Салалық әлеуметтану
ЖОСПАР
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1. Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
2. Отбасы әлеуметтануы
2.1. Отбасы түсінігі, құрылымы мен қызметтері
2.2. Отбасының тарихи қалыптасу формасы
2.3. Отбасы типологиясы
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1. Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
2. Отбасы әлеуметтануы
2.1. Отбасы түсінігі, құрылымы мен қызметтері
2.2. Отбасының тарихи қалыптасу формасы
2.3. Отбасы типологиясы
Адам көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып табылады. Адамның мәнін қарастырмастан бұрын «адам», «индивид», «тұлға» түсініктерін қарастырып алайық. Адам – қоғамды құрушы, онда саналы іс-әрекет ететін, ойлай білетін, алдына мақсат қойып, оған жетуге тырысатын, барлық индивидтерге тән ортақ қасиеттер және ерекшеліктерімен сипатталатын тіршілік иесі. Индивид – биологиялық жолмен дүниеге келіп, әлеуметтік ортада өмір сүретін жеке адам. Тұлға – адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің тұтастығы, индивидтердің қоғамдық дамуының және белсенді іс-әрекетпен араласу арқылы әлеуметтік қатынастар жүйесіне енуі.
Индивид қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтар, институттар арқылы ықпалдасқанда, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, байланыстарды жүзеге асырғанда барып тұлға дәрежесіне көтеріле алады.
Тұлғаны әлеуметтік талдау оның құрылымын анықтаудан басталады. Бұл мәселені З.Фрейд «ол», «мен» және «супер эго» деген элементтерді енгізу арқылы қарастырады. «Ол» - бұл біздің түйсіктеріміз басым, айсбергтің көрінбейтін бөлігі сияқты сана түкпіріміз. «Мен» - бұл түйсіктермен байланысты, дүркін-дүркін оған кіріп отыратын сана. «Эго» санасыздықты қоғамға ыңғайлы қалыпта ұсынуға тырысады, «меннен» жоғары, моралдық нормалар мен принциптердің жиынтығын құратын, адамгершіліктің «қадағалаушысы», ішкі бақылаушысы іспетті.
Сондықтан да біздің санамызда барлық уақытта, бір жағынан, оған кіретін түйсіктермен, екінші жағынан, «меннен жоғары» талап қоятын моралдық тыйым салулар арасындағы тартыс жүріп жатады. Фрейд «Біздің психикалық тіршілік иесін «ол», «мен» және «меннен жоғары» деп бөліп қарастыруымыздың өзі осы психикалық тіршілік иесі жайындағы ұғымымыздың алға жылжуын көрсетеді, осы бөлу психикалық өмірдің динамикалық арақатынастарын бұдан да тереңірек түсінудің, жақсылап сипаттаудың құралы болуы тиіс» деп жазған екен.
Тұлға әлеуметтік қауымдастықпен араласып, одан ерекшеленетін, өзінің творчестволық жекешелігін танытып, болашақ өмірінің жобасын жасайтын, алдына мақсат қойып, оған қол жеткізу үшін барлық күш жігерін жұмылдыратын, әлеуметтік құралдарда, байланыс жүйесінде тұрақты өзгерістерге қол жеткізетін, өзін-өзі жетілдіріп, мазмұнын анықтайтын қоғамдық қатынастардың субъектісі, әлеуметтік жүйенің белсенді құрамдас бөлігі, биологиялық пен әлеуметтіктің шегінде орналасқан күрделі нысан.
Тұлға құрылымындағы екі сипатты бөліп көрсетуге болады: сыртқы байланыстар жиынтығы мен әлеуметтік өмірмен көбіне өзара ықпалдастық сипатын анықтайтын ішкі идеалдық байлық.
Орталығы индивид болып саналатын сыртқы әлеммен әртүрлі бағыттағы байланыстардың жиынтығы тұлғаның базисі болып табылады.
Нәрестедегі адам болу мүмкіндіктері басқа адамдармен қарым-қатынас жасап, қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің нәтижесінде ғана адамдық қасиеттерге айналады. Демек, адамның адам болып қалыптасуы оның физиологиялық және психологиялық дамуына сәйкес табиғи нышандардың негізінде жүзеге асады (К.Маркс теориясы). Әлеуметтануда адамның, тұлғаның бұндай қалыптасу механизмі әлеуметтену процесімен ашылады.
Индивид қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтар, институттар арқылы ықпалдасқанда, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, байланыстарды жүзеге асырғанда барып тұлға дәрежесіне көтеріле алады.
Тұлғаны әлеуметтік талдау оның құрылымын анықтаудан басталады. Бұл мәселені З.Фрейд «ол», «мен» және «супер эго» деген элементтерді енгізу арқылы қарастырады. «Ол» - бұл біздің түйсіктеріміз басым, айсбергтің көрінбейтін бөлігі сияқты сана түкпіріміз. «Мен» - бұл түйсіктермен байланысты, дүркін-дүркін оған кіріп отыратын сана. «Эго» санасыздықты қоғамға ыңғайлы қалыпта ұсынуға тырысады, «меннен» жоғары, моралдық нормалар мен принциптердің жиынтығын құратын, адамгершіліктің «қадағалаушысы», ішкі бақылаушысы іспетті.
Сондықтан да біздің санамызда барлық уақытта, бір жағынан, оған кіретін түйсіктермен, екінші жағынан, «меннен жоғары» талап қоятын моралдық тыйым салулар арасындағы тартыс жүріп жатады. Фрейд «Біздің психикалық тіршілік иесін «ол», «мен» және «меннен жоғары» деп бөліп қарастыруымыздың өзі осы психикалық тіршілік иесі жайындағы ұғымымыздың алға жылжуын көрсетеді, осы бөлу психикалық өмірдің динамикалық арақатынастарын бұдан да тереңірек түсінудің, жақсылап сипаттаудың құралы болуы тиіс» деп жазған екен.
Тұлға әлеуметтік қауымдастықпен араласып, одан ерекшеленетін, өзінің творчестволық жекешелігін танытып, болашақ өмірінің жобасын жасайтын, алдына мақсат қойып, оған қол жеткізу үшін барлық күш жігерін жұмылдыратын, әлеуметтік құралдарда, байланыс жүйесінде тұрақты өзгерістерге қол жеткізетін, өзін-өзі жетілдіріп, мазмұнын анықтайтын қоғамдық қатынастардың субъектісі, әлеуметтік жүйенің белсенді құрамдас бөлігі, биологиялық пен әлеуметтіктің шегінде орналасқан күрделі нысан.
Тұлға құрылымындағы екі сипатты бөліп көрсетуге болады: сыртқы байланыстар жиынтығы мен әлеуметтік өмірмен көбіне өзара ықпалдастық сипатын анықтайтын ішкі идеалдық байлық.
Орталығы индивид болып саналатын сыртқы әлеммен әртүрлі бағыттағы байланыстардың жиынтығы тұлғаның базисі болып табылады.
Нәрестедегі адам болу мүмкіндіктері басқа адамдармен қарым-қатынас жасап, қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің нәтижесінде ғана адамдық қасиеттерге айналады. Демек, адамның адам болып қалыптасуы оның физиологиялық және психологиялық дамуына сәйкес табиғи нышандардың негізінде жүзеге асады (К.Маркс теориясы). Әлеуметтануда адамның, тұлғаның бұндай қалыптасу механизмі әлеуметтену процесімен ашылады.
1. Булатова А. Н., Исмагамбетова З. Н. Курс лекций по социологии (часть 1) Алматы, Гылым, 1998 г. С. 3-13
2. Волков Ю. Г., Мостовая И. В. Социология. М., 1998 г
3. Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследований. М. Мысль, 1969
4. Казаринова Н. В., Филатова О. Г., Хренов А. Е. Социология. Учебник для вузов. М., 1999 г
5. Кравченко А.И. Социология.-Екб.,1998
2. Волков Ю. Г., Мостовая И. В. Социология. М., 1998 г
3. Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследований. М. Мысль, 1969
4. Казаринова Н. В., Филатова О. Г., Хренов А. Е. Социология. Учебник для вузов. М., 1999 г
5. Кравченко А.И. Социология.-Екб.,1998
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Салалық әлеуметтану
Орындаған:
Тексерген:
ЖОСПАР
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1. Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
2. Отбасы әлеуметтануы
2.1. Отбасы түсінігі, құрылымы мен қызметтері
2.2. Отбасының тарихи қалыптасу формасы
2.3. Отбасы типологиясы
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1 Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
Адам көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып табылады. Адамның мәнін қарастырмастан бұрын адам, индивид, тұлға түсініктерін қарастырып алайық. Адам - қоғамды құрушы, онда саналы іс-әрекет ететін, ойлай білетін, алдына мақсат қойып, оған жетуге тырысатын, барлық индивидтерге тән ортақ қасиеттер және ерекшеліктерімен сипатталатын тіршілік иесі. Индивид - биологиялық жолмен дүниеге келіп, әлеуметтік ортада өмір сүретін жеке адам. Тұлға - адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің тұтастығы, индивидтердің қоғамдық дамуының және белсенді іс-әрекетпен араласу арқылы әлеуметтік қатынастар жүйесіне енуі.
Индивид қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтар, институттар арқылы ықпалдасқанда, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, байланыстарды жүзеге асырғанда барып тұлға дәрежесіне көтеріле алады.
Тұлғаны әлеуметтік талдау оның құрылымын анықтаудан басталады. Бұл мәселені З.Фрейд ол, мен және супер эго деген элементтерді енгізу арқылы қарастырады. Ол - бұл біздің түйсіктеріміз басым, айсбергтің көрінбейтін бөлігі сияқты сана түкпіріміз. Мен - бұл түйсіктермен байланысты, дүркін-дүркін оған кіріп отыратын сана. Эго санасыздықты қоғамға ыңғайлы қалыпта ұсынуға тырысады, меннен жоғары, моралдық нормалар мен принциптердің жиынтығын құратын, адамгершіліктің қадағалаушысы, ішкі бақылаушысы іспетті.
Сондықтан да біздің санамызда барлық уақытта, бір жағынан, оған кіретін түйсіктермен, екінші жағынан, меннен жоғары талап қоятын моралдық тыйым салулар арасындағы тартыс жүріп жатады. Фрейд Біздің психикалық тіршілік иесін ол, мен және меннен жоғары деп бөліп қарастыруымыздың өзі осы психикалық тіршілік иесі жайындағы ұғымымыздың алға жылжуын көрсетеді, осы бөлу психикалық өмірдің динамикалық арақатынастарын бұдан да тереңірек түсінудің, жақсылап сипаттаудың құралы болуы тиіс деп жазған екен.
Тұлға әлеуметтік қауымдастықпен араласып, одан ерекшеленетін, өзінің творчестволық жекешелігін танытып, болашақ өмірінің жобасын жасайтын, алдына мақсат қойып, оған қол жеткізу үшін барлық күш жігерін жұмылдыратын, әлеуметтік құралдарда, байланыс жүйесінде тұрақты өзгерістерге қол жеткізетін, өзін-өзі жетілдіріп, мазмұнын анықтайтын қоғамдық қатынастардың субъектісі, әлеуметтік жүйенің белсенді құрамдас бөлігі, биологиялық пен әлеуметтіктің шегінде орналасқан күрделі нысан.
Тұлға құрылымындағы екі сипатты бөліп көрсетуге болады: сыртқы байланыстар жиынтығы мен әлеуметтік өмірмен көбіне өзара ықпалдастық сипатын анықтайтын ішкі идеалдық байлық.
Орталығы индивид болып саналатын сыртқы әлеммен әртүрлі бағыттағы байланыстардың жиынтығы тұлғаның базисі болып табылады.
Нәрестедегі адам болу мүмкіндіктері басқа адамдармен қарым-қатынас жасап, қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің нәтижесінде ғана адамдық қасиеттерге айналады. Демек, адамның адам болып қалыптасуы оның физиологиялық және психологиялық дамуына сәйкес табиғи нышандардың негізінде жүзеге асады (К.Маркс теориясы). Әлеуметтануда адамның, тұлғаның бұндай қалыптасу механизмі әлеуметтену процесімен ашылады.
Әлеуметтену - адамды әлеуметтік өмірге енгізетін, индивидтерге символ, құндылық, норма сияқты мәдени элементтерді игертетін, әлеуметтік менін қалыптастыратын, индивидті мәдениет, білім, тәрбиеге қатыстыра отырып, оның әлеуметтік табиғатын құратын күрделі процесс.
Дәлірек айтсақ, әлеуметтену дегеніміз - қоғамда қалыптасқан рухани байлықтар мен мінез-құлық нормаларын белсенді түрде меңгеру және жетілдіру жолымен жас ұрпақты сол қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымдарына сәйкес қоғамдық рөлдер системасына қосу болып табылады.
Осы процестерді игеру негізінде адам әлеуметтік сипатын, қасиетін, іскерлігін, білімін қалыптастыра отырып, әлеуметтік өзара қатынастардың мүшесі болады.
Әлеуметтануда әлеуметтену процесінің 2 деңгейі болады:
1) алғашқы әлеуметтену деңгейі - тұлғааралық, кішігірім топ аралық қатынастар сферасында, индивидтің ең жақын ортасында өтеді;
2) кейінгі әлеуметтену деңгейі - үлкен әлеуметтік топтар мен институттардың деңгейінде өтеді.
Бұл деңгейлердің әрқайсысында әлеуметтену процесінің агенттері мен институттары іс-әрекет етеді. Әлеуметтену агенттері - мәдени тәжірибені беруге жауапты нақты адамдар, әлеуметтену институттары - әлеуметтену процесіне әсер етіп, оған бағыт-бағдар беретін мекеме.
Әлеуметтену процесі барысында адамдар әлеуметтік рөлдерін алмастырып, жаңа әлеуметтік мәртебені меңгеріп, бұрынғы әдеттерінен ажырап отырады. Ол әлеуметтануда деәлеуметтену және реәлеуметтену деп аталады. Деәлеуметтену - ескі, бұрынғы құндылық, норма, тәртіп үлгілері мен рөлдерден ажырау процесі. Реәлеуметтену - ескінің орнына жаңа құндылықтар, норма, рөл мен тәртіп үлгілерін қалыптастыру процесі.
Тұлғаны әлеуметтендіру процесі - бұл тек индивидтің бойындағы табиғи қасиеттерді біртіндеп анықтап, қалыптастыру ғана емес, сонымен бірге қоғамдық орта, әлеуметтік институттар, қоғамдық ұйымдар мен құқықтық құрылымдар ықпалының нәтижесі. Осындай тәсілмен ғана әлеуметтендіру процесі құрылымын, оның объективті және субъективті факторларын, механизмін ашуға, адамның тұлға ретінде өмір сүру аясын анықтауға мүмкіндік туады.
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
Қоғамда өмір сүріп жатқан кез-келген адам әртүрлі әлеуметтік топтарға, институттарға қатысады. Бұл топтардың әрқайсысында адам нақты бір әлеуметтік орынды иеленіп, жаңа мәртебені қалыптастырады.
Әлеуметтік мәртебе - топтағы индивидтің немесе топтың басқа да топтармен өзара қарым-қатынастарындағы рангы мен бағыты.
Әлеуметтік мәртебеде негізінен мынаны ескеру керек:
- әлеуметтік мәртебелер бір-бірімен өзара байланысты, бірақ өзара әрекеттеспейді;
- өзара бір-бірімен тек мәртебе субъектілері ғана әрекеттеседі;
- әлеуметтік қатынасқа мәртебе емес, олардың тасымалдаушысы түседі;
- әлеуметтік қатынас бір-бірімен мәртебелерді байланыстырады.
Бір адам көптеген ұйымдар мен топтарға қатысатындықтан бірнеше мәртебеге ие болады. Бір адамның иеленген барлық мәртебелерінің жиынтығын мәртебе жиыны деп атайды (Р.Мертон).
Мәртебенің түрлері:
а) басты мәртебе - адамның өмірлік стилі мен бейнесін анықтайтын қандай да бір адамға тән мәртебе;
ә) әлеуметтік мәртебе - топтағы индивидтің немесе топтың басқа да топтармен өзара қарым-қатынастарындағы рангы мен бағыты;
б) жеке мәртебе - қандай да бір кіші топ мүшелерінің индивидтің жеке басына тән қасиеттерін қабылдап және бағалауға негізделген, индивидтің сол топтағы алатын орны;
в) белгіленген мәртебе - индивидтер қабілеттерімен тырысуына қарамастан оларға қоғам мен топ алдына ала белгілеп қойған әлеуметтік бағыт;
г) қол жететін мәртебе - индивидтермен айналысып оларды жеке таңдауы, қажыр-қайраты және басқа да индивидтермен бәсекеде нығайа түсетін әлеуметтік бағыт;
д) аралас мәртебе - белгіленген және қол жететін мәртебелердің сипатындағы бағыт.
Сонымен, мәртебе дегеніміз - индивидтің қоғамдағы немесе топтағы позициясы. Адамдардың кейбір мәртебелері гармонияда болса, кейбірі - қарама-қайшылықтарда болады, яғни бұл мәртебелердің сәйкессіздігін көрсетеді. Мәртебелер адамзаттың өзара қарым-қатынастарының (тұлғааралық, әлеуметтік т.б.) сипатын, мазмұнын, ұзақтығын немесе интенсивтілігін анықтайды.
Әлеуметтік рөл - тұлғаның әлеуметтік мәртебесімен және сол қоғамдағы тиісті мәртебенің адамдар үшін әдеттегідей болуымен байланысты тұлғаның күткен мінез-құлқы. Оны нақты бір мәртебеге қатысты құқық пен міндеттерді атқаруға бағытталған тәртіп түрі ретінде анықтауға болады.
Әлеуметтік нормалар - тәртіптің белгіленген ережесі - мәртебені емес, рөлді сипаттайды. Рөлді мәртебенің динамикалық жақтарымен атайды. Динамикалық, тәртіп, норма сөздері рөлдің әлеуметтік қарым-қатынастармен емес, әлеуметтік өзара әрекеттермен байланысын көрсетеді. Сондықтан мына сипаттаманы меңгеру керек:
- әлеуметтік нормалар мен әлеуметтік рөлдер әлеуметтік өзара әрекеттесуге жатады;
- әлеуметтік мәртебе, құқық пен міндеттер, мәртебенің өзара қызметтік байланысы әлеуметтік қарым-қатынасқа жатады;
- әлеуметтік өзара әрекет қоғамның динамикасын, ал әлеуметтік қарым-қатынас оның статикасын сипаттайды.
Бұдан нақты бір мәртебеге байланысты, топ мүшелерінің күткен талаптарына сай іс-әрекет, тәртіп түрі әлеуметтік рөл екенін көруімізге болады. Яғни, рөл - индивидтің өзінің мәртебесіне сай жекеше тәртібінің түрі болып табылады.
Біз жоғарыда Р.Мертон енгізген мәртебе жиыны түсінігімен таныстық. Р.Мертон осы түсінікпен тығыз байланысты рөлдік жиын түсінігін де қарастырды. Рөлдік жиын - белгілі бір мәртебемен ассоциацияланатын (байланыстырылатын) рөлдер жиынтығы.
Әрбір мәртебе әртүрлі рөлдерден тұрады. Мысалы, университет профессорының мәртебесіне оқытушы, зерттеуші, жастарды үйретуші, өнеркәсіп фирмаларының кеңесшісі, администратор, ғылыми мақалалар авторы, білім саласының маманы т.б. сияқты рөлдер кіреді.
Рөлдік жиындағы әрбір рөл тәртіптің ерекше үлгісін талап етеді.
Кейбір рөлдер адам үшін жекеше мәнге ие болмайды. Адам олардың бар-жоғын байқамай қабылдайды. Ондайларға мысалы жаяу жүргінші, пациент, сатып алушы, кәсіподақ мүшесі т.б. жатады.
Керісінше, басқа рөлдер, әсіресе басты мәртебемен байланыстылар мен бөлігі ретінде қабылданады. Олардан айырылу адамды үлкен қайғыға душар қылады. Мысалы: ер адам - материалдық жағдаймен қамтамасыз етуші, отбасын асыраушы. Жұмысынан айырылу ол үшін тұлғалық сипатын жоғалтумен пара-пар. Осыған орай, жұмыссыздың өмір сүру стилі, туғандарымен және жақындарымен қарым-қатынастары, құндылықтар жүйесі өзгереді. Осылайша жұмыссыз мәртебесі оның барлық мәртебе жиынына өзгеріс енгізеді. Сөйтіп, ер адамның тұлғалық негізгі құндылығы - өзін-өзі сыйлауы мен өзіндік бағасы құлдырайды.
Қорыта келгенде, кез-келген адамның өзіндік рөлдік жүйесі болады, және әрбір рөл басқалардың одан күткен талаптарына соған қатысты мәртебесіне сай болуы тиіс.
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
Тәртіп - бұл басқа индивидтер бақылауында болатын индивидтер қозғалысының, актілері мен іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Адамдардың әлеуметтік мінез-құлқын зерттеуге Америка социологтары Ч.Кули мен Г.Мид еңбектерінде қалыптастырылған символдық интеракционизм тәртібі тұжырымдамасы үлес қосты.
Ч.Кули әлеуметтік ортаны алғашқы және кейінгі деп бөлуді ұсынды. Ол алғашқы ортаны (отбасы, құрдастар, көршілер, жергілікті орта) жеке тұлға қалыптасып, әлеуметтенетін, ал тәртібі жекелік, тұлғалық сипатта болып, қарапайым байланыстармен, іс-әрекеттермен ерекшеленетін негізгі әлеуметтік ұя санады.
Кули ғылымға мен - айна тұжырымын ұсынды. Бұл тұжырым бойынша, адамдар өз тәртібін қалыптастыру процесінде, әсіресе басқалармен жасайтын қарым-қатынастарын өзіне сырт көзбен, яғни айнада өзіне қарайды. Тәртіп актілерінде адамдар бір-біріне ерекше бір айна ретінде қызмет етеді. Сондықтан адамдардың өздері туралы пікірлері олардың басқа индивидтермен болған қарым-қатынастарына байланысты.
Г.Мид адамдардың іс-әрекеттерін әлеуметтік байланыстарға негізделген әлеуметтік тәртіп түрінде қарастырады. Ғалымның пайымдауынша, адамға басқа адамдардың іс-әрекеттері ғана емес, олардың ой-ниеттері де әсер етеді. Ол басқа адамға жауап берместен бұрын алдымен оның іс-әрекетінің сырына үңіледі. Адам бір нәрсеге мән берген кезде ол символға айналады, яғни адамның басқа адамдармен қарым-қатынастарындағы ұғым баға іс-әрекет басқа іс-әрекеттердің, ұғымдардың мәнін білдіреді.
Сонымен, біздің тәртібіміз жағдайға сәйкес болуы үшін алдымен символдық түсінуді үйреніп, белгілі бір ептілікті, дағдыларды игеруіміз керек. Осыдан кейін барып Г.Мид әлеуметтену жүйесіндегі адамдардың тәртіптік әрекеттеріндегі екі негізгі құрамдас бөлікті атап көрсетеді: ақыл және мен өзім. Өзің өз болып қалуың үшін, тұлға ретінде әлеуметтенуің, басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынастарда болуың үшін символдарды дұрыс түсініп, оларды орынды пайдалануды үйрену керек.
Г.Мидтің тұжырымдамасы бойынша, біз өзімізді басқалармен қарым-қатынастар барысында дамытып, білімімізді, іскерлігімізді, тәртібімізді жетілдіреміз, бірақ осының барлығы да өзімізді өзіміз тәртіпке келтіру арқылы ғана мүмкін болады.
Адамдардың тәртібі басқа адамдармен үздіксіз сұхбаттан тұрып, адамдар осы процесс барысында көп бақылаулар жасайды, символдарды ұғыну арқылы бір-бірінің ой-ниеттерін ақыл елегінен өткізеді дей келіп, Г.Мидтің шәкірті Г.Бумер бұл әлеуметтік тұжырымдаманы символдық интеракционизм тәртібі деп атады.
Қоғамдағы индивидтердің әлеуметтік тәртібі нормативтік және нормативтік емес болып екіге бөлінеді. Нормативтік тәртіп - индивидтің қоғамда үстемдік етіп отырған норма, ереже, мәдени құндылықтарға сәйкес іс-әрекет етуі. Нормативтік емес тәртіп - индивидтің қоғамда қалыптасқан норма, ереже, мәдени құндылықтарды орындаудан бас тартуы немесе оны қасақана бұзуы. Қоғамдағы нормалардан ауытқып, оны бұзатын индивидтердің тәртібі девианттық қылық деп аталады. Девианттық мінез-құлық немесе Девиация (лат. deviatic - ауытқу) адамдардың немесе олардың топтарының барша жұрт мойындаған әлеуметтік әрекет пен қылық нормаларынан ауытқушылық, бұл нормаларды бұзуға соқтыратын және әлеуметтік топтар немесе қоғам тарапынан оған назар аудартатын ауытқушылық.
Психоаналитикалық теория бойынша, ауытқыған тәртіптің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Салалық әлеуметтану
Орындаған:
Тексерген:
ЖОСПАР
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1. Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
2. Отбасы әлеуметтануы
2.1. Отбасы түсінігі, құрылымы мен қызметтері
2.2. Отбасының тарихи қалыптасу формасы
2.3. Отбасы типологиясы
1. Тұлға әлеуметтануы
1.1 Әлеуметтік жүйедегі тұлға және оның қалыптасуы. Әлеуметтену процесі
Адам көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып табылады. Адамның мәнін қарастырмастан бұрын адам, индивид, тұлға түсініктерін қарастырып алайық. Адам - қоғамды құрушы, онда саналы іс-әрекет ететін, ойлай білетін, алдына мақсат қойып, оған жетуге тырысатын, барлық индивидтерге тән ортақ қасиеттер және ерекшеліктерімен сипатталатын тіршілік иесі. Индивид - биологиялық жолмен дүниеге келіп, әлеуметтік ортада өмір сүретін жеке адам. Тұлға - адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің тұтастығы, индивидтердің қоғамдық дамуының және белсенді іс-әрекетпен араласу арқылы әлеуметтік қатынастар жүйесіне енуі.
Индивид қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтар, институттар арқылы ықпалдасқанда, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, байланыстарды жүзеге асырғанда барып тұлға дәрежесіне көтеріле алады.
Тұлғаны әлеуметтік талдау оның құрылымын анықтаудан басталады. Бұл мәселені З.Фрейд ол, мен және супер эго деген элементтерді енгізу арқылы қарастырады. Ол - бұл біздің түйсіктеріміз басым, айсбергтің көрінбейтін бөлігі сияқты сана түкпіріміз. Мен - бұл түйсіктермен байланысты, дүркін-дүркін оған кіріп отыратын сана. Эго санасыздықты қоғамға ыңғайлы қалыпта ұсынуға тырысады, меннен жоғары, моралдық нормалар мен принциптердің жиынтығын құратын, адамгершіліктің қадағалаушысы, ішкі бақылаушысы іспетті.
Сондықтан да біздің санамызда барлық уақытта, бір жағынан, оған кіретін түйсіктермен, екінші жағынан, меннен жоғары талап қоятын моралдық тыйым салулар арасындағы тартыс жүріп жатады. Фрейд Біздің психикалық тіршілік иесін ол, мен және меннен жоғары деп бөліп қарастыруымыздың өзі осы психикалық тіршілік иесі жайындағы ұғымымыздың алға жылжуын көрсетеді, осы бөлу психикалық өмірдің динамикалық арақатынастарын бұдан да тереңірек түсінудің, жақсылап сипаттаудың құралы болуы тиіс деп жазған екен.
Тұлға әлеуметтік қауымдастықпен араласып, одан ерекшеленетін, өзінің творчестволық жекешелігін танытып, болашақ өмірінің жобасын жасайтын, алдына мақсат қойып, оған қол жеткізу үшін барлық күш жігерін жұмылдыратын, әлеуметтік құралдарда, байланыс жүйесінде тұрақты өзгерістерге қол жеткізетін, өзін-өзі жетілдіріп, мазмұнын анықтайтын қоғамдық қатынастардың субъектісі, әлеуметтік жүйенің белсенді құрамдас бөлігі, биологиялық пен әлеуметтіктің шегінде орналасқан күрделі нысан.
Тұлға құрылымындағы екі сипатты бөліп көрсетуге болады: сыртқы байланыстар жиынтығы мен әлеуметтік өмірмен көбіне өзара ықпалдастық сипатын анықтайтын ішкі идеалдық байлық.
Орталығы индивид болып саналатын сыртқы әлеммен әртүрлі бағыттағы байланыстардың жиынтығы тұлғаның базисі болып табылады.
Нәрестедегі адам болу мүмкіндіктері басқа адамдармен қарым-қатынас жасап, қоғамдық қатынастар жүйесіне енуінің нәтижесінде ғана адамдық қасиеттерге айналады. Демек, адамның адам болып қалыптасуы оның физиологиялық және психологиялық дамуына сәйкес табиғи нышандардың негізінде жүзеге асады (К.Маркс теориясы). Әлеуметтануда адамның, тұлғаның бұндай қалыптасу механизмі әлеуметтену процесімен ашылады.
Әлеуметтену - адамды әлеуметтік өмірге енгізетін, индивидтерге символ, құндылық, норма сияқты мәдени элементтерді игертетін, әлеуметтік менін қалыптастыратын, индивидті мәдениет, білім, тәрбиеге қатыстыра отырып, оның әлеуметтік табиғатын құратын күрделі процесс.
Дәлірек айтсақ, әлеуметтену дегеніміз - қоғамда қалыптасқан рухани байлықтар мен мінез-құлық нормаларын белсенді түрде меңгеру және жетілдіру жолымен жас ұрпақты сол қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымдарына сәйкес қоғамдық рөлдер системасына қосу болып табылады.
Осы процестерді игеру негізінде адам әлеуметтік сипатын, қасиетін, іскерлігін, білімін қалыптастыра отырып, әлеуметтік өзара қатынастардың мүшесі болады.
Әлеуметтануда әлеуметтену процесінің 2 деңгейі болады:
1) алғашқы әлеуметтену деңгейі - тұлғааралық, кішігірім топ аралық қатынастар сферасында, индивидтің ең жақын ортасында өтеді;
2) кейінгі әлеуметтену деңгейі - үлкен әлеуметтік топтар мен институттардың деңгейінде өтеді.
Бұл деңгейлердің әрқайсысында әлеуметтену процесінің агенттері мен институттары іс-әрекет етеді. Әлеуметтену агенттері - мәдени тәжірибені беруге жауапты нақты адамдар, әлеуметтену институттары - әлеуметтену процесіне әсер етіп, оған бағыт-бағдар беретін мекеме.
Әлеуметтену процесі барысында адамдар әлеуметтік рөлдерін алмастырып, жаңа әлеуметтік мәртебені меңгеріп, бұрынғы әдеттерінен ажырап отырады. Ол әлеуметтануда деәлеуметтену және реәлеуметтену деп аталады. Деәлеуметтену - ескі, бұрынғы құндылық, норма, тәртіп үлгілері мен рөлдерден ажырау процесі. Реәлеуметтену - ескінің орнына жаңа құндылықтар, норма, рөл мен тәртіп үлгілерін қалыптастыру процесі.
Тұлғаны әлеуметтендіру процесі - бұл тек индивидтің бойындағы табиғи қасиеттерді біртіндеп анықтап, қалыптастыру ғана емес, сонымен бірге қоғамдық орта, әлеуметтік институттар, қоғамдық ұйымдар мен құқықтық құрылымдар ықпалының нәтижесі. Осындай тәсілмен ғана әлеуметтендіру процесі құрылымын, оның объективті және субъективті факторларын, механизмін ашуға, адамның тұлға ретінде өмір сүру аясын анықтауға мүмкіндік туады.
1.2. Әлеуметтік мәртебе мен рөл
Қоғамда өмір сүріп жатқан кез-келген адам әртүрлі әлеуметтік топтарға, институттарға қатысады. Бұл топтардың әрқайсысында адам нақты бір әлеуметтік орынды иеленіп, жаңа мәртебені қалыптастырады.
Әлеуметтік мәртебе - топтағы индивидтің немесе топтың басқа да топтармен өзара қарым-қатынастарындағы рангы мен бағыты.
Әлеуметтік мәртебеде негізінен мынаны ескеру керек:
- әлеуметтік мәртебелер бір-бірімен өзара байланысты, бірақ өзара әрекеттеспейді;
- өзара бір-бірімен тек мәртебе субъектілері ғана әрекеттеседі;
- әлеуметтік қатынасқа мәртебе емес, олардың тасымалдаушысы түседі;
- әлеуметтік қатынас бір-бірімен мәртебелерді байланыстырады.
Бір адам көптеген ұйымдар мен топтарға қатысатындықтан бірнеше мәртебеге ие болады. Бір адамның иеленген барлық мәртебелерінің жиынтығын мәртебе жиыны деп атайды (Р.Мертон).
Мәртебенің түрлері:
а) басты мәртебе - адамның өмірлік стилі мен бейнесін анықтайтын қандай да бір адамға тән мәртебе;
ә) әлеуметтік мәртебе - топтағы индивидтің немесе топтың басқа да топтармен өзара қарым-қатынастарындағы рангы мен бағыты;
б) жеке мәртебе - қандай да бір кіші топ мүшелерінің индивидтің жеке басына тән қасиеттерін қабылдап және бағалауға негізделген, индивидтің сол топтағы алатын орны;
в) белгіленген мәртебе - индивидтер қабілеттерімен тырысуына қарамастан оларға қоғам мен топ алдына ала белгілеп қойған әлеуметтік бағыт;
г) қол жететін мәртебе - индивидтермен айналысып оларды жеке таңдауы, қажыр-қайраты және басқа да индивидтермен бәсекеде нығайа түсетін әлеуметтік бағыт;
д) аралас мәртебе - белгіленген және қол жететін мәртебелердің сипатындағы бағыт.
Сонымен, мәртебе дегеніміз - индивидтің қоғамдағы немесе топтағы позициясы. Адамдардың кейбір мәртебелері гармонияда болса, кейбірі - қарама-қайшылықтарда болады, яғни бұл мәртебелердің сәйкессіздігін көрсетеді. Мәртебелер адамзаттың өзара қарым-қатынастарының (тұлғааралық, әлеуметтік т.б.) сипатын, мазмұнын, ұзақтығын немесе интенсивтілігін анықтайды.
Әлеуметтік рөл - тұлғаның әлеуметтік мәртебесімен және сол қоғамдағы тиісті мәртебенің адамдар үшін әдеттегідей болуымен байланысты тұлғаның күткен мінез-құлқы. Оны нақты бір мәртебеге қатысты құқық пен міндеттерді атқаруға бағытталған тәртіп түрі ретінде анықтауға болады.
Әлеуметтік нормалар - тәртіптің белгіленген ережесі - мәртебені емес, рөлді сипаттайды. Рөлді мәртебенің динамикалық жақтарымен атайды. Динамикалық, тәртіп, норма сөздері рөлдің әлеуметтік қарым-қатынастармен емес, әлеуметтік өзара әрекеттермен байланысын көрсетеді. Сондықтан мына сипаттаманы меңгеру керек:
- әлеуметтік нормалар мен әлеуметтік рөлдер әлеуметтік өзара әрекеттесуге жатады;
- әлеуметтік мәртебе, құқық пен міндеттер, мәртебенің өзара қызметтік байланысы әлеуметтік қарым-қатынасқа жатады;
- әлеуметтік өзара әрекет қоғамның динамикасын, ал әлеуметтік қарым-қатынас оның статикасын сипаттайды.
Бұдан нақты бір мәртебеге байланысты, топ мүшелерінің күткен талаптарына сай іс-әрекет, тәртіп түрі әлеуметтік рөл екенін көруімізге болады. Яғни, рөл - индивидтің өзінің мәртебесіне сай жекеше тәртібінің түрі болып табылады.
Біз жоғарыда Р.Мертон енгізген мәртебе жиыны түсінігімен таныстық. Р.Мертон осы түсінікпен тығыз байланысты рөлдік жиын түсінігін де қарастырды. Рөлдік жиын - белгілі бір мәртебемен ассоциацияланатын (байланыстырылатын) рөлдер жиынтығы.
Әрбір мәртебе әртүрлі рөлдерден тұрады. Мысалы, университет профессорының мәртебесіне оқытушы, зерттеуші, жастарды үйретуші, өнеркәсіп фирмаларының кеңесшісі, администратор, ғылыми мақалалар авторы, білім саласының маманы т.б. сияқты рөлдер кіреді.
Рөлдік жиындағы әрбір рөл тәртіптің ерекше үлгісін талап етеді.
Кейбір рөлдер адам үшін жекеше мәнге ие болмайды. Адам олардың бар-жоғын байқамай қабылдайды. Ондайларға мысалы жаяу жүргінші, пациент, сатып алушы, кәсіподақ мүшесі т.б. жатады.
Керісінше, басқа рөлдер, әсіресе басты мәртебемен байланыстылар мен бөлігі ретінде қабылданады. Олардан айырылу адамды үлкен қайғыға душар қылады. Мысалы: ер адам - материалдық жағдаймен қамтамасыз етуші, отбасын асыраушы. Жұмысынан айырылу ол үшін тұлғалық сипатын жоғалтумен пара-пар. Осыған орай, жұмыссыздың өмір сүру стилі, туғандарымен және жақындарымен қарым-қатынастары, құндылықтар жүйесі өзгереді. Осылайша жұмыссыз мәртебесі оның барлық мәртебе жиынына өзгеріс енгізеді. Сөйтіп, ер адамның тұлғалық негізгі құндылығы - өзін-өзі сыйлауы мен өзіндік бағасы құлдырайды.
Қорыта келгенде, кез-келген адамның өзіндік рөлдік жүйесі болады, және әрбір рөл басқалардың одан күткен талаптарына соған қатысты мәртебесіне сай болуы тиіс.
1.3. Тұлғаның әлеуметтік тәртібі
Тәртіп - бұл басқа индивидтер бақылауында болатын индивидтер қозғалысының, актілері мен іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Адамдардың әлеуметтік мінез-құлқын зерттеуге Америка социологтары Ч.Кули мен Г.Мид еңбектерінде қалыптастырылған символдық интеракционизм тәртібі тұжырымдамасы үлес қосты.
Ч.Кули әлеуметтік ортаны алғашқы және кейінгі деп бөлуді ұсынды. Ол алғашқы ортаны (отбасы, құрдастар, көршілер, жергілікті орта) жеке тұлға қалыптасып, әлеуметтенетін, ал тәртібі жекелік, тұлғалық сипатта болып, қарапайым байланыстармен, іс-әрекеттермен ерекшеленетін негізгі әлеуметтік ұя санады.
Кули ғылымға мен - айна тұжырымын ұсынды. Бұл тұжырым бойынша, адамдар өз тәртібін қалыптастыру процесінде, әсіресе басқалармен жасайтын қарым-қатынастарын өзіне сырт көзбен, яғни айнада өзіне қарайды. Тәртіп актілерінде адамдар бір-біріне ерекше бір айна ретінде қызмет етеді. Сондықтан адамдардың өздері туралы пікірлері олардың басқа индивидтермен болған қарым-қатынастарына байланысты.
Г.Мид адамдардың іс-әрекеттерін әлеуметтік байланыстарға негізделген әлеуметтік тәртіп түрінде қарастырады. Ғалымның пайымдауынша, адамға басқа адамдардың іс-әрекеттері ғана емес, олардың ой-ниеттері де әсер етеді. Ол басқа адамға жауап берместен бұрын алдымен оның іс-әрекетінің сырына үңіледі. Адам бір нәрсеге мән берген кезде ол символға айналады, яғни адамның басқа адамдармен қарым-қатынастарындағы ұғым баға іс-әрекет басқа іс-әрекеттердің, ұғымдардың мәнін білдіреді.
Сонымен, біздің тәртібіміз жағдайға сәйкес болуы үшін алдымен символдық түсінуді үйреніп, белгілі бір ептілікті, дағдыларды игеруіміз керек. Осыдан кейін барып Г.Мид әлеуметтену жүйесіндегі адамдардың тәртіптік әрекеттеріндегі екі негізгі құрамдас бөлікті атап көрсетеді: ақыл және мен өзім. Өзің өз болып қалуың үшін, тұлға ретінде әлеуметтенуің, басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынастарда болуың үшін символдарды дұрыс түсініп, оларды орынды пайдалануды үйрену керек.
Г.Мидтің тұжырымдамасы бойынша, біз өзімізді басқалармен қарым-қатынастар барысында дамытып, білімімізді, іскерлігімізді, тәртібімізді жетілдіреміз, бірақ осының барлығы да өзімізді өзіміз тәртіпке келтіру арқылы ғана мүмкін болады.
Адамдардың тәртібі басқа адамдармен үздіксіз сұхбаттан тұрып, адамдар осы процесс барысында көп бақылаулар жасайды, символдарды ұғыну арқылы бір-бірінің ой-ниеттерін ақыл елегінен өткізеді дей келіп, Г.Мидтің шәкірті Г.Бумер бұл әлеуметтік тұжырымдаманы символдық интеракционизм тәртібі деп атады.
Қоғамдағы индивидтердің әлеуметтік тәртібі нормативтік және нормативтік емес болып екіге бөлінеді. Нормативтік тәртіп - индивидтің қоғамда үстемдік етіп отырған норма, ереже, мәдени құндылықтарға сәйкес іс-әрекет етуі. Нормативтік емес тәртіп - индивидтің қоғамда қалыптасқан норма, ереже, мәдени құндылықтарды орындаудан бас тартуы немесе оны қасақана бұзуы. Қоғамдағы нормалардан ауытқып, оны бұзатын индивидтердің тәртібі девианттық қылық деп аталады. Девианттық мінез-құлық немесе Девиация (лат. deviatic - ауытқу) адамдардың немесе олардың топтарының барша жұрт мойындаған әлеуметтік әрекет пен қылық нормаларынан ауытқушылық, бұл нормаларды бұзуға соқтыратын және әлеуметтік топтар немесе қоғам тарапынан оған назар аудартатын ауытқушылық.
Психоаналитикалық теория бойынша, ауытқыған тәртіптің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz