Сұйық мұнай газды пайдалану

Кіріспе

Бүгінгі таңда Қазақстанның көп салалы өнеркәсібінің даму тарихы мәселелерін тарихи-экономикалық тұрғыдан қарастырудың зор маңызы бар. Қазақстан тарихшылары елдегі өндіріс саласының даму тарихы барысын зерттеуде біршама табыстарға жетті, әсіресе,
өнеркәсіптің пайда болуы мен дамуы жөнінде құнды жұмыстар жарық көрді. Дегенмен жекелеген мәселелер әлі де тереңірек талдау мен ғылыми айқындауды талап етеді, яғни Кеңестік тарихнамаға сайанықталған жағдайларды баяндаумен ғана шектелу жеткіліксіз.
Қазіргі өнеркәсіп ошақтарының тарихын зерттеу, жеткен жетістіктерін айқындау, орын алған мәселелерді, қиыншылықтарды,қателіктерді жүйелеу алдағы уақытта одан шығу жолдарын талдау аса маңызды.
КСРО кезінде Қазақстанның өнеркәсібі жалпы Одақтық маңызы бар көп салалы ірі өнеркәсіп кешендерінің бірі ретінде қалыптасты.
Қазақстанның ұлттық өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, кен орындарын жаңа технологиямен жабдықтау мәселелеріне Одақ басшылығы көңіл бөлді. 1970 жылдары Маңғыстау аймағында ірі жаңа мұнай-газ кен орындарының ашылуы кешенді өнеркәсіптен мұнай-газ өндірісінің бөлініп, өз алдына бөлек қалыптасуына әкелді.
Осы тұста Қазақстанның ірі төрт мұнай-газ орталығы – Атырау,Оңтүстік Маңғыстау, Үстірт, Ақтөбе, Орал және Батыс Мұғаджар өңірлерінің атағы шықты. Кейіннен мұнай-газ кеніштерінің тұтас бір шоғыры – Теңге, Тасболат, Қаражанбас, Қамысты, Құмкөл, Алтыкөл, Таңатар, Қара арна кен орындары ашылды және олар еліміздің мұнай-газ өнеркәсібін өркендетуде орасан зор маңыз атқарды. 1970-ші жылдардың соңы 1980-ші жылдардың бас кезінде Қазақстанның
мұнай-газы туралы бүкіл дүние жүзі тамсана сөз ете бастады. Кен орындарын игеру тез қарқынмен жүргізілді. Алайда, осы саланың дамуы бір жақты саясаттың негізінде жүргізіліп, кеніштер тек шикізат өндіруші ретінде жұмыс істеді. Олардан алынған шикізаттың негізгі
бөлігі ақырғы өңдеу үшін және одан дайын өндіріс құралдары ментұтыну заттарын алу үшін басқа республикаларға шығарылды.
Қоғамның даму кезеңдеріне байланысты өндірістік мекемелер бірнеше құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Одақ басшылығы республикадағы мұнай-газ саласының барлық ірі кен орындарын
тікелей өз қарамағына алды. Экологиялық жағдай қатты шиеленісті.
Жергілікті халық-қазақтардан жұмысшы-мамандарды даярлау мәселесі барынша күрделіленіп, өз шешімін

Пән: Мұнай, Газ
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

№16 КОЛЛЕДЖ МКҚК
САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІ

БЕКІТЕМІН
Директор____________З Талбидин
____________________20___ж

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Ф-ӨОБ-0320

Тақырыбы : Сұйық мұнай газды пайдалану

Түсіндірме хат 1 бет

Графикалық бөлім 35 парақ

Дипломдық жұмысты орындаушы __________Қазақбаев Изаттула

(қолтаңбасы) (аты-жөні)

Қызмет бабында пайдаланылатын басылым

Шардара

Алғы сөз.
Мұнай. Мұнай – сұйық, жанғыш қоңыр түсті пайдалы қазба, тығыз-дығы
– 700-1040 кгм³ судан жеңіл әрі суда ерімейді. Мұнай сұйық көмірсу-
тегілердің күрделі қоспасы. Мысалы СН4 метаннан С85Н65
көмірсутектері кіреді. Көмірсутектерден басқа мұнай құрамында оттекті және
күкіртті орга-никалық қосылыстар, кальций, магнийдің еріген тұздары бар су
кездеседі.
Сондай-ақ мұнай құрамында механикалық қоспалар –құм, саз болады.
Мұнайлардың құрамы бірдей емес, ол оның шыққан жеріне байланыс-ты.
Бірақ олардың бәрінде де көмірсутектердің үш түрі – парафиндер (алкан-
дар), циклоалкандар (нафтендер), аромат көмірсутегілер болады. Бұл көмір-
сутегілердің мөлшері әр мұнай кендерінде әр түрлі болады.
Мысалы, Маңғыстау және Қызылорда мұнайы қаныққан көмірсутегілерге
бай ал, Орал, Ембі мұнайы аромат көмірсутегілерге бай, Баку мұнайы цикло-
алкандарға бай келеді Мұнай – жоғары сапалы мотор отындарын алатын
бағалы шикізат. Су мен қоспалардан тазартқаннан кейін мұнайды өңдеуге
жібереді. Мұнайды өң-деудің негізгі әдісі –айдау.
1823 жылы ағайынды Дубининдер алғаш мұнай айдайтын құрылғыларды құрады.
Осылайша ағайынды Дубининдер көптеген мыңдаған пұт фотоген (керосинді)
Моздока қаласынан басқа жаққа тасымалдайды.
Америкада 1833 жылы Силлиман алғаш мұнайды өңдеудің тәжірибесін
ойлап тапты.
Мұнайды өңдеудің бірінші ретті және екінші ретті үрдістері бар.
Айдау – негізгі яғни бірінші ретті өңдеу процесі болып табылады.
Бұл тұрақтандырғаннан, сусыздандырғаннан, тұзсыздандырғаннан кейін жүргізі-
летін үдеріс.
Мұнайды айдау дегеніміз оны құрамды бөліктер немесе фракцияларға бөлуге
негізделген термиялық ыдырату. Бұның нәтижесінде келесідей мұнай өнімдерін
алады: авиациялық немесе автокөлік бензині, лигроин, реактивті немесе
газотурбиндік отын, керосин, дизелдік отын және мазут.
Осындай айдау нәтижесінің қалдығы мазут – майлағыш майлар парафин,гудрон,
кокс және басқа да мұнай өнімдерінің шикізаты болып табылады.
Мұнайды айдағаннан қалған қалдықтар мен дистиляттар екінші ретті өң-деу
кезінде шикізат есебінде қолданылады. Мұнайды өңдеудің екінші ретті
үдерістеріне термиялық крекинг, катализдік крекинг, риформинг,
гидрори-форминг, платформинг, алкилдеу, полимерлеу, гидрогендеу,
пиролиз, кокс-теу кіреді.
Мұнайды айдау кезінде әртүрлі температурада қайнайтын көмірсуте-
гілер алынады, бұл – физикалық құбылыс. Ал крекинг кезінде мұнай көмір-
сутектері кіші молекулалы ұшқыш заттарға айналады. Бұл – химиялық
құ-былыс.
Табиғи газ. Табиғи газдың негізгі компоненті метан болып табылады.

Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстанның көп салалы өнеркәсібінің даму тарихы
мәселелерін тарихи-экономикалық тұрғыдан қарастырудың зор маңызы бар.
Қазақстан тарихшылары елдегі өндіріс саласының даму тарихы барысын
зерттеуде біршама табыстарға жетті, әсіресе,
өнеркәсіптің пайда болуы мен дамуы жөнінде құнды жұмыстар жарық
көрді. Дегенмен жекелеген мәселелер әлі де тереңірек талдау мен ғылыми
айқындауды талап етеді, яғни Кеңестік тарихнамаға сайанықталған
жағдайларды баяндаумен ғана шектелу жеткіліксіз.
Қазіргі өнеркәсіп ошақтарының тарихын зерттеу, жеткен жетістіктерін
айқындау, орын алған мәселелерді, қиыншылықтарды,қателіктерді жүйелеу
алдағы уақытта одан шығу жолдарын талдау аса маңызды.
КСРО кезінде Қазақстанның өнеркәсібі жалпы Одақтық маңызы бар көп
салалы ірі өнеркәсіп кешендерінің бірі ретінде қалыптасты.
Қазақстанның ұлттық өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, кен
орындарын жаңа технологиямен жабдықтау мәселелеріне Одақ басшылығы
көңіл бөлді. 1970 жылдары Маңғыстау аймағында ірі жаңа мұнай-газ
кен орындарының ашылуы кешенді өнеркәсіптен мұнай-газ өндірісінің
бөлініп, өз алдына бөлек қалыптасуына әкелді.
Осы тұста Қазақстанның ірі төрт мұнай-газ орталығы –
Атырау,Оңтүстік Маңғыстау, Үстірт, Ақтөбе, Орал және Батыс Мұғаджар
өңірлерінің атағы шықты. Кейіннен мұнай-газ кеніштерінің тұтас бір шоғыры
– Теңге, Тасболат, Қаражанбас, Қамысты, Құмкөл, Алтыкөл, Таңатар, Қара
арна кен орындары ашылды және олар еліміздің мұнай-газ өнеркәсібін
өркендетуде орасан зор маңыз атқарды. 1970-ші жылдардың соңы 1980-ші
жылдардың бас кезінде Қазақстанның
мұнай-газы туралы бүкіл дүние жүзі тамсана сөз ете бастады. Кен
орындарын игеру тез қарқынмен жүргізілді. Алайда, осы саланың дамуы
бір жақты саясаттың негізінде жүргізіліп, кеніштер тек шикізат өндіруші
ретінде жұмыс істеді. Олардан алынған шикізаттың негізгі
бөлігі ақырғы өңдеу үшін және одан дайын өндіріс құралдары
ментұтыну заттарын алу үшін басқа республикаларға шығарылды.
Қоғамның даму кезеңдеріне байланысты өндірістік мекемелер бірнеше
құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Одақ басшылығы республикадағы мұнай-
газ саласының барлық ірі кен орындарын
тікелей өз қарамағына алды. Экологиялық жағдай қатты шиеленісті.
Жергілікті халық-қазақтардан жұмысшы-мамандарды даярлау мәселесі
барынша күрделіленіп, өз шешімін таппады. Өнеркәсіп саласының артта
қалушылығына бір жағынан себеп болған арнайы білімі бар ұлттық
жұмысшы-мамандар мен инженер–техник қызметкерлердің санының аздығына
байланысты еді. Осы мәселені республика басшылары түрлі курстар,
орта және жоғары оқу
орындарын ашу арқылы шешуді көздеді. Республиканың өндіріс
орындарының дамуына байланысты Қазақстан халқының құрамы да әлеуметтік-
демографиялық өзгерістерге ұшырады. Миграциялық қозғалыс нәтижесінде
басқа ұлт өкілдері, негізінен орыстар өндіріс
ошақтары дамыған өлкелерге көптеп ағылды. Сырттан келгендерге барлық
жағдай жасалды, ал жергілікті халық көзден таса қала берді.

Негізгі бөлім

ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына дейін Қазақстанның мұнай-газ өндірісі
Жайық-Ембі аймақтарында ашылған кен орындарымен шектелді. Ғылыми
тұрғыдан геологиялық барлау жұмыстары тек Ұлы Отан соғысынан кейін ғана
қолға алына бастады. Соның нәтижесінде
Каспий маңы, Маңғыстау мен Үстірттің топырақ қабаттары зерттеліп, мұнай
мен газдың мол қоры бар жаңа кен орындары табылды. 1950 жылы
Ленинградтағы Бүкілодақтық геологиялық ғылыми-зерттеу, барлау институты
Маңғыстауға кешенді экспедиция жібереді. Жалпы
Батыс Қазақстанның қазба байлықтарын зерттеуді жүйелі түрде жүргізуде
академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың еңбегі зор.
Оның ұсынысымен 1949 жылы Атырауда Қазақ КСР Ғылым Академиясының
филиалы ашылды. Сөйтіп зерттеу, барлау жұмыстарына көп мөлшерде
қаржы бөлінді. Экспедиция Бозашы
түбегін, Қызанды, Орталық Маңғыстаудағы Түбіжік пен Қошанайды, Оңтүстік
Маңғыстаудағы Жетібай мен Өзенді, Қарасаз-Таспасты картаға түсіріп,
аталған өңірлерді терең бұрғылап барлауға кірісті.
Алғашқы зерттеу жұмыстары Жетібай жерінде мол мұнай бар екенін көрсетті.
Енді Жетібайдағы мұнайдың нақты қоры мен көлемін анықтау үшін
бұрғылау жұмыстарын одан әрі жүргізу мақсатымен жан-жақтан бұрғылаушы
бригадалар шақырылды. 1964 жылы шілде
айында №6 ұңғыны барлау барысында оның алдындағы екі ұңғы көрсеткен
қабаттарда тағы да мұнай қатпарлары бар екендігі белгілі болды. Бұл
хабарды естіген елдің жоғарғы басшылары Жетібайға жетті. Мәскеуден
бір топ ғалымдар, Алматыдан министірлер Б.Ерофеев пен Ш.Есенов
келді. Ол өз кезінде Маңғыстау аймағын терең бұрғылап, барлауды
бірінші ұсынған тұрғын. 1966 жылы сәуірде КСРО Министрлер Кеңесі
ғылым мен техника саласында үздік жетістіктері, Маңғыстаудағы Жетібай
және Өзен мұнай кен орындарын барлап, ашу жұмыстарына тікелей үлес
қосқан бір топ ғалым, геологтарға сол кездегі Отанның ең
жоғарғы марапаты –
Лениндік сыйлықтың лауреаттары атағын берді. Олардың қатарында
Маңғыстаудағы барлау-бұрғылау жұмыстарына тікелей басшылық жасаған
Қазақ КСР Геология министрі Ш.Есенов, Қазақстан мұнай бірлестігінің
бастығы Ж.Досмұхамбетов, Батыс Қазақстан геология
басқармасының бас геологы Н.Имашев, Маңғыстау мұнай-газ барлау тресінің
басқарушысы Х.Өзбеққалиев, осы трестің бас геологы В.Токарев және тағы
басқалары бар еді. Ұзақ жылдар бойы Кеңестер Одағының экономикасында,
әлеуметтік-саяси өмірінде қалыптасқан
әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің тікелей әсері басқа
республикалар сияқты Қазақстанға да қатысты болды. Мұндай қатаң қалыптасқан
жүйе жеке ұжым, кәсіпорын түгел тұтас өнеркәсіп
аймағының мүддесімен де санаспады. Одақтық бюджет Одақтас
республикаларды қаржыландырып отырды. Сонымен қатар кен орындарын
дамытуға да қажетті қаржы бөлу құқы да осы орталықтың құзырында еді.
Тоқырау жағдайында тұрған өндіріс орындарына
қаржы тым аз бөлінді. Жақсы көрсеткіштерге жетіп, сапалы өнім алған
кәсіпорындарға қаржыны көп мөлшерде бөлді, бірақ та кәсіпорындардың
тапқан табысын өз қажетіне жаратуға еш құқы болмады. Шығарған
өнімнің бағасы әлемдік деңгейдегі нарықтық бағадан әлдеқайда төмен
еді. Ынталандыру мүмкіндіктерінен айрылған өнеркәсіп өндірістері
құлдырап, дағдарысқа ұшырады.

Кеңес Үкіметі орнағаннан кейінгі алғашқы жылдардағы халық
шаруашылығының жағдайы туралы жазылған бірқатар ғылыми зерттеу
еңбектерде біз қарастырып отырған салаға көңіл бөлген Т.Елеуов,
А.С.Елагин, К.Нұрпейісов, З.А.Алдамжаровтардың зерттеулерінде осы
саланың қалыптасуындағы алғышарттар көрсетілген. Сонымен қатар бұл
еңбектерде Қазақстанның
экономикасының дамуына ұлттық өнеркәсіптік мекемелердің қосқан үлесі,
олардың жұмыс барысы жайлы статистикалық мәліметтер берілген.
Алғашқы бесжылдық жылдарындағы Қазақстанның өнеркәсібінің даму нәтижелері,
соның ішінде, мұнай–газ саласының қызметін бағалаған ғалымдар
Г.Чуланов, Н.Кийкбаев, С.Нейштадт,
В.Кольцовтардың еңбектерінен көрініс тапқан. С.М.Лисичкин, Е.Д.Шашиннің
зерттеулерінде мұнайлы мол Орал-Ембі ауданының даму барысы кен
орындарының өзіне тән ерекшеліктері айтылады.Аталмыш монографиялар
жалпы КСРО-ның мұнай өнеркәсібінің дамуына аса көңіл бөліп,
Қазақстандағы кен орындарының даму тарихын нақты көрсетпейді, әрі
баяндау, сипаттау бағытындағы жазылған еңбектер болып табылады.
Кеңес Өкіметі жылдарында жазылған еңбектердің басым көпшілігі
коммунистік партия идеологиясына негізделгендіктен оның ролін нығайту
үшін арнайы жазылған еңбектер тобы да жинақталды.
Өнеркәсіп орындарының қол жеткен жетістіктері сол идеологияның
арқасында мүмкін болды деп ой қорытқан ғалымдар қатарында
Е.Д.Сафранов, С.Б.Бейсембаевтар бар. Ол еңбектерден мұнайлы
өнеркәсіпті аудандардың даму барысы, мемлекеттік жоспардың орындалуы
жайлы статистикалық мәліметтер алуға болады. Алайда, бұл еңбектердегі
деректер бір жақты болып келеді. Сондықтан да зерттеулерді
пайдаланғанда деректерге тыңғылықты көңіл аударған
жөн.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның мұнай–газ өнеркәсібінің
даму барысына тарихшылар М.Қ. Қозыбаев, А.Д. Будаков пен Л.А.
Будаков, П.Р. Букаткин өз еңбектерінде назар аударды. Бұл зерттеу
жұмыстарында Одақ экономикасының соғыс жағдайына бейімделуі, аталмыш
саланың Ұлы жеңіске жету жолындағы қосқан үлесі, өндірістік
мекемелердің, жұмысшылардың жеткен жетістіктері, қиыншылықтары баяндалған.
Соғыстан кейінгі жылдардағы халық шаруашылығын қайта қалпына келтіру
мақсатында жүргізілген көптеген шаралардың
қабылданып, орындалуы, мұнай–газ өнеркәсіп салаларының хал-ахуалына
сараптау жүргізіп, бір тұжырымға келген ғалымдар К.Кетебаев,
В.Кольцов, К.Симаковтардың еңбектерін мысалға алуға
болады. Тарихшы ғалымдар Т.Жолдасбеков, С.Сарсенбаев, Н.Қисметов,
В.В.Кисляковтардың ғылыми диссертациялық зерттеу жұмыстары да осы
саланың одан әрі терең зерттелуіне өз үлестерін қосты. Олар Одақ
кезіндегі мұнай кешенінің даму тарихына, жеткен жетістіктеріне,
шешімін таппай жатқан мәселелерге көңіл бөлінгенмен халықтардың
әлеуметтік-экологиялық жағдайларына тоқталмаған. 1960 жылдардан бастап
Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібінің даму тарихына арналған арнайы
монографиялық еңбектер жарыққа шыға бастады. Тарихшы-ғалымдар
Т.Шәукенбаев, Е.И. Сауткин, К.Е. Темірғалиевтер өз еңбектерін
алғашқылардың бірі болып жариялаған. Осы еңбектердің арасынан
К.Е.Темірғалиевтың еңбегіне тоқталсақ, автор тұнғыш рет қазақ
мұнайының жарты ғасырға жуық (1920-1970 ж.ж.) даму, өркендеу кезеңін
нақты тарихи деректер арқылы баяндайды. Ал Ш.Есенов басшылығымен
жарық
көрген еңбекте кен орындарының сол кездегі Одақ экономикасындағы
алатын орыны көрсетілген. Республиканың мұнай-газ саласының даму
тарихын арнайы бір тарау етіп берген.
Өкінішке орай, бұл кезеңдерде жарық көрген еңбектердің басым
көпшілігі кеңестік саясат негізінде жазылғандықтан, олар тек біржақты
бағаланды және тек жоғарғы жақтың рұқсатымен
жарияланды.
1980 жылдың екінші жартысында жарық көрген ғылыми еңбектердің
мазмұны тарихтағы қайта құру кезеңімен тұспа тұс келді. Үкімет
тоқырау жылдарында жіберілген кемшіліктерді
қайталамау үшін жаңа бағдарламалар жасай бастады. Енді ғалымдар жаңа
бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстарын қолға алды. Осындай бетбұрыс
жаңаша ойлау тұрғысынан жазылған тарихи еңбектердің пайда болуына өз
септігін тигізді. Әсіресе, Қазақ КСР-інде ХІІ бесжылдықтың жоспары
бекітілгеннен кейін тек сапалы өнімдер алудың жолдарын қарастырған
басылымдар жарық көре бастайды.
Осы бағытта ғалым Ж.Әбутәліповтың еңбегі жазылды. Сонымен бірге осы
мазмұндас әр жылдық статистикалық орталықтың жоспарлы жинақтары да
жарық көрді. Бұл еңбектер тек жоспарлау
көрсеткіштері негізінде жазылған. Ол еңбектерде өндіріс орындарында
қалыптасқан қиыншылықтардан шығу жолдары қарастырылмаған және
өндірістік мекемелердің жылдық
қорытындылары жөнінде мәліметтер жоқ. Ғалым Т.З. Рысбековтың
еңбегінде еліміз тәуелсіздікке қол жеткеннен соң өндіріс орындарының
өткен тарихына жаңаша көзқарас тұрғысынан баға
берген еңбектері жарық көрді. Онда ғалым нарықтық экономикаға
бейімделген елдің, өнеркәсіптік дамуы, елдегі шетел компанияларының
қызметі туралы ой өрбіткен. ХХғ. 80 жылдарының ортасындағы республиканың
қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер,
елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы және еліміз егемендік алғаннан
кейінгі қоғамның барлық саласының дамуын ой елегіненөткізген К.
Рысбайұлы мен Ч. Мусиннің еңбектері оң бағаланды. Бұл еңбектерде Одақ
экономикасының құлдырау себептері мен Қазақстанның халық шаруашылығының
даму барысы жайын қамтып,жан-жақты жазылған және еліміз егемендік
алғаннан кейінгі өтпелі кезеңнің қиыншылықтары, елді нарықтық
экономикаға бейімдеу жолдары қарастырылған.
А.Ш.Алтаев Қазақстан өнеркәсібіндегі 1970-1990 жылдар аралығындағы
жұмысшы табының қалыптасу мәселелерін қарастырған. Б.Г.Аяғанов,
С.З.Баймагамбетовтың ірі өндіріс
орындары дамыған аймақтардағы әлеуметтік жағдайы, өндіріс орындарының
қоршаған ортаға тигізіп жатқан залалы, елдегі демографиялық
өзгерістер, ұлтаралық қарым-қатынастар жайлы ой
өрбіткен. Алайда бұл екі құнды монографияларда біз қарастырып
отырған батыс аймаққа қатысты мәлеметтер келтірілмеген.
Одақ кезіндегі Қазақстанның батыс аймағының әлеуметтік-демографиялық
даму барысы жайлы ғалымдар Б.Қ.Бірімжаров, М.Н.Сыдықовтың
зерттеу–жұмыстары жазылды. Авторлар бұл
аймақтардың әлеуметтік-демографиялық дамуын жан-жақты қарастырды.
Т.З.Рысбековтың басшылығымен ғалымдарБ.К.Бірімжаров, С.Б.Құрманалин,
Ж.Ж.Жақсығалиевтің ұжымы
бірлесіп жазған еңбекте де батыс өңірдің Кеңес үкіметі және
егемендік алғаннан кейінгі жылдардағы тарихи, әлеуметтік-экономикалық
даму мәселелері қарастырылғандығын айтып кету
қажет.
Ұлттық жұмысшы-мамандардың, соның ішінде мұнай-газ саласындағы
жұмысшылардың қалыптасуы кезеңдері тарихшы ғалымдар аса көңіл бөлді.
Қазақстанда ХХ ғасырдың басындағы
жұмысшы табының қалыптасуы мен даму барысының тарихы жайлы жан-жақты жазған
ғалым А.Нүсіпбековтың еңбегі ерекше бағаланды. Еңбекте автор
Қазақстандағы жұмысшы табының түп-тамырына терең үңіліп, оның Қазан
төңкерісіне дейінгі дәуірдегі қалыптасутарихына, жұмысшылардың құрамы
мен санын талдауға көңіл бөлген.Одан кейінгі жалпы өнеркәсіптегі жұмысшы
мамандардың қалыптасу жағдайы Н.А.Абдоллаев, Ж.М.Асылбеков, Ә.Қ.Мұқтар,
М.У.Есалиева, М.Төлекованың, ғылыми-зерттеу жұмыстарында көрініс
тапқан. Бұл еңбектерде жұмысшы-мамандардың қызмет барысындағы
объективті және субъективті жағдайларына талдау
жасалып, олардың шешу жолдары іздестіріледі. Х.А.Ғабдуллиннің
еңбегінде республиканың мұнай-газ саласының ғасырдан астам даму кезеңіне
қатысты деректер, кен орындарында өз жұмыс жолын бастап, бар өмірін
тек бір салаға ғана арнаған атақты мұнайшылардың өмірбаяны, естеліктері
жинақталған. З.Б.Байдосов басшылығымен авторлар ұжымы бірлесіп
жазылған еңбекте Ақтөбе облысындағы мұнай өнеркәсібінің пайда болуы
мен даму кезеңдері, мұнайшы жұмысшы табының қалыптасу тарихы баяндалған.
Г.И.Көбенованыңғылыми-зерттеу жұмысы Ақтөбе мұнай-газ кәсіпорынның
өткен және қазіргі даму жолдарына арналған.
Егемендік алғаннан кейінгі Қазақстанның мұнай-газ саласына шет ел
компанияларының қызығушылық танытуы жаңа бағыттағы еңбектердің
жазылуына негіз болды. Шетел компанияларының өз елдерінде пайда болу
тарихы, осы кезге дейін жүріп өткен жолдарын
саралап, болашаққа болжам жасап, аталмыш салаға тартылған
инвестицияның барысы жайлы да көптеген зерттеулер жүргізіле бастады.
Бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстарын алғашқыда
экономист мамандар жүргізді. Кейіннен бұл мәселеге басқа сала
мамандары көңіл бөлді. Бұны саясаткер, тарихшы ғалымдар М.Ж.Садықова,
Қ.Б.Дауылбаев, Б.С.Бабаева, В.В.Белоусов,
М.Т.Чердабаевтың еңбектерінен көруге болады. Жалпы бұл еңбектер
негізінен шетел инвестиясына жалпы түсінік беру бағытында жазылған.
Тарихшы Л.Н. Нұрсұлтанова, А.К.Нұрша кандидаттық диссертацияларында
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның мұнай
өнеркәсібіндегі алғашқы жеке меншік яғни шетел қожалықтардың, бірінші
акционерлік қоғамдардың пайда болу және ХХ ғасыр мен ХХІ ғасырдың
басындағы Каспий теңізінің айналасындағы мәселелер мен оның қызметіне
қатысты зерттеулер жүргізген.

Мүнай-газ кәсіпшілік геологиясының негіздері 1,2.1. Литосфераньщ тау
жыныстары

Жер бірнеше қабаттардан түрады деп есептелінеді: литосферадан - сыртқы
қатты қалыңдығы 50-70 км-ге дейін; мантиядан (аралық 2850-2900 км-ге дейін
терең-діктегі); ядродан (2900-6380 км тереңдікте). Қабаттар-дың химиялық
қүрамы, физикалық күйі жөне қасиет-тері әр түрлі.
Жер қыртысы деп аталатын литосфера басқа қабат-тармен салыстырғанда көп
дәрежеде зерттелген; ол маңызды қүрамды бөліктері минералдар болып келетін
тау жыныстарынан қүралған.
Минералдар - жер қыртысында жүретін физика-хи-миялық үдерістердің
нәтижесінде түзілетін химиялық қүрамы мен физикалың қасиеттері шамамен
біртектес болатын табиғи заттар.
Тау жыныстары - жер қыртысын ңүрайтын, өздігінше геологиялық денелер
түзетін, айтарлыңтай түрақты ми-нералогиялың және химиялық қүрамы болатын
минерал-дың агрегаттар. Жаратылысы бойынша олар үш топқа бөлінеді:
магмалық немесе атқыланған, шөгінді жене метаморфтық немесе түрөзгерген.
Атқыланған жыныстар негізінен кристалдық қүры-лыстағы, жер бетінде
немесе жер ңыртысының қойнауында магма деп аталатын силикаттың
балқымалардың суу нәтижесінде түзіледі. Атқыланатын жыныстардың көдімгі
екілдері - базалъттар, граниттер. Бүл жыныс-тарда жануарлар мен
өеімдіктердің қалдықтары болмай-ды.
Шөгінді тау жыныстары органикалың және бейоргани-калық заттардың су
бассейндерінің түбінде жөне материк-тердің бетінде шөгу нәтижесіттде
түзілген. Атңыланған жыныстардың, сондай-ақ жануарлар мен өсімдіктер ағза-
ларының қалдықтарының су мен желдің әсерінен үнтақ-талған үсақ бөлінектері
шөге отырып, біртіндеп түздар мен ңаттар түзді. Бүл жыныстар түзілу тесілі
бойынша сының (механикалық шөгінділер), органикалық, химиялық және , аралас
шығу текті жыныстар болып бөлінеді.
Сының жыныстар бүзылған жыныстардың майда бөлшектерінің бүзылу,
тасымалдану және шөгу нәти-жесінде пайда болған. Сынық жыныстардың типтік
өкілдері - қойтастар, малтатастар, гравийлер, қүмдар, қүмтастар, саздар,
сазтастар жөне сазды тақтатастар.
Химиялық шығу текті жыныстар сулы ерітінділерден түздардың шөгуінен
немесе жер қыртысында болатын хи-миялың реакциялардың нәтижесінде
түзілген. Олар мы-надай топтарға бөлінеді: карбонаттық (оолиттік өктастар,
өктасты туфтар, доломиттер), кремнийлік (кремнийлік
туфтар), темірлік (қоңыр теміртастар, темірлі оолиттер), галоидты тұздар
(тас түзы), күкіртқышқылдық түздар (ан-гидрит, гипс).
Органикалық шығу текті жыныстар жануарлар мен есімдіктер ағзаларының ер
түрлі дәрежедегі қалдықта-ры болып табылады. Ең көп тараған органогенді
жыныс-тар: әктастар, бор, трепел және каустобиолиттер.
Аралас шығу текті жыныстар сынық, органикалық және химиялық шығу текті
жыныстардың материалда-рынан қүралған. Мүндай жыныстарға мергельдер, саз-ды
әктастар, ңүмды әктастар жатады.
Метаморфиялық тау жыныстары шөгінді және атңы-ланған жыныстардан,
соңғылардың жер ңыртысының айтарлықтай тереңіне енуі кезінде түзіледі.
Мысалы, жоғары температура мен қысымның әсерінен атқылан-ған пластикалық
емес жыныстар тақтатастық жыныс-тарға айналады, ал шөгінді жыныстар
кристалдық ңүры-лымға айналады, Көптеген метаморфиялың тау жыныс-тарының
ішінен жиі кездесетіндері - кзарциттер, мөрмәрлер, яшмалар, түрлі
тақтатастар, гнейстер.
Тау жыныстарының жастарын аныңтау жер қырты-сында қаттардың тізбектеліп
түзілуін зерттеуге не-гізделген. Органикалың қалдыңтар жөніндегі, қаттар-
дың қүрамы, қүрылысы және олардың бір-біріне қатыс-ты тік және көлденең
бағытта орналасулары жөніндегі мәліметтер негізінде бірыңғай
стратиграфиялың ме-желік жасалған, ол жер қыртысының дамуындағы бас-ты
тарихи-геологиялық заңдылықтарды анықтайды. Сонымен қатар, Жер тарихы
бөлінетін, белгілі бір ретті-лікпен шартты уақыт кесінділерінде орналасуын
бей-нелейтін геохронологиялық кесте жасалған (1-кесте).
Шөгінді тау жыныстарының жатыс формалары

Шөгінді тау жыныстарына тән белгі - олардың қабат-тылығы, яғни бір-
бірінен ңүрамы, қүрылымы, ңатты-лығы және оларды қүрайтын жыныстардың
түстерімен ерекшеленетін параллельді немесе параллельдікке жа-қын
қабаттармен орналасу қасиеті. Шөгінді тау жыныс-тарының тереңіндегі әрбір
ңабат (немесе қат) бір-бірінен қабаттану бетімен бөлінген. Қабатты төменгі
жағынан шектейтін бетті табаны деп, ал оны жоғарғы жағынан шектейтін бетті
төбесі деп атайды. Ендеше, төменгі қабат-тың төбесі жабын қабаттың табаны
да болып табылады.
Табан мен төбеде жыныстардың параллельді қатталуы-мен шектелетін жөне
біртекті жыныстардан қүралған, көлденең жатңан ңат, шөгінді тау
жыныстарының бас-тапқы жатыс формасын сипаттайды. Алайда, жер ңыр-тысының
қозғалу нәтижесінде шөгінді тау жыныстары-ның бастапқы көлденең жатыс
формасы бүзылуы мүмкін, соның салдарынан қат кез келген келбеу күйге
көшеді.
Көлбеу жатқан қат шын, жазың жөне тік қалыңдық-тармен сипатталады.
Шын қалыңдық ңаттың төбесінің кез келген нүктесі-нен табанына дейін
қалпына келген, перпендикулярмен сипатталады (2-суреттегі АС түзуі). Жазың
ңалыңдық ңаттың төбесінің кез келген нүктесінен жазық бойымен табанына
дейінгі қашықтыңпен анықталады (2-суреттегі АБ түзуі). Тік қалыңдық төбенің
кез келген нүктесінен тік бойымен табанына дейінгі қашыңтыңпен анықтала-ды
(2-суреттегі АД түзуі).
Жер қойнауындағы үдерістердің өсерінен болатын жер қыртысының қозғалысы
тербелістік, қатпарлық және жарылғыштық болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған жер
ңыртысының қозғалу түрлерінің алғашқы екеуі тау жыныстарының ңаттарының
пластикалық бүзылуын, ал үшіншісі тау жыныстарының ңаттарының жарылуын
болдырады.

2-сурет. Көлбеу жатыстағы қат

Тербелістік қозғалыстар - бүл жер ңыртысының жеке учаскелерінің бір-
біріне қатысты вертикальды орын ауыстыруын (көтерілу жөне төмендеу)
болдыратын қоз-ғалыстар. Тербелістік ңозғалыстар нөтижесінде шөгінді тау
жыныстарының ңаттарының горизонтальдың күйі бүзылады және өте жатың ойыстар
(синеклиздер) және бүдырлар (антеклиздер) түзіледі.
Қатпарлық қозғалыстар тербелістік қозғалыстар сияқты тау жыныстарының
пластикалық бүзылуын бол-дырады да, қатпарлардың түзілуіне өкеп соғады. Жер
қыртысының қатпарларының ңимасын ңарастырғанда көрінетіндей, ондағы қаттар
толңын тәрізді иілген күйде болады (2-сурет). Ядросында, шет жаңтарына
қарағанда, аса жас қаттар орналасатын қатпар синклин деп аталады. Әдетте
оның иіні төмен қарай бағытталған жөне оның қанаттарындағы қаттар бір-
біріне қарсы шығып, түсіп түрады. Ядросында, шет жақтарына қара-ғанда, ескі
ңаттар орналасатын қатпар антисинклин деп аталады. Оның иіні жоғары
қараған, қаттар одан екі жағына ңарай бағытталған. Көрші антиклин мен синк-
лин бірігіп, толық қатпар түзеді.
Табиғатта бір ңанатты қатпарлар жиі кездеседі, олар-ды моноклин немесе
флексура деп атайды, олар ңаттың бір жағынан көтерілуі немесе төмендеуі
нәтижесінде пайда болған (3-сурет).

3-сурет. Моноклин
лардың бірігіп лықсыма-ығыспалар түзілуі жиі бай-қалады.
Жер қыртысының жоғарыда келтірілген қозғалыста-рының әр түрлі түрлері
оның алғашқы қүрылымының және жер беті бедерінің өзгеруіне әкеп соғады.
Жер қыртысында бірнеше геологиялық қүрылымдар болады, олардың негізгілері
- платформалар және гео-синклиндер.
Платформа - салыстырмалы түрде аздаған амплиту-дамен тербелістік
қозғалысқа басымырақ үшырайтын жөне соның нәтижесінде өзінің бастапқы
қүрылымын күрт езгерту қабілетін жоғалтқан, жер қыртысының негізгі
тектоникалық бірлігі.

Жарылғыштық қозғалыстар тербелістік және қатпар-лық қозғалыстардың
салдарынан болады да, қатпарлар-дың жарылғыштық формаларының түзілуінің
қайтым-сыз үдерісіне әкеп соғады. Жарылғыштық бүзылуларға жарықшақтардың,
лықсымалардың, қаусырмалардың, жылжымалардың және бастырмалардың түзілулері
жа-тады,
Қатпардың бір жағы төмен түсіп, ал екінші жағы бүрынғы орнында қалатын
бүзылу лықсымалар деп ата-лады (4, а-сурет). Егер қатпардың бір жағы
көтеріліп, ал екінші жағы өз орнында қалса, онда қаусырмалар түзі-леді (4,
ә-сурет).
Жарылғыштық қозғалыстар кезінде, әсіресе анти-клиннің күмбез бөлігі көп
бүзылады. Егер антиклиннің бүл бөлігі төмен түскен қанаттармен
салыстырғанда көтеріңкі түрған болса, онда мүндай қүрылымды өркеш деп
атайды (4, б-сурет). Антиклиннің күмбез бөлігі қозғалмайтын қанаттармен
салыстырғанда төмен түскен болса, онда мүндай қүрылымды опырық деп атайды
(4, в-сурет).
Егер қаттың жарылуы кезінде оның қозғалысы, лық-сымалар мен қаусырмалар
түзілу кезіндегідей тіке вер-тикаль бойымен емес, жазық горизонтальды
бағытта бол-са, онда ығыспалар түзіледі. Лықсымалар мен ығыспа4-сурет.
Жарылғыштық бүзылулар түрлері
Платформа ңүрылысында екі ңабат байқалады. Төменгі ңабат күшті бүзылған
метаморфтық ежелгі (кем-брийге дейінгі) жыныстардан, жоғарғы ңабат - аса
жас (кембрийден кейінгі) шөгінді тау жыныстарынан ңұ-ралған.
Геосинклин - жер қыртысының аса жылжымалы учаскесі, ол шөгінді тау
жыныстарының ңуатты қалың-дыңтарыяан (бірнеше мың метрге дейін) ңұралған.
Гео-синклин дамуында екі кезең байңалады:
1) шөгінді жыныстар мен жанартаулық лавалардың аса ңуатты қалыңдыңтары
жинаңталған, ңарқынды иіл-ген түбі болатын теңіз бассейні ретіндегі
геосинклин;
2) геосинклин жер қыртысының қарқынды көтерілуі нөтижесінде ңатпарлы
жүйеге, содан соң тауға айнала-ды. Геосинклиндер қазіргі уақытта да бар
және дамуда.

1.3. Мұнай және газ кен орындарының геофизикалық сипаттамалары

Қазіргі кезде мүнай мен газдың жер ңыртысындағы орны, көптеген майда
өзара байланысты қуыстары бар шөгінді тау жыныстары екендігі дәлелденді.
Мұнай (газ) ұстайтын табиғи резервуарлардың (кол-лекторлардың) негізгі
қасиеттері - олардың кеуектілігі, өтімділігі, тұраңтылығы (қамал) жөне
серпімділігі.

1.3.1. Тау жыныстарыныц кеуектілігі мен өтімділігі

Ч^Тау жыныстарындағы барлың қуыстардың (кеуектер, жарықшаңтар, сызаттар)
жиынтық көлемі абсолюттік немесе теорияльщ кеуектілік деп аталады.
Жыныетағы ңуыстардың жиынтық көлемінің бар-лық жыныстар көлеміне қатынасы
- кеуектілік коэф-фициенті (к ) деп аталады:
мұндағы, ¥п - жыныстағы барлың қуыстардың жиын-тың көлемі; V - жыныс
көлемі.
Жыныстағы барлық ңуыстардың жиынтық көлемі жынысты ңұрайтын бөлшектердің
формасына, олардың өзара орналасу сипатына және цементтеуші заттардың
болуына байланысты.
Тау жынысында, әдетте барлық кеуектер бір-бірімен байланыса бермейді.
Жыныстағы бір-бірімен өзара бай-ланысатын кеуектердің колемі тиімді
кеуектілік деп аталады.
Іс жүзінде онеркесіптік мұнай және газ кен орында-рының көпшілігі 15-25%
кеуектілігі бар жыныстарға жатады. 2-кестенің мөліметтерінен
көрінетініндей, әр түрлі және тіпті бір аттас жыныстардың кеуектілігі
түрліше болады. Өнеркәсіптік мөні бар қаттарды құрай-тын ңұмдақтардың
кеуектілігі едетте 10-30% аралы-ғында ауытқиды. Көптеген жоғары дебитті
қаттардың орташа жалпы кеуектілігі небөрі 5-10% ғана, тіпті кей-де одан да
аз болады.
Әдетте тау жынысындағы ашық кеуектер сумен, мұ-наймен немесе газбен
қанығып тұрады, ал сол учаске-дегі оқшауланған кеуектерде басңа да заттар
болуы мүмкія. Сумен, мүнаймен немесе газбен толған жыныс-тағы барлық
қуыстардың жалпы көлемінің V , жыныс-тағы барлық ңуыстардың жиынтың
көлеміне Ұп ңатына-сы қанығу коэффициенті (кн) деп аталады:
Кеуектердің мұяаймен, сумен және газбен қанығуы және газдардың кеуекті
арналармен ңозғалысы кеуектің шамасына байланысты. Диаметрі үлкен кеуекке
сұйық оңай енеді; ауырлың күші өсерінен ол кеуекті арналар бойымен біршама
ңашықтыққа дейін қозғалады. Кіші диаметрлі кеуектерге (капиллярлы кеуектер)
сұйың ену үшін үлкен қысым қажет. Бүл жағдайдағы сұйықтың кеуекті арна
бойымен қозгалуы өте ңиын болады.
Жыныстың қысымның өзгерулері кезінде еүйық пен газды өткізу қабілеті
өтімділік деп аталады. Өтімділігі жақсы және өтімділігі нашар жыныстар бар.
Абсолютті өткізбейтін жыныстар болмайды.

2-кесте Шөгінді жыныстардың жалпы кеуектілік
коэффициенттері

Жыныстың атауы Кеуектілік коэффициенті, %
Сазды таңтатастар 0,54-1,40
Саздар 6,0-50,0
Құмдар 6,0-52,0
Қүмдаңтар 3,5-29,0
Әктастар мен тығыз доломиттер 0,65-2,5
Мүнайлы әктастар 2,0-33,0
Мүнайлы доломиттер 6,0-33,0

Өтімділігі жаңсы жыныстарға ңүмдар, борпылдақ ңүмдаңтар, кавернозды және
жарықшақты әктастар жатады; нашар өткізетін жыныстарға саздар, гипстер,
ангидриттер, тақтатастар, сазды әктастар, ңүмдақтар жөне сазды цементті
конгломераттар жатады. у Сүйың пен газдар ене алатын және олардың сыятын
орны бола алатын кеуекті және жарықшақты тау жы-ныстары коллекторлар деп
аталады.
Жер қыртысында түрлі типтегі коллекторлар (табиғи резервуарлар) болады (5-
сурет). Кебінесе коллекторлар етімділігі нашар жыныстардың арасында болатын
қат түрінде болады. Мысалы, ңұм ңаты саз ңаттарының ара-сында болуы (5, а-
сурет).
Егер етімділігі нашар жыныстармен бөлінбеген, бірнеше қаттардан тұратын
етімді жыныстардың қуат-ты қалыңдығын өтімділігі нашар жыныстармен жабы-
латын және теселетік болса, онда мүндай резервуар мас-сивті деп аталады.
Массивті табиғи резервуарлардың мысалы ретінде, тебесі мен табаны сазды
қаттармен шектелген, жарықшаңты әктастардың ңуатты қалыңдығын айтуға болады
(5, б-сурет).
Жер ңыртысында еткізгіш жыныстары барлың жағы-нан өтімділігі нашар
жыныстармен ңоршалган табиғи ли-тологиялықшектелгенрезервуарлар
кездеседі(5, в-сурет).

5-сурет. Табиғи резервуардың түрлері

Тау жыныстарының мүнай мен газға ңатысты етім-ділігі олардың маңызды
ңасиеттері болып табылады. Мұ-най мен газ коллектор - тау жыныстары, яғни
мұнай мен газдың кендері бар жыныстар және ұңғымаларында мұнай мен газдың
енеркәсіптік ағынын бере алатын ңат-тар, айтарлықтай жоғары етімділігі бар
жыныстар ғана ..-'' бола алады. Жоғары жалпы кеуектілігі бар жыныстар
(мысалы, саздар) іс жүзінде өткізбейтін болуы мүмкін, сондыңтан да
коллекторлар бола алмайды. Өте тығыз, бірақ жарықшақты жыныстар (әктастар,
метаморфтық таңтатастар) болмашы жалпы кеуектілік кезінде етім-ділігі
жоғары болуы мүмкін және жоғары дебитті онімді горизонттар бере алады.

1.3.2, Мұнайлы жэне газды шогырлардын
типтері мен элементтері

Табиғи резервуарлардың басым кегішілігі сумен қанық-қан болады. Белгілі
бір жағдайларда түзілген мүнай мен газ суға толған табиғи резервуарларға
түсіп, орнын ауыс-тыра бастайды миграцияланады), Бүл мүнайдың, газдың және
судың тығыздықтарының түрліше болу салдарынан жүреді.
Алдымен мүнай мен газ жерасты резервуардың төбесі-не дейін көтеріледі,
содан соң егер қат көлбеу болса, онда төбе бойымен жер қыртысының бетіне
шығатын жерге дейін немесе қандай да бір кедергіге дейін қозғалады.
Бірінші жағдайда бетке шығатын мүнай қоршаған қаттың ашылған орнындағы
ясыныстармен жүтылады да, ал газ атмосфераға ұшып кетеді.
Екінші жағдайда мүнай мен газ кедергі маңына жи-яақталып, өзіндік
түтқышқа түседі.
Түтқыш - уақыт өте келе судың, мүнай мен газдың тепе-теңдік күйі
қалыптасатын, табиғи резервуардың бір бөлігі. Тығыздығы ең азы газ
болғандықтан, ол түтқыш-тың жоғарғы жағына жинақталады. Газдың астында
мүнай орналасады. Су ауыр сүйықтық болғандықтан, түтқыштың төменгі
бөлігінде жинақталады.
Табигатта түтңыштардың әр түрлері болады. Ең көп та-ралғаны күмбездік
және экрандалған түтңыштар (б-сурет).
Күмбездік тұтқыштар егер төбесі мен табанында өтім-ділігі нашар жыныстар
орналасңан жағдайда антиклин-дік қатпарлар түзіледі. Мүндай жағдайда мүнай
мен газ өтімді қатта болатын су бетіне шығып, антиклиндік күм-безіне түседі
де, түтңышта болады (6, а-сурет). Мүндай түтқышта мүнай мен газ
миграциялануының кедергісі (экраны) антиклиндік қатпардың күмбездік
бөлігіндегі өткізгіштігі нашар төбе болып табылады.
Алайда, түтқыш түзілу үшін еткізгіш қаттың формасы аятиклиндік қатпардың
формасындай болуы міндетті емес. Тұтқыш сонымен бірге, етімділігі жақсы
жыныс ңай-сыбір бойында өтімділігі нашар жыныспен шектелген жағдайда да
түзілуі мүмкін. Мүндай түрдегі түтңышты лито-логиялық экраңданган іүтқьпп
деп атайды (6, б-сурет).
Түтқыштар кеуекті қат жарықшақтары мен етімділігі нашар жыныстар жанасу
орындарында да түзілуі мүмкін.
Мүндай типтегі түтқышты тектоника лық экранданған деп атайды. 6, в-суретте
керсетілгендей, мүнай мен газ кеуекті қаттың кетеріңкі бөлігінде
жинақталып, өтімділігі нашар жыныстарға миграциялануы іс жүзінде мүмкін
болмағандықтан, түтқыштарда қалады.
Табиғатта стратиграфиялық экранданған түтқыштар да кездеседі (6, г-сурет).
Бүл жағдайда көлбеу жатыс-тағы кеуек қатта болатын мү:най мен газ,
етімділігі на-шар жыныстары бар, жазық жатыетағы Қатпен түйісіп, мүнай мен
газ үшін экран қызметін атңарады.
Кез келген формадағы түтңышта ңолайлы жағдайлар кезінде мүнай мен газдың
айтарлыңтай мөлшері жинаң-талынуы мүмкін. Мүндай түтңыш шоғыр деп аталады.
Шоғырдың формасы мен шамасы түтңыштың формасы мен шамасына қарай
аныңталынады. Мүнай-газды шо-ғырлардың негізгі элементтерін ңарастырайық (7-
сурет).
Мүнай мен суды бөлетін бет мүнай-газ шоғырының табаны немесе су-мүнай
бөліну беті деп аталады. Осы беттің қаттың төбесімен қиылысу сызығы
мүнайлылың-тың сыртқы контуры деп аталады. Су - мүнай бөліну бетінің қаттың
табанымен қиылысу сызығы - мүнайлы-лықтың ішкі контуры деп аталады.

7-сурет. Күмбездік газ-мүнайлы шоғыр:
1 - газдыльщтың ішкі контуры; 2 - газдыльщтың сыртңы контуры; 3 -
мұнайлылықтың ішкі контуры; 4 - мүнайлылықтың сыртқы контуры і Газ телпегі
- шоғырдағы мүнайдың үстіне бос газдың жиналуы.
Мүнай-газ бөліну бетінің қаттың төбесімен ңиылысу сызығы газдылықтың
сыртңы контуры, ал ңаттың таба-
нымен қиылысу сызығы газдылыңтың ішкі контуры деп аталады.
Егер күмбездік мүнай-газ түтқышта мүнай мен газ қатты толық толтыруға
(бүкіл қалыңдыңта) жеткіліксіз болса, онда газдылықтың ішкі контуры немесе
тіпті мүнайлылықтың ішкі контуры да жоң болады.
Егер шоғырдағы газ қысымы берілген температурада, қаттағы мүнайды газбен
қаныңтыру қысымына тең бол-ған жағдайда ғана, ңатта газ бөркі қалыптасуы
мүмкін. Егер қанығу қысымынан ңат қысымы жоғары болса, онда бүкіл газ
мүнайда еріп кетеді.
Қатта мүнай болмаған жағдайда, газдылықтың сыртқы және ішкі контуры бар,
таза газ шоғырының түзілуі мүмкін.
Массивті табиғи резервуарларда түзілетін мүнай-газ-ды түтқыштарда
мүнайлылық пен газдылыңтың ішкі нобайлары болмайды (8-сурет). Массивті
табиғи резер-вуарларда қалыптасатын газды түтқыштарда газдылық-тың тек
сыртқы контуры ғана болады.

8-сурет. Массивті газ-мүнайлы шоғыр:
1 - газдылықтың сыртқы контуры; 2 - мүнайлылықтың сыртқы
контурыШоғырдың геометриялың өлшемі оның көлденең жа-зыңтықтағы
проекциясы бойыншаанықталады. Шоғыр-дың биіктігі деп шоғырдың
табанынан оның ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.