне байланысты шар тәрізді, ал-масты және құрыш қорытпалы бүрғылау бастары қолданылады. Бүрғылау басына шарлар, бүрғылау кезінде үңғыма забойы ортасында жыныстар бүзылмай, жыныс-езек (2) түзілуіне мүмкіншілік жасайтындай етіп бекі-тіледі. Түрлі жыныстардажынысезек алатын бүрғылауға арналған төрт, алтышарлы және тіпті сегізшарлы бүрғы-лау бастары болады. Алмасты жөне қүрышқорытпалы бүрғылау бастарындағы жыныс бүзушы элементтердің орналасуы да тау жыныстарын үңғыма забойының тек шет жаңтарында бүзуға мүмкіншілік береді.
Түзілетін тау жынысының үстыны үңғыма тереңцегенде ұстындық жиынтыққа келеді, ол корпустан (4) және үстындық құбырдан (топыраң тасығыштан) (3) түрады.
Ұстындың жиынтық корпусы бүрғылау басын бұрғылау бағанасына қосу, топыраң тасығышты орналастыру және оны механикалық зақымданудан сақтау үшін, сонымен қатар жуғыш сұйықтықтың және топыраң тасығыштың арасынан өткізу үшін қажет.
Топырақ тасығыш жынысөзекті қабылдау, бұрғылау кезінде оны сақтау үшін және оны беткі қабатқа шығару кезінде пайдаланылады. Бүл қызметтерді орындау үшін топырақ тасығыштың төменгі бөлігіне жыныс-өзекті жұлғыштар мен жыныс өзекті ұстағыштар, ал жоғарғы жағына - топырақ тасығыш жынысөзекпен толған кезде, одан шығатын сүйықтықты өзінен өткізіп отыратын - шарлы клапан (5) орнатылады.Топырақ тасығышы алынатын ұстындық қашаулар бағанасын көтермей-ақ, топырақ тасығышты сөзекпен бірге көтеруге мүмкіндік береді. Ол үшін бургылау бағанасына арқан арқылы үстағыш түсіреді, сөйтіп, көмегімен үстындық жиынтықтан топырақ тасып , оны беткі қабатқа көтереді. Содансоң, ұстағышты пайдаланып, бос топырақ тасығышты жиынтық корпусына түсіреді және орнатады оны жынысөзек алу арқылы жүретін бүрғылауды араластырады.
Топырақ тасығышы алынатын үстындық қашауларды турбиндік бұрғылау кезінде, ал топырақ тасығышы алынбайтындар - роторлық бұрғылау кезінде пайдаланылады.
2.3. Бұрғылау бағанасы
Бұрғылау бағанасы (16-сурет) қашауды (забойлың қозғалтқыш пен қашауды) жер бетілік жабдықтармен (тік люгпен) жалғастырады және ол жетекші құбырдан (4), бұрғылау құбырларынан (8) және ауырландырылған бүрғылау қүбырларынан (АБҚ) (13) түрады. Бұрғылау бағанасының жоғарғы бөлігі жетекші құбырдан (4) тұрады, ол тік люгке (1) жетекші құбырдың жоғарғы ауыстырғышы (3) және тік люг ауыстырғышы (2) арқылы байла-ныстырылады. Жетекші құбыр бірінші бұрғылау құбырына (8) жетекші қүбырдың төменгі.ауыстырғышы (5), қорғаушы ауыстырғыш (6) және бүрғылау құлпының (7) жалғастырғышы арқылы байланыстырылады. Бұрғылау құбырлары (8) екі бөлшектен бұрғылау құлпының жалғастырғышы (7) және бұрғылау құлпының ниппелдері (9) тұратын бұрғылау қүлпының көмегімен немесе байланыстырғыш жалғастырғыш (10) көмегімен бұралады. АБҚ (12) және (13) қандай да бір байланыстырғыш элементтерді қолданбай-ақ, тікелей бүралып жалғанады. Жоғарғы АБҚ бүрғылау құбырына ауыстырғыш (11) көмегімен, ал төменгі АБҚ (13) қашауға (роторлық бүрғылау кезінде) немесе қашаумен бірге забойлық ңозғалтңышқа (тур-биндік бүрғылау және электрбүрғымен бұрғылау кезін-де) ауыстырғыш (14) көмегімен жалғанады.
Бүрғылау бағанасы айналуды роторлық бүрғылау ке-зінде роторға беруге және жуғыш сүйықтықты турбо-бүрғыға (турбиндік бүрғылау кезінде), қашауға және үңғыма забойына (барлық бүрғылау тәсілдерінде) беруге; ток өткізгіштің жеке секцияларын жөндеуге (электр-бүрғымен бүрғылау кезінде); забойға жүктеме жасауға; қашауды, турбобүрғыны, электрбүрғыны көтеру және үшін; қосалқы жүмыстарды жүргізуге (үңғыма-ш.і қайта ңазу, кеңейту және жуу, қаттарды сынау және і б )арналған. бұрғылау бағанасының роторлық тәсіл кезіндегі және иінюйлық қозғалтқышпен бүрғылау тәсілі кезіндегі жү-м і.к- істеу жағдайлары әр түрлі. Роторлың тәсілде ротор-днн айналуды ңашауға және забойға жүктеме беретін ііуріылау бағанасына бірқатар жүктемелер түседі.
Бүрғылау бағанасы үңғыма-ның забойына жанаспаған жағдайдаайналмайды, ол созы-лымдық әсерде болады да, вер-тлюгте максимумға жетеді. Үңғыманы бүрғылау үдерісін-де бүрғылау бағанасының жо-ғарғыбөлігі созыладыда, оның забойға тиетін томенгі жағы ңысылады. Сонымен, бүрғы-лау бағанасы бүрғылау кезінде созатын және қысатын күш-тердің әсеріне үшырайды да, ендеше созу және қысу кер-неулерін сезінеді.
Айналу моментін ротордан қашауға беру кезінде созу жә-не ңысу кернеулерінен басқа бүрғылау бағанасында айнал-дыру кернеуі болады; сондай-аң орталықтан тепкіш күштің әсерінен майыстырушы кер-неуі де болады, оның әсері үң-ғыманың сағасынан забойына қарай артады.
Бүрғылау бағанасына айтылған күштердің берінің бірден
әсер етуі оның жүмыс іСтеу жағдайын роторлық бүрғылау тәсі 2-сурет. Бүрғылау кезінде күрделендіреді. Нәтиже бағанасы жесінде бүрғылау қүбырында бүрғылау құлпында жене бүрғыл ау бағанасының басқа эле-менттерінде апаттар жиі болып түрады.
Үңгыманы забой қозғалтқышымен (турбо бұрғымен немесе электрбүрғымен) бүрғылағанда бүрғылау бағана-сының жүмыс істеу жағдайы айтарлыңтай жеңілденеді. Мүндай жағдайда ол аңналмайды, сондыңтан созатын және қысатын жүктемелерді, сондай-аң, забой қозғалт-қышының реактивтік моментін сезінеді. Бүлардың соңғысының шамасы өте аз, сондықтан оны іс жүзіндегі есептеулерде елемеуге болады.
Сонымен, забой қозғалтқыштары мен бүрғылау бағанасына қойылатын талаптарды айтарлықтай дәрежеде азайтты. Бүрғылау бағанасына қабырғасының қалың-дығы аздау құбырды пайдалануға мүмкіншілік туды, ол металл шығынын азайтты, ендеше оның бағасын да азайтты. Забой ңозғалтңыштарымен кез келген жағдайда жүмыс істегенде бүрғылау бағанасындағы апаттар саны ылғи да роторлық бүрғылаудан аз болады.
2.4. Үңғымаларды жуу және үрлеу
2.4.1. Жугыш сұйықтардың тагайындалуы және жіктелуі
Үңғымаларды бүрғылаудың айналдыру тәсілін қолдану оларды бүрғылау үдерісі кезінде үздіксіз жуу қажеттілігін тудырады. Су ең бірінші жуғыш сүйыңтық болды.
Бүрғылау технологиясының дамуы саздар мен сазды шөгінділерді бүрғылағанда үңғымадағы пайда болған сазды ерітінді үңғыманың ену үдерісін айтарлықтай жеңілдететінін көрсетті. Сондықтан үңғымада түзілетін сазды ерітіндіні сақтап қана қоймай, жер бетінде оны жасанды түрде жасай бастады.
Үңғымалардың тереңдіктері артңан сайын үңғымаларды жуудың талаптары да өсе бастады, бүл жаңа жу-ғыш сүйықтыңтарды жасауға алып келді. Жуғыш сүйықтықтардың негізгі қызметтері:
үңғымадан бүрғыланған жыныстардың бөлшектерін шығару;
айналым тоқтаған кезде бұрғыланған жыныстар-дың бөлшектерін жүзгіндер күйінде үстап түру;
үңғыма қабырғасына қарсы қысым жасау, демек жыныстың қүлауын болдырмау және бұрғыланған қаттардың газы, мұнайы және суының үңғымаға кіріп кетуін болдырмау;
үңғыма қабырғасын саздау;
қашауды, турбо бұрғыны, электробүрғыны және бағананы суыту;
қажалатын қашау, турбо бұрғының бөлшектерін майлау;
турбо бұрғыға энергия беру;
бұрғылау жабдықтарын бұрғылау бағанасын коррозиядан сақтау;
Жуғыш сүйықтық температураның, минералданған қат суының және бұрғыланған жыныстың сынықтарының әсеріне инертті болуы керек.
Жуғыш сүйықтықтарды төмендегідей жіктейді:
су негізінде дайындалған, олардың өкілдері су және спзды ерітінділер;
сусыз негізде дайындалған, оларға көмірсутектік ерітінділер (мүкайлы);
3)ауаланған.
2.4.2. Су негізіндегі жугыш сұйықтықтар
Су жуғыш сүйықтық ретінде геологиялың қимасы, үңгымаға оның қабырғасын саздандырмайынша, оған қүламайтын қатты жыныстардан қүралған аймақтарда колданылуы мүмкін. Мүндай жағдайларда үңғыманы сумен жуу, оның қозғалғыштығының жоғары, тұтқырдыгының аз және салыстырмалы түрде тығыздығының Коп еместігінен өте тиімді болады. Нәтижесінде бүрғылау бағанасында, турбо бұрғыда, қашауда және құбырдын тыс кеңістікте гидравликалың кедергілер азайып, Сондықтан да, жақсы сапалы сазды ерітінді алу үшін жоғары сүрыпты саз бен сазды ерітінді дайындаудың жетілдірілген әдістерін қолдану қажет.
Сазды ерітіндінің сапасы бірқатар параметрлермен сипатталады: тығыздығымен, түтқырлығымен, су беруі-мен, жылжудың статикалық кернеуімен, т.б.
Сазды ерітіндінің тығыздығы - ерітінді массасының оның көлеміне қатынасымен өлшенетін физикалық шама. Ерітіндінің тығыздығы неғүрлым көп болса, солғүрлым ол забойға және үңғыма қабырғасына көп қысым жасайды.
Үңғыманы бүрғылау кезінде үңғымадағы сүйықтықтың бағанының қысымы өтетін мүнайлы, газды немесе сулы ңаттардағы қысымнан айтарлыңтай көп болуы қажет. Сондықтан пайдаланылатын сазды ерітіндінің тығыздығы осы талапқа сәйкес болуы керек.
Қүлауға бейім жыныстары бар горизонттарды бүрғылау кезінде тығыздықты арттыру қажет. Ал сызатты, кавернозды қаттардан өткен кезде, керісінше оның сол горизонттарға кетіп қалмауы үшін ерітіндінің тығыздығын азайту қажет.
Күрделенбеген бұрғылау жағдайларында саз ерітіндісінің тығыздығын 1180-1220 кгм3 аралығында ұстап тұру қажет.
Тұтқырлық (ішкі үйкеліс) - сүйықтар мен газдардың, олардың бір бөлігінің екіншісіне қатысты қозғалуына кедергі жасау қасиеті. Саз ерітіндісінің қозғалуы кезінде туындайтын ішкі үйкеліс, физикалық байланысқан су молекулалары арасындағы, саз бөлшектері арасындағы, сонымен қатар физикалық байланысңан су молекулалары мен саз бөлшектері арасындағы үйкелістерден қүралады.
Осы үш үйкеліс түрінің ішінде су молекулалары арасындағы үйкеліс аз болады. Сондыңтан да, физикалық байланысқан су мөлшерін арттыру саз ерітіндісінің түтқырлығының азаюына, ал саз фазасының концен-трациясын арттыру - түтқырлықтың артуына алып ке-леді. Сонымен қатар, саз ерітіндісінің түтқырлығы судагы саздың бөлшектілік дәрежесіне байланысты. Түт-ц.і.і рлыққа сазды ерітіндіні химиялық еңдеу де және қат іуларында болатын минералды түздардың жөне суда жыныстардың өсері де айтарлықтай дөрежеде ық-Пал етеді.
Жуғыш сүйықтықты сіңіретін, қаттық қысымы аз, сызатты жыныстарды бүрғылаған кезде, жуғыш жоғары түтқырлығы қаттағы кеуектер мен іри алардың жабылып қалуына алып келеді. Газы бар қатпарды бүрғылаған кезде, сүйықтық бойымен газ көміртетіктерінің жақсы етуі үшін түтқырлықты азайту қажетболады.
Су беру - ерітіндінің белгілі бір жағдайларда кеуекті іч.шыстарға су беру ңабілеті. Үңғыманы бүрғылағанда Цкісымның түсуінің өсерінен сазды ерітінді қаттардың ін-уектеріне өтеді де, уақыт өткен сайын оларды тығын-діш тастайды (саздайды). Үңғыма қабырғасында сазды Кіібықтың түзілуі қаттарға тіпті өте майда саз бөлшектерінің енуіне кедергі жасайды, бірақ сазды ерітіндіден ертілген суды өткізеді.
Егер төменгі сапалы сазды ерітінді пайдаланылса, іімдп үңғыма қабырғасында қалың, борпылдақ және тығыз емес сазды қабық пайда болады, ол арңылы қаттарға Щ сүзіліп өтеді. Қалың сазды қабықтың түзілуі үңғыма панын жіңішкертеді, ол болса бүрғылау бағанасының Жибысып қалуын (үсталып қалуын) тудырады. Сонымен бірге, жыныстарға сүзіліп өткен судың енуі, олардың Һщуіне және қүлауына алып келуі мүмкін. Соған бай-піііи.істы сазды ерітіндінің су беруін әрдайым барынша тырысады ұғысудың статикалың кернеуі қозғалмайтын ерітінді құрлымының беріқтігін сипаттайды. Бүл беріктілік сазды ерітінді араластырған кезден бастап, уақыт өте келе мртпды. Бүл параметрді араластыру аяқталғаннан кейін . сайын жөне 10 мин. сайын өлшеп отыру тиімді рвндігі анықталды. Өлшеу нәтижелеріндегі айырмашы 10 мин. ішінде сазды ерітіндінің қүрылымының імііиііалықты беріктенгенін көрсетеді
Су негізіндегі жугыш сұйықтардыц пайдалану сапаларын жақсартудыц химиялық
әдістері
Үңғыманы бүрғылағанда сазды ерітінді бүрғыланған жыныс бөлшектерінің, түщы және минералданған ңат суларыньщ, температура мен ңысымның әсеріне үшы-райды, ол ерітіндінің параметрлерінің нашар жағына өзгеруіне алып келеді және одан өрі қарай бүрғылау сәйкес шараларды ңолданбайынша жалғастыру мүмкін емес. Бүлай болмас үшін сазды ерітіндіге химиялық реа-генттер қосады. Оларды шартты түрде үш топқа беледі: су беруді төмендететін реагенттер, түтңырлықты төмен-дететін реагенттер және арнайы тағайындалған реагент-тер. Әр топтың көп тараған реагенттерін қысқаша қарас-
тырайың.
Су беруді төмендететін реагенттер. Бүл реагенттердің ішінен ең көп ңолданылатыны көмірсілтілі реагент (КСР), сульфит-спиртті барда (ССБ) карбоксиметил целлюлоза (КМЦ).
Көмірсілтілі реагентті қоңыр көмір мен каустикалық содадан (ЫаОН) алады, олардың реакциялары нәтижесін-де гумин қышқылдарының натрий түздары - натрий гу-маттары түзіледі, ол каустикалық соданың артық мөлше-рімен бірігіп, реагенттің активті заттары болып табылады. Каустикалық соданың артың болуынан сазды бөлшектер ыдырайды (пептизацияланады). Сазды ерітіндіде өрқа-шанда болатын физикалық байланысқан су қайтадан түзілетін бөлшектерді қаптап алуға жөне бүрын бар гид-ратты қабаттарды қалыңдатуға жүмсалады, ол су беруді азайтуға алып келеді. Осымен қатар сазды бөлшектер бет-терінде натрий гуматының адсорбциялануы жүреді, ол гидратты қабаттардың қалыңдауына алып келеді. Нөти-жесінде сазды бөлшектердің жабысып қалу қабілеті өте төмендеп, ығысудың статикалық кернеуі азаяды. Сондық-тан да көмірсілтілі реагентпен көп өңделген сазды ерітін-ділер, сазды бөлшектердің жоғары бөлшектілігіне байла-нысты түтқыр, біраң ңүрылымсыз болып ңалады.
Сондықтан да, ерітіндіні КСР өңдеген кезде жөне ығысудың статикалық кернеулері көрсеткіштеріне мән беру қажет. Бүл реагент сүйыңтың тем-ін-ратурасы шамамен 140°С-қа дейін болғанда жаңсы потижелер береді.
Сульфит-спиртті барда - целлюлоза өндірісінің ңал-дығы. Онда болатын лигносульфон ңышңылдары мен олардың түздары минералданған қаттық сулардың өсе-рше үшырайтын сазды ерітінділердің су беруін едәуір •іомендетеді. ССБ су беруді төмендеткіш ретіндегі ак-Тивтілігі оның ерітіндідегі мөлшеріне тура пропорцио-іалды. Реагенттің шығымы өте көп және жүмсалатын орітіндінің көлемінің 50%-ы жетеді. ССБ минералдан-Ган суы жоқ сазды ерітіндіге әсері өте тиімсіз болады. Іііраң та, су беруді бірңатар төмендету кезінде, түтқыр-лықты да бірге кемітуді түщы ерітінділерді өңдеген кез-до қол жеткізуге болады.
Соңғы уақытта конденсирленген сульфит-спиртті оирданың (КССБ) бірнеше маркалары кең ңолданылады. Иүл реагент - ССБ, формалин, фенол, хромат, күкірт қмшқылдарының, оданәрі ЫаОН бейтараптандыратын копденсациялану өнімі. Ол түщы (түтқырлығын да ке-мітеді) және минералданған ерітінділердің су беруін томсндетуге қолданады. КССБ маркаларына байланыс-•п.і температурасы 130-180°С болатын ерітінділерді өңдеу қолданады. Сарбоксиметилцеллюлоза (КМЦ) күшті минералдан ерігіш сазды ерітінділерді өңдеуге арналған, алайда қүра-мі.шда түзы жоқ сазды ерітінділердің су беруін төменде-і уге де табысты қолданылып келеді. Бүл реагент целлюич. алыгликоль қышңылының натрий түзы болып табы-іиды және ағашты өңдеу кезінде алынады. Су беруді едәуір төмендетеді және түщы ерітінділердің түтқырлығын бірақ минералданған ерітінділердің су беруін н.мендетіп, түтқырлығын күрт кемітеді. Ерітіндінің мииералдану дәрежесі жоғары болған сайын, реагентті іюш үрлым көп қосу керек. КМЦ - сазды ерітіндінің барлық параметрлерін дерлік активті жақсартатын әмбебап реагент. КМЦ-мен өңделген ерітінді температураның ұзақ әсер ету жағдайында 160-180°С-қа дейін өзінің қасиеттерін сақтайды.
Түтқырлықты төмендететін реагенттер. Бүл реагент-тердің ішінен ең көп қолданылатындары окзил, нитро-лигнин және сунил.
Окзил - қышқылдық ортада ССБ мен хромпиктің өре-кеттесу онімі. Ол түщы жөне минералданған ерітінді-лердің түтқырлығын, сонымен қатар түщы ерітінді-лердің су беруін жоғары активті төмендетуші. Оны саз-ды, гипсті, ангидридтерді, аргиллиттерді бүрғылау ке-зінде ңолдану тиімді. Барлық белгілі су беруді төмендеткіш реагенттермен жаңсы үйлеседі. 200°С-қа дейінгі температураның әсеріне түрақты.
Нитролигнинді гидролиздік лигнинді азот ңышңы-лымен өрекеттестіріп алады. Алдын ала су беруді төмен-дететін реагенттермен өңделген минералды ерітінді-лердің және түщы ерітінділердің түтңырлығын едәуір төмендетеді.
Сунил - нитролигнинді күкірт қышқылының түздарымен ерекеттестіру өнімі, суда жақсы ериді. Түщы сулардың да, минералданған сулардың да түтқырлығын пәрменді темендетеді.
Арнайы тағайындалған реагенттер - каустикалық сода, кальцинирленген сода, сүйық шыны, ас түзы, ектас, хроматтар мен бихроматтар.
Каустикалың сода КаОН негізінен КСР, ССБ, нитро-лигнинді және басқаларды даярлау үшін қолданылады.
Кальцинирленген сода Ыа2С03 сазды ерітінділерді даярлағанда саздың белшектелуін жақсартуға арналған, сонымен бірге ерітіндінің су беруін, түтқырлығын жөне ығысуының статикалық кернеуін темендетеді.
Сүйың шыны Ка28і03 түтқырлық пен ығысудың ста-тикалық кернеуін кең аралыңта езгертуге мүмкіндік береді. Егер ығысудың статикалың кернеуін аздап арт-тыру керек болса, онда сүйың шыныны сазды ерітінді келемінің 0,75% -нан аспайтындай етіп қосу керек. Саз-ды ерітіндіге 2,5-3% сүйық шыны қосқанда, жүтылуін п күресуге жарамды, ығысудың статикалық кернеуі болатын жоғары тұтқырлы ерітінді алуға болады.
Лс тұзы көмір сілтілі реагенттермеи қаныққан ерггінділердің ығысуының статикалық кернеуін айтарлықтай арттыруды қамтамасыз етеді.
(өндірілген әкті аздап қосқанның езінде (5% -ға дейін) тұтқырлық пен су беруді күрт арттырады.
Хроматтар мен бихроматтар сазды ерітінділердің температура әсеріне төзімділігін арттырады. Ол қоюлану болдырмай, сазды ерітінділерді сұйылтады, әсіресе 200°С температураларда сұйылтады. Вүл реагент-торді ңолданудың міндетті жағдайы - өңделетін ерітін сілтілі креагенттердің КСР, ССБ, КССБ және басқалардың жеткілікті мөлшерінің болуы.
Омульсиялық сазды ерітінділер. Эмульсиялық сазды ерітінділердің негізгі компоненттері - су беру мен түтқырықты төмендететін реагенттермен өңделген сазды ерітімді және сазды ерітінді келемінің 8-15% мөлшерінде болатын мүнай (немесе дизельдік отын) болып табылады.
Мүндай қоспаны белсенді араластырған кезде эмульця түзіледі, онда эмульгатор рөлін сазды бөлшектер мен сазды ерітіндіде болатын реагенттер (КСР, КССБ, КМЦ, т.П.) атңарады.
Мүнайды (дизельдік отынды) сазды ерітіндісі бар бүр-гмлау сорғыштарының қабылдау сыйымдылықтарына II ісады. Қоспаларды жақсы араластыру оны циркуляция-щ.ік, жүйе бойынша екі-үш цикл айдағаннан кейін мульсиялық сазды ерітіндімен жуу арңылы бүрғы-лау үңғыма қабырғасында түзілетін сазды қабықтың қалыңдығы мен жабысқақтығын кемітуге мүмкіншілік береді, ендеше үңғыма қабырғасына бүрғылау бағана жабысу (үсталып қалу) қаупін азайтады және оны пайдаланудың жағдайын жақсартады. Қашаудың үңғыма бойында жүмыс істеудің де қолайлы жағдайлары асальп, ол үңғымадағы қашаулар санын кемітуге және бұргылау жылдамдығын арттыруға жағдай жасайды Алайда, бүл ерітінділердің кемшіліктері де бар, олар: құнының жоғарылығы, мұнаймен турбобұрғы және сорғыштардың резеңкелік бөлшектерінің бұзылуы, алынатын жыныс өзекке кері әсер етуі, өртке қауіптілігі, бүрғының ластануы.
2.4.4. Сусыз негіздегі жуғыш сұйықтыктар
Аргиллиттерді, тақтатастық саздарды, тұзы бар тау жыныстарын, ұңғыманы су негізіндегі сұйықтармен, ерітіндіден сүзілген судың әсерімен жуып бүрғылағанда, әдетте жыныстардың құлауы, шашылуы және тұзды жыныстардың еруі болады. Мұндай жағдайларда сусыз негіздегі жуғыш сүйықтықтарды пайдаланған жөн. Бұл сұйықтарды сонымен бірге өнімді қаттарды бұрғылау кезінде пайдалану керек, себебі коллекторлардың сүзілген сумен ластануын болдырмас үшін қажет.
Сусыз негіздегі жуғыш сүйықтықтар - күрделі көп компонентті жүйе, ондағы дисперстік орта сүйық мүнай өнімдері, сирек дизельдік отын болып табылады. Сондықтан да оларды көмірсутектік негіздегі ерітінділер деп атайды.
Олардың ішінде көп тарағаны - әкбитумды ерітінділер (ӘБЕ), олардың құрамына дизельдік отын, битум, кальций оксиді, беттік активті зат және судың аз мөлшері кіреді. ӘБЕ тығыздығын арттыру үшін (егер ол қажет бол-ған жағдайда) ерітіндіге жоғары тығыздықтағы баритті қосады.
Көмірсутектер негізіндегі ерітінділер тіпті қысым өто төмен түскен кезде де, іс жүзінде сүйық фазаны сүзбейтіи ерітінділер болып табылады. Бүрғыланған жыныс бөлшектері, оның ішінде сазды жыныстар да, мүндай ерітінділерде шашырап кетпейді, түзды жыныстар бөлшектері ерітіндінің сапасына әсер етпейді. Олар өнімді горизонттар коллекторларының өтімділігін нашарлатпайды.
Алайда, көмірсутектік негіздегі ерітінділер темпери тураға сезімтал болады, сондыңтан олардың рецептуря-сы үңғыма забойындағы болатын температураны есепке алып таңдалуы тиіс. Комірсутектік негіздегі ерітінділермен үңғыманы жуу арқылы бүрғылау өрт қауіпсіздігінің барлың еретілерін қатаң сақтауды қажет етеді, ал жүмыс орындарының мүнаймен ластануына байланысты жүмысшылардың еңбегін қорғау шараларына қойылатын талаптарда өседі. Мұндай ерітінділермен жу арқылы бүрғылау кезінде үңғымада электрометриялық жүмыстарды шүргізу жағдайлары нашарлайды. Көмірсутектік негізіндегі ерітінділер сазды ерітінділерге қарағанда, әлде қайда қымбат тұрады.
2.4.5. Жугыш сұйыктьқтарды дайындау және тазалау
Жуғыш сүйықтықты дайындау. Егер ұңғымада кол-лоидтық саздың ңалыңдығы болатын болса, онда бүрғы-лиу кезінде жуғыш сүйыңтың өздігінен түзіледі. Мүндай жагдайда үңғымаға жіберетін су қашау бүрғыланған сазды бөлшектейді де, сазды ерітінді түзіледі. Үңғымада ерітінді қасиеттері ерітіндідегі судың мөлшерін өзгертумен және химиялық реагенттерді қосумен реттелсді. Жуғыш сүйықтықты осылай дайындау әдісі ең арасын және ең оңай әдіс.
Егер ұңғыма қимасында қажетті сападағы саз жоқ болса, онда сазды ерітіндіні бұрғылау жұмыстарын жүргізілетін ауданда орналасқан бүрғылау немесе саз зауыттарының механикалық немесе гидравликалық араластырғыштарында дайындалады. Соңғы жағдайда сазды ерітінді бұрғылауға саз құбырымен жеткізіледі.
Бұрғылау ауданында немесе сазды зауыттарда сазды ерітіндіні дайындау үшін бұрғылау ауданына жақын жердегі саз карьерлерінде өндірілетін табиғи сазды немесе арнайы зауыттардан алынатын сазды үнтақтарды пайдаланады.
Араластырғыштарда сазды ерітіндіні саз бен суды белсенді араластыру жолымен алады. Қажет жағдайлар-да ерітіндіге алдын ала жасалған рецептура бойынша Кейбір реагенттер қосады.
Жуғыш сүйықтықтарды тазалау. Жуғыш сұйыықтықты бұрғыланған жыныстардан тазалау үшін жуғыш сүйықтықтарды еоратын, үңғыма сағасынан бүрғылау сорғыштарының сыйымдылықтарына қарай үзындығы 50-70 м, үңғымасағасынан 0,01-0,015° еңістікте болатын науалық жүйе қойылады. Науалар ені, әдетте 0,8 м-ге, ал биіктігі 0,4 м-ге тең болады. Жуғыш сүйықтықтардан бүрғыланған жыныстардың бөлшектерін жақсылап бөлу үшін науада әрбір 6-8 м сайын биіктігі шамамен 30 см болатын далдалар орнатады. Бүрғыланған жыныстардың жинақталуына қарай науаны тазартып отырады.
Жуғыш сүйықтықтарды бүрғыланған жыныстардан тазалауды тек науалық жүйеде жүргізу қажетті нәтижені бермейтінін практика көрсетіп берді. Егер сүйық-тық қозғалу жолына науа жүйесінен басқа, сүйықтық-тан бүрғыланған жыныстарды мөжбүрлі түрде бөлетін механизмдер (електі-гидроциклонды қондырғы) қоятын болса, онда ерітінді едәуір жақсы тазартылады.
2.4.6. Ұңгымаларды ауамен (газбен) үрлеу
Үңғымаларды ауамен үрлеудің мәнісі, забойды тазарту, бүрғыланған жыныстарды сыртқа шығару, қашауды суыту үшін жуғыш сұйықтықтың орнына газ тәрізді агенттерді - қысылған ауа, табиғи газ - айдайды.
Үңғыманы ауамен үрлеу кезінде бұрғыланған жыныстарды шығару төмендегідей жүргізіледі. Компрессордан қысылған ауа немесе газ айдайтын құбыр арқылы бүрғылау қүбыр шегі мен вертлюг арқылы бұрғылау бағанасына және одан әрі қашау тесігі арқылы үңғыма забойына беріледі. Ауа немесе газ ағыны забойдан бүрғыланған жыныстың кесектерін өзімен бірге ілестіреді және құбырдан тыс кеңістік бойымен үңғыма сағасына дейін көтереді. Содан соң, ауа немесе газдың бүрғыланған жыныспен қоспасы алып шығатын сызыққа бағыттала ды, оның соңына шламүстағыш орналасады. Адамдар мен жабдықтарды үңғымадан шығатын шаңдардын қорғау үшін үңғыма сағасын арнайы құрылғылармен қымтайды.
Ұнғыманы ауа немесе газбен үрлеуді қолдануды сүйықтықпен жуумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар:
Үңғыма забойын бұрғыланған жыныстардан жақсылап тазартудың, сұйықтық бағанының гидростатикаық қысымының болмауы және қашауды суыту жағдайларының жақсаруы есебінен үңгілеудің механикалың жылдамдығы және қашауға үңгілеу артады.
Жарықшақты және кавернозды жыныстарда үңғымалар бұрғылау жағдайлары жақсарады, оларда үңғыманы жуу кезінде циркуляцияның ішінара немесе толық құйылуына алып келетін жуғыш сүйықтықтар сіңіріледі.
8. Сусыз аймақтарда үңғыманы бұрғылау жағдайлары жеңілденеді.
Өнімді горизонттың (өсіресе, қаттың қысымы аз) жақсы сақталуы қамтамасыз етіледі, өйткені мүндай жағдайда бүрғылау сүйығының қат кеуектеріне теріс мері болмайды.
Жыныстардың жуғыш сүйықтықтармен ластануының, болмауына байланысты, геологтардың көтерілетін сөзекті және шығарылатын жыныс бөлшектерін үрдіс бағалауы үшін жағдайлар жасалады.
Алайда, үңғымаларды үрлеуді барлық геологиялың мсмгдайларда қолдануға болмайды, бүл үңғыма забойын қоалаудың осы әдісін қолдануды шектейді.
Егер сүйықтық бағанасының гидростатикалың қысымы артқанда компрессорлар жұмысының жағдайы қаралайтын болса, онда судың келуі көп болатын сулы физонттарды бұрғылау үдерісінде үңғыманы үрлеу ішінде ең көп қиыншылықтар туындайды. Үңғыманың қабырғасына жабысып қалуға және бүрғылау бағанасында тығыздама (сальник) түзуге бейім тұтқыр жыныстарды (саз типті) бүрғылау кезінде де көп қиыншылықтар кездеседі. Забойды ауамен үрлеу арқылы мұндай ыпыстарды бүрғылау кезінде бүрғылау бағанасының ойлып қалуы мүмкін. Су ағыны бар болса, құлайтын және сусымалы жыныстардан өткенде, забойды ауаланған сазды ерітінділермен (ауа ағынына су қосады) жууды қолданады. Үңғымаларды тазалаудың мүндай әдісі, ұңғымаға судың белсенді түрде ағуынан және жыныстардың қүлауынан құтылу үшін, өтетін қаттарда қажетті қарсы қысымды оңай орнатуға мүмкіндік береді.
Егер өтетін жыныстарда жанғыш газдар болатын болса, қопарылыс пен өртті болдырмас үшін табиғи газбен үрлеуді қолдану орынды болады.
Бұрғылау режимі
Бұрғылау режимі және қашау жұмыстарының көрсеткіштері туралы түсініктер. Егер салыстырмалы түрде аздаған қаржы шығынымен жоғары жылдамдықта бұрғылауды жүргізетін болса, онда бұл үңғыма табысты бұрғыланған деп есептелінеді, ал шын мәнінде оның оқпанының кескінінің жобалық кескіннен мәнді айырмашылығы болмайды. Бұған қашауларды, турбо бұрғыларды, бүрғылау бағанасын тиімді пайдаланған және үңғыма забойын бүрғыланған жыныстан жақсылап тазартқан жағдайда қол жеткізуге болады. Сондықтан қандай да бір берілген жынысты бұрғылау режимінің технологиялық ерекшеліктерін жобалағанда оған сәйкес қашаудың түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz