Салық механизмі және оның мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы рөлі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау ... ... ... ... 5
1.1Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау ... ... ... .14
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы.экономикалық шараларын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3 Салық механизімін және оның есептілігін жетілдіру жолдары ... ... ... ..29
3.1 Салық механизмін бүгінгі күн талабына сай дамыту мәселесі және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымшалар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау ... ... ... ... 5
1.1Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау ... ... ... .14
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы.экономикалық шараларын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3 Салық механизімін және оның есептілігін жетілдіру жолдары ... ... ... ..29
3.1 Салық механизмін бүгінгі күн талабына сай дамыту мәселесі және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының салық механизмі нарықтық экономиканың маңызды, белсенді элементі болып табылады. Шындықты бейнелейтін ғылыми негізделген жүйенің болуы экономикалық процестерге оңды әсер етіп, келеңсіз құбылыстарды жойып, өркениетті құқықтық қатынастарды бекітуге ықпал етеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі - салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол – салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады. Сондықтан да, «Салық механизмі және оның мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы ролі» тақырыбында курстық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Қазақстан Республикасында салық механизмінің проблемасы қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар тәжірибесінде өте маңызы зор мәселелердің бірі.
Салық субъектілері мен бюджет арасындағы қатынасты ұйымдастыру барысында шаруашылық субъектілердің қызметін салықтық реттеуді оптимизациялау бірден бір мәселеге айналған. Алғашқы пайда болу барысында мемлекеттік шығындар көзін жабу үшін арналған салықтар қазіргі таңда маңызды қаржылық тұтқа болып табылады. Олар мемлекеттің даму кезеңдерінде заңды және жеке тұлғалардың іскерлік белсенділігін ынталандыру және шектеу үшін бағытталған қаржылық саясаттың мақсатын жүзеге асыруға қолданылады.
Бірінші тарауда Республиканың қазіргі салық жүйесіне шолу және оның даму кезеңдерінің теориялық негіздері: мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының кезеңдері және экономикалық ерекшеліктері, салық жүйесіндегі салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалардың мәні мен негізгі мақсаттары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанның салық механизмінің негіздерін талдау: мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау және Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы-экономикалық шараларын бағалау сипатталған.
Курстық жұмыстың үшінші тарауында салық механизмін және есептілігін дамыту жолдары: салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай дамыту мәселесі және Қазақстанның салық жүйесіндегі реформаларды жетілдіру жолдары баяндалған.
Мемлекет салық жүйесіндегі реформаларды қолдана отырып мынадай негізгі мақсаттарға жетуді көздейді:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- жұмысқа қабілетті барлық тұрғындарды толық жұмыспен қамту;
- тұрғындардың нақты, минималды табыс деңгейін қамтамасыз ету;
- азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін игеру;
- табыс пен байлықты қайта бөлу.
Бұл мәселені шешу үшін салық механизміндегі реформалардың тиімді әлеуметтік нарықтық механизмін қалыптастыру қажет. Ол үшін осы сферада шетелдік тәжірибемен отандық тарихи жинақталған жетістіктерді үйлестіру, сондай-ақ қазіргі Қазақстан экономикасын өзгерістер жағдайына бейімдету қажет.
Салық жүйесіндегі салық саясатының өзектілігі тұрғындардың өмірлік деңгейін реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының салық механизмі нарықтық экономиканың маңызды, белсенді элементі болып табылады. Шындықты бейнелейтін ғылыми негізделген жүйенің болуы экономикалық процестерге оңды әсер етіп, келеңсіз құбылыстарды жойып, өркениетті құқықтық қатынастарды бекітуге ықпал етеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі - салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол – салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады. Сондықтан да, «Салық механизмі және оның мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы ролі» тақырыбында курстық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Қазақстан Республикасында салық механизмінің проблемасы қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар тәжірибесінде өте маңызы зор мәселелердің бірі.
Салық субъектілері мен бюджет арасындағы қатынасты ұйымдастыру барысында шаруашылық субъектілердің қызметін салықтық реттеуді оптимизациялау бірден бір мәселеге айналған. Алғашқы пайда болу барысында мемлекеттік шығындар көзін жабу үшін арналған салықтар қазіргі таңда маңызды қаржылық тұтқа болып табылады. Олар мемлекеттің даму кезеңдерінде заңды және жеке тұлғалардың іскерлік белсенділігін ынталандыру және шектеу үшін бағытталған қаржылық саясаттың мақсатын жүзеге асыруға қолданылады.
Бірінші тарауда Республиканың қазіргі салық жүйесіне шолу және оның даму кезеңдерінің теориялық негіздері: мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының кезеңдері және экономикалық ерекшеліктері, салық жүйесіндегі салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалардың мәні мен негізгі мақсаттары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанның салық механизмінің негіздерін талдау: мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау және Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы-экономикалық шараларын бағалау сипатталған.
Курстық жұмыстың үшінші тарауында салық механизмін және есептілігін дамыту жолдары: салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай дамыту мәселесі және Қазақстанның салық жүйесіндегі реформаларды жетілдіру жолдары баяндалған.
Мемлекет салық жүйесіндегі реформаларды қолдана отырып мынадай негізгі мақсаттарға жетуді көздейді:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- жұмысқа қабілетті барлық тұрғындарды толық жұмыспен қамту;
- тұрғындардың нақты, минималды табыс деңгейін қамтамасыз ету;
- азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін игеру;
- табыс пен байлықты қайта бөлу.
Бұл мәселені шешу үшін салық механизміндегі реформалардың тиімді әлеуметтік нарықтық механизмін қалыптастыру қажет. Ол үшін осы сферада шетелдік тәжірибемен отандық тарихи жинақталған жетістіктерді үйлестіру, сондай-ақ қазіргі Қазақстан экономикасын өзгерістер жағдайына бейімдету қажет.
Салық жүйесіндегі салық саясатының өзектілігі тұрғындардың өмірлік деңгейін реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Пайданылған әдебиеттер тізімі
1.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Астана, 1қаңтар 2011жыл.
2.«Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы», Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2010 жыл.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2010жыл.
4. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» (оқу құралы), Алматы, «Экономика», 2010 жыл.
5. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жаршысы», №12 арнайы шығарылым, Алматы, «Бико»,2011 жыл.
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Алматы, «Бико», 2012 жыл.
7. «Қызмет көрсететін кәсіпорындардың табысына салық салу туралы Салық кодексі» (Салық кодексін түсіндіру сериясында шығарылған), Алматы, «Бико», 2010 жыл.
8.«Налоги и налогообложение» под.ред. И.Г.Русаковой, В.А.Кашина-Москва, «Финансы», 2011г.
9. Налоговый эксперт. Пилотный номер. 2010г.
10. Финансово-кредитный словарь: в 3-х томах. Мосвка.
11. Черник Д. Налоги Франции и Великобритании.
12. Черник Д. Налоги Италии. Финансы. 2010г. №1. с.35.
13. Черник Д. Налоги Испании. Финансы. 2011г. №2.с.32.
14. Батаева С. Там, где платят налоги. Московские новости. 2012г.№41.
15. Черник Д. Налоги Германии. Финансы. 2012г.№6.
16. Попонова Н.А. Контроль за уплатой налогов на предприятия. Финансы. 2011г. №2.с.70.
17.Тикунов Н. Организация работы налоговых органов. США. Финансы, 2011г.№6.с.21.
18.Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Изд-во «Каржы-каражат» 2012г.
19.Налоги –учебник под редакцией д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: «Финансы и статистика» - 2011г.
20.Налоги – учебное пособие. Зейнельгабдин А.Б. Ермекбаева Б.Ж., Алейбеков М., Алматы, 2010г.
21. Налоги и налогообложение –учебник. Автор: Окунева, М.,2011г.
22.Финансы – учебник для экономических специальностей, 2-ое переработанное издание, под редакцией Ильясова К.К., Мельникова В.Д. Алматы.,Каржы-каражат, 2012г.
23. Журнал «Финансы Казахстана».
24. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№1 июль, Алматы, 2011г.
25. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№2 август, Алматы, 2010г.
1.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Астана, 1қаңтар 2011жыл.
2.«Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы», Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2010 жыл.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2010жыл.
4. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» (оқу құралы), Алматы, «Экономика», 2010 жыл.
5. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жаршысы», №12 арнайы шығарылым, Алматы, «Бико»,2011 жыл.
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Алматы, «Бико», 2012 жыл.
7. «Қызмет көрсететін кәсіпорындардың табысына салық салу туралы Салық кодексі» (Салық кодексін түсіндіру сериясында шығарылған), Алматы, «Бико», 2010 жыл.
8.«Налоги и налогообложение» под.ред. И.Г.Русаковой, В.А.Кашина-Москва, «Финансы», 2011г.
9. Налоговый эксперт. Пилотный номер. 2010г.
10. Финансово-кредитный словарь: в 3-х томах. Мосвка.
11. Черник Д. Налоги Франции и Великобритании.
12. Черник Д. Налоги Италии. Финансы. 2010г. №1. с.35.
13. Черник Д. Налоги Испании. Финансы. 2011г. №2.с.32.
14. Батаева С. Там, где платят налоги. Московские новости. 2012г.№41.
15. Черник Д. Налоги Германии. Финансы. 2012г.№6.
16. Попонова Н.А. Контроль за уплатой налогов на предприятия. Финансы. 2011г. №2.с.70.
17.Тикунов Н. Организация работы налоговых органов. США. Финансы, 2011г.№6.с.21.
18.Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Изд-во «Каржы-каражат» 2012г.
19.Налоги –учебник под редакцией д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: «Финансы и статистика» - 2011г.
20.Налоги – учебное пособие. Зейнельгабдин А.Б. Ермекбаева Б.Ж., Алейбеков М., Алматы, 2010г.
21. Налоги и налогообложение –учебник. Автор: Окунева, М.,2011г.
22.Финансы – учебник для экономических специальностей, 2-ое переработанное издание, под редакцией Ильясова К.К., Мельникова В.Д. Алматы.,Каржы-каражат, 2012г.
23. Журнал «Финансы Казахстана».
24. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№1 июль, Алматы, 2011г.
25. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№2 август, Алматы, 2010г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау ... ... ... ... 5
1.1Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау ... ... ... .14
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың
қаржы-экономикалық шараларын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.23
3 Салық механизімін және оның есептілігін жетілдіру жолдары ... ... ... ..29
3.1 Салық механизмін бүгінгі күн талабына сай дамыту мәселесі және
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының салық механизмі нарықтық
экономиканың маңызды, белсенді элементі болып табылады. Шындықты
бейнелейтін ғылыми негізделген жүйенің болуы экономикалық процестерге оңды
әсер етіп, келеңсіз құбылыстарды жойып, өркениетті құқықтық қатынастарды
бекітуге ықпал етеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі -
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады. Сондықтан да,
Салық механизмі және оның мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы
ролі тақырыбында курстық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Қазақстан Республикасында салық механизмінің проблемасы қазіргі
жүргізіліп жатқан реформалар тәжірибесінде өте маңызы зор мәселелердің
бірі.
Салық субъектілері мен бюджет арасындағы қатынасты ұйымдастыру
барысында шаруашылық субъектілердің қызметін салықтық реттеуді
оптимизациялау бірден бір мәселеге айналған. Алғашқы пайда болу барысында
мемлекеттік шығындар көзін жабу үшін арналған салықтар қазіргі таңда
маңызды қаржылық тұтқа болып табылады. Олар мемлекеттің даму кезеңдерінде
заңды және жеке тұлғалардың іскерлік белсенділігін ынталандыру және шектеу
үшін бағытталған қаржылық саясаттың мақсатын жүзеге асыруға қолданылады.
Бірінші тарауда Республиканың қазіргі салық жүйесіне шолу және оның
даму кезеңдерінің теориялық негіздері: мемлекеттің салық қызметінің
қалыптасуының кезеңдері және экономикалық ерекшеліктері, салық жүйесіндегі
салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі реформалардың мәні мен негізгі мақсаттары
қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанның салық механизмінің негіздерін талдау:
мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау
және Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы-экономикалық
шараларын бағалау сипатталған.
Курстық жұмыстың үшінші тарауында салық механизмін және есептілігін
дамыту жолдары: салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай
дамыту мәселесі және Қазақстанның салық жүйесіндегі реформаларды жетілдіру
жолдары баяндалған.
Мемлекет салық жүйесіндегі реформаларды қолдана отырып мынадай
негізгі мақсаттарға жетуді көздейді:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- жұмысқа қабілетті барлық тұрғындарды толық жұмыспен қамту;
- тұрғындардың нақты, минималды табыс деңгейін қамтамасыз ету;
- азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін игеру;
- табыс пен байлықты қайта бөлу.
Бұл мәселені шешу үшін салық механизміндегі реформалардың тиімді
әлеуметтік нарықтық механизмін қалыптастыру қажет. Ол үшін осы сферада
шетелдік тәжірибемен отандық тарихи жинақталған жетістіктерді үйлестіру,
сондай-ақ қазіргі Қазақстан экономикасын өзгерістер жағдайына бейімдету
қажет.
Салық жүйесіндегі салық саясатының өзектілігі тұрғындардың өмірлік
деңгейін реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген
бөлігін әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және
кәсіпкерлік қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды
төлеуге қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау
1.1 Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық
ерекшеліктері
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал,
оларға ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырда пайда болды. Оған дәлелді теориялық
эканомия классиакалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти
(1623-1687ж.ж.) “Салықпен пен жиынтық трактаты” (1662ж); Д.Рикардо “Cалық
салу және саяси эканомиканың басталуы” (1817ж); А.Смит “Халықтар
байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776ж). А.Смит салық салудың
төрт пинципін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды.
1. Өзіне бейнелі мемлекет мүмкіндігіне қарай қабілетті және өз күшіне
сай үкіметті ұстауға тырысады. Мемлекеттің қорғауы мен қамқорлығын
пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл
ережені сақтау және сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-
теңсіздігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек.
Салықтың төлеу мерзімі төлем түсімі, соммсы - барлығы дерлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы және кез-келген адамға солай.
3. Әрбір алынатын салық белгілі бір уақытта немесе белгілі тәсілмен
төлеуші үшін ыңғайлы кезде төленеді.
4. Әрбір салық тұрғындардың талқысынан өткізілгені дұрыс. Оның мемлекет
қазынасынан құйылуы, салық төлеушілерден алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше
аздау болуы да мүмкін.
А. Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қоданудың
әлуметтік-эканомикалық салдарын барынша терең талдады.
Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз - заңды және жеке
тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделініп алынатвн міндетті
төлем жүйесі. Ол мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтар шаруашылық жүргізуші
субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлеекет пен екі арадағы мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асыратын, қаржы қатынастарын сипаттайтын эканомикалық
категория.
Салық саясаты мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен,жанаруымен бірге қалыптасады.
Әр бір мемлекетке ішкі және сыртқы саясатын бұзу үшін белгілі бір
мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды эканомиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
эканомикалық тетік ретінде пайдаланады.
Қазіргі заманғы салық саясаты бірнеше қағиданы қолданды: жалпылай, яғни
табыс табатын барлық эканомикалық тұлғаларды қамту.
Тұрақтылық, яғни уақытында салық мөлшері мен салық түрлерінің
тұрақтылығы; тең күштен және салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей
болуы мүмкін.
Міндеттеме, яғни салықтың мәжбүрлігі төлемінен құтқармау, салықты
төлеуде және есептеуде қоғамның дербестігі.
Әлеуметтік әділеттілік, яғни салық мөлшері және салық жеңілдігін құру,
бұл аз табысты кәсіпорынға халыққа алушылық ықпал жасау.
Салық саясаты мемлекеттік заң актілеріне негізделеді, мұнда салық
элементтері құрылады. Осыған кіретіндер:
- салық тұлғасы немесе салық төлеуші, яғни салық төлеу міндетті
арттырылған тұлға, ол заңды және жеке тұлға бола алады.
- салық нысаны, яғни табыс және мүлік, осылардан салық есептеледі
(жалақы, табыс,бағалы қағаз,қозғалмайтын мүлік).
Салық көзі - толық қоғамның таза табысы, нысандарының тәуелсіздігіне
байланыссыз салық салу.
Салық мөлшері - салықтың маңызды элементі, бұл элемент салым бірлігіне
байланысты салық шамасын белгілейді. Салық мөлшері: шектік, орташа, нолдік
және жеңілдік болып бөлінеді.
Шектік салық мөлшері – төленетін салық өсімі бар, табыс өсіміне
бөлінген.
Орташа салық мөлшері - бұл жалпы салық, салық салынатын табыстың
шамасына бөлінген.
Салық жеңілдіктері –салық мөлшерін азайту немесе өндіріс түріне қарай
жеке тұлғаның және заңды тұлғаның салықтан толық босатылуы, сонымен бірге
өндірілген өнімнің сипатына байланысты.
Жеңілдіктер әр түрлі сипатына қарай және салық төлеушілердің көп
бөлігін қамтығандықтан салық салудың номиналды мөлшеріне қарағанда,нақты
мөлшері кемейді.
Сондықтан салық мөлшері және табыс арасындағы қатынас белгісі бойынша
бөлінеді:
-өрлеуші, мұнда орта мөлшері табыстың өсу деңгейіне байланысты;
-шегінуші, табыстың өсу деңгейіне байланысты орта мөлшері кемейді;
-пропорцианалды, табысқа тәуелсіз, орта мөлшері өзгермейді.
Салықтар нарықтық эканомиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады.
Салық жүйесі негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерімен заңды құқы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар. Салық жүйесі
аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктерімен жазалау шаралары арқылы
шаруашылық қызметінің барлық жақтарына нысаналы түрде әсер етеді. Нарықтық
эканомикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі бірнеше бетке сыйып кете
алады, ал жеңілдіктерімен жазалау шаралары, оларды пайдалану тсүніктемелер
тұтас томдарды алып жатады.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе жағдайындағы эканомикада салық адам мүддесі
үшін, қызмет көрсетеді. Ол халықты, үкімет алдында тұқыртып ұстаудың
құралына айналды. Ал, нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет
қазынасын толтыруға қызмет көрсетеді.
Табыстардың әртүрлі нысандарының салық көздері мыналар болып табылады:
пайда, пайыз, жалақы, дивидент, рента және тағы басқалар. Салықтардың
мәжбүр ету сипатынан басқа ерекше қасиеті олардың алым салықты өндіріп
алу ретімен төленген сомасының мөлшері мен салық төлеушілердің
мемлекеттен алынатын қызметтерінің құнының арасындағы сәйкессіздік
болып табылады.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз
Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
еліміздің эканомикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы
мезгілден бастап ел эканомикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса
бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік
түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субьектілер
мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтаң
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарынаң
құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтарымен міндеттері
айқын бекітілді.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларынвң бір салық бойынша
бірнеше түрі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және
т.б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін
айқын көрсетті.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық
заңдылығын, бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет
етуге жеткізу көзделген.
Осы концепцияны іс жүзінде асырудағы бірінші кезең Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95 жылы қабылданған Заң күші бар Салық
және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір
қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды.
Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда
қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шешімін
тапқан.
Жаңа салық заңы бойынша салықтық әкімшілік жаңа ережелері енгізілді.
Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы
борыш болып есептеліп,бюджет кірісіне төленуге жатады.
Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде
төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторларының шоттарынан
салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық
төлеуші немесе оның дебиторлы осы берешекті төлеуге келісетін болса,
өндіріп алынады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық
салудың тәртібін енгізу болып табылады.
Қазақстан Республика Призидентінің 1995 жылдың 21-желтоқсанында
қабылданған Заң күші бар Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Жарлығы 1996 жылдың 1-
қаңтарынын бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.
Салық жүйесі бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
эканомикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірбиелер экономикасы дамыған елдердің тәжірбиелерін талдап-жинақтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.
Салық жүйесі-өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері жэне тағы басқалар салық механизміне
жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизмінің тигізер ықпалы ете зор. Қандай да бір механизмнің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі- бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың
төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі ролі
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық
жүйесінің мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай принциптері бар:
- ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі,
салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы;
- Салық бір игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- Салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Қазақстанның салық жүйесі төмендегідей қызметтер атқарады:
- Фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметке бюджеттік
шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды. Фискалдық қызмет
мемлемекеттің қаржы табысын ұйымдастыруда көрінеді;
- Бөлу қызметі, мемлекет қаржыны бөлуді әр түрлі топтардың арасында,
территория, облыс, аудандар бойынша жүргізіледі;
- Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану
арасындағы пропорцияны реттейді;
- Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогрессті дамыту
үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады;
- Шектеу қызметі, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс
түрлерінің дамуын тежейді немесе шектейді.
- Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының,
қаржы көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.
Ал, нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады: а)фискалды;
б) қайта бөлу; в) реттеуші;
Қазақстан Республикасының салық жүйесі экономиканы жанама түрде
реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы мақсатта салықтар
көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер
етуге, эканомканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Салықтық реттеуде салық
ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми
негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын
төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс тыс төмен
қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалкары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-тен
кетсе,онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табыстың 45-50% аралығында болса,
онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеушінің табысының 35-40% мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Мемлекет жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырп
еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизімінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын
анықтайды.
Салық салу жүйесінде формасы және өндіріп алу көзіне қарай
ерекшеленетін әр түрлі салық түрлері пайдаланады.
Салық өсімі,әдетте, үдемелі пропорцианалды және регрессивті болып
бөлінеді. Үдемелі салықты, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарқы
да өседі. Яғни, кім үлкен табыс тапса, ол тек салықтың үлкен сомасымен
шектелмей, сонымен қатар өзінің табысының үлкен бөлігін төлейді. Кең
тараған түрі - ҚР азаматтарының айлығынан алынатын салық. Салық жайлы
жарлыққа салықты алудың шкаласы көрсетілген. Онда салық өсімі деңгейінің
мөлшері табыс мөлшерімен тікелей байланыста екендігі байқалады.
1. заңды тұлғалар табысынан салық алу 30% тек өсімінен алынады.
2. егер заңды тұлғалар үшін жер негізгі өндіріс құрал-жабдығы болып
саналса, онда жерді тікелей пайдаланғаны ескеріліп, табыстың 10%
өсімімен салық төлейді.
Салық өсімі 50-ден асқанда адамдар оң жұмыс жасайды және ақшасын
сақтауға еш тырыспайды[1]. Өзінің күш-жігерін көлеңкелі экономикаға
бағыттап, нәтежиесінде мемлекеттік қазынаның табысы азая түседі. Егер салық
өсімі көтерілсе, ерте ме, кеш пе, оның деңгейі сондай дәрежеге жетіп ешкім
жұмыс істегісі келмейді және салықты төлемейді. Санап келгенде, мемлекетке
ешқандай салық түсімі түспейді.
Пропорцианалды салықта оның орташа нарқы өзгеріссіз қалады,яғни
табыстың шамасына қарамастан салық салудың белгіленген бір мөлшері
пайдаланылады.
Регрессивті салықта табыс өсе түскен сайын салықтың орташа нарқы
азаяды. Әдетте, бұндай салықтар табыс көбейген сайын оның бірте-бірте
азая түскен бөлігін талап етеді.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынадай түрлері қолданылады: а) жалпы мемлекеттік ;б) жалпыға
бірдей жергілікті салықтар мен алымдар; в) жергілікті салықтар мен
алымдар; Олар мемлекеттік бюджетті реттеудің қайнар көзі саналады. Жыл
сайынғы ҚР-ның бюджет табысына түсіп отырады. Ал жергілікті салықтар
жергілікті бюджет табысының негізгі бөлігімен көзі болып табылады.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын
салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын
оерациялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа салынатын салық, кеден
тарифі мен баж салығы, табыс салығы.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға жер салығы,
жеке адамның мүлкіне салнатын салық және тағы басқалары жатады.
Жергілікті салықтар мен алымдарға мыналар жатады: курорттық алым,
азаматтардан алынатын мақсаты бар алым, жарнамаға салынатын алым және т.б.
Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкілетпен мемлекеттік бюджетке аударымды Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып жергілікті бюджетке
түседі.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен өзара қатынас. Егер осы
бапта өзгеше көзделмесе, есепке жатқызылған салық сомасының салық
кезеңі ішінде есептелген салық сомасының асып кетуі қосылған құн
салығы бойынша алдағы төлемдердің есебіне жатқызылады. Осы баптың 2
және 3-тармақтарына сәйкес қайтарылуға тиіс қосылған құн салығының
сомасын анықтау кезінде қосылған құн салығын төлеушінің Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ашылған банк
шоттарына валюталық түсім түсірген не Қазақстан Республикасының
аумағына сыртқы сауда тауар айырбасы жөніндегі операциялар бойынша
экспортталған тауарларды сатып алушы қосылған құн салығын төлеушіге
берілген тауарларды нақты әкелу жүзеге асырылған тауарлардың
экспорты есепке алынады.
Егер қосылған құн салығын төлеушінің берушілері осы баптың 1-
тармағында көрсетілген мерзім ішінде қарсы салық тексерулерін
жүргізу кезінде анықталған бұзушылықтарды жоймаған жағдайда қосылған
құн салығын төлеушілерге салықты қайтару бұзушылықтар анықталған не
жойылған сомалар шегінде жүргізіледі. Осы бапқа сәйкес расталған,
бірақ белгіленген мерзімдерде қайтарылмаған қосылған құн салығының
сомасының қайтарылу мерзімі бұзылған әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2,5 еселенген мөлшерінде өсімпұл есептеледі.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын
растау үшін қосылған құн салығының төлеушінің берушісін тексеру
тағайындау туралы шешім уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіп. Бюджеттен қайтарылуға тиіс салық сомалары дипломатиялық және
оларға теңестірілген өкілдіктердің және осы өкілдердің дипломатиялық,
әкімшілік-техникалық қызметшілерінің тиісті шотына аударылады.
Салықтар тауар – ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың
мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. мысалы: 1 адамнан 1
құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар- ақша
қатынастарынан нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтырлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа пайдаланылады ( 1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір – бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет
жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен зваң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипата болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе
екендігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі? салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра)
төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық
кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір
көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлеккетке беретін белгілі бір
ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық
болып саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан құрайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді)
көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде – бұл мемелекеттің табысы;
• Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
• Салық – мемлекетке тиесілі коғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық – ақшалай нысанда төленеді;
• Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық – баламасыз сипатта болады;
• Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын теренірек қарастарайық.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Соңдықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық мемлекет салықты белгілеу
және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін
өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы
бөлуші сипатта болады.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
➢ Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
➢ Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның
ролін талдау
Қазақстан Республикасының салық түрлері мен құрылымына, реттелуіне
келетін болсақ:
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей
байланысты емес.Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін
білдіреді.Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал
жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.Бұдан басқа, салық
төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.Сонымен бірге тұтынушыға салынатын
салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықтар, қосылған
құнға салынатын салықты пайдалаудың көбірек артықшылығы болады,өйткені:
салықтар олардан жалтарну қиынырақ;олармен экономикалық бұзушылық аз
байланысты;олар мемлекет деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылқтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да, тапшылықтың жоқтығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырындылығын
қамтамасыз етеді т.с.с.Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтын болатындығын
есте ұстау қажет: экономика дағдарыс жағдайында,тұрақтылықта-өндірістегі ,
саудадағы және экономиканың басқа секторларының тоқырауында- салық салу
тұтнұсқа обьективті қайта бағдарлау болады.
Жанама салықтардың ішінде ең маңыздысы-1992 жылғы енгізілген қосылған
құнға салынған құн салықтар - ҚҚС болып табылады.Салық төлеуші мемлекетке
оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен
толықтырады және салық төлеуді сатып алушыға аударады.Салық салу обьектісі
материалды шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнімдер)
болып саналатын қосалқы құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді
шығыстар, мысалы жарнама, жұмсалған және басқа бір қатар шығындар қамтылуы
мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оны салық салынатын обьектісі
сатудан түскен ақша емес,тек салық салынатын айналыммен салық салынатын
импорттар қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің
40-астам елдерінде соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде
пайдаланылады.Бұл салықтың артықшылығы мынада:
1) Ол жаңа құн жасалынған орын байынша салық төлеушілердің үлкен
тобынан алынады;
2) Төлеушілер үшін есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді;
3) Бағалардың өзгеруіне инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет
бюджетінің кірісінің қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі кезде ҚР-ң бюджет кірістерінің аса маңызды
көздерінің бірі болып саналады.
Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық.Акциздерді айрықшалық ерекшеліктеріне қарай монопольды
түрде жоғары бағаларымен тұрақты сұранымы олатын тауарлар өндіріші
төлейді.Қазақстанда өндірілетін тауарларда қызметтерге акциз салығын салу
обьектілері республика аймағында акцизделетін тауарларды өткізу немесе
оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру,көрсетілетін қызметтерді
акцизделетін қызметті жүзіге асыру болып табылады, импорт кезінде
импортталатын акциз тауарлардың көлемі болып табылады.ҚР аумағында
өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жанаудың
толықтығын қамтамасыз ету және оның аймағында жасыран әкелу, өндіру және
өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.
Салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт мөлшерін
анықтау.Егер трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік
бақылау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
өзгеше көзделмесе, салық салатын айналым мөлшері, оған қосылған құн
салығын енгізбей, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін тауарлар құны негізінде
анықталады. Тауарларды тегін берілген кезде, сондай-ақ осы Кодекстің
210-бабының 5-тармағында көзделген жағдайларда, салық салатын айналым
мөлшері, қосылған құн салығын енгізбей, өткізу бойынша айналым
жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып
анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмауы керек.
Аталған тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген
тауарлардың құны осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып
табылады. Кепіл беруші кепілдік мүлікті берген кезде кепіл
берушідегі салық салынатын айналым мөлшері, сатылатын кепілдіктегі
мүлік құны негізге алынып, бірақ қосылған құн салыға енгізілмей,
осы мүлікті кепілге салудан алынған заем қаражат сомасына төмен
емес мөлшерде айқындалады.
Лизинг алушының негізгі қаражаты ретінде алуына жататын мүлікті
қайтарымды лизинг шарты бойынша беруді қоспағанда, қаржы лизингіне
беру кезінде салық салынатын айналым мөлшері. Өткізілген тауарлардың
құны қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын
айналым мөлшері тиісті түрде өзгертіледі. Салық төлеушінің салық
салынатын айналым мөлшерін түзету:
тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған;
мәміленің шарттары өзгерген;
өткізілген тауарлар үшін баға, өтем өзгерген;
өткізілген тауарлар үшін теңгемен төлеу кезінде құнының
айырмасын алған;
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жүзеге
асырылатын Қазақстан Республикасының келен аумағынан тауарлар
экспорты болып табылады. Осы кодекстің 223-баының сәйкес тауарлар
экспорты расталмаған жағдайда аталған тауарларды өткізу бойынша
айналымға осы Кодекстің 245-бабының 1-тармағында көрсетілен ставка
бойынша қосылған құн салығы салынуға тиіс.
экспортталатын тауарларды беруге жасалған шарт;
тауарлар шығалуды экспорт режимінде жүзеге асырылатын кеден
органының белгісі соғылған, сондай –ақ Қазақстан Республикасының кеден
шекарасындағы бекетте орналасқан кеден органының белгісі соғылған
кедендік жүк декларациясы тауарлар экспортын растайтын құжат болып
табылады.
Тауарларды магистральдық құбырлар жүйесі бойынша немесе электр
тарату желілері бойынша не толық емес мерзімдік декларациялау
рәсімін қолдана отырып экспорт режимінде шығарған жағдайда кедендік
рәсімдеуді жүргізген кеден органының белгісі бар толық кедендік жүк
декларациясы экспорт растаушы болып қызмет етеді;
Тауардың ілеспе құжаттарының көшірмелері тауарлар экспортын
растайтын құжаттар болып табылады. Тауарды магистральдық құбырлар
жүйесі бойынша немесе электр тарату желілері бойынша экспорт режимі
шығарған жағдайда тауардың ілеспе құжаттары көшірмелерінің орнына
тауарларды қабылдау-өткізу актісі табыс етіледі;
Зиянкерлік меншік құқығын қорғау саласындағы басшылықты жүзеге
асыратын уәкілетті органның магнит жеткізгіште тауардың және оған
авторлық құқықтарының болуы туралы, сондай-ақ зияткерлік обьектісін
экспорттаған жағдайда оның құны туралы растамасы тауарлар экспортын
растайтын құжаттар болып табылады.
Халықтық тасымалдар бойынша мынадай қызмет көрсетуді іске асыру
жөніндегі айналымға:
Қазақстан Республикасының аумағынан экспортталатын және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларды, соның ішінде
поштаны тасымалдауға;
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзит жүктерін
тасымалдауға;
халықаралық қатынаста жолушылармен жүретін тасымалдауға нөлдік
ставкамен салық салынады.
Егер тасымалдауды ресімдеу бірыңғай халықаралық тасымалдау
құжаттарымен, ал экспортталатын тауарларды магистральдық құбыр
желісінің жүйесі бойынша тасымалдау-экспортталатын тауарларды сатып
алушыға не аталған тауарларды экспорттың кедендік режимінде
ресімделген кедендік жүк декларациясын табыс ете отырып, одан әрі
жеткізуді жүзеге асыратын басқа тұлғаларға беруді растайтын
құжаттармен жүзеге асырылған жағдайда, осы баптың 1-тармағының
мақсаты үшін тасымалдау халықаралық тасымалдау деп есептеледі.
Жолаушыларды, экспортталатын тауарларды Қазақстан Республикасының
аумағы бойынша тасмалдауды бірнеше көлік ұйымдары жүзеге асыратын
жағдайда, халықаралық тасымалдаудың басталуы деп тасымалдауды Қазақстан
Республикасының шекарасына дейін жүзеге асыратын көлік ұйымының
жолаушыларды, тауарларды тасмалдауы басталатын жері танылады.
-Қосылған құн салығынан босатылған айналымдар және импорт:
-Пошталық ақы төлеудің мемлекеттік белгілері;
-Акциздік маркаларын;
уәкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты
мемлекеттік баж алынатын қызметтерді;
-адвокаттық қызметті, нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілген қызметтерді;
-Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өткізетін тауарлар;
-Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
-Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған мүлік.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес айқындалған,
Еркін қойма кеден режимі қолданылатын аумақта өндірілген және
Қазақстан Республикасының кеден аумағынаң қалған бөлігіне өткізілетін
қазақстандық тауарларды өткізу бойынша айналымдар қосылған құн
салығынан босатылады. Осы тармақшада көрсетілген тауарлар тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Тұрғын үй қорындағы ғимаратты өткізу және осындай ғимаратты
жалға беру, оның ішінде қосалқы жалға беру мыналарды:
Қонақ үй қызметін көрсету мақсатында пайдаланатын ғимаратты
өткізуге немесе жалға беруді;
Қонақ үйде тұру бойынша қызмет көрсетуді қоспағанда, қосылған
құн салығынан босатылады.
Ғимаратқы құн бастапқы құнның кемінде 50 пайызы болатын қайта
жаңғырту жасалып, егер осы ғимарат қайта жаңғыртудан кейін тұрғын
үй мақсатында пайдаланатын болса, бұл ғимарат та тұрғын үй қорының
салынған ғимаратына жатады.
Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның немесе Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің банк операцияларын жүргізуге берген
лицензиялары негізінде жүзеге асырылатын мынадай банк операциялары
және Қазақстан Республикасының заңнамалық актісіне сәйкес мемлекеттік
инвестициялық саясатты іске асыруға уәкілетті банк
Қазақстан Республикасының заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз
іске асыратын операциялар.Қаржы лизингі шарты бойынша қаржы
лизингіне беру мақсатында лизинг беруші әкелген мүлік импорты.
Осы тармақшада көрсетілген мүлік тізбесін және оны қалыптастыру
тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Бұл ретте осы
тізбеге Қазақстан Республикасының аумағында өндірісі жоқ немесе
Қазақстан Республикасының қажеттерін жаппайтын тараулар енгізеді.
Қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу.
Егер осы тарауда өзгеше көзделмесе, тауарларды алушының бюджет
жарнасына жатқызылуға тиіс салық сомасын анықтау кезінде,негізгі
құралдарды қоса алғанда, алынған құралдар, жұмыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау ... ... ... ... 5
1.1Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау ... ... ... .14
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың
қаржы-экономикалық шараларын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.23
3 Салық механизімін және оның есептілігін жетілдіру жолдары ... ... ... ..29
3.1 Салық механизмін бүгінгі күн талабына сай дамыту мәселесі және
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының салық механизмі нарықтық
экономиканың маңызды, белсенді элементі болып табылады. Шындықты
бейнелейтін ғылыми негізделген жүйенің болуы экономикалық процестерге оңды
әсер етіп, келеңсіз құбылыстарды жойып, өркениетті құқықтық қатынастарды
бекітуге ықпал етеді.
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі -
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады. Сондықтан да,
Салық механизмі және оның мемлекеттік салық саясатын жүзеге асырудағы
ролі тақырыбында курстық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Қазақстан Республикасында салық механизмінің проблемасы қазіргі
жүргізіліп жатқан реформалар тәжірибесінде өте маңызы зор мәселелердің
бірі.
Салық субъектілері мен бюджет арасындағы қатынасты ұйымдастыру
барысында шаруашылық субъектілердің қызметін салықтық реттеуді
оптимизациялау бірден бір мәселеге айналған. Алғашқы пайда болу барысында
мемлекеттік шығындар көзін жабу үшін арналған салықтар қазіргі таңда
маңызды қаржылық тұтқа болып табылады. Олар мемлекеттің даму кезеңдерінде
заңды және жеке тұлғалардың іскерлік белсенділігін ынталандыру және шектеу
үшін бағытталған қаржылық саясаттың мақсатын жүзеге асыруға қолданылады.
Бірінші тарауда Республиканың қазіргі салық жүйесіне шолу және оның
даму кезеңдерінің теориялық негіздері: мемлекеттің салық қызметінің
қалыптасуының кезеңдері және экономикалық ерекшеліктері, салық жүйесіндегі
салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі реформалардың мәні мен негізгі мақсаттары
қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанның салық механизмінің негіздерін талдау:
мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау
және Республика бюджетін қалыптастырудағы салықтардың қаржы-экономикалық
шараларын бағалау сипатталған.
Курстық жұмыстың үшінші тарауында салық механизмін және есептілігін
дамыту жолдары: салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай
дамыту мәселесі және Қазақстанның салық жүйесіндегі реформаларды жетілдіру
жолдары баяндалған.
Мемлекет салық жүйесіндегі реформаларды қолдана отырып мынадай
негізгі мақсаттарға жетуді көздейді:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- жұмысқа қабілетті барлық тұрғындарды толық жұмыспен қамту;
- тұрғындардың нақты, минималды табыс деңгейін қамтамасыз ету;
- азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін игеру;
- табыс пен байлықты қайта бөлу.
Бұл мәселені шешу үшін салық механизміндегі реформалардың тиімді
әлеуметтік нарықтық механизмін қалыптастыру қажет. Ол үшін осы сферада
шетелдік тәжірибемен отандық тарихи жинақталған жетістіктерді үйлестіру,
сондай-ақ қазіргі Қазақстан экономикасын өзгерістер жағдайына бейімдету
қажет.
Салық жүйесіндегі салық саясатының өзектілігі тұрғындардың өмірлік
деңгейін реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген
бөлігін әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және
кәсіпкерлік қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды
төлеуге қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
1 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесін сипаттау
1.1 Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық
ерекшеліктері
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал,
оларға ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырда пайда болды. Оған дәлелді теориялық
эканомия классиакалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти
(1623-1687ж.ж.) “Салықпен пен жиынтық трактаты” (1662ж); Д.Рикардо “Cалық
салу және саяси эканомиканың басталуы” (1817ж); А.Смит “Халықтар
байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776ж). А.Смит салық салудың
төрт пинципін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық
салудың негізін құрайды.
1. Өзіне бейнелі мемлекет мүмкіндігіне қарай қабілетті және өз күшіне
сай үкіметті ұстауға тырысады. Мемлекеттің қорғауы мен қамқорлығын
пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл
ережені сақтау және сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-
теңсіздігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек.
Салықтың төлеу мерзімі төлем түсімі, соммсы - барлығы дерлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы және кез-келген адамға солай.
3. Әрбір алынатын салық белгілі бір уақытта немесе белгілі тәсілмен
төлеуші үшін ыңғайлы кезде төленеді.
4. Әрбір салық тұрғындардың талқысынан өткізілгені дұрыс. Оның мемлекет
қазынасынан құйылуы, салық төлеушілерден алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше
аздау болуы да мүмкін.
А. Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қоданудың
әлуметтік-эканомикалық салдарын барынша терең талдады.
Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз - заңды және жеке
тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделініп алынатвн міндетті
төлем жүйесі. Ол мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтар шаруашылық жүргізуші
субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлеекет пен екі арадағы мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асыратын, қаржы қатынастарын сипаттайтын эканомикалық
категория.
Салық саясаты мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен,жанаруымен бірге қалыптасады.
Әр бір мемлекетке ішкі және сыртқы саясатын бұзу үшін белгілі бір
мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды эканомиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
эканомикалық тетік ретінде пайдаланады.
Қазіргі заманғы салық саясаты бірнеше қағиданы қолданды: жалпылай, яғни
табыс табатын барлық эканомикалық тұлғаларды қамту.
Тұрақтылық, яғни уақытында салық мөлшері мен салық түрлерінің
тұрақтылығы; тең күштен және салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей
болуы мүмкін.
Міндеттеме, яғни салықтың мәжбүрлігі төлемінен құтқармау, салықты
төлеуде және есептеуде қоғамның дербестігі.
Әлеуметтік әділеттілік, яғни салық мөлшері және салық жеңілдігін құру,
бұл аз табысты кәсіпорынға халыққа алушылық ықпал жасау.
Салық саясаты мемлекеттік заң актілеріне негізделеді, мұнда салық
элементтері құрылады. Осыған кіретіндер:
- салық тұлғасы немесе салық төлеуші, яғни салық төлеу міндетті
арттырылған тұлға, ол заңды және жеке тұлға бола алады.
- салық нысаны, яғни табыс және мүлік, осылардан салық есептеледі
(жалақы, табыс,бағалы қағаз,қозғалмайтын мүлік).
Салық көзі - толық қоғамның таза табысы, нысандарының тәуелсіздігіне
байланыссыз салық салу.
Салық мөлшері - салықтың маңызды элементі, бұл элемент салым бірлігіне
байланысты салық шамасын белгілейді. Салық мөлшері: шектік, орташа, нолдік
және жеңілдік болып бөлінеді.
Шектік салық мөлшері – төленетін салық өсімі бар, табыс өсіміне
бөлінген.
Орташа салық мөлшері - бұл жалпы салық, салық салынатын табыстың
шамасына бөлінген.
Салық жеңілдіктері –салық мөлшерін азайту немесе өндіріс түріне қарай
жеке тұлғаның және заңды тұлғаның салықтан толық босатылуы, сонымен бірге
өндірілген өнімнің сипатына байланысты.
Жеңілдіктер әр түрлі сипатына қарай және салық төлеушілердің көп
бөлігін қамтығандықтан салық салудың номиналды мөлшеріне қарағанда,нақты
мөлшері кемейді.
Сондықтан салық мөлшері және табыс арасындағы қатынас белгісі бойынша
бөлінеді:
-өрлеуші, мұнда орта мөлшері табыстың өсу деңгейіне байланысты;
-шегінуші, табыстың өсу деңгейіне байланысты орта мөлшері кемейді;
-пропорцианалды, табысқа тәуелсіз, орта мөлшері өзгермейді.
Салықтар нарықтық эканомиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады.
Салық жүйесі негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерімен заңды құқы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар. Салық жүйесі
аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктерімен жазалау шаралары арқылы
шаруашылық қызметінің барлық жақтарына нысаналы түрде әсер етеді. Нарықтық
эканомикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі бірнеше бетке сыйып кете
алады, ал жеңілдіктерімен жазалау шаралары, оларды пайдалану тсүніктемелер
тұтас томдарды алып жатады.
Әкімшілдік-әміршілдік жүйе жағдайындағы эканомикада салық адам мүддесі
үшін, қызмет көрсетеді. Ол халықты, үкімет алдында тұқыртып ұстаудың
құралына айналды. Ал, нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет
қазынасын толтыруға қызмет көрсетеді.
Табыстардың әртүрлі нысандарының салық көздері мыналар болып табылады:
пайда, пайыз, жалақы, дивидент, рента және тағы басқалар. Салықтардың
мәжбүр ету сипатынан басқа ерекше қасиеті олардың алым салықты өндіріп
алу ретімен төленген сомасының мөлшері мен салық төлеушілердің
мемлекеттен алынатын қызметтерінің құнының арасындағы сәйкессіздік
болып табылады.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз
Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
еліміздің эканомикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы
мезгілден бастап ел эканомикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса
бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік
түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субьектілер
мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтаң
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарынаң
құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтарымен міндеттері
айқын бекітілді.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларынвң бір салық бойынша
бірнеше түрі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және
т.б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін
айқын көрсетті.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық
заңдылығын, бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет
етуге жеткізу көзделген.
Осы концепцияны іс жүзінде асырудағы бірінші кезең Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95 жылы қабылданған Заң күші бар Салық
және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір
қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды.
Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда
қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шешімін
тапқан.
Жаңа салық заңы бойынша салықтық әкімшілік жаңа ережелері енгізілді.
Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы
борыш болып есептеліп,бюджет кірісіне төленуге жатады.
Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде
төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторларының шоттарынан
салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық
төлеуші немесе оның дебиторлы осы берешекті төлеуге келісетін болса,
өндіріп алынады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық
салудың тәртібін енгізу болып табылады.
Қазақстан Республика Призидентінің 1995 жылдың 21-желтоқсанында
қабылданған Заң күші бар Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Жарлығы 1996 жылдың 1-
қаңтарынын бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.
Салық жүйесі бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
эканомикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірбиелер экономикасы дамыған елдердің тәжірбиелерін талдап-жинақтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.
Салық жүйесі-өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері жэне тағы басқалар салық механизміне
жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизмінің тигізер ықпалы ете зор. Қандай да бір механизмнің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі- бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың
төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
1.2 Салық жүйесінің ел экономикасын реттеудегі ролі
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық
жүйесінің мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай принциптері бар:
- ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі,
салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы;
- Салық бір игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай
алынады;
- Салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Қазақстанның салық жүйесі төмендегідей қызметтер атқарады:
- Фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметке бюджеттік
шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды. Фискалдық қызмет
мемлемекеттің қаржы табысын ұйымдастыруда көрінеді;
- Бөлу қызметі, мемлекет қаржыны бөлуді әр түрлі топтардың арасында,
территория, облыс, аудандар бойынша жүргізіледі;
- Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану
арасындағы пропорцияны реттейді;
- Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогрессті дамыту
үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады;
- Шектеу қызметі, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс
түрлерінің дамуын тежейді немесе шектейді.
- Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының,
қаржы көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.
Ал, нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады: а)фискалды;
б) қайта бөлу; в) реттеуші;
Қазақстан Республикасының салық жүйесі экономиканы жанама түрде
реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы мақсатта салықтар
көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер
етуге, эканомканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Салықтық реттеуде салық
ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми
негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын
төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс тыс төмен
қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалкары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-тен
кетсе,онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табыстың 45-50% аралығында болса,
онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеушінің табысының 35-40% мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Мемлекет жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырп
еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизімінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын
анықтайды.
Салық салу жүйесінде формасы және өндіріп алу көзіне қарай
ерекшеленетін әр түрлі салық түрлері пайдаланады.
Салық өсімі,әдетте, үдемелі пропорцианалды және регрессивті болып
бөлінеді. Үдемелі салықты, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарқы
да өседі. Яғни, кім үлкен табыс тапса, ол тек салықтың үлкен сомасымен
шектелмей, сонымен қатар өзінің табысының үлкен бөлігін төлейді. Кең
тараған түрі - ҚР азаматтарының айлығынан алынатын салық. Салық жайлы
жарлыққа салықты алудың шкаласы көрсетілген. Онда салық өсімі деңгейінің
мөлшері табыс мөлшерімен тікелей байланыста екендігі байқалады.
1. заңды тұлғалар табысынан салық алу 30% тек өсімінен алынады.
2. егер заңды тұлғалар үшін жер негізгі өндіріс құрал-жабдығы болып
саналса, онда жерді тікелей пайдаланғаны ескеріліп, табыстың 10%
өсімімен салық төлейді.
Салық өсімі 50-ден асқанда адамдар оң жұмыс жасайды және ақшасын
сақтауға еш тырыспайды[1]. Өзінің күш-жігерін көлеңкелі экономикаға
бағыттап, нәтежиесінде мемлекеттік қазынаның табысы азая түседі. Егер салық
өсімі көтерілсе, ерте ме, кеш пе, оның деңгейі сондай дәрежеге жетіп ешкім
жұмыс істегісі келмейді және салықты төлемейді. Санап келгенде, мемлекетке
ешқандай салық түсімі түспейді.
Пропорцианалды салықта оның орташа нарқы өзгеріссіз қалады,яғни
табыстың шамасына қарамастан салық салудың белгіленген бір мөлшері
пайдаланылады.
Регрессивті салықта табыс өсе түскен сайын салықтың орташа нарқы
азаяды. Әдетте, бұндай салықтар табыс көбейген сайын оның бірте-бірте
азая түскен бөлігін талап етеді.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынадай түрлері қолданылады: а) жалпы мемлекеттік ;б) жалпыға
бірдей жергілікті салықтар мен алымдар; в) жергілікті салықтар мен
алымдар; Олар мемлекеттік бюджетті реттеудің қайнар көзі саналады. Жыл
сайынғы ҚР-ның бюджет табысына түсіп отырады. Ал жергілікті салықтар
жергілікті бюджет табысының негізгі бөлігімен көзі болып табылады.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын
салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын
оерациялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа салынатын салық, кеден
тарифі мен баж салығы, табыс салығы.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға жер салығы,
жеке адамның мүлкіне салнатын салық және тағы басқалары жатады.
Жергілікті салықтар мен алымдарға мыналар жатады: курорттық алым,
азаматтардан алынатын мақсаты бар алым, жарнамаға салынатын алым және т.б.
Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкілетпен мемлекеттік бюджетке аударымды Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып жергілікті бюджетке
түседі.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен өзара қатынас. Егер осы
бапта өзгеше көзделмесе, есепке жатқызылған салық сомасының салық
кезеңі ішінде есептелген салық сомасының асып кетуі қосылған құн
салығы бойынша алдағы төлемдердің есебіне жатқызылады. Осы баптың 2
және 3-тармақтарына сәйкес қайтарылуға тиіс қосылған құн салығының
сомасын анықтау кезінде қосылған құн салығын төлеушінің Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ашылған банк
шоттарына валюталық түсім түсірген не Қазақстан Республикасының
аумағына сыртқы сауда тауар айырбасы жөніндегі операциялар бойынша
экспортталған тауарларды сатып алушы қосылған құн салығын төлеушіге
берілген тауарларды нақты әкелу жүзеге асырылған тауарлардың
экспорты есепке алынады.
Егер қосылған құн салығын төлеушінің берушілері осы баптың 1-
тармағында көрсетілген мерзім ішінде қарсы салық тексерулерін
жүргізу кезінде анықталған бұзушылықтарды жоймаған жағдайда қосылған
құн салығын төлеушілерге салықты қайтару бұзушылықтар анықталған не
жойылған сомалар шегінде жүргізіледі. Осы бапқа сәйкес расталған,
бірақ белгіленген мерзімдерде қайтарылмаған қосылған құн салығының
сомасының қайтарылу мерзімі бұзылған әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2,5 еселенген мөлшерінде өсімпұл есептеледі.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын
растау үшін қосылған құн салығының төлеушінің берушісін тексеру
тағайындау туралы шешім уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіп. Бюджеттен қайтарылуға тиіс салық сомалары дипломатиялық және
оларға теңестірілген өкілдіктердің және осы өкілдердің дипломатиялық,
әкімшілік-техникалық қызметшілерінің тиісті шотына аударылады.
Салықтар тауар – ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың
мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. мысалы: 1 адамнан 1
құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар- ақша
қатынастарынан нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтырлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа пайдаланылады ( 1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір – бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет
жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен зваң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипата болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе
екендігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі? салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра)
төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық
кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір
көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлеккетке беретін белгілі бір
ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық
болып саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан құрайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді)
көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде – бұл мемелекеттің табысы;
• Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
• Салық – мемлекетке тиесілі коғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық – ақшалай нысанда төленеді;
• Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық – баламасыз сипатта болады;
• Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын теренірек қарастарайық.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Соңдықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық мемлекет салықты белгілеу
және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін
өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы
бөлуші сипатта болады.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
➢ Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
➢ Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
2 Республика салық механизмінің қалыптасу негіздерін талдау
2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның
ролін талдау
Қазақстан Республикасының салық түрлері мен құрылымына, реттелуіне
келетін болсақ:
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей
байланысты емес.Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін
білдіреді.Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал
жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.Бұдан басқа, салық
төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.Сонымен бірге тұтынушыға салынатын
салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықтар, қосылған
құнға салынатын салықты пайдалаудың көбірек артықшылығы болады,өйткені:
салықтар олардан жалтарну қиынырақ;олармен экономикалық бұзушылық аз
байланысты;олар мемлекет деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылқтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да, тапшылықтың жоқтығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырындылығын
қамтамасыз етеді т.с.с.Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтын болатындығын
есте ұстау қажет: экономика дағдарыс жағдайында,тұрақтылықта-өндірістегі ,
саудадағы және экономиканың басқа секторларының тоқырауында- салық салу
тұтнұсқа обьективті қайта бағдарлау болады.
Жанама салықтардың ішінде ең маңыздысы-1992 жылғы енгізілген қосылған
құнға салынған құн салықтар - ҚҚС болып табылады.Салық төлеуші мемлекетке
оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен
толықтырады және салық төлеуді сатып алушыға аударады.Салық салу обьектісі
материалды шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнімдер)
болып саналатын қосалқы құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді
шығыстар, мысалы жарнама, жұмсалған және басқа бір қатар шығындар қамтылуы
мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оны салық салынатын обьектісі
сатудан түскен ақша емес,тек салық салынатын айналыммен салық салынатын
импорттар қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің
40-астам елдерінде соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде
пайдаланылады.Бұл салықтың артықшылығы мынада:
1) Ол жаңа құн жасалынған орын байынша салық төлеушілердің үлкен
тобынан алынады;
2) Төлеушілер үшін есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді;
3) Бағалардың өзгеруіне инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет
бюджетінің кірісінің қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі кезде ҚР-ң бюджет кірістерінің аса маңызды
көздерінің бірі болып саналады.
Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық.Акциздерді айрықшалық ерекшеліктеріне қарай монопольды
түрде жоғары бағаларымен тұрақты сұранымы олатын тауарлар өндіріші
төлейді.Қазақстанда өндірілетін тауарларда қызметтерге акциз салығын салу
обьектілері республика аймағында акцизделетін тауарларды өткізу немесе
оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру,көрсетілетін қызметтерді
акцизделетін қызметті жүзіге асыру болып табылады, импорт кезінде
импортталатын акциз тауарлардың көлемі болып табылады.ҚР аумағында
өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жанаудың
толықтығын қамтамасыз ету және оның аймағында жасыран әкелу, өндіру және
өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.
Салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт мөлшерін
анықтау.Егер трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік
бақылау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
өзгеше көзделмесе, салық салатын айналым мөлшері, оған қосылған құн
салығын енгізбей, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін тауарлар құны негізінде
анықталады. Тауарларды тегін берілген кезде, сондай-ақ осы Кодекстің
210-бабының 5-тармағында көзделген жағдайларда, салық салатын айналым
мөлшері, қосылған құн салығын енгізбей, өткізу бойынша айналым
жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып
анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмауы керек.
Аталған тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген
тауарлардың құны осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып
табылады. Кепіл беруші кепілдік мүлікті берген кезде кепіл
берушідегі салық салынатын айналым мөлшері, сатылатын кепілдіктегі
мүлік құны негізге алынып, бірақ қосылған құн салыға енгізілмей,
осы мүлікті кепілге салудан алынған заем қаражат сомасына төмен
емес мөлшерде айқындалады.
Лизинг алушының негізгі қаражаты ретінде алуына жататын мүлікті
қайтарымды лизинг шарты бойынша беруді қоспағанда, қаржы лизингіне
беру кезінде салық салынатын айналым мөлшері. Өткізілген тауарлардың
құны қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын
айналым мөлшері тиісті түрде өзгертіледі. Салық төлеушінің салық
салынатын айналым мөлшерін түзету:
тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған;
мәміленің шарттары өзгерген;
өткізілген тауарлар үшін баға, өтем өзгерген;
өткізілген тауарлар үшін теңгемен төлеу кезінде құнының
айырмасын алған;
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жүзеге
асырылатын Қазақстан Республикасының келен аумағынан тауарлар
экспорты болып табылады. Осы кодекстің 223-баының сәйкес тауарлар
экспорты расталмаған жағдайда аталған тауарларды өткізу бойынша
айналымға осы Кодекстің 245-бабының 1-тармағында көрсетілен ставка
бойынша қосылған құн салығы салынуға тиіс.
экспортталатын тауарларды беруге жасалған шарт;
тауарлар шығалуды экспорт режимінде жүзеге асырылатын кеден
органының белгісі соғылған, сондай –ақ Қазақстан Республикасының кеден
шекарасындағы бекетте орналасқан кеден органының белгісі соғылған
кедендік жүк декларациясы тауарлар экспортын растайтын құжат болып
табылады.
Тауарларды магистральдық құбырлар жүйесі бойынша немесе электр
тарату желілері бойынша не толық емес мерзімдік декларациялау
рәсімін қолдана отырып экспорт режимінде шығарған жағдайда кедендік
рәсімдеуді жүргізген кеден органының белгісі бар толық кедендік жүк
декларациясы экспорт растаушы болып қызмет етеді;
Тауардың ілеспе құжаттарының көшірмелері тауарлар экспортын
растайтын құжаттар болып табылады. Тауарды магистральдық құбырлар
жүйесі бойынша немесе электр тарату желілері бойынша экспорт режимі
шығарған жағдайда тауардың ілеспе құжаттары көшірмелерінің орнына
тауарларды қабылдау-өткізу актісі табыс етіледі;
Зиянкерлік меншік құқығын қорғау саласындағы басшылықты жүзеге
асыратын уәкілетті органның магнит жеткізгіште тауардың және оған
авторлық құқықтарының болуы туралы, сондай-ақ зияткерлік обьектісін
экспорттаған жағдайда оның құны туралы растамасы тауарлар экспортын
растайтын құжаттар болып табылады.
Халықтық тасымалдар бойынша мынадай қызмет көрсетуді іске асыру
жөніндегі айналымға:
Қазақстан Республикасының аумағынан экспортталатын және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларды, соның ішінде
поштаны тасымалдауға;
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзит жүктерін
тасымалдауға;
халықаралық қатынаста жолушылармен жүретін тасымалдауға нөлдік
ставкамен салық салынады.
Егер тасымалдауды ресімдеу бірыңғай халықаралық тасымалдау
құжаттарымен, ал экспортталатын тауарларды магистральдық құбыр
желісінің жүйесі бойынша тасымалдау-экспортталатын тауарларды сатып
алушыға не аталған тауарларды экспорттың кедендік режимінде
ресімделген кедендік жүк декларациясын табыс ете отырып, одан әрі
жеткізуді жүзеге асыратын басқа тұлғаларға беруді растайтын
құжаттармен жүзеге асырылған жағдайда, осы баптың 1-тармағының
мақсаты үшін тасымалдау халықаралық тасымалдау деп есептеледі.
Жолаушыларды, экспортталатын тауарларды Қазақстан Республикасының
аумағы бойынша тасмалдауды бірнеше көлік ұйымдары жүзеге асыратын
жағдайда, халықаралық тасымалдаудың басталуы деп тасымалдауды Қазақстан
Республикасының шекарасына дейін жүзеге асыратын көлік ұйымының
жолаушыларды, тауарларды тасмалдауы басталатын жері танылады.
-Қосылған құн салығынан босатылған айналымдар және импорт:
-Пошталық ақы төлеудің мемлекеттік белгілері;
-Акциздік маркаларын;
уәкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты
мемлекеттік баж алынатын қызметтерді;
-адвокаттық қызметті, нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілген қызметтерді;
-Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өткізетін тауарлар;
-Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
-Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған мүлік.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес айқындалған,
Еркін қойма кеден режимі қолданылатын аумақта өндірілген және
Қазақстан Республикасының кеден аумағынаң қалған бөлігіне өткізілетін
қазақстандық тауарларды өткізу бойынша айналымдар қосылған құн
салығынан босатылады. Осы тармақшада көрсетілген тауарлар тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Тұрғын үй қорындағы ғимаратты өткізу және осындай ғимаратты
жалға беру, оның ішінде қосалқы жалға беру мыналарды:
Қонақ үй қызметін көрсету мақсатында пайдаланатын ғимаратты
өткізуге немесе жалға беруді;
Қонақ үйде тұру бойынша қызмет көрсетуді қоспағанда, қосылған
құн салығынан босатылады.
Ғимаратқы құн бастапқы құнның кемінде 50 пайызы болатын қайта
жаңғырту жасалып, егер осы ғимарат қайта жаңғыртудан кейін тұрғын
үй мақсатында пайдаланатын болса, бұл ғимарат та тұрғын үй қорының
салынған ғимаратына жатады.
Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның немесе Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің банк операцияларын жүргізуге берген
лицензиялары негізінде жүзеге асырылатын мынадай банк операциялары
және Қазақстан Республикасының заңнамалық актісіне сәйкес мемлекеттік
инвестициялық саясатты іске асыруға уәкілетті банк
Қазақстан Республикасының заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз
іске асыратын операциялар.Қаржы лизингі шарты бойынша қаржы
лизингіне беру мақсатында лизинг беруші әкелген мүлік импорты.
Осы тармақшада көрсетілген мүлік тізбесін және оны қалыптастыру
тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Бұл ретте осы
тізбеге Қазақстан Республикасының аумағында өндірісі жоқ немесе
Қазақстан Республикасының қажеттерін жаппайтын тараулар енгізеді.
Қосылған құн салығы бойынша есепке жатқызу.
Егер осы тарауда өзгеше көзделмесе, тауарларды алушының бюджет
жарнасына жатқызылуға тиіс салық сомасын анықтау кезінде,негізгі
құралдарды қоса алғанда, алынған құралдар, жұмыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz