Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуы. Олардың өзара баланысы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Тәрбиенің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау ... 13
2.2. Оқушылардың ақыл.ой тәрбиесінің үрдісі және тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...20
3. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ
3.1. Оқушыларды тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау ... ...23
3.2. Оқушылардың ақыл.ой, сана тәрбиесі мен олардың өзара байланысының
психологиялық құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Тәрбиенің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау ... 13
2.2. Оқушылардың ақыл.ой тәрбиесінің үрдісі және тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...20
3. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ
3.1. Оқушыларды тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау ... ...23
3.2. Оқушылардың ақыл.ой, сана тәрбиесі мен олардың өзара байланысының
психологиялық құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: "Біз өзіміздің болашағымызды және балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз"[1]. Курстық жұмыста: Оқушылардың ақыл ой тәрбиесі мен дамуы. Олардың өзара баланысы. Тәрбие үрдісі жағдайындағы психикалық іс-әрекеттер заңдылықтарын, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық негізін, зейін қасиеттерін зерттеу және дамыту жолдарын іздестіре отырып, тұлғаны қалыптастырудағы ықпалы қарастырылды. Жеткіншектердің жаңа психологиялық мүмкіндіктерін қалыптастыруға бағыттау, баланың психикалық дамуы, оны ілгері өрбіту, мақсатқа бағдарлай ұйымдастыру, тәрбиелеуді басқару және өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастыруға кең өрісті жағдай туғызады. Сондықтан біздің зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-әдіснамалық негіздері зейін қасиеттерін дамыта отырып қарастырылған. Бұл мәселелер Л. С. Выготскийдің адам тұлғасының жалпы дамуында «интеллект және аффект» байланыс идеялары арқылы зерттелді. Қазіргі кезде білім беру жүйесіндегі психологиялық-педагогикалық үрдісте оқушының өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі ерекше маңызды. Бұл зерттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-әдіснамалық және эксперименталды әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыруға бағдарланған. Педагогикалық психологияда қазіргі кездегі негізгі ағымдарды, жаңа тұжырымдамаларды негіздей отырып, жеткіншектердің өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіріп, өнегелілік қасиеттерін қалыптастыру білім беру жүйесінің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінгі әлеуметтік-психологиялық жағдайлар, білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуіне психологтардың, педагогтардың және физиологтардың ерекше назар аударуларын қажет етеді. Тұлғаның өнегелілік - еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін, қылығының адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы психологиялық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігі. Жалпы осы заңдылықтарды қарастыру жұмысымыздың өзектілігіне дәлел.
Қазіргі психологиялық-педагогикалық үрдістің арнайы толығырақ міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, әсіресе психикалық әрекеттердің (зейіннің қасиеттерін арнайы дамыту жолдарымен),
маңызды мәселенің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты, психологиялық-педагогикалық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда. Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің объектісіне айналуда.
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: "Біз өзіміздің болашағымызды және балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз"[1]. Курстық жұмыста: Оқушылардың ақыл ой тәрбиесі мен дамуы. Олардың өзара баланысы. Тәрбие үрдісі жағдайындағы психикалық іс-әрекеттер заңдылықтарын, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық негізін, зейін қасиеттерін зерттеу және дамыту жолдарын іздестіре отырып, тұлғаны қалыптастырудағы ықпалы қарастырылды. Жеткіншектердің жаңа психологиялық мүмкіндіктерін қалыптастыруға бағыттау, баланың психикалық дамуы, оны ілгері өрбіту, мақсатқа бағдарлай ұйымдастыру, тәрбиелеуді басқару және өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастыруға кең өрісті жағдай туғызады. Сондықтан біздің зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-әдіснамалық негіздері зейін қасиеттерін дамыта отырып қарастырылған. Бұл мәселелер Л. С. Выготскийдің адам тұлғасының жалпы дамуында «интеллект және аффект» байланыс идеялары арқылы зерттелді. Қазіргі кезде білім беру жүйесіндегі психологиялық-педагогикалық үрдісте оқушының өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі ерекше маңызды. Бұл зерттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-әдіснамалық және эксперименталды әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыруға бағдарланған. Педагогикалық психологияда қазіргі кездегі негізгі ағымдарды, жаңа тұжырымдамаларды негіздей отырып, жеткіншектердің өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіріп, өнегелілік қасиеттерін қалыптастыру білім беру жүйесінің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінгі әлеуметтік-психологиялық жағдайлар, білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуіне психологтардың, педагогтардың және физиологтардың ерекше назар аударуларын қажет етеді. Тұлғаның өнегелілік - еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін, қылығының адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы психологиялық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігі. Жалпы осы заңдылықтарды қарастыру жұмысымыздың өзектілігіне дәлел.
Қазіргі психологиялық-педагогикалық үрдістің арнайы толығырақ міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, әсіресе психикалық әрекеттердің (зейіннің қасиеттерін арнайы дамыту жолдарымен),
маңызды мәселенің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты, психологиялық-педагогикалық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда. Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің объектісіне айналуда.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Қазақстан Республикасының президенті Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы 16.02.2008 жыл».
2. «Педагогика» Алматы 1998 – 2000. Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев.
3. «Педагогика» Алматы 1999. Е.Сағындықұлы.
4. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» Алматы 2001. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева.
5. «Тәрбие мақсаты» Москва – 1958. А.С.Макаренко.
6. «Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. Алматы 1995.
7. Алдамұратова Э. «Жалпы психология» - Алматы: «Білім», 1996.
8. Абрамова Г.С. «Психологическое консультирование» - М, 2001.
9. Ананьев Б.Г. «Психология психологической оценки», (избранные психологические труды в 2 т.под ред. А.А.Бодалева и др. - М., 1980.
10. Жарықбаев К. «Жантану негіздері» Алматы, 2002.
11. Жарықбаев К. «Психология» Алматы, 2002.
12. Нұрмахамбетова Т.Р. «Тәжірибелік психология». I, П. Шымкент, 2006.
13. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. «Педагогика» Астана, 1999.
14. Қыдыршаев А. «Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру». «Ұлағат», 2000.
15. Платонов К.К. «Психологический прайтикум». М., 1980.
16. Петровский А,В. «Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы». Алматы, 1987.
17. Сәрсенғалиева Т., Дүтбаева Қ. «Табиғатпен таныстыруда өткізілетін дәстүрден тыс сабақ». «Бастауыш мектеп», 1998, 5.
18. Тәжібаев Т. «Жалпы психология». Алматы., 1993.
19. «Учителям и родителям о психологаи подростка». Под ред. Г.Г.Аракелова. М., 1990.
20. Чернявская А.ГТ. «Психологическое консультирование». М., 2004.
1. «Қазақстан Республикасының президенті Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы 16.02.2008 жыл».
2. «Педагогика» Алматы 1998 – 2000. Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев.
3. «Педагогика» Алматы 1999. Е.Сағындықұлы.
4. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» Алматы 2001. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева.
5. «Тәрбие мақсаты» Москва – 1958. А.С.Макаренко.
6. «Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. Алматы 1995.
7. Алдамұратова Э. «Жалпы психология» - Алматы: «Білім», 1996.
8. Абрамова Г.С. «Психологическое консультирование» - М, 2001.
9. Ананьев Б.Г. «Психология психологической оценки», (избранные психологические труды в 2 т.под ред. А.А.Бодалева и др. - М., 1980.
10. Жарықбаев К. «Жантану негіздері» Алматы, 2002.
11. Жарықбаев К. «Психология» Алматы, 2002.
12. Нұрмахамбетова Т.Р. «Тәжірибелік психология». I, П. Шымкент, 2006.
13. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. «Педагогика» Астана, 1999.
14. Қыдыршаев А. «Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру». «Ұлағат», 2000.
15. Платонов К.К. «Психологический прайтикум». М., 1980.
16. Петровский А,В. «Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы». Алматы, 1987.
17. Сәрсенғалиева Т., Дүтбаева Қ. «Табиғатпен таныстыруда өткізілетін дәстүрден тыс сабақ». «Бастауыш мектеп», 1998, 5.
18. Тәжібаев Т. «Жалпы психология». Алматы., 1993.
19. «Учителям и родителям о психологаи подростка». Под ред. Г.Г.Аракелова. М., 1990.
20. Чернявская А.ГТ. «Психологическое консультирование». М., 2004.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік
құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2. Тәрбиенің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .9
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау13
2.2. Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесінің үрдісі және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. .20
3. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ
3.1. Оқушыларды тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау..23
3.2. Оқушылардың ақыл-ой, сана тәрбиесі мен олардың өзара байланысының
психологиялық
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа
өтетін құндылықтар туралы айтты: "Біз өзіміздің болашағымызды және
балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап
алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған
мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай
болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз"[1]. Курстық жұмыста:
Оқушылардың ақыл ой тәрбиесі мен дамуы. Олардың өзара баланысы. Тәрбие
үрдісі жағдайындағы психикалық іс-әрекеттер заңдылықтарын, оқушылардың өзін-
өзі тәрбиелеуінің психологиялық негізін, зейін қасиеттерін зерттеу және
дамыту жолдарын іздестіре отырып, тұлғаны қалыптастырудағы ықпалы
қарастырылды. Жеткіншектердің жаңа психологиялық мүмкіндіктерін
қалыптастыруға бағыттау, баланың психикалық дамуы, оны ілгері өрбіту,
мақсатқа бағдарлай ұйымдастыру, тәрбиелеуді басқару және өзін-өзі тәрбиелеу
үрдісін ұйымдастыруға кең өрісті жағдай туғызады. Сондықтан біздің
зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-
әдіснамалық негіздері зейін қасиеттерін дамыта отырып қарастырылған. Бұл
мәселелер Л. С. Выготскийдің адам тұлғасының жалпы дамуында интеллект және
аффект байланыс идеялары арқылы зерттелді. Қазіргі кезде білім беру
жүйесіндегі психологиялық-педагогикалық үрдісте оқушының өзін-өзі тәрбиелеу
мәселесі ерекше маңызды. Бұл зерттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
теориялық-әдіснамалық және эксперименталды әдістемелік мүмкіндіктерін
қарастыруға бағдарланған. Педагогикалық психологияда қазіргі кездегі
негізгі ағымдарды, жаңа тұжырымдамаларды негіздей отырып, жеткіншектердің
өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіріп, өнегелілік қасиеттерін
қалыптастыру білім беру жүйесінің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінгі әлеуметтік-психологиялық жағдайлар, білім беру жүйесінде тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеуіне психологтардың, педагогтардың және физиологтардың
ерекше назар аударуларын қажет етеді. Тұлғаның өнегелілік - еріктік өрісін,
адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін,
қылығының адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген
қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы
психологиялық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі
тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігі. Жалпы осы
заңдылықтарды қарастыру жұмысымыздың өзектілігіне дәлел.
Қазіргі психологиялық-педагогикалық үрдістің арнайы толығырақ
міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, әсіресе
психикалық әрекеттердің (зейіннің қасиеттерін арнайы дамыту жолдарымен),
маңызды мәселенің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты,
психологиялық-педагогикалық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік
өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі жалпы
тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің объектісіне
айналуда. Тұлғаны мақсатты түрде қалыптастырудағы айқын заңдылықтарды
табу, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін ғылыми негізде құру, сонымен бірге
психологиялық теорияның даму мүмкіндіктерін ескеру бүгінгі күннің талабына
сәйкес жалпы тәрбие үрдісін қамтамасыз етеді. Тұлға дамуының әлеуметті
түрде ұйымдастырылатын оқыту шарттарына байланысты ақыл-ой сияқты саласын
дамытуда психикалық әрекеттердің шешуші міндеттері, оның ішінде зейіннің
рөлі жетекші екені көптеген психологиялық зерттеулерден Л. С. Выготский, Н.
Ф. Добрынин, И. В. Страхов, Ж. Ы. Намазбаева жане т.б. еңбектерінен
белгілі. Адамның саналы белсенді іс-әрекеті - оның тұлғалығының
психологиялық өзгешеліктерін дамытудың негізі. Қалыптасқан жеке адам өзінің
көзқарасы, ұғымы, өнегелілік талаптары, бағалауымен, саналы қойған
мақсатымен, өзінің қылығын, іс-әрекетін басқара білуімен сипатталады.
Өзін-өзі тәрбиелеудегі өзіндік сананың теориялары Л. С. Выготский, В.В.
Столин, ИС. Кон, В.С. Мерлин, И.И. Чеснокова, М.И. Лисина, Ч. Кули,
Дж.Г.Мид еңбектерінде жан-жақты қарастырылып талданған, ал педагогикалық
психология саласында өзін-өзі тәрбиелеу мәселесін зерттегендер: В. И.
Селиванов, Н.С. Ликин, А.Г. Ковалев, Ю.М. Орлов т. б.
Жұмыста Б.Г. Ананьевтің, С.Л. Рубинштейннің тұлғаны дамытуда кешенді
қатынас жүйелері, және Н.Ф. Добрынин, П.Я. Гальпериннің зейінге байланысты
зерттеулерінің эксперименталды бөлімдері, Ж.Ы.Намазбаеваның тұлғаны кешенді
жүйемен дамыту теориясы басшылыққа алынды.
Сонымен бірге зейінің әр түрлі аспектерін профессор Ж.Ы.Намазбаеваның
жетекшілігімен қазақстандық психологгар О.С.Сангилбаев, Ш.С. Сатиева, И.В.
Андреев, С.В. Тихомирова зерттеген.
Жұмыстың негізгі мазмұнын оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуы.
Олардың өзара баланысы, тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейіннің
қасиеттерін зерттеу және олардың негізінде психологиялық көмекті
ұйымдастыру құрайды. Өзін-өзі тәрбиелеу механизмдері жас ерекшелігін
ескере, қойылған міндеттерге сәйкес реттей білу керек және психологиялық-
педагогикалық зерттеулерді жүйелі қатынас бағытымен жүргізуді талап етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуы.
Олардың өзара баланысы. Тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейінің
қасиеттерін зерттеу және олардың негізінде психологиялық көмекті
ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, еңбектерді
теориялық талдау;
- өзіндік сананың және өзін-өзі тәрбиелеудің теориясын зерттеп ашу;
- өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін және тәсілдерін теориялық талдау;
- зейін теориялары және зейіннің түрлері мен қасиеттерінің мазмұнын
сипаттау;
- тұлғаның талаптану деңгейінің контексінде зейіннің қасиеттерін
эксперименталды зерттеп, солардың негізінде оқушыларға, ата-аналарға,
педагогтарға өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейіндерінің қасиеттерін дамыту
арқылы психологиялық көмек көрсетуге нұсқа-кеңестер құру.
Курстық жұмыстың негізгі кезеңдері. Жұмыс бір-бірімен байланысты үш
кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде: жұмыстың зерттеу тақырыбы нақтыланып, оқушылардың
ақыл-ой тәрбиесі мен дамуын және олардың өзара байланысы ұғымының мәні
ашылып, құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды.
Екінші кезеңде: зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі айқындалып;
сол арқылы анықтау және қалыптастыру эксперименттері ұйымдастырылып, оның
құрылымдық-мазмұндық моделі құрастырылады. оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі
мен дамуын және олардың өзара байланысын бағдарламалық жобасы дайындалып,
жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде: Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері қаралып, өзін-
өзі тәрбиелеу-өзімен жұмыс істеуді бастаған оқушымен жұмыс атқарудағы
күрделі үрдіс, осы жағдайда оқушыда сырттан көмек күту мәселесі қаралып
мәні ашылды [2].
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік құбылыс.
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді. Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті,
іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш жеке тұлға.
Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан
идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық
өмір сүру тәртібін меңгереді. Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу
тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс. Тәрбие процесінде бала өзінің
дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта
оның көзқарасын дамытады. Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске
асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу
мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті. Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі
мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс
құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды.
Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды
басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі. Әрбір мемлекетте балаларға білім беру
мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз
қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір
жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен
салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны,
тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді. "Тәрбие - адамды қалыптастыратын
және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп Коменский тәрбие мақсатын
төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
- адамға барлық заттарды білгізу-"ғылыми білім";
- заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
- құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
- тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-ой,
дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады. П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың
және ұлттың мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық
идеалдарын қалыптастыру деген. 1941-1990 жылдардағы педагогикалық
әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және
өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие
салалары енгізілді. А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде
педагогикалық міндет қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға
болатындығын атап көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты
дамыту" - деген ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді. Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның
адамгершілік қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш
адам ғана түсіне алады [3]. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның
жігерін мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу -
кісіліктің басты белгісі" - деген. Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой,
қанағат, рақым сынды жеке тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын
қойып, өсек, өтірік, маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты
зиянды әдеттерді жоюға шақырады. М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын,
дәл пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден
.ляззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам
болғандығы" - деп жазды. Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ
тағылымы" атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын
атап көрсетті. Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу;
барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат
иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды,
инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық
дәстүріне берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ
болу; сегіз қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін
сақтап, оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты "жан-
жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы
нормаларға сәйкес жазылған. Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие
берудің негізгі мақсаты: Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны
бүкіл дүние жүзіне мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап,
Қазақстандық патриотизмді, саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың
іргетасын қалап, экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған
адамдарды тәрбиелеу. Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды. Дүниетаным
- тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетаным - адамның табиғат пен
әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-әрекетінің бағыты туралы көзқарастары.
Дүниеге көзқарас ғылым негізінде дүниенің даму заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми көзқарасын
қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің басты
міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми білімдермен
қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі, ой
операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным іс-
әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері:
- гуманизм, адалдық, батылдық, төзімділікті қалыптастыру;
- адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық сезімін дамыту; оқушыларды
өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға үйрету;
- өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
- оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
- оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
- озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
- бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
- эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру;
- әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу;
- дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке;
- Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке,
іскерлікке, тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның
қоғамдық мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тербие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және ішкі
қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
- Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
- Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
- Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
- Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы. Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық
қауымдастық дүниежүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы
адамзаттың құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып
көрсетілген ("БҰҰ адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала
құқығының Конвенциясы") құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы
мен әдістемесіне, тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт
береді.Қазақстан Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл
құжаттар еліміздің білім саласындағы мемлекеттік саясатыныңнегізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі. Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін,
ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана
білуге үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы. Ұжымның
басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу [4].
1.2. Тәрбиенің принциптері.
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты,
негізгі ережесі. Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын,
әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1. Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы, тәрбиенің негізгі мақсаты -
дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,
мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да
игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Мектептің бүкіл іс-
әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу - балаларды
ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру, өнімді
еңбек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
үлкен мен кіші арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа,
имандылыкқа, бір-біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие
барысында психологиялық жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас
азаматтың өзіне сенімін арттыру, қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі. Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы
арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген
сенімі, мұғалімнің баланы сүюі" - деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және
нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап
қоюдан оқушыға құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім
оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз
тәжірибесін дамытуына көмектесу керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал
бірлігі қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі -
тәрбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу.
Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік
қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің
байсалдылығымен ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше
әсер етуі мүмкін, сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер
кезінде анықтап отыру қажет. Тәрбие жұмысының барлығы білім мен
сенімнің, сөз бен істің үздіксіздігі негізінде құрылады. Бала -
педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде
ғана ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі
олардың сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады.
Жасөспірімдер жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты
жағдайға ауысып, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
6. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек.
Бірі - ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан,
ынтымақты, өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі -
тәрбиеленушінің педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған. Бірлескен іс-
әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара тәуелді,
жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және ұжымдық
өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық күш-
қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл
принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық
күш-жігерінің бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік
қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның
арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге
көмек ретінде елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар,
әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің
жұмысы да ұмытылуда. Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде,
кешенді түрде жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді
сипатқа ие болуы тиіс. Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы,
жауапкершілік сезінбеуі ата-аналары мен мұғалімдерді босқа
мазасыздандырып отырған жоқ. Мектеп пен отбасындағы балалар
тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды қажетті өмір сүру процесіне
дайындау.
8. Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден
бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен,
үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мақсат қою,
күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап отыру -
өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері. Оқушылар өзін-өзі
тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете алмайтындықтан,
оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау
ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер
оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы
әңгімелер немесе пікіртапастар өткізеді [5].
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
- Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын міндеттерді
таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас
өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады.
Үй тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен
ойланып істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-
жігерін жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық
көрсеткенде өзін-өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
- Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
- Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
- Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-
құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
- Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың
өзін-өзітәрбиелеуі.
К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
- Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
- Турашылдық.
- Ойлы әрекет.
- Шешімділік.
- Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт
өткізбеу.
- Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
- Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
- Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
- Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
- Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма. Бұл ережелерді байытуға болады.
Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір биік мақсат өойып, өз
бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады.
Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы білімді қажетсініп,
нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді. Адам баласының
тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік өнер
меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы сөзінде-аң
сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай, тілі
күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны тыңдамай,
ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін
тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен
өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды күндері,
бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап,сұырып салма
сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою
үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған. Сондай жан қиярлық
табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы
ұлы шешеніне айналады. Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден
арылтып, жақсы қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы
соқпақсыз жерде өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі
тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып
көрмеймін елдің бетін, болмасам толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы
қазақ көгіне күн болмағанда кім болам", - деген романтикаға толы батыл
жолдарды өзіне және болашақ жастарға арнап айтқан. Профессор С.Я.Долецкий
айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да өзімізге өзіміз кешірім
жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны дауыстап айтатын болсақ, онда
өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, - дейді. Өзін-өзі тәрбиелеу
әдістері: Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс. Өзін-өзі сынау әдісі -
дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз тарапынан мұның
мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай іс істемейтінін,
әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады. Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін
ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен санаса білудің (эмпатия) үлкен
тәрбиелік мәні бар. Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті
орындау, ауытқымау. Мысалы, 9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет
алады. Алдында сабағына шала әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына
оралып, келесі сабаққа жөнді әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
- өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою;
- өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау;
- әдістерін анықтау;
- аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі;
- өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу. Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру. Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен
қажеттіліктерінің, сезімдері мен еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен
мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың
орынды сапаларын қалпына келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған
балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және
басқа іс-әрекеттегі нәтижелермен толтыру. Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру,
қайта оқыту, басқа іс-әрекетке көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру
сияқты әдіс-ер қолданылады. Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және
педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-
қарастарын өзгерту әдісі. Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен
дағдыларды түзету әдісі [6].
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуінің теориялық-психологиялық
мәселелері
Әрбір адам өзінің өмірлік жолын өзі құрып, таңдау жасайды. Өзге
адамдармен де өзі қарым-қатынас орнатады. Сонымен қатар, өз өмірінде кейбір
қателерді өзі жасап, өзі түзеп жатады. Отбасы мен білім беру
орталықтарының алдына қойған мақсаттары – қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін
өсіп келе жатқан адамның жекелік қасиеттеріне тікелей әсер ету ғана емес,
сонымен қатар, өзіндік дамуы мен өзіндік сана механизмдерін жетілдіруде
өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі қалыптастыру, өзін-өзі құруы үшін қажетті
жағдайды жасау болып табылады. Ғылым мен практикада гуманистік бағыт
шеңберіндегі арнайы технологиялар өңделіп, дайындалады. Онда өзін-өзі
дамыту идеясы басты мәселеге айналып, “Жеке тұлғаға бағытталушы қатынас”,
“Жеке, бағытталған білім беру” түсініктері қалыптасқан [7].
Болашақ мамандардың психологиялық тұрғыдан дайындығының жетілуі адамның
жеке басының өсуіне байланысты. Көптеген психологтар жеке тұлғаны дамыту
мәселелерімен айналысады, бірақ жалпы психология мен жеке тұлға
психологиясы арасындағы “Жеке тұлғаның өсуі” аспектісі психотерапиялық
тәжірибе мен жалпы психологиялық теория арасындағы алшақтықтың себебінен
қажетті деңгейде зерттелмеген. Бұл термин күнделікті қолданылатын қарапайым
сөздік қорда “Жеке тұлғаның дамуы” сөзінің синонимі ретінде қолданылады.
Көптеген әдебиеттерде “Өзін-өзі жетілдіру”, “Өзін-өзі дамыту”, “Өмірлік
жол”, “Жеке тұлға потенциалдарының дамуы” және т.б. түсініктермен
кездеседі. Көрініп тұрғандай, әртүрлі терминдермен бір мағыналы сөздер
айтылады немесе бір атаумен мүлдем сәйкес келмейтін терминдер кездеседі.
Отандық психологиялық сөздіктер мен оқулықтарда ”Жекелік өсу“ терминінің
түсінігі көрсетілмеген. Дәстүрлі түрде ол К.Роджерс, Джеймс, Фрейд, Юнг,
Адлер, Райха, Александер, Перлз, Маслоу Ассаджоли есімдерімен және шығыстық
іліммен байланыстырады.
К.Роджерстің көзқарасына сүйене отырып жекелік өсу туралы түсінік аламыз.
Біздің түсінігімізше К.Роджерс жекелік өсуді құрайтын үш негізгі басты
компоненттерді бөліп көрсетті: актуализация механизмі, жеке тұлғаны бағалау
процесі және адамның өзін-өзі құрудағы позитивті бағытталуы. Даму – адамның
сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі. Даму нəтижесінде
адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның
биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық
өзгерістерді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның
психикалық, рухани, интелектуал кемелденуінен байқалады. Егер адам сана
жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-əрекет орындауға
қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам тұлға болып
туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады. “Адам” ұғымынан
өзгеше “тұлға” түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен
араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға
ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған
тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тəжірибені
игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне рухани құндылықтар
қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам
өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі
қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт. Адам дамуы – бұл өте
күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда
болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы
мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жас өспірімдік шақта қарқынды
ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы
немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес., бұл
процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның физикалық,
психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп,
жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін
өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан
берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі
мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады. Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-қайшылықтар барша адамдардың
дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге
қарапайым материалдық жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды
қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа
ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан
туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың
бірі – жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект,
əлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан
ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан келмейді”,
“білемін” - “білмеймін”, “мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” – мəңгі қарама-
қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып,
ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы
себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы
бірнеше маңызды тəуелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз дамуында өте
биік нəтижелерге жетіседі, ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес?
Бұл процестің жəне оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған
зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне
сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық
жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы,
ол жасаған жəне дамыған аймақ, сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде
адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз
кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады. Сонымен, адамның дамуы сандық жəне
сапалық өзгерістердің желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға
айналып, сана мен өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып
жетіледі. Дамудың қозғаушы күші-қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы
ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады. Дамудың қай қырлары адамның өзіне
тəуелді жəне қай тараптары сыртқы жағдайларға, жағдаяттарға байланысты?
Дамуды айқындаушы себептер тобы – жағдайлар деп аталады, ал сол қарапайым
себептердің ішіндегі ең маңызды, мəнді себеп – жағдаят (фактор) деп
аталады. Даму процесі мен оның нəтижесіне əсер етуші жалпы жағдайлар мен
жағдаяттар қандай? Белгілі болғандай, адамның даму процесі мен оның
нəтижесі үш өзекті жағдаяттардың бірлікті əрекетімен жасалады, олар
–нəсілдік, қоршаған орта жəне тəрбие. Негізге “нəсілдік” деп аталатын
адамның тума, табиғи ерешеліктері алынады. Нəсілдік – бұл атадан балаға
берілетін тұрақты сапалар мен ерешеліктер. Нəсілдікті тасушы – биологиялық
ген (грек сөзі - туындатушы). Организм қасиеттері табиғат жаратқан гендік
кодтарда өрнектеліп, белгілі ақпарат күйінде тіршілік өкілі тəнінде
сақталатынын жəне бірден бірге ауысып баратынын бүгінгі ғылым дəлелдеп
отыр. Генетика – адам дамуының нəсілдік бағдарлама құпияларын ашып,
жариялайды. Адамның нəсілдік бағдарламасы адамды адам кейпінде танытатын
жалпы, сонымен бірге əрбір адамның басқаға ұқсамас өзгешілігін білдіретін
айрықша детерминатты (тұрақты) жəне ауыспалы бөліктерді өз ішіне алады.
Нəсілдік бағдарламаның т ұ р а қ т ы бөлігі адамзаттық ұрпақ жалғастыру
жəне адам тегіне тəн нышандарды – сөйлеу, тік жүру, еңбек іс-əрекеті,
ойлау, т.б. – қамтамасыз етеді. Атадан балаға адамның сырт-қы белгілері:
дене құрылысы, шаш, көз, тері түстері – ауысады. Қан тобы, резус-фактор,
ағзадағы ақуыздардың əртүрлі бірігімі қатаң генетикалық бағдарламаға
тəуелді түзілген. Адамның жүйке жүйесі, мінезі, психикалық процестердің өту
ерекшелігі осы нəсілдік қасиеттер тобынан. Ата-аналар тəнінде болған жүйке
жүйесінің кемшіліктері, олардың арасында психикалық күйзеліс, сырқаттар –
патологиялық ауытқулар ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отырады [8]. Сондай-ақ, қан
аурулары (гемофилия), қан диабеті, кейбір эндокриндік бұзылыстар, мысалы –
ергежейлілік, нəсілдік сипатқа ие. Ұрпаққа ауыр зиян келтіретін
жағдаяттардың бір тобы – ата- аналардың алкагольдік жəне нашақорлық зиянды
əдеттерінен. Нəсілдік бағдарламаның ауыспалы бөлімі адамға тіршілік
жағдайларының өзгермелі шарттарына икемдесіп баруына көмегін тигізеді.
Нəсілдік бағдарлама жетілдіре алмаған адамның сапа-қасиеттері өмір бойы
жүріп жататын тəрбиемен толықтырылады. Бағдарламаның бұл бөлігін əрбір адам
өз бетінше дамыта алады. Осылайша табиғат əрбір адамға өзіндік даму жəне
өзіндік жетілу жолымен өзінің адамилық мүмкіндіктерін іске асыруға жол
ашады. Сонымен, тəрбие қажеттігі адамға оның табиғатынан берілген. Балалар
өз ата-аналарынан нені мұра етіп алады – ақыл əрекетіне дайын қабілеттерді
ме немесе қабілеттерді дамыту үшін қажет, мүмкін болған нышандарды ма?
Эксперименталды зерттеулерде топталған деректерді талдау бұл сұрақтарға
нақты бір жауап мүмкіндігін берді: нəсілдіктен өтетін қабілеттер емес, тек
қана – нышандар. Əулетке өткен нышанның кейін дамуы да мүмкін не қолайлы
жағдайлар болмаса, өшіп кетуі де ықтимал. Бəрі жағдайға байланысты: егер
адамның нəсілдік бастаулары нақты қабілетке өту мүмкіндіктеріне кез болса
жəне тұрмыс шарттары, тəрбиесі, адам мен қоғамның қажеттері орынды үйлесім
тапса, нышан қабілет деңгейінен көрінеді. Барша қалыпты адамдар табиғатынан
өзінің ақыл жəне танымдық күштерін дамыту мүмкіндігіне ие, сонымен бірге
шексіз рухани дамуға қабілетті. Жоғары жүйке қызметі типтеріндегі
айырмашылық ойлау процестерінің жүрісін ғана өзгертуі мүмкін, ал ақыл-
парасат əрекеттері деңгейіне олардың ешқандай əсері жоқ. Солай да болса,
бүкіл дүние педагогтары нышандардың ақыл ой қабілеттерінің дамуына кедергі
де болатынын айғақтайды. Мысалы, маскүнемдерден туған балалардың бас
миындағы енжар жасушалар, нашақорларда болатын гендік құрылым бұзылымдары,
кейбір нəсілдік психикалық сырқаттар– қабілеттердің орнығуына көп кедергі
келтіреді. Шылымкеш ата-аналардан туған балалар өкпе ауруына шалдыққыш
келеді. Ақыл-ой əрекетіне негіз –жалпы нышандармен бірге арнайы нышандар да
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Белгілі іс əрекет түрінде адамды қалыптастырудың
бастауы осы арнайы нышандарда. Егер адамға қажетті жағдайлар жасалса,
арнайы нышандар ерте жастан-ақ белгілі болады. Мұндай нышандар: əн-күй,
сурет өнері, математика, лингвистика, спорт жəне т.б. үлкен маңызға ие.
Дамуға нəсілдіктің, қоршаған ортаның жəне тəрбиенің ықпалына қосымша əсер
ететін аса маңызды жағдаяттардың жəне бірі – бұл тұлға іс-əрекеті. Іс-
əрекет ұғымы қандай да жұмысты орындау үшін жасаған адам қимыл-
қозғалыстарының бəрін аңдатады. Тарих тұңғиығынан іс-əрекет бабында небір
дана бақылаулар бізге дейін жеткен: балаңның немен жəне қалай
шұғылданатынын айтсаң, оның қандай адам болып жетілетінін айтып беремін;
қаңғыбас болғанның ешқайсысы да, дегеніне жете алмаған; қанша тер төксең
– сонша емерсің, адам өз бақытының ұстасы; ерте тұрғанның ырысы артық;
еңбегіне қарай – сый-сияпаты; өнерлінің қолы гүл т.б. Даму нəтижелері
мен іс-əрекет қарқындылығы арасында тікелей байланыс болатыны айдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік
құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2. Тәрбиенің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .9
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау13
2.2. Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесінің үрдісі және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. .20
3. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ
3.1. Оқушыларды тұлғалық қасиеттерін дамытуға психологиялық бағыттау..23
3.2. Оқушылардың ақыл-ой, сана тәрбиесі мен олардың өзара байланысының
психологиялық
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа
өтетін құндылықтар туралы айтты: "Біз өзіміздің болашағымызды және
балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап
алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған
мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай
болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз"[1]. Курстық жұмыста:
Оқушылардың ақыл ой тәрбиесі мен дамуы. Олардың өзара баланысы. Тәрбие
үрдісі жағдайындағы психикалық іс-әрекеттер заңдылықтарын, оқушылардың өзін-
өзі тәрбиелеуінің психологиялық негізін, зейін қасиеттерін зерттеу және
дамыту жолдарын іздестіре отырып, тұлғаны қалыптастырудағы ықпалы
қарастырылды. Жеткіншектердің жаңа психологиялық мүмкіндіктерін
қалыптастыруға бағыттау, баланың психикалық дамуы, оны ілгері өрбіту,
мақсатқа бағдарлай ұйымдастыру, тәрбиелеуді басқару және өзін-өзі тәрбиелеу
үрдісін ұйымдастыруға кең өрісті жағдай туғызады. Сондықтан біздің
зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық-
әдіснамалық негіздері зейін қасиеттерін дамыта отырып қарастырылған. Бұл
мәселелер Л. С. Выготскийдің адам тұлғасының жалпы дамуында интеллект және
аффект байланыс идеялары арқылы зерттелді. Қазіргі кезде білім беру
жүйесіндегі психологиялық-педагогикалық үрдісте оқушының өзін-өзі тәрбиелеу
мәселесі ерекше маңызды. Бұл зерттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
теориялық-әдіснамалық және эксперименталды әдістемелік мүмкіндіктерін
қарастыруға бағдарланған. Педагогикалық психологияда қазіргі кездегі
негізгі ағымдарды, жаңа тұжырымдамаларды негіздей отырып, жеткіншектердің
өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіріп, өнегелілік қасиеттерін
қалыптастыру білім беру жүйесінің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінгі әлеуметтік-психологиялық жағдайлар, білім беру жүйесінде тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеуіне психологтардың, педагогтардың және физиологтардың
ерекше назар аударуларын қажет етеді. Тұлғаның өнегелілік - еріктік өрісін,
адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін,
қылығының адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген
қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы
психологиялық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі
тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігі. Жалпы осы
заңдылықтарды қарастыру жұмысымыздың өзектілігіне дәлел.
Қазіргі психологиялық-педагогикалық үрдістің арнайы толығырақ
міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, әсіресе
психикалық әрекеттердің (зейіннің қасиеттерін арнайы дамыту жолдарымен),
маңызды мәселенің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты,
психологиялық-педагогикалық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік
өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі жалпы
тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің объектісіне
айналуда. Тұлғаны мақсатты түрде қалыптастырудағы айқын заңдылықтарды
табу, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін ғылыми негізде құру, сонымен бірге
психологиялық теорияның даму мүмкіндіктерін ескеру бүгінгі күннің талабына
сәйкес жалпы тәрбие үрдісін қамтамасыз етеді. Тұлға дамуының әлеуметті
түрде ұйымдастырылатын оқыту шарттарына байланысты ақыл-ой сияқты саласын
дамытуда психикалық әрекеттердің шешуші міндеттері, оның ішінде зейіннің
рөлі жетекші екені көптеген психологиялық зерттеулерден Л. С. Выготский, Н.
Ф. Добрынин, И. В. Страхов, Ж. Ы. Намазбаева жане т.б. еңбектерінен
белгілі. Адамның саналы белсенді іс-әрекеті - оның тұлғалығының
психологиялық өзгешеліктерін дамытудың негізі. Қалыптасқан жеке адам өзінің
көзқарасы, ұғымы, өнегелілік талаптары, бағалауымен, саналы қойған
мақсатымен, өзінің қылығын, іс-әрекетін басқара білуімен сипатталады.
Өзін-өзі тәрбиелеудегі өзіндік сананың теориялары Л. С. Выготский, В.В.
Столин, ИС. Кон, В.С. Мерлин, И.И. Чеснокова, М.И. Лисина, Ч. Кули,
Дж.Г.Мид еңбектерінде жан-жақты қарастырылып талданған, ал педагогикалық
психология саласында өзін-өзі тәрбиелеу мәселесін зерттегендер: В. И.
Селиванов, Н.С. Ликин, А.Г. Ковалев, Ю.М. Орлов т. б.
Жұмыста Б.Г. Ананьевтің, С.Л. Рубинштейннің тұлғаны дамытуда кешенді
қатынас жүйелері, және Н.Ф. Добрынин, П.Я. Гальпериннің зейінге байланысты
зерттеулерінің эксперименталды бөлімдері, Ж.Ы.Намазбаеваның тұлғаны кешенді
жүйемен дамыту теориясы басшылыққа алынды.
Сонымен бірге зейінің әр түрлі аспектерін профессор Ж.Ы.Намазбаеваның
жетекшілігімен қазақстандық психологгар О.С.Сангилбаев, Ш.С. Сатиева, И.В.
Андреев, С.В. Тихомирова зерттеген.
Жұмыстың негізгі мазмұнын оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуы.
Олардың өзара баланысы, тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейіннің
қасиеттерін зерттеу және олардың негізінде психологиялық көмекті
ұйымдастыру құрайды. Өзін-өзі тәрбиелеу механизмдері жас ерекшелігін
ескере, қойылған міндеттерге сәйкес реттей білу керек және психологиялық-
педагогикалық зерттеулерді жүйелі қатынас бағытымен жүргізуді талап етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуы.
Олардың өзара баланысы. Тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейінің
қасиеттерін зерттеу және олардың негізінде психологиялық көмекті
ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, еңбектерді
теориялық талдау;
- өзіндік сананың және өзін-өзі тәрбиелеудің теориясын зерттеп ашу;
- өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін және тәсілдерін теориялық талдау;
- зейін теориялары және зейіннің түрлері мен қасиеттерінің мазмұнын
сипаттау;
- тұлғаның талаптану деңгейінің контексінде зейіннің қасиеттерін
эксперименталды зерттеп, солардың негізінде оқушыларға, ата-аналарға,
педагогтарға өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін зейіндерінің қасиеттерін дамыту
арқылы психологиялық көмек көрсетуге нұсқа-кеңестер құру.
Курстық жұмыстың негізгі кезеңдері. Жұмыс бір-бірімен байланысты үш
кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде: жұмыстың зерттеу тақырыбы нақтыланып, оқушылардың
ақыл-ой тәрбиесі мен дамуын және олардың өзара байланысы ұғымының мәні
ашылып, құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды.
Екінші кезеңде: зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі айқындалып;
сол арқылы анықтау және қалыптастыру эксперименттері ұйымдастырылып, оның
құрылымдық-мазмұндық моделі құрастырылады. оқушылардың ақыл-ой тәрбиесі
мен дамуын және олардың өзара байланысын бағдарламалық жобасы дайындалып,
жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде: Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері қаралып, өзін-
өзі тәрбиелеу-өзімен жұмыс істеуді бастаған оқушымен жұмыс атқарудағы
күрделі үрдіс, осы жағдайда оқушыда сырттан көмек күту мәселесі қаралып
мәні ашылды [2].
1. ТӘРБИЕ ТЕОРИЯСЫ
1.1. Тәрбие әлеуметтік құбылыс.
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді. Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті,
іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш жеке тұлға.
Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан
идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық
өмір сүру тәртібін меңгереді. Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу
тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс. Тәрбие процесінде бала өзінің
дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта
оның көзқарасын дамытады. Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске
асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу
мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті. Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі
мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс
құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды.
Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды
басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі. Әрбір мемлекетте балаларға білім беру
мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз
қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір
жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен
салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны,
тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді. "Тәрбие - адамды қалыптастыратын
және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп Коменский тәрбие мақсатын
төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
- адамға барлық заттарды білгізу-"ғылыми білім";
- заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
- құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
- тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-ой,
дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады. П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың
және ұлттың мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық
идеалдарын қалыптастыру деген. 1941-1990 жылдардағы педагогикалық
әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және
өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие
салалары енгізілді. А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде
педагогикалық міндет қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға
болатындығын атап көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты
дамыту" - деген ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді. Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның
адамгершілік қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш
адам ғана түсіне алады [3]. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның
жігерін мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу -
кісіліктің басты белгісі" - деген. Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой,
қанағат, рақым сынды жеке тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын
қойып, өсек, өтірік, маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты
зиянды әдеттерді жоюға шақырады. М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын,
дәл пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден
.ляззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам
болғандығы" - деп жазды. Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ
тағылымы" атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын
атап көрсетті. Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу;
барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат
иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды,
инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық
дәстүріне берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ
болу; сегіз қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін
сақтап, оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты "жан-
жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы
нормаларға сәйкес жазылған. Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие
берудің негізгі мақсаты: Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны
бүкіл дүние жүзіне мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап,
Қазақстандық патриотизмді, саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың
іргетасын қалап, экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған
адамдарды тәрбиелеу. Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды. Дүниетаным
- тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетаным - адамның табиғат пен
әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-әрекетінің бағыты туралы көзқарастары.
Дүниеге көзқарас ғылым негізінде дүниенің даму заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми көзқарасын
қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің басты
міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми білімдермен
қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі, ой
операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным іс-
әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері:
- гуманизм, адалдық, батылдық, төзімділікті қалыптастыру;
- адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық сезімін дамыту; оқушыларды
өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға үйрету;
- өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
- оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
- оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
- озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
- бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру;
- эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру;
- әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу;
- дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке;
- Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке,
іскерлікке, тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның
қоғамдық мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тербие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және ішкі
қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
- Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
- Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
- Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
- Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы. Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық
қауымдастық дүниежүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы
адамзаттың құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып
көрсетілген ("БҰҰ адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала
құқығының Конвенциясы") құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы
мен әдістемесіне, тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт
береді.Қазақстан Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл
құжаттар еліміздің білім саласындағы мемлекеттік саясатыныңнегізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі. Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін,
ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана
білуге үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы. Ұжымның
басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу [4].
1.2. Тәрбиенің принциптері.
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты,
негізгі ережесі. Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын,
әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1. Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы, тәрбиенің негізгі мақсаты -
дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,
мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да
игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Мектептің бүкіл іс-
әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу - балаларды
ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру, өнімді
еңбек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші,
үлкен мен кіші арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа,
имандылыкқа, бір-біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие
барысында психологиялық жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас
азаматтың өзіне сенімін арттыру, қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі. Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы
арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген
сенімі, мұғалімнің баланы сүюі" - деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және
нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап
қоюдан оқушыға құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім
оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз
тәжірибесін дамытуына көмектесу керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал
бірлігі қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі -
тәрбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу.
Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік
қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің
байсалдылығымен ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше
әсер етуі мүмкін, сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер
кезінде анықтап отыру қажет. Тәрбие жұмысының барлығы білім мен
сенімнің, сөз бен істің үздіксіздігі негізінде құрылады. Бала -
педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде
ғана ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі
олардың сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады.
Жасөспірімдер жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты
жағдайға ауысып, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
6. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек.
Бірі - ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан,
ынтымақты, өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі -
тәрбиеленушінің педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған. Бірлескен іс-
әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара тәуелді,
жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және ұжымдық
өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық күш-
қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл
принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық
күш-жігерінің бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік
қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның
арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге
көмек ретінде елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар,
әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің
жұмысы да ұмытылуда. Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде,
кешенді түрде жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді
сипатқа ие болуы тиіс. Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы,
жауапкершілік сезінбеуі ата-аналары мен мұғалімдерді босқа
мазасыздандырып отырған жоқ. Мектеп пен отбасындағы балалар
тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды қажетті өмір сүру процесіне
дайындау.
8. Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден
бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен,
үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мақсат қою,
күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап отыру -
өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері. Оқушылар өзін-өзі
тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете алмайтындықтан,
оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау
ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер
оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы
әңгімелер немесе пікіртапастар өткізеді [5].
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
- Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын міндеттерді
таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас
өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады.
Үй тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен
ойланып істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-
жігерін жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық
көрсеткенде өзін-өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
- Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
- Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
- Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-
құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
- Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың
өзін-өзітәрбиелеуі.
К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
- Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
- Турашылдық.
- Ойлы әрекет.
- Шешімділік.
- Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт
өткізбеу.
- Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
- Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
- Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
- Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
- Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма. Бұл ережелерді байытуға болады.
Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір биік мақсат өойып, өз
бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады.
Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы білімді қажетсініп,
нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді. Адам баласының
тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік өнер
меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы сөзінде-аң
сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай, тілі
күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны тыңдамай,
ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін
тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен
өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды күндері,
бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап,сұырып салма
сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою
үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған. Сондай жан қиярлық
табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы
ұлы шешеніне айналады. Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден
арылтып, жақсы қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы
соқпақсыз жерде өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі
тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып
көрмеймін елдің бетін, болмасам толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы
қазақ көгіне күн болмағанда кім болам", - деген романтикаға толы батыл
жолдарды өзіне және болашақ жастарға арнап айтқан. Профессор С.Я.Долецкий
айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да өзімізге өзіміз кешірім
жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны дауыстап айтатын болсақ, онда
өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, - дейді. Өзін-өзі тәрбиелеу
әдістері: Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс. Өзін-өзі сынау әдісі -
дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз тарапынан мұның
мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай іс істемейтінін,
әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады. Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін
ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен санаса білудің (эмпатия) үлкен
тәрбиелік мәні бар. Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті
орындау, ауытқымау. Мысалы, 9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет
алады. Алдында сабағына шала әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына
оралып, келесі сабаққа жөнді әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
- өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою;
- өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау;
- әдістерін анықтау;
- аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі;
- өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу. Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру. Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен
қажеттіліктерінің, сезімдері мен еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен
мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың
орынды сапаларын қалпына келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған
балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және
басқа іс-әрекеттегі нәтижелермен толтыру. Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру,
қайта оқыту, басқа іс-әрекетке көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру
сияқты әдіс-ер қолданылады. Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және
педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-
қарастарын өзгерту әдісі. Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен
дағдыларды түзету әдісі [6].
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ МЕН ДАМУЫ
2.1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуінің теориялық-психологиялық
мәселелері
Әрбір адам өзінің өмірлік жолын өзі құрып, таңдау жасайды. Өзге
адамдармен де өзі қарым-қатынас орнатады. Сонымен қатар, өз өмірінде кейбір
қателерді өзі жасап, өзі түзеп жатады. Отбасы мен білім беру
орталықтарының алдына қойған мақсаттары – қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін
өсіп келе жатқан адамның жекелік қасиеттеріне тікелей әсер ету ғана емес,
сонымен қатар, өзіндік дамуы мен өзіндік сана механизмдерін жетілдіруде
өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі қалыптастыру, өзін-өзі құруы үшін қажетті
жағдайды жасау болып табылады. Ғылым мен практикада гуманистік бағыт
шеңберіндегі арнайы технологиялар өңделіп, дайындалады. Онда өзін-өзі
дамыту идеясы басты мәселеге айналып, “Жеке тұлғаға бағытталушы қатынас”,
“Жеке, бағытталған білім беру” түсініктері қалыптасқан [7].
Болашақ мамандардың психологиялық тұрғыдан дайындығының жетілуі адамның
жеке басының өсуіне байланысты. Көптеген психологтар жеке тұлғаны дамыту
мәселелерімен айналысады, бірақ жалпы психология мен жеке тұлға
психологиясы арасындағы “Жеке тұлғаның өсуі” аспектісі психотерапиялық
тәжірибе мен жалпы психологиялық теория арасындағы алшақтықтың себебінен
қажетті деңгейде зерттелмеген. Бұл термин күнделікті қолданылатын қарапайым
сөздік қорда “Жеке тұлғаның дамуы” сөзінің синонимі ретінде қолданылады.
Көптеген әдебиеттерде “Өзін-өзі жетілдіру”, “Өзін-өзі дамыту”, “Өмірлік
жол”, “Жеке тұлға потенциалдарының дамуы” және т.б. түсініктермен
кездеседі. Көрініп тұрғандай, әртүрлі терминдермен бір мағыналы сөздер
айтылады немесе бір атаумен мүлдем сәйкес келмейтін терминдер кездеседі.
Отандық психологиялық сөздіктер мен оқулықтарда ”Жекелік өсу“ терминінің
түсінігі көрсетілмеген. Дәстүрлі түрде ол К.Роджерс, Джеймс, Фрейд, Юнг,
Адлер, Райха, Александер, Перлз, Маслоу Ассаджоли есімдерімен және шығыстық
іліммен байланыстырады.
К.Роджерстің көзқарасына сүйене отырып жекелік өсу туралы түсінік аламыз.
Біздің түсінігімізше К.Роджерс жекелік өсуді құрайтын үш негізгі басты
компоненттерді бөліп көрсетті: актуализация механизмі, жеке тұлғаны бағалау
процесі және адамның өзін-өзі құрудағы позитивті бағытталуы. Даму – адамның
сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі. Даму нəтижесінде
адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның
биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық
өзгерістерді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның
психикалық, рухани, интелектуал кемелденуінен байқалады. Егер адам сана
жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-əрекет орындауға
қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам тұлға болып
туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады. “Адам” ұғымынан
өзгеше “тұлға” түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен
араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға
ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған
тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тəжірибені
игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне рухани құндылықтар
қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам
өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі
қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт. Адам дамуы – бұл өте
күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда
болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы
мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жас өспірімдік шақта қарқынды
ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы
немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес., бұл
процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның физикалық,
психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп,
жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін
өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан
берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі
мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады. Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-қайшылықтар барша адамдардың
дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге
қарапайым материалдық жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды
қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа
ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан
туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың
бірі – жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект,
əлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан
ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан келмейді”,
“білемін” - “білмеймін”, “мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” – мəңгі қарама-
қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып,
ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы
себептер – екінші жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы
бірнеше маңызды тəуелділіктерді ашты. Неліктен кей адамдар өз дамуында өте
биік нəтижелерге жетіседі, ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес?
Бұл процестің жəне оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған
зерттеулер осы сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне
сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық
жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы,
ол жасаған жəне дамыған аймақ, сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде
адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз
кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады. Сонымен, адамның дамуы сандық жəне
сапалық өзгерістердің желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға
айналып, сана мен өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып
жетіледі. Дамудың қозғаушы күші-қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы
ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады. Дамудың қай қырлары адамның өзіне
тəуелді жəне қай тараптары сыртқы жағдайларға, жағдаяттарға байланысты?
Дамуды айқындаушы себептер тобы – жағдайлар деп аталады, ал сол қарапайым
себептердің ішіндегі ең маңызды, мəнді себеп – жағдаят (фактор) деп
аталады. Даму процесі мен оның нəтижесіне əсер етуші жалпы жағдайлар мен
жағдаяттар қандай? Белгілі болғандай, адамның даму процесі мен оның
нəтижесі үш өзекті жағдаяттардың бірлікті əрекетімен жасалады, олар
–нəсілдік, қоршаған орта жəне тəрбие. Негізге “нəсілдік” деп аталатын
адамның тума, табиғи ерешеліктері алынады. Нəсілдік – бұл атадан балаға
берілетін тұрақты сапалар мен ерешеліктер. Нəсілдікті тасушы – биологиялық
ген (грек сөзі - туындатушы). Организм қасиеттері табиғат жаратқан гендік
кодтарда өрнектеліп, белгілі ақпарат күйінде тіршілік өкілі тəнінде
сақталатынын жəне бірден бірге ауысып баратынын бүгінгі ғылым дəлелдеп
отыр. Генетика – адам дамуының нəсілдік бағдарлама құпияларын ашып,
жариялайды. Адамның нəсілдік бағдарламасы адамды адам кейпінде танытатын
жалпы, сонымен бірге əрбір адамның басқаға ұқсамас өзгешілігін білдіретін
айрықша детерминатты (тұрақты) жəне ауыспалы бөліктерді өз ішіне алады.
Нəсілдік бағдарламаның т ұ р а қ т ы бөлігі адамзаттық ұрпақ жалғастыру
жəне адам тегіне тəн нышандарды – сөйлеу, тік жүру, еңбек іс-əрекеті,
ойлау, т.б. – қамтамасыз етеді. Атадан балаға адамның сырт-қы белгілері:
дене құрылысы, шаш, көз, тері түстері – ауысады. Қан тобы, резус-фактор,
ағзадағы ақуыздардың əртүрлі бірігімі қатаң генетикалық бағдарламаға
тəуелді түзілген. Адамның жүйке жүйесі, мінезі, психикалық процестердің өту
ерекшелігі осы нəсілдік қасиеттер тобынан. Ата-аналар тəнінде болған жүйке
жүйесінің кемшіліктері, олардың арасында психикалық күйзеліс, сырқаттар –
патологиялық ауытқулар ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отырады [8]. Сондай-ақ, қан
аурулары (гемофилия), қан диабеті, кейбір эндокриндік бұзылыстар, мысалы –
ергежейлілік, нəсілдік сипатқа ие. Ұрпаққа ауыр зиян келтіретін
жағдаяттардың бір тобы – ата- аналардың алкагольдік жəне нашақорлық зиянды
əдеттерінен. Нəсілдік бағдарламаның ауыспалы бөлімі адамға тіршілік
жағдайларының өзгермелі шарттарына икемдесіп баруына көмегін тигізеді.
Нəсілдік бағдарлама жетілдіре алмаған адамның сапа-қасиеттері өмір бойы
жүріп жататын тəрбиемен толықтырылады. Бағдарламаның бұл бөлігін əрбір адам
өз бетінше дамыта алады. Осылайша табиғат əрбір адамға өзіндік даму жəне
өзіндік жетілу жолымен өзінің адамилық мүмкіндіктерін іске асыруға жол
ашады. Сонымен, тəрбие қажеттігі адамға оның табиғатынан берілген. Балалар
өз ата-аналарынан нені мұра етіп алады – ақыл əрекетіне дайын қабілеттерді
ме немесе қабілеттерді дамыту үшін қажет, мүмкін болған нышандарды ма?
Эксперименталды зерттеулерде топталған деректерді талдау бұл сұрақтарға
нақты бір жауап мүмкіндігін берді: нəсілдіктен өтетін қабілеттер емес, тек
қана – нышандар. Əулетке өткен нышанның кейін дамуы да мүмкін не қолайлы
жағдайлар болмаса, өшіп кетуі де ықтимал. Бəрі жағдайға байланысты: егер
адамның нəсілдік бастаулары нақты қабілетке өту мүмкіндіктеріне кез болса
жəне тұрмыс шарттары, тəрбиесі, адам мен қоғамның қажеттері орынды үйлесім
тапса, нышан қабілет деңгейінен көрінеді. Барша қалыпты адамдар табиғатынан
өзінің ақыл жəне танымдық күштерін дамыту мүмкіндігіне ие, сонымен бірге
шексіз рухани дамуға қабілетті. Жоғары жүйке қызметі типтеріндегі
айырмашылық ойлау процестерінің жүрісін ғана өзгертуі мүмкін, ал ақыл-
парасат əрекеттері деңгейіне олардың ешқандай əсері жоқ. Солай да болса,
бүкіл дүние педагогтары нышандардың ақыл ой қабілеттерінің дамуына кедергі
де болатынын айғақтайды. Мысалы, маскүнемдерден туған балалардың бас
миындағы енжар жасушалар, нашақорларда болатын гендік құрылым бұзылымдары,
кейбір нəсілдік психикалық сырқаттар– қабілеттердің орнығуына көп кедергі
келтіреді. Шылымкеш ата-аналардан туған балалар өкпе ауруына шалдыққыш
келеді. Ақыл-ой əрекетіне негіз –жалпы нышандармен бірге арнайы нышандар да
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Белгілі іс əрекет түрінде адамды қалыптастырудың
бастауы осы арнайы нышандарда. Егер адамға қажетті жағдайлар жасалса,
арнайы нышандар ерте жастан-ақ белгілі болады. Мұндай нышандар: əн-күй,
сурет өнері, математика, лингвистика, спорт жəне т.б. үлкен маңызға ие.
Дамуға нəсілдіктің, қоршаған ортаның жəне тəрбиенің ықпалына қосымша əсер
ететін аса маңызды жағдаяттардың жəне бірі – бұл тұлға іс-əрекеті. Іс-
əрекет ұғымы қандай да жұмысты орындау үшін жасаған адам қимыл-
қозғалыстарының бəрін аңдатады. Тарих тұңғиығынан іс-əрекет бабында небір
дана бақылаулар бізге дейін жеткен: балаңның немен жəне қалай
шұғылданатынын айтсаң, оның қандай адам болып жетілетінін айтып беремін;
қаңғыбас болғанның ешқайсысы да, дегеніне жете алмаған; қанша тер төксең
– сонша емерсің, адам өз бақытының ұстасы; ерте тұрғанның ырысы артық;
еңбегіне қарай – сый-сияпаты; өнерлінің қолы гүл т.б. Даму нəтижелері
мен іс-əрекет қарқындылығы арасында тікелей байланыс болатыны айдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz