Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қызметінталдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың кірістілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қызметін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 Қазақстан Республикасында қор нарығының даму мәселелері ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың кірістілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қызметін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 Қазақстан Республикасында қор нарығының даму мәселелері ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Қор нарығын дамытудың негізгі мақсаты – ақшаны жұмыс істеуге мəжбүр ету жəне табыс алу. Егер адамдарда барлық шоттарды төлегеннен кейін қажетті заттарды, тамақ өнімдерін сатып алғаннан кейін қандай-да ақша қаражаты қалған жағдайда бірден қалай сақтап, көбейтуге болады деген сұрақ пайда болады. Қазақстан қор нарығы бірнеше балама нұсқаларды ұсынады: бұл – банктік депозиттер, құнды қағаздар, инвестициялық қор пайлары жəне ақшаны сенімгерлік басқаруға беру.
Инвестициялау кезінде мақсаттарды, оның ішінде салым мерзімдерін, инвестициялар көлемін, жол берілетін тəуекел деңгейін, инвестициядан күтілетін кірісті анықтау қажет.
Кіріс жəне тəуекелді ара-қатынасы тұрғысынан қаржы құралдарын бағалау қажет. Мұны қаржы құралдарының барлық қолайлы түрлерін жəне олар шығарған эмитенттердің қызметін егжей-тегжейлі қарастырғаннан кейін ғана жасауға болады.
Жалпы, қор нарығында жұмыс жасау да өте қолайлы. Себебі Қазақстандағы қор нарығының инфрақұрылымы айтарлықтай тұрақтанды: яғни, қор нарығымен қатар қазіргі таңда бағалы қағаздардың біртұтас орталық депозитариі қызмет көрсетеді, брокерлік/ дилерлік және басқарушы компаниялар мәмілелер жасасады, сонымен қатар қазақстандық, ресейлік әрі батыс нарықтарындағы инвестициялық портфельді басқару жөнінде түрлі қызмет түрлері көрсетіледі.
Қор нарығының дамуына жағдай жасау және халықаралық инвесторлар мен эмитенттерді тарту мақсатында мемлекет тарапынан арнайы кластерлік аймақ, яғни, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы құрылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін 2007 жылғы 24 желтоқсанда Астана, Алматы, Семей жəне еліміздің облыс орталықтарында ашылған, АӨҚО 17 Ақпарттық-білім беру орталықтарын (АӨҚО АБО) дамыту бойынша «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» АҚ-тың жобасын іске асыру басталды.
Қор нарығы немесе құнды қағаздар нарығы (ҚҚН) қор нарығының бір бөлігі болып табылады жəне акцияларды, облигацияларды, мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу жəне сату орны болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы кағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі. Бұл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялык процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор кұрылымдарының, бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандылығымен қол жетеді. Қазіргі экономикалық жағдайымызда әлемдік нарыққа енуіміздің өзектілігі, бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтарды үйрену және қабылдау болып табылады. Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде, оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зандылықтарды тез арада дайындау керек.
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкімшілік-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын-ала дәлелдеп берді.
Курстық жұмысының максаты – Қазақстан Республикасының қор нарығын қаржы нарығының құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып, оның қалыптасуы мен жүзеге асыру тәртібін, және мемлекеттік реттеу жолдарын қарастыру болып табылады.
Курстық жұмысының міндеттері:
• қор нарығының қалыптасу жағдайының ерекшеліктері;
• қор нарығының қатысушыларын сипаттау;
• бағалы қағаздар нарығын және бағалы қағаздар түрлерін қарастыру;
• бағалы қағаздардың кірістілігін анықтау;
• ҚР-да қор нарығының даму мәселелерін бағалау болып табылады.
Курстық жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығының пайда болуы мен еліміздегі қалыптасу жағдайы, сонымен қатар бағалы қағаздар нарыығына және бағалы қағаздар түрлеріне сипаттама беріліп, қор нарығының негізгі қатысушылары қарастырылған. Екінші тарауда қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметіне, бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына және биржа нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштеріне талдау жасалған. Ал, үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығының даму проблемалары және артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп ұсынылған.
Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды, соның ішінде: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов, Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, И.И. Исаев, Көшенова, С.Қ. Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова, Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының қор нарығы қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Қор нарығын дамытудың негізгі мақсаты – ақшаны жұмыс істеуге мəжбүр ету жəне табыс алу. Егер адамдарда барлық шоттарды төлегеннен кейін қажетті заттарды, тамақ өнімдерін сатып алғаннан кейін қандай-да ақша қаражаты қалған жағдайда бірден қалай сақтап, көбейтуге болады деген сұрақ пайда болады. Қазақстан қор нарығы бірнеше балама нұсқаларды ұсынады: бұл – банктік депозиттер, құнды қағаздар, инвестициялық қор пайлары жəне ақшаны сенімгерлік басқаруға беру.
Инвестициялау кезінде мақсаттарды, оның ішінде салым мерзімдерін, инвестициялар көлемін, жол берілетін тəуекел деңгейін, инвестициядан күтілетін кірісті анықтау қажет.
Кіріс жəне тəуекелді ара-қатынасы тұрғысынан қаржы құралдарын бағалау қажет. Мұны қаржы құралдарының барлық қолайлы түрлерін жəне олар шығарған эмитенттердің қызметін егжей-тегжейлі қарастырғаннан кейін ғана жасауға болады.
Жалпы, қор нарығында жұмыс жасау да өте қолайлы. Себебі Қазақстандағы қор нарығының инфрақұрылымы айтарлықтай тұрақтанды: яғни, қор нарығымен қатар қазіргі таңда бағалы қағаздардың біртұтас орталық депозитариі қызмет көрсетеді, брокерлік/ дилерлік және басқарушы компаниялар мәмілелер жасасады, сонымен қатар қазақстандық, ресейлік әрі батыс нарықтарындағы инвестициялық портфельді басқару жөнінде түрлі қызмет түрлері көрсетіледі.
Қор нарығының дамуына жағдай жасау және халықаралық инвесторлар мен эмитенттерді тарту мақсатында мемлекет тарапынан арнайы кластерлік аймақ, яғни, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы құрылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін 2007 жылғы 24 желтоқсанда Астана, Алматы, Семей жəне еліміздің облыс орталықтарында ашылған, АӨҚО 17 Ақпарттық-білім беру орталықтарын (АӨҚО АБО) дамыту бойынша «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» АҚ-тың жобасын іске асыру басталды.
Қор нарығы немесе құнды қағаздар нарығы (ҚҚН) қор нарығының бір бөлігі болып табылады жəне акцияларды, облигацияларды, мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу жəне сату орны болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы кағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі. Бұл рыноктың жүмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялык процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор кұрылымдарының, бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандылығымен қол жетеді. Қазіргі экономикалық жағдайымызда әлемдік нарыққа енуіміздің өзектілігі, бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтарды үйрену және қабылдау болып табылады. Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде, оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зандылықтарды тез арада дайындау керек.
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкімшілік-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын-ала дәлелдеп берді.
Курстық жұмысының максаты – Қазақстан Республикасының қор нарығын қаржы нарығының құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып, оның қалыптасуы мен жүзеге асыру тәртібін, және мемлекеттік реттеу жолдарын қарастыру болып табылады.
Курстық жұмысының міндеттері:
• қор нарығының қалыптасу жағдайының ерекшеліктері;
• қор нарығының қатысушыларын сипаттау;
• бағалы қағаздар нарығын және бағалы қағаздар түрлерін қарастыру;
• бағалы қағаздардың кірістілігін анықтау;
• ҚР-да қор нарығының даму мәселелерін бағалау болып табылады.
Курстық жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығының пайда болуы мен еліміздегі қалыптасу жағдайы, сонымен қатар бағалы қағаздар нарыығына және бағалы қағаздар түрлеріне сипаттама беріліп, қор нарығының негізгі қатысушылары қарастырылған. Екінші тарауда қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметіне, бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына және биржа нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштеріне талдау жасалған. Ал, үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығының даму проблемалары және артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп ұсынылған.
Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды, соның ішінде: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов, Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, И.И. Исаев, Көшенова, С.Қ. Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова, Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының қор нарығы қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі №461-ІІ "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңы
2. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 12 ақпандағы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін ұйымдастыру мен олардың қызметі және исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы
4. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 20 ақпандағы №126-111 "Секьюритилендіру туралы" Заңы
5. О. Баймұратов. Қазақстан қаржы нарығы. Алматы "Экономика", 2007.
6. Б.Жүнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү. Байжомартов. Нарықтық экономика негіздері Алматы, 2008.
7. К.З.Хамитова Экономика және кәсіпкерлік негіздері. Астана, 2007.
8. Кошенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика. – 2009. – 234 бет.
9. Ценные бумаги и фондовый рынок / Сейткасымов Г.С., Ильясов А.А. и др. – Алматы: Экономика, 2008.
10. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 552 бет
11. Т.С. Рахымжанұлы. Экономика, қаржы - несие, банк, салық - кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік, атауларының орысша - қазақша сөздігі. - Алматы : ''Сөздік - Словарь'', 1999.
12. К.АУмарова А.М Ыбыраева Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2009 –104б
13. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
14. Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 376 бет.
15. Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
16. Ғ.Сейітқасымов, Ж.Бекболатұлы, С.Кәрімжанов. Қазақстанның банк жүйесі. Оқу құралы. – Алматы, 2008. – 186 бет.
17. Кадерова Н.Н. Финансирование и кредитование инвестиций. Учеб.пособие. – Алматы, 2008. 632 стр.
18. www.asyl.kz. Бағалы қағаздар нарығы туралы Заң.
19. e-kitaptar.com. Бағалы қағаздар нарығын құқытық реттеу
20. www.afn.kz. Баспасөз-релизі «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы»
21. www.rfca.gov.kz.
22. www.k2kapital.com
23. rfca.kz. АО "Региональный финансовый центр города Алматы"
24. www.nationalbank.kz. Национальный Банк Республики Казахстан
25. www.inform.kz. Қазақстан қор биржасы
26. www.webirbis.ksu.kz. Қор нарығы
27. www.interfax.kz. Қор нарығы туралы.
1. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі №461-ІІ "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Заңы
2. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 12 ақпандағы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін ұйымдастыру мен олардың қызметі және исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы
4. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 20 ақпандағы №126-111 "Секьюритилендіру туралы" Заңы
5. О. Баймұратов. Қазақстан қаржы нарығы. Алматы "Экономика", 2007.
6. Б.Жүнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү. Байжомартов. Нарықтық экономика негіздері Алматы, 2008.
7. К.З.Хамитова Экономика және кәсіпкерлік негіздері. Астана, 2007.
8. Кошенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика. – 2009. – 234 бет.
9. Ценные бумаги и фондовый рынок / Сейткасымов Г.С., Ильясов А.А. и др. – Алматы: Экономика, 2008.
10. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 552 бет
11. Т.С. Рахымжанұлы. Экономика, қаржы - несие, банк, салық - кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік, атауларының орысша - қазақша сөздігі. - Алматы : ''Сөздік - Словарь'', 1999.
12. К.АУмарова А.М Ыбыраева Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2009 –104б
13. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
14. Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 376 бет.
15. Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
16. Ғ.Сейітқасымов, Ж.Бекболатұлы, С.Кәрімжанов. Қазақстанның банк жүйесі. Оқу құралы. – Алматы, 2008. – 186 бет.
17. Кадерова Н.Н. Финансирование и кредитование инвестиций. Учеб.пособие. – Алматы, 2008. 632 стр.
18. www.asyl.kz. Бағалы қағаздар нарығы туралы Заң.
19. e-kitaptar.com. Бағалы қағаздар нарығын құқытық реттеу
20. www.afn.kz. Баспасөз-релизі «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы»
21. www.rfca.gov.kz.
22. www.k2kapital.com
23. rfca.kz. АО "Региональный финансовый центр города Алматы"
24. www.nationalbank.kz. Национальный Банк Республики Казахстан
25. www.inform.kz. Қазақстан қор биржасы
26. www.webirbis.ksu.kz. Қор нарығы
27. www.interfax.kz. Қор нарығы туралы.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
2. Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Қор нарығындағы бағалы қағаздардың
кірістілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қызметін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1. Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 13
2. Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... .18
3. Қор нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Қазақстан Республикасында қор нарығының даму мәселелері ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Қор нарығын дамытудың негізгі мақсаты – ақшаны жұмыс істеуге мəжбүр ету
жəне табыс алу. Егер адамдарда барлық шоттарды төлегеннен кейін қажетті
заттарды, тамақ өнімдерін сатып алғаннан кейін қандай-да ақша қаражаты
қалған жағдайда бірден қалай сақтап, көбейтуге болады деген сұрақ пайда
болады. Қазақстан қор нарығы бірнеше балама нұсқаларды ұсынады: бұл –
банктік депозиттер, құнды қағаздар, инвестициялық қор пайлары жəне ақшаны
сенімгерлік басқаруға беру.
Инвестициялау кезінде мақсаттарды, оның ішінде салым мерзімдерін,
инвестициялар көлемін, жол берілетін тəуекел деңгейін, инвестициядан
күтілетін кірісті анықтау қажет.
Кіріс жəне тəуекелді ара-қатынасы тұрғысынан қаржы құралдарын бағалау
қажет. Мұны қаржы құралдарының барлық қолайлы түрлерін жəне олар шығарған
эмитенттердің қызметін егжей-тегжейлі қарастырғаннан кейін ғана жасауға
болады.
Жалпы, қор нарығында жұмыс жасау да өте қолайлы. Себебі Қазақстандағы
қор нарығының инфрақұрылымы айтарлықтай тұрақтанды: яғни, қор нарығымен
қатар қазіргі таңда бағалы қағаздардың біртұтас орталық депозитариі қызмет
көрсетеді, брокерлік дилерлік және басқарушы компаниялар мәмілелер
жасасады, сонымен қатар қазақстандық, ресейлік әрі батыс нарықтарындағы
инвестициялық портфельді басқару жөнінде түрлі қызмет түрлері көрсетіледі.
Қор нарығының дамуына жағдай жасау және халықаралық инвесторлар мен
эмитенттерді тарту мақсатында мемлекет тарапынан арнайы кластерлік аймақ,
яғни, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы құрылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін 2007 жылғы 24 желтоқсанда Астана,
Алматы, Семей жəне еліміздің облыс орталықтарында ашылған, АӨҚО 17
Ақпарттық-білім беру орталықтарын (АӨҚО АБО) дамыту бойынша Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығы АҚ-тың жобасын іске асыру басталды.
Қор нарығы немесе құнды қағаздар нарығы (ҚҚН) қор нарығының бір бөлігі
болып табылады жəне акцияларды, облигацияларды, мемлекеттік құнды
қағаздарды сатып алу жəне сату орны болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған (айналысқа шығарған) бағалы кағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі. Бұл рыноктың жүмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялык процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор
кұрылымдарының, бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан
алуандылығымен қол жетеді. Қазіргі экономикалық жағдайымызда әлемдік
нарыққа енуіміздің өзектілігі, бағалы қағаздар нарығына байланысты
жинақталған барлық құндылықтарды үйрену және қабылдау болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда
реттелуде, оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және
бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зандылықтарды тез
арада дайындау керек.
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы
экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы
әкімшілік-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын-ала дәлелдеп
берді.
Курстық жұмысының максаты – Қазақстан Республикасының қор нарығын
қаржы нарығының құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып, оның қалыптасуы
мен жүзеге асыру тәртібін, және мемлекеттік реттеу жолдарын қарастыру болып
табылады.
Курстық жұмысының міндеттері:
• қор нарығының қалыптасу жағдайының ерекшеліктері;
• қор нарығының қатысушыларын сипаттау;
• бағалы қағаздар нарығын және бағалы қағаздар түрлерін қарастыру;
• бағалы қағаздардың кірістілігін анықтау;
• ҚР-да қор нарығының даму мәселелерін бағалау болып табылады.
Курстық жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығының пайда болуы мен еліміздегі қалыптасу
жағдайы, сонымен қатар бағалы қағаздар нарыығына және бағалы қағаздар
түрлеріне сипаттама беріліп, қор нарығының негізгі қатысушылары
қарастырылған. Екінші тарауда қор нарығындағы институционалды
инвесторлардың қызметіне, бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына және
биржа нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштеріне талдау
жасалған. Ал, үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығының даму
проблемалары және артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп ұсынылған.
Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен
әдебиеттері пайдаланылды, соның ішінде: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н.
Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов,
Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, И.И. Исаев, Көшенова, С.Қ.
Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова,
Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының қор нарығы
қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
1 Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның қызметі
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар-бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойыншатабыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесеі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай бұл
тауарды, өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға өте төмен
болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса,
онда оның бағасы көрсетілген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге болады.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал ортақ болған уақытта сол саладан қайта
алынады. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе,
онда соған сәйкес бағасы да өседі.
Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың
өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі келіп, ондағы
капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы
механизмінің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды
сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және
нарыққа қатысушылардың оларды толқылауына 2-4 жеті, оларды сатып алу-сатуға
және есепайырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай
ішінде эмитетнт өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1-
2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екінщіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді.
Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері
мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы
басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және
қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп
тараған түрлері қазыналық вексельдер мен қазыналық облигациялар.
Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.
Оларды өнідіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындармен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
Банктердің бағалы қағаздар – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұданда басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
Кәсіпкерлердің бағалы қағаздар – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады. Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған
бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы
мүмкін.
Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік,
корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар. Бағалы қағаздардың
кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал
нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• сұраныс пен ұсыныс;
• делдалдар мен басқа қатысушылар;
• нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
1.2 Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби
қатысушылары
Құнды қағаздар – иелену құқығын жəне заемдар ара-қатынасын растайтын
жəне оларды шығарған тұлғалар мен олардың иелері арасындағы өзара ара-
қатынасты анықтайтын құжаттар. Құнды қағаздардың айналымы кезінде құнды
қағаздарға табыс төлеу (дивиденд) немесе пайыздар жəне басқа тұлғаларға
ақша құқықтары беру мүмкіндігі көзделеді.
Қазіргі заманғы əлемдік тəжірибеде құнды қағаздар екі үлкен классқа
бөлінеді:
1-класс – негізгі құнды қағаздар;
2-класс – туынды құнды қағаздар.
Негізгі құнды қағаздар – негізінде тауар, мүлік, əртүрлі ресурс
түрлері, ақша, капитал сияқты активтерге жəне басқаларға мүлік құқықтары
жатқан құнды қағаздар. Негізгі құнды қағаздар екі шағын топқа бөлінеді:
бастапқы жəне қайталама құнды қағаздар. Бастапқы құнды қағаздар құнды
қағаздардың өзі құрамына кірмейтін активтерге негізделген, бұлар –
акциялар, облигациялар. Қайталама құнды қағаздар – бастапқы құнды қағаздар
негізінде шығарылатын құнды қағаздар; бұл құнды қағаздардың өзіне құнды
қағаздар: депозитарлық қолхаттар, құнды қағаздарға варранттар жəне
басқалар.
ҚР заңына сəйкес құнды қағаздар борыштық жəне үлестік болуы мүмкін.
Борыштық құнды қағаздар – осы құнды қағаздардың шығарылымы шарттарын
да борыштың негізгі сомасын төлеу бойынша эмитенттің (борышкердің)
міндеттемелерін куəландыратын құнды қағаздар.
Үлестік құнды қағаздар – оның иеленушінің Қазақстан Республикасының
заңнамасымен көзделген жағдайларда мүліктегі нақты үлеске құқығын
куəландыратын құнды қағаз.
Құнды қағаздар шығарылым нысаны бойынша мыналарға бөлінеді:
1) құжаттандырылған жəне құжаттандырылмаған;
2) эмиссиялық жəне эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынылатын жəне ордерлік;
Құнды қағаздар нарығында өтімділік ерекше маңызға ие. Өтімділік
нарықтық бағаға жақын баға бойынша тез сатыла алатын активтердің
қабілеттілігін білдіреді. Тəжірибеде өтімділігі жоғары, өтімділігі төмен
жəне өтімсіз активтерқұнды қағаздарды бөліп көрсетеді.
Актив үшін қаншалықты оңай əрі жылдамырақ оның толық құнын алу мүмкін
болса, ол соншалықты өтімді болып табылады. Мемлекеттік құнды қағаздар,
халықаралық ұйымдардың құнды қағаздары (ең сенімді жəне ірі), сондай-ақ
листингтің жоғары санаттарының корпоративтік құнды қағаздары біршама өтімді
болып табылады.
Тəуекел жоғары болған сайын, өтімділік аз болады.
Құнды қағаздардың жекелеген түрлерін біршама егжей-тегжейлі
қарастырамыз. Акцияларды сатып алатын инвесторлар компанияның жəне
кредиторлар талаптарын есептемегенде оның активтерінің бірлесе иеленушісіне
айналады. Акционерлер кəсіпорын қызметімен байланысты тəуекелдерді бірлесе
бөліседі жəне дивиденд түріндегі компания пайдасының белгілі бір бөлігін
алуға құқылы болады.
Акция - акционерлік қоғам шығаратын жəне акционерлік қоғамды басқаруға
қатысу, ол бойынша дивиденд жəне қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің
бір бөлігін алу құқығын, сондай-ақ осы Заңда жəне Қазақстан Республикасының
өзге де заңнамалық актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куəландыратын
құнды қағаз. Осылайша, акцияны сатып алу адамды компанияның бірлесе
иеленушісі етеді жəне оған дивиденд түріндегі оның пайдасының бір бөлігіне
үміттену құқығын береді.
Дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік
қоғам төлейтін кірісі. Қоғамның акциялары бойынша дивидендтер төлеу төлем
агенті (банк немесе банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйым) арқылы жүргізілуі мүмкін. Төлем агентінің қызметіне ақы
компания есебінен төленеді.
Акционер – акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға, Акциялардың екі
негізгі түрлері бар – жай (қарапайым) жəне артықшылықты. Жай акциялар
олардың иелеріне акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығын
береді. Əдетте артықшылықты акциялар бойынша бекітілген дивиденд
белгіленеді, бірақ жай акцияларға қарағанда акциялардың осы түрі
компанияның акционерлерінің жиналысында дауыс беру құқығын бермейді. Жай
акциялар бойынша дивидендтер көлемі алдын ала анықталмаған жəне осы жылдағы
компания пайдасының көлеміне тəуелді болады.
Акционерлік кəсіпорынның таза пайдасы жыл сайын акционерлер арасында
акциялар са нына үйлесімді бөлінеді жəне қолға таза пайда түрінде беріледі,
ол дивиденд деп аталады.
Облигациялар – компанияларға қор нарығы арқылы инвесторлардан
қаражатты қарызға алуға мүмкіндік беретін борыштық құнды қағаздар. Инвестор
мүддесі сыйақы – купон немесе номиналдан жеңілдік түрінде ескеріледі. ҚР
Заңына сəйкес облигация – бұл алдын ала белгіленген айналым мерзімі бар,
шығарылған шарттарына сəйкес облигация шығарған компаниядан ол бойынша
сыйақы алу жəне айналым мерзімі біткеннен кейін облигацияның номиналдық
құнын (қарыздың негізгі сомасын) алу құқығын растайтын құнды қағаз.
Облигациялар айналым мерзіміне қарай қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (2-7 жыл) жəне ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қолданыстағы эмитенттер топтарына қарай мемлекеттік (үкіметтік),
ғаламдық (халықаралық ұйымдар шығарған) жəне корпоративтік облигациялар
болып бөлінеді.
Корпоративтік облигациялар – ақша қаражатын тарту үшін компаниялар
шығаратын құралдар.
Облигациялардың негізгі түрлері болып мыналар табылады:
1) бекітілген пайыздық мөлшерлемесі бар облигациялар, жарияланған
бекітілген
табыстылық осы облигацияның қолданылуының барлық кезеңінде өзгермейді;
2) құбылмалы пайыздық мөлшерлемесі бар облигациялар – пайыздық
мөлшерлеме ауыспалы құбылмалы пайыздық мөлшерлемеге тəуелді болады жəне
инфляция деңгейіне түзетілуі мүмкін;
3) нольдік купоны бар облигациялар пайыздар төлеуді көздемейді, бірақ
дисконтпен, яғни номиналдық құнынан жеңілдікпен шығарылады.
4) қамтамасыз етілген облигациялар – активтердің нақты түрімен (құрал-
жабдық, ғимарат, үй-жайлар, құнды қағаздар жəне т.б.) қамтамасыз етілген
құнды қағаздар.
Мемлекеттік құнды қағаздар (МҚҚ) – мемлекет шығарған борыштық құнды
қағаздар.
Эмитенттер болып ҚР ҚМ жəне ҚР ҰБ табылады, МҚҚ шығару нысаны –
құжаттандырылмаған нысанда. МҚҚ əртүрлі əдістер (аукциондар, сауда-саттық,
ашық сауда жəне жабық тарату жəне т.б.) арқылы орналастырылуы мүмкін. Кез
келген заңды жəне жеке тұлғалар, оның ішінде резидент еместер МҚҚ сатып
алушылары болуы мүмкін.
МҚҚ шығару мақсаттары:
- инфляциялық емес негізде республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру
(айналымға ақшаны қосымша шығармастан);
- мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды (тұрғын үй құрылысы, əлеуметтік
қамтамасыз ету жəне т.б.) қаржыландыру;
- экономикалық белсенділікті (айналымдағы ақша үлесін, бағаға ықпалды
жəне инфляцияны, экономикалық өсуді, инвестициялау бағыттарын жəне
т.б.) ретке келтіру;
- құнды қағаздар нарығының барлық қатысушыларына өздерінің қаржы
жинақтарының сенімді жəне өтімділігі барынша жоғары құралдарды ұсыну.
МҚҚ бастапқы немесе қайталама нарықтарда сатып алынуы мүмкін.
Бастапқы нарықта инвесторлар аукциондарда, бастапқы сауда-саттықтарда
немесе орналастыру кезінде жазылуларда сатып алу жолымен эмитенттен (ҚР ҚМ,
ҚР ҰБ) МҚҚ-ны тікелей сатып алады. Қазпочта АҚ бөлімшелері арқылы 2009
жылғы 21 қазаннан бастап 17 қараша аралығындағы жеке тұлғалар үшін орта
мерзімді қазынашылық міндеттемелерді (МАОКАМ) ҚР ҚМ бастапқы нарығында
орналастыруы жазылудың мысалы бола алады. Осы құнды қағаздардың одан əрі
айналысы қайталама нарықта жүзеге асыралады.
Құнды қағаздардың қайталама нарығы – құнды қағаздарды эмитенттер сатып
алған бірінші иеленуші оларды сатуды бастағанда олар түсетін құнды
қағаздардың айналым аясы.
Биржа нарығында сауда-саттық нақты уақыт режимінде жүреді, бұл бір
жұмыс күні ішінде құнды қағаздардың сатып алушылары мен сатушылары арасында
ақша есеп айырысуларын жүргізуге мүмкіндік береді. Құнды қағаздар
нарығындағы барлық операциялар жеке тұлғалар үшін брокерлік компаниялар
арқылы жүзеге асырылады.
Станд
1 ... ... 1.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың кірістілігі
Инвестициялаудың негізгі мақсаты – салынған қаражатқа кіріс алу.
Салымдардан түскен кіріс кірістілік көрсеткішін көрсетеді, ол алынған
кірісті базалық көрсеткішке (мысалы, инвестицияланған қаражат сомасына) ара-
қатынасын сипаттайтын салыстырмалы көлем ретінде өлшенеді. құнды
қағаздардың кірістілігі көптеген факторларға, оның ішінде эмитенттің
нарықтағы, экономикадағы жай-күйі, эмитент еліндегі жəне халықаралық
нарықтардағы жалпы макроэкономикалық жағдай, инфляция деңгейі компания
ішіндегі қаржылық жағдай, компания басшылығының ауысуы, инвесторлардың
көңіл күй жəне басқа да көптеген факторларға байланысты болады. Қандай да
фактордың əсер ету деңгейі əртүрлі болуы мүмкін. Құнды қағаздардың түріне
қарай кірістілік деңгейін біршама егжей-тегжейлі қарастырайық.
Акциялардан түсетін кіріс дивидендтер жəне бағамдық құнның өсімі
ретінде қалыптасады.
Акциялардың кірістілігінің негізгі факторларына мыналарды жатқызуға
болады:
- дивидендтік төлемдердің көлемі (таза пайдадан туынды шама жəне
акционерлер арасында оны бөлу үйлесімділігі);
- нарықтық бағалардың ауытқуы;
- инфляция деңгейі;
- салық ахуалы;
- нарықтық конъюнктура жəне басқалар.
Салым кезеңіндегі кірістілікті мынадай формула бойынша анықтауға болады
Салым кезеңіндегі кірістілік = (Сату бағасы + Пайыздар – Сатып алу
бағасы)Сатып алу бағасы
Мысалы, əрқайсысы үшін 2000 теңге баға бойынша акция сатып алдық, содан
кейін əрқайсысы үшін 2500 теңге баға бойынша осы акцияларды саттық. Əрбір
акция үшін 300 теңге дивиденд алңандығын ескере отырып, салым кезеңіндегі
кірістілікті анықтаймыз.
Салым кезеңіндегі кірістілік = (2 500 + 300 – 2 000)2 000= 8002 000 =
40%.
Жоғарыда көрсетілген формула инфляция ықпалын көрсетпейді жəне тек
номиналдық кірістілікті көрсетеді.
Əлемдік тəжірибедегідей қазақстандық тəжірибеде де акциялардан негізгі
түсім бағамдық құнның өзгеруі есебінен қалыптастырылады.
KASE-тегі кейбір акцияларға бағаның өзгеру үрдісін қарастырайық.
Кесте 1 - KASE-тегі кейбір акцияларға бағаның өзгеруі
№ Эмитент, құнды қағаздың коды 01.01.2010 01.09.2010 1.01.-01.09.2
ж. акция ж. акция 010 ж.
бағамы, бағамы, аралығындағы
теңгеде теңгеде кезең үшін
тренд, ℅-бен
1. БанкЦентркредит АҚ, ССBN жай 402,00 360,00 -10,4℅
акциялары
2. Казкоммерцбанк АҚ, ККGВ жай 405,00 315,00 -22℅
акциялары
3. Қазақстанның халық жинақ банкі 94,50 172,00 +82℅
АҚ, HSBK жай акциялары
4. Каазхтелеком АҚ, KZTK жай 13 700,00 13 205,00 -,36℅
акциялары
5. KAZAHMYS, GB_KZMS жай акциялары 440,00 2 130,00 +384℅
6. ENRC GB_ ENRC жай акциялары 570,00 2 110,00 +270℅
7. Қазмұнайгаз барлау өндіру АҚ, 9 200,00 19,100 +107℅
RDGS жай акциялары
Акциялар бағамы тұрақты өзгереді. Ол сауда-саттық барысында бірнеше
рет артуы жəне төмендеуі мүмкін. Құнды қағаздардың бағаларының өзгеруімен
байланысты тəуекелдерді инвестор алады. Нарықтық бағаның немесе кірістің
өзгеру үрдісі уақыт өте тұрақты өзгереді, өзгергіштік көрсеткішін
сипаттайды (Volatility ағылшын сөзінен өзгергіштік). Бұл тапсырылған аралық
уақыт ішінде қаржы құралын пайдалану тəуекелін білдіретін қаржы
тəуекелдерін басқаруда қолданылатын маңызды қаржы көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Өзгергіштікті есептеу үшін іріктемелі стандартты ауытқудың
статистикалық көрсеткіші қолданылады, ол инвесторларға қаржы құралын сатып
алу тəуекелін анықтауға мүмкіндік береді.
2 Қазақстан Республикасында қор нарығының қызметін талдау және бағалау
2.1 Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау
Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі
тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық
танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға
қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі
делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын
жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді
әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық
инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге
мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.
Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне
орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа
Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа
балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр.
Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе
институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің
жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі
институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте
түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық
бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және
соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы.
Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын
келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың
инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді.
бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір
байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың
жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді
түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың
теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін
талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын
жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге
бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан
азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік
секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық
инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап
етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды
инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды
тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар
нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының
негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің
бұзылуы жиі кездесіп отыр.
бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін
жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте
осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне
айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық
жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды
Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса
маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық
шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі – зерттеу
жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын
айқындауға септігін тигізді.
Институционалды құрылым экономикада екі рөл атқарады. Бір
жағынан, оңтайлы шешімдер қабылдау үшін шаруашылық қызметтерді
тоқтатады. Ал, екінші жағынан экономикалық қызметтерді шоғырландыру
құралы ретінде қызмет атқарады. Институционалды құрылым – бұл
экономикалық келісімдердің қатысушыларын біріктіруді қамтамасыз ететін
буын болып табылады.
Кейінгі 30 жыл ішінде институционалды инвесторлар ретінде танымал
болған ұйымдардың қарамағында қаржылық биліктің едәуір мөлшері шоғырлануда.
Институционалды инвестор түсінігін көбінесе практиктер қолданады. Кең
мағынада, институционалды инвесторлар – кез-келген типтегі қаржылық
делдалдар. Мұндай анықтама оларды жеке инвесторлардан ерекшелендіреді,
себебі жеке инвесторлардың портфельдерінен түскен табыс толығымен олардың
өздеріне тиесілі.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы институционалды
инвесторлардың жіктелінуі 1 қосымшада көрсетілген.
Бұл заңдарда институционалды инвесторлардың қызмет етуі, басқа нарық
субъектілерімен өзара байланысы, инвестициялау ерекшеліктері қамтылды.
Бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың қалыптасуы, аталуы және дамуының
құқықтық негіздері 2 қосымшада көрсетілген.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына
сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2008 жылы
оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген,
үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта
есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2008-2009
жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті,
нәтижесінде 2009 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы
зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал
инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың
активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн
доллар) тұр.
Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және
екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та,
Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды
инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда.
Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі
институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда
– 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда – 16% және
Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте). Қосымша 3.
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым
бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2007
жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен
артып, өте жоғары болғаны байқалған.
2009 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі
Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%,
Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды
инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша
ерекшеленеді.
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2009 жылы 3
трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5
трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды
құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда
– жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің
бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел
валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып
табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ)
көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр.
Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы
қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ
біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ,
онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.
Институционалды инвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде
салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік бағалы қағаздарды алдық, себебі
қор нарығының дамуының негізі корпоративтік бағалы қағаздар болып табылады.
Сурет 1 – Институционалды инвесторлардың портфелдеріндегі мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың үлесі, %
Енді институционалды инвесторлардың портфеліндегі келесі құрал акция
бағалы қағаз өзгерісіне тоқталатын болсақ, дағдарыс кезінде бағалы қағаздар
нарығының акция секторы басқа секторларға қарағанда үлкен өзгерістерге
ұшырады, осы секторда инвесторлардың қаражаттарының көп бөлігін жоғалтқан.
Сурет 2 – Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліндегі
қазақстандық акциялардың үлесі, %
2009 жылы қазақстандық акция нарығы 100 млрд-тан 30-млрд долларға
дейін төмендеген. Яғни, дағдарыстан отандық нарықтың сомалық жоғалтулары 70
млрд долларға бағаланады. Сонымен қатар, нарықтың капиталдандырылуының
зардабын жеке эмитенттер негізінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайларда
алып эмитенттер бойынша да 10-даған млрд долларға дейін есептелінген.
Мысалы, 2009 жылдың бас кезіндегі бағалармен салыстырғанда Kazakhmys PLC
компанияларының капиталдандырылуы шамамен 11,5 млрд долларға азайған,
Казкоммерцбанк пен Халық Банктің капиталдандырылуы шамамен 3,5 млрд
долларға және т.с.с.
Мұндай есептеулердің объективтілік маңыздылығы аз, өйткені нарықтың
капиталдандырылуы көлеміндегі қатерлер эмитенттің шаруашылық қызметіне әсер
етпейді деуге болады. Бұл эмитенттер акцияларды бірінші орналастырудан
кейін оларға ешқандай қатыстары болмайды. Барлық қатерлерді бірінші кезекте
екінші ретті бағалы қағаздар нарығында акцияларға қаражат салған
инвесторларға келеді. Сәйкесінше, егер қор нарығындағы негізгі қатерлерді
қарастырсақ, бірінші кезекте дағдарыстан кейін күрделене түскен
институционалды инвесторлардың жағдайына көңіл бөлу қажет.
Дағдарыс уақытында акцияларға активті түрде инвестициялаған ЖЗҚ болып
табылғанын 4 қосымшадағы берілген мәліметтерден көруге болады. Дүниежүзілік
қор нарықтарының құлауының алдында, 2009 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
2. Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Қор нарығындағы бағалы қағаздардың
кірістілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қызметін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1. Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 13
2. Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... .18
3. Қор нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Қазақстан Республикасында қор нарығының даму мәселелері ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Қор нарығын дамытудың негізгі мақсаты – ақшаны жұмыс істеуге мəжбүр ету
жəне табыс алу. Егер адамдарда барлық шоттарды төлегеннен кейін қажетті
заттарды, тамақ өнімдерін сатып алғаннан кейін қандай-да ақша қаражаты
қалған жағдайда бірден қалай сақтап, көбейтуге болады деген сұрақ пайда
болады. Қазақстан қор нарығы бірнеше балама нұсқаларды ұсынады: бұл –
банктік депозиттер, құнды қағаздар, инвестициялық қор пайлары жəне ақшаны
сенімгерлік басқаруға беру.
Инвестициялау кезінде мақсаттарды, оның ішінде салым мерзімдерін,
инвестициялар көлемін, жол берілетін тəуекел деңгейін, инвестициядан
күтілетін кірісті анықтау қажет.
Кіріс жəне тəуекелді ара-қатынасы тұрғысынан қаржы құралдарын бағалау
қажет. Мұны қаржы құралдарының барлық қолайлы түрлерін жəне олар шығарған
эмитенттердің қызметін егжей-тегжейлі қарастырғаннан кейін ғана жасауға
болады.
Жалпы, қор нарығында жұмыс жасау да өте қолайлы. Себебі Қазақстандағы
қор нарығының инфрақұрылымы айтарлықтай тұрақтанды: яғни, қор нарығымен
қатар қазіргі таңда бағалы қағаздардың біртұтас орталық депозитариі қызмет
көрсетеді, брокерлік дилерлік және басқарушы компаниялар мәмілелер
жасасады, сонымен қатар қазақстандық, ресейлік әрі батыс нарықтарындағы
инвестициялық портфельді басқару жөнінде түрлі қызмет түрлері көрсетіледі.
Қор нарығының дамуына жағдай жасау және халықаралық инвесторлар мен
эмитенттерді тарту мақсатында мемлекет тарапынан арнайы кластерлік аймақ,
яғни, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы құрылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін 2007 жылғы 24 желтоқсанда Астана,
Алматы, Семей жəне еліміздің облыс орталықтарында ашылған, АӨҚО 17
Ақпарттық-білім беру орталықтарын (АӨҚО АБО) дамыту бойынша Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығы АҚ-тың жобасын іске асыру басталды.
Қор нарығы немесе құнды қағаздар нарығы (ҚҚН) қор нарығының бір бөлігі
болып табылады жəне акцияларды, облигацияларды, мемлекеттік құнды
қағаздарды сатып алу жəне сату орны болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған (айналысқа шығарған) бағалы кағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі. Бұл рыноктың жүмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялык процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор
кұрылымдарының, бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан
алуандылығымен қол жетеді. Қазіргі экономикалық жағдайымызда әлемдік
нарыққа енуіміздің өзектілігі, бағалы қағаздар нарығына байланысты
жинақталған барлық құндылықтарды үйрену және қабылдау болып табылады.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда
реттелуде, оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және
бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зандылықтарды тез
арада дайындау керек.
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы
экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы
әкімшілік-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын-ала дәлелдеп
берді.
Курстық жұмысының максаты – Қазақстан Республикасының қор нарығын
қаржы нарығының құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып, оның қалыптасуы
мен жүзеге асыру тәртібін, және мемлекеттік реттеу жолдарын қарастыру болып
табылады.
Курстық жұмысының міндеттері:
• қор нарығының қалыптасу жағдайының ерекшеліктері;
• қор нарығының қатысушыларын сипаттау;
• бағалы қағаздар нарығын және бағалы қағаздар түрлерін қарастыру;
• бағалы қағаздардың кірістілігін анықтау;
• ҚР-да қор нарығының даму мәселелерін бағалау болып табылады.
Курстық жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда қор нарығының пайда болуы мен еліміздегі қалыптасу
жағдайы, сонымен қатар бағалы қағаздар нарыығына және бағалы қағаздар
түрлеріне сипаттама беріліп, қор нарығының негізгі қатысушылары
қарастырылған. Екінші тарауда қор нарығындағы институционалды
инвесторлардың қызметіне, бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына және
биржа нарығындағы бағалы қағаздардың негізгі көрсеткіштеріне талдау
жасалған. Ал, үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы қор нарығының даму
проблемалары және артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп ұсынылған.
Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен
әдебиеттері пайдаланылды, соның ішінде: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н.
Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов,
Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, И.И. Исаев, Көшенова, С.Қ.
Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова,
Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының қор нарығы
қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
1 Қазақстан Республикасында қор нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның қызметі
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар-бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойыншатабыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесеі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай бұл
тауарды, өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға өте төмен
болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса,
онда оның бағасы көрсетілген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге болады.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал ортақ болған уақытта сол саладан қайта
алынады. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе,
онда соған сәйкес бағасы да өседі.
Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың
өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі келіп, ондағы
капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы
механизмінің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды
сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және
нарыққа қатысушылардың оларды толқылауына 2-4 жеті, оларды сатып алу-сатуға
және есепайырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай
ішінде эмитетнт өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1-
2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екінщіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты.
Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді.
Бағалы қағаздар шығарушысы жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері
мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы
басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және
қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп
тараған түрлері қазыналық вексельдер мен қазыналық облигациялар.
Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.
Оларды өнідіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындармен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
Банктердің бағалы қағаздар – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұданда басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
Кәсіпкерлердің бағалы қағаздар – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады. Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған
бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы
мүмкін.
Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік,
корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар. Бағалы қағаздардың
кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал
нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• сұраныс пен ұсыныс;
• делдалдар мен басқа қатысушылар;
• нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
1.2 Қор нарығындағы бағалы қағаздар түрлері және оның кәсіби
қатысушылары
Құнды қағаздар – иелену құқығын жəне заемдар ара-қатынасын растайтын
жəне оларды шығарған тұлғалар мен олардың иелері арасындағы өзара ара-
қатынасты анықтайтын құжаттар. Құнды қағаздардың айналымы кезінде құнды
қағаздарға табыс төлеу (дивиденд) немесе пайыздар жəне басқа тұлғаларға
ақша құқықтары беру мүмкіндігі көзделеді.
Қазіргі заманғы əлемдік тəжірибеде құнды қағаздар екі үлкен классқа
бөлінеді:
1-класс – негізгі құнды қағаздар;
2-класс – туынды құнды қағаздар.
Негізгі құнды қағаздар – негізінде тауар, мүлік, əртүрлі ресурс
түрлері, ақша, капитал сияқты активтерге жəне басқаларға мүлік құқықтары
жатқан құнды қағаздар. Негізгі құнды қағаздар екі шағын топқа бөлінеді:
бастапқы жəне қайталама құнды қағаздар. Бастапқы құнды қағаздар құнды
қағаздардың өзі құрамына кірмейтін активтерге негізделген, бұлар –
акциялар, облигациялар. Қайталама құнды қағаздар – бастапқы құнды қағаздар
негізінде шығарылатын құнды қағаздар; бұл құнды қағаздардың өзіне құнды
қағаздар: депозитарлық қолхаттар, құнды қағаздарға варранттар жəне
басқалар.
ҚР заңына сəйкес құнды қағаздар борыштық жəне үлестік болуы мүмкін.
Борыштық құнды қағаздар – осы құнды қағаздардың шығарылымы шарттарын
да борыштың негізгі сомасын төлеу бойынша эмитенттің (борышкердің)
міндеттемелерін куəландыратын құнды қағаздар.
Үлестік құнды қағаздар – оның иеленушінің Қазақстан Республикасының
заңнамасымен көзделген жағдайларда мүліктегі нақты үлеске құқығын
куəландыратын құнды қағаз.
Құнды қағаздар шығарылым нысаны бойынша мыналарға бөлінеді:
1) құжаттандырылған жəне құжаттандырылмаған;
2) эмиссиялық жəне эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынылатын жəне ордерлік;
Құнды қағаздар нарығында өтімділік ерекше маңызға ие. Өтімділік
нарықтық бағаға жақын баға бойынша тез сатыла алатын активтердің
қабілеттілігін білдіреді. Тəжірибеде өтімділігі жоғары, өтімділігі төмен
жəне өтімсіз активтерқұнды қағаздарды бөліп көрсетеді.
Актив үшін қаншалықты оңай əрі жылдамырақ оның толық құнын алу мүмкін
болса, ол соншалықты өтімді болып табылады. Мемлекеттік құнды қағаздар,
халықаралық ұйымдардың құнды қағаздары (ең сенімді жəне ірі), сондай-ақ
листингтің жоғары санаттарының корпоративтік құнды қағаздары біршама өтімді
болып табылады.
Тəуекел жоғары болған сайын, өтімділік аз болады.
Құнды қағаздардың жекелеген түрлерін біршама егжей-тегжейлі
қарастырамыз. Акцияларды сатып алатын инвесторлар компанияның жəне
кредиторлар талаптарын есептемегенде оның активтерінің бірлесе иеленушісіне
айналады. Акционерлер кəсіпорын қызметімен байланысты тəуекелдерді бірлесе
бөліседі жəне дивиденд түріндегі компания пайдасының белгілі бір бөлігін
алуға құқылы болады.
Акция - акционерлік қоғам шығаратын жəне акционерлік қоғамды басқаруға
қатысу, ол бойынша дивиденд жəне қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің
бір бөлігін алу құқығын, сондай-ақ осы Заңда жəне Қазақстан Республикасының
өзге де заңнамалық актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куəландыратын
құнды қағаз. Осылайша, акцияны сатып алу адамды компанияның бірлесе
иеленушісі етеді жəне оған дивиденд түріндегі оның пайдасының бір бөлігіне
үміттену құқығын береді.
Дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік
қоғам төлейтін кірісі. Қоғамның акциялары бойынша дивидендтер төлеу төлем
агенті (банк немесе банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйым) арқылы жүргізілуі мүмкін. Төлем агентінің қызметіне ақы
компания есебінен төленеді.
Акционер – акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға, Акциялардың екі
негізгі түрлері бар – жай (қарапайым) жəне артықшылықты. Жай акциялар
олардың иелеріне акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығын
береді. Əдетте артықшылықты акциялар бойынша бекітілген дивиденд
белгіленеді, бірақ жай акцияларға қарағанда акциялардың осы түрі
компанияның акционерлерінің жиналысында дауыс беру құқығын бермейді. Жай
акциялар бойынша дивидендтер көлемі алдын ала анықталмаған жəне осы жылдағы
компания пайдасының көлеміне тəуелді болады.
Акционерлік кəсіпорынның таза пайдасы жыл сайын акционерлер арасында
акциялар са нына үйлесімді бөлінеді жəне қолға таза пайда түрінде беріледі,
ол дивиденд деп аталады.
Облигациялар – компанияларға қор нарығы арқылы инвесторлардан
қаражатты қарызға алуға мүмкіндік беретін борыштық құнды қағаздар. Инвестор
мүддесі сыйақы – купон немесе номиналдан жеңілдік түрінде ескеріледі. ҚР
Заңына сəйкес облигация – бұл алдын ала белгіленген айналым мерзімі бар,
шығарылған шарттарына сəйкес облигация шығарған компаниядан ол бойынша
сыйақы алу жəне айналым мерзімі біткеннен кейін облигацияның номиналдық
құнын (қарыздың негізгі сомасын) алу құқығын растайтын құнды қағаз.
Облигациялар айналым мерзіміне қарай қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (2-7 жыл) жəне ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қолданыстағы эмитенттер топтарына қарай мемлекеттік (үкіметтік),
ғаламдық (халықаралық ұйымдар шығарған) жəне корпоративтік облигациялар
болып бөлінеді.
Корпоративтік облигациялар – ақша қаражатын тарту үшін компаниялар
шығаратын құралдар.
Облигациялардың негізгі түрлері болып мыналар табылады:
1) бекітілген пайыздық мөлшерлемесі бар облигациялар, жарияланған
бекітілген
табыстылық осы облигацияның қолданылуының барлық кезеңінде өзгермейді;
2) құбылмалы пайыздық мөлшерлемесі бар облигациялар – пайыздық
мөлшерлеме ауыспалы құбылмалы пайыздық мөлшерлемеге тəуелді болады жəне
инфляция деңгейіне түзетілуі мүмкін;
3) нольдік купоны бар облигациялар пайыздар төлеуді көздемейді, бірақ
дисконтпен, яғни номиналдық құнынан жеңілдікпен шығарылады.
4) қамтамасыз етілген облигациялар – активтердің нақты түрімен (құрал-
жабдық, ғимарат, үй-жайлар, құнды қағаздар жəне т.б.) қамтамасыз етілген
құнды қағаздар.
Мемлекеттік құнды қағаздар (МҚҚ) – мемлекет шығарған борыштық құнды
қағаздар.
Эмитенттер болып ҚР ҚМ жəне ҚР ҰБ табылады, МҚҚ шығару нысаны –
құжаттандырылмаған нысанда. МҚҚ əртүрлі əдістер (аукциондар, сауда-саттық,
ашық сауда жəне жабық тарату жəне т.б.) арқылы орналастырылуы мүмкін. Кез
келген заңды жəне жеке тұлғалар, оның ішінде резидент еместер МҚҚ сатып
алушылары болуы мүмкін.
МҚҚ шығару мақсаттары:
- инфляциялық емес негізде республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру
(айналымға ақшаны қосымша шығармастан);
- мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды (тұрғын үй құрылысы, əлеуметтік
қамтамасыз ету жəне т.б.) қаржыландыру;
- экономикалық белсенділікті (айналымдағы ақша үлесін, бағаға ықпалды
жəне инфляцияны, экономикалық өсуді, инвестициялау бағыттарын жəне
т.б.) ретке келтіру;
- құнды қағаздар нарығының барлық қатысушыларына өздерінің қаржы
жинақтарының сенімді жəне өтімділігі барынша жоғары құралдарды ұсыну.
МҚҚ бастапқы немесе қайталама нарықтарда сатып алынуы мүмкін.
Бастапқы нарықта инвесторлар аукциондарда, бастапқы сауда-саттықтарда
немесе орналастыру кезінде жазылуларда сатып алу жолымен эмитенттен (ҚР ҚМ,
ҚР ҰБ) МҚҚ-ны тікелей сатып алады. Қазпочта АҚ бөлімшелері арқылы 2009
жылғы 21 қазаннан бастап 17 қараша аралығындағы жеке тұлғалар үшін орта
мерзімді қазынашылық міндеттемелерді (МАОКАМ) ҚР ҚМ бастапқы нарығында
орналастыруы жазылудың мысалы бола алады. Осы құнды қағаздардың одан əрі
айналысы қайталама нарықта жүзеге асыралады.
Құнды қағаздардың қайталама нарығы – құнды қағаздарды эмитенттер сатып
алған бірінші иеленуші оларды сатуды бастағанда олар түсетін құнды
қағаздардың айналым аясы.
Биржа нарығында сауда-саттық нақты уақыт режимінде жүреді, бұл бір
жұмыс күні ішінде құнды қағаздардың сатып алушылары мен сатушылары арасында
ақша есеп айырысуларын жүргізуге мүмкіндік береді. Құнды қағаздар
нарығындағы барлық операциялар жеке тұлғалар үшін брокерлік компаниялар
арқылы жүзеге асырылады.
Станд
1 ... ... 1.3 Қор нарығындағы бағалы қағаздардың кірістілігі
Инвестициялаудың негізгі мақсаты – салынған қаражатқа кіріс алу.
Салымдардан түскен кіріс кірістілік көрсеткішін көрсетеді, ол алынған
кірісті базалық көрсеткішке (мысалы, инвестицияланған қаражат сомасына) ара-
қатынасын сипаттайтын салыстырмалы көлем ретінде өлшенеді. құнды
қағаздардың кірістілігі көптеген факторларға, оның ішінде эмитенттің
нарықтағы, экономикадағы жай-күйі, эмитент еліндегі жəне халықаралық
нарықтардағы жалпы макроэкономикалық жағдай, инфляция деңгейі компания
ішіндегі қаржылық жағдай, компания басшылығының ауысуы, инвесторлардың
көңіл күй жəне басқа да көптеген факторларға байланысты болады. Қандай да
фактордың əсер ету деңгейі əртүрлі болуы мүмкін. Құнды қағаздардың түріне
қарай кірістілік деңгейін біршама егжей-тегжейлі қарастырайық.
Акциялардан түсетін кіріс дивидендтер жəне бағамдық құнның өсімі
ретінде қалыптасады.
Акциялардың кірістілігінің негізгі факторларына мыналарды жатқызуға
болады:
- дивидендтік төлемдердің көлемі (таза пайдадан туынды шама жəне
акционерлер арасында оны бөлу үйлесімділігі);
- нарықтық бағалардың ауытқуы;
- инфляция деңгейі;
- салық ахуалы;
- нарықтық конъюнктура жəне басқалар.
Салым кезеңіндегі кірістілікті мынадай формула бойынша анықтауға болады
Салым кезеңіндегі кірістілік = (Сату бағасы + Пайыздар – Сатып алу
бағасы)Сатып алу бағасы
Мысалы, əрқайсысы үшін 2000 теңге баға бойынша акция сатып алдық, содан
кейін əрқайсысы үшін 2500 теңге баға бойынша осы акцияларды саттық. Əрбір
акция үшін 300 теңге дивиденд алңандығын ескере отырып, салым кезеңіндегі
кірістілікті анықтаймыз.
Салым кезеңіндегі кірістілік = (2 500 + 300 – 2 000)2 000= 8002 000 =
40%.
Жоғарыда көрсетілген формула инфляция ықпалын көрсетпейді жəне тек
номиналдық кірістілікті көрсетеді.
Əлемдік тəжірибедегідей қазақстандық тəжірибеде де акциялардан негізгі
түсім бағамдық құнның өзгеруі есебінен қалыптастырылады.
KASE-тегі кейбір акцияларға бағаның өзгеру үрдісін қарастырайық.
Кесте 1 - KASE-тегі кейбір акцияларға бағаның өзгеруі
№ Эмитент, құнды қағаздың коды 01.01.2010 01.09.2010 1.01.-01.09.2
ж. акция ж. акция 010 ж.
бағамы, бағамы, аралығындағы
теңгеде теңгеде кезең үшін
тренд, ℅-бен
1. БанкЦентркредит АҚ, ССBN жай 402,00 360,00 -10,4℅
акциялары
2. Казкоммерцбанк АҚ, ККGВ жай 405,00 315,00 -22℅
акциялары
3. Қазақстанның халық жинақ банкі 94,50 172,00 +82℅
АҚ, HSBK жай акциялары
4. Каазхтелеком АҚ, KZTK жай 13 700,00 13 205,00 -,36℅
акциялары
5. KAZAHMYS, GB_KZMS жай акциялары 440,00 2 130,00 +384℅
6. ENRC GB_ ENRC жай акциялары 570,00 2 110,00 +270℅
7. Қазмұнайгаз барлау өндіру АҚ, 9 200,00 19,100 +107℅
RDGS жай акциялары
Акциялар бағамы тұрақты өзгереді. Ол сауда-саттық барысында бірнеше
рет артуы жəне төмендеуі мүмкін. Құнды қағаздардың бағаларының өзгеруімен
байланысты тəуекелдерді инвестор алады. Нарықтық бағаның немесе кірістің
өзгеру үрдісі уақыт өте тұрақты өзгереді, өзгергіштік көрсеткішін
сипаттайды (Volatility ағылшын сөзінен өзгергіштік). Бұл тапсырылған аралық
уақыт ішінде қаржы құралын пайдалану тəуекелін білдіретін қаржы
тəуекелдерін басқаруда қолданылатын маңызды қаржы көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Өзгергіштікті есептеу үшін іріктемелі стандартты ауытқудың
статистикалық көрсеткіші қолданылады, ол инвесторларға қаржы құралын сатып
алу тəуекелін анықтауға мүмкіндік береді.
2 Қазақстан Республикасында қор нарығының қызметін талдау және бағалау
2.1 Қор нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау
Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі
тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық
танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға
қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі
делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын
жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді
әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық
инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге
мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.
Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне
орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа
Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа
балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр.
Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе
институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің
жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі
институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте
түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық
бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және
соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы.
Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын
келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың
инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді.
бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір
байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың
жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді
түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың
теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін
талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын
жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге
бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан
азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік
секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық
инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап
етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды
инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды
тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар
нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының
негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің
бұзылуы жиі кездесіп отыр.
бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін
жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте
осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне
айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық
жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды
Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса
маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық
шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі – зерттеу
жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын
айқындауға септігін тигізді.
Институционалды құрылым экономикада екі рөл атқарады. Бір
жағынан, оңтайлы шешімдер қабылдау үшін шаруашылық қызметтерді
тоқтатады. Ал, екінші жағынан экономикалық қызметтерді шоғырландыру
құралы ретінде қызмет атқарады. Институционалды құрылым – бұл
экономикалық келісімдердің қатысушыларын біріктіруді қамтамасыз ететін
буын болып табылады.
Кейінгі 30 жыл ішінде институционалды инвесторлар ретінде танымал
болған ұйымдардың қарамағында қаржылық биліктің едәуір мөлшері шоғырлануда.
Институционалды инвестор түсінігін көбінесе практиктер қолданады. Кең
мағынада, институционалды инвесторлар – кез-келген типтегі қаржылық
делдалдар. Мұндай анықтама оларды жеке инвесторлардан ерекшелендіреді,
себебі жеке инвесторлардың портфельдерінен түскен табыс толығымен олардың
өздеріне тиесілі.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы институционалды
инвесторлардың жіктелінуі 1 қосымшада көрсетілген.
Бұл заңдарда институционалды инвесторлардың қызмет етуі, басқа нарық
субъектілерімен өзара байланысы, инвестициялау ерекшеліктері қамтылды.
Бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың қалыптасуы, аталуы және дамуының
құқықтық негіздері 2 қосымшада көрсетілген.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына
сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2008 жылы
оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген,
үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта
есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2008-2009
жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті,
нәтижесінде 2009 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы
зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал
инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың
активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн
доллар) тұр.
Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және
екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та,
Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды
инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда.
Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі
институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда
– 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда – 16% және
Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте). Қосымша 3.
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым
бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2007
жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен
артып, өте жоғары болғаны байқалған.
2009 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі
Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%,
Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды
инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша
ерекшеленеді.
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2009 жылы 3
трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5
трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды
құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда
– жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің
бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел
валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып
табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ)
көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр.
Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы
қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ
біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ,
онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.
Институционалды инвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде
салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік бағалы қағаздарды алдық, себебі
қор нарығының дамуының негізі корпоративтік бағалы қағаздар болып табылады.
Сурет 1 – Институционалды инвесторлардың портфелдеріндегі мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың үлесі, %
Енді институционалды инвесторлардың портфеліндегі келесі құрал акция
бағалы қағаз өзгерісіне тоқталатын болсақ, дағдарыс кезінде бағалы қағаздар
нарығының акция секторы басқа секторларға қарағанда үлкен өзгерістерге
ұшырады, осы секторда инвесторлардың қаражаттарының көп бөлігін жоғалтқан.
Сурет 2 – Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліндегі
қазақстандық акциялардың үлесі, %
2009 жылы қазақстандық акция нарығы 100 млрд-тан 30-млрд долларға
дейін төмендеген. Яғни, дағдарыстан отандық нарықтың сомалық жоғалтулары 70
млрд долларға бағаланады. Сонымен қатар, нарықтың капиталдандырылуының
зардабын жеке эмитенттер негізінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайларда
алып эмитенттер бойынша да 10-даған млрд долларға дейін есептелінген.
Мысалы, 2009 жылдың бас кезіндегі бағалармен салыстырғанда Kazakhmys PLC
компанияларының капиталдандырылуы шамамен 11,5 млрд долларға азайған,
Казкоммерцбанк пен Халық Банктің капиталдандырылуы шамамен 3,5 млрд
долларға және т.с.с.
Мұндай есептеулердің объективтілік маңыздылығы аз, өйткені нарықтың
капиталдандырылуы көлеміндегі қатерлер эмитенттің шаруашылық қызметіне әсер
етпейді деуге болады. Бұл эмитенттер акцияларды бірінші орналастырудан
кейін оларға ешқандай қатыстары болмайды. Барлық қатерлерді бірінші кезекте
екінші ретті бағалы қағаздар нарығында акцияларға қаражат салған
инвесторларға келеді. Сәйкесінше, егер қор нарығындағы негізгі қатерлерді
қарастырсақ, бірінші кезекте дағдарыстан кейін күрделене түскен
институционалды инвесторлардың жағдайына көңіл бөлу қажет.
Дағдарыс уақытында акцияларға активті түрде инвестициялаған ЖЗҚ болып
табылғанын 4 қосымшадағы берілген мәліметтерден көруге болады. Дүниежүзілік
қор нарықтарының құлауының алдында, 2009 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz