Қазақстандағы индустрияландыру: қазақ зиялыларының көзқарасы
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) 1920.30 жж. «бесжылдықтар»: мақсаты мен міндеттері
б) Индустрияландыру саясатының Қазақстандағы кеңестік нұсқасы
в) С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары көзқарастарының қалыптасуының алғы шарттары
г) Қазақ зиялыларының индустрияландыру саясатына көзқарастарының негізгі бағыттары
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) 1920.30 жж. «бесжылдықтар»: мақсаты мен міндеттері
б) Индустрияландыру саясатының Қазақстандағы кеңестік нұсқасы
в) С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары көзқарастарының қалыптасуының алғы шарттары
г) Қазақ зиялыларының индустрияландыру саясатына көзқарастарының негізгі бағыттары
Әр елдің даму қарқыны оның индустриясының даму дәрежесіне байланысты. Сондықтан экономикасы озық елдерді индустриясы дамыған елдер қатарына жатқызады. Ресейде индустрия 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында дамыды. 1920 ж. 20 жылдардың аяғынан бастап Кеңес Одағында тоталитарлық режим халықтың басым көпшілігінің тұрмыс деңгейін күрт шектеу, шаруаларды қанау есебінен индустрияландыру саясатын жүргізді. Қазақстан осы кеңестік дәуірде аграрлы-индустриялы елге айналды [1,273б].
Қазақстандық экономиканың шикізаттық бағыты, оның құрылыстағы көптеген кемшіліктері мен олқылықтары, сондай-ақ демографиялық проблемалар, ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік топтар мен таптардың даму проблемалары бүгін күні туындаған жоқ. Бұл проблемалардың алғы шарттары ұзақ жылдар бойы, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі жылдары, әсіресе елді индустрияландырумен тікелей байланысты кеңестік кезеңде қалыптасты.
Қарастырылып отырған кезеңде индустрияландырудың жетекші саласы ұсақ өндіріс орындары болды. Олар негізінен тұтыну заттары мен мал өнімдері шикізаты және егіншілік азық-түлігін дайындайтын кәсіпорындар еді. Ал көмір, мұнай, түсті металлдар және басқа да пайдалы қазба көздері енді зерттеле бастаған-ды. Осылайша елдегі жаңа құрылыс еш даярлықсыз жүргізілді. Бұған білікті жұмысшылардың, сондай-ақ құрылыс материалдарының, техника, механизмдердің және қаражаттың жетіспеушілігі қосылды.
Бұл қиыншылықтар 1920 жылдар мен 1930 жылдың басында Қазақстандағы қоғамдық-саяси күштердің арасалмағының күрделі орналасуы, ұлттық жұмысшы кадрларды қалыптастыру мен республикадағы индустрияландыру мәселесі төңірегінде таласты пікірлер туғызды. Соған байланысты мынадай көзқарастар мен ұстанымдар пайда болды.
Бірінші ұстаным: «түйеден социализмге өтудің» мүмкін еместігі және көшпелі өмір сүру салты – қазақ халқының ерекшелігі, сондықтан индусрияландыру оны «ұлттық тұрмыс-салтынан» айыратындығына саяды. Осылайша бұл категориядағы адамдар тобы шын мәнісінде индусрияландыру саясатын қабылдамады;
Екінші ұстаным: индустрияландыруды орнату, жұмысшы табын жасау «табиғаттан тыс, ғажайып құбылыс», «Қазақстан үшін іске аспайтын дүние», «артта қалған көшпелі халық» «ғажайып индусрияландырудың» қарқынын көтере алмайды, «қазахизация өндірісті тым қымбаттатып жібереді», ал қазақ бәрібір жұмыс ісетемейді, оны даласы өзіне тартып тұрады т.б.
Үшінші ұстаным: одақ құрамындағы республиканың перспективалық даму идеясын қолдады, бірақ оның ерекше мүдделері ескерусіз қалды. Олар «ауыл шаруашылығымен байланысты партия қолға алған шикізат базасы ретінде ұсақ өнеркәсіп жұмысын жақсарту және ұлғайту бағытының» дұрыстығын жақтады. Бұл топтағылар Қазақстанның халық шаруашылығы дамуындағы шикізаттық бағытты қолдады.
Қазақстандық экономиканың шикізаттық бағыты, оның құрылыстағы көптеген кемшіліктері мен олқылықтары, сондай-ақ демографиялық проблемалар, ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік топтар мен таптардың даму проблемалары бүгін күні туындаған жоқ. Бұл проблемалардың алғы шарттары ұзақ жылдар бойы, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі жылдары, әсіресе елді индустрияландырумен тікелей байланысты кеңестік кезеңде қалыптасты.
Қарастырылып отырған кезеңде индустрияландырудың жетекші саласы ұсақ өндіріс орындары болды. Олар негізінен тұтыну заттары мен мал өнімдері шикізаты және егіншілік азық-түлігін дайындайтын кәсіпорындар еді. Ал көмір, мұнай, түсті металлдар және басқа да пайдалы қазба көздері енді зерттеле бастаған-ды. Осылайша елдегі жаңа құрылыс еш даярлықсыз жүргізілді. Бұған білікті жұмысшылардың, сондай-ақ құрылыс материалдарының, техника, механизмдердің және қаражаттың жетіспеушілігі қосылды.
Бұл қиыншылықтар 1920 жылдар мен 1930 жылдың басында Қазақстандағы қоғамдық-саяси күштердің арасалмағының күрделі орналасуы, ұлттық жұмысшы кадрларды қалыптастыру мен республикадағы индустрияландыру мәселесі төңірегінде таласты пікірлер туғызды. Соған байланысты мынадай көзқарастар мен ұстанымдар пайда болды.
Бірінші ұстаным: «түйеден социализмге өтудің» мүмкін еместігі және көшпелі өмір сүру салты – қазақ халқының ерекшелігі, сондықтан индусрияландыру оны «ұлттық тұрмыс-салтынан» айыратындығына саяды. Осылайша бұл категориядағы адамдар тобы шын мәнісінде индусрияландыру саясатын қабылдамады;
Екінші ұстаным: индустрияландыруды орнату, жұмысшы табын жасау «табиғаттан тыс, ғажайып құбылыс», «Қазақстан үшін іске аспайтын дүние», «артта қалған көшпелі халық» «ғажайып индусрияландырудың» қарқынын көтере алмайды, «қазахизация өндірісті тым қымбаттатып жібереді», ал қазақ бәрібір жұмыс ісетемейді, оны даласы өзіне тартып тұрады т.б.
Үшінші ұстаным: одақ құрамындағы республиканың перспективалық даму идеясын қолдады, бірақ оның ерекше мүдделері ескерусіз қалды. Олар «ауыл шаруашылығымен байланысты партия қолға алған шикізат базасы ретінде ұсақ өнеркәсіп жұмысын жақсарту және ұлғайту бағытының» дұрыстығын жақтады. Бұл топтағылар Қазақстанның халық шаруашылығы дамуындағы шикізаттық бағытты қолдады.
Пайдаланылған әдебеттер тізімі:
1.«Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/Бас ред. Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,2002. -Т.4.-720 б.
2.
3. Назарбаева Г., ӘбжановХ. Қазақстан: тарих пен тағдыр. Мақалалар.-Алматы: «Кітап баспасы» ЖШС. 2003.-296б.
4.Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы.Алматы:»Қазақ университеті», 1992.272 б.
5.Верт.Н История советского государства. 1900-1991.-Москва, 2006.-210 с.
6. Ивницкий.Н.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как класса. -Москва,1972-62 б.
7. Вдовин А.И., Дробижев.В.З. Рост рабочего класса СССР .1917-1940. –Москва.,1976.-22 б.
8. Вербицкая .О.М. Российское крестьянство от Сталина к Хрущеву.- Москва.,1992-56 б.
9. Дахшлейгер Г.«Турксиб – первенец социалистической индусриализации». -Алматы, 1953.-222с.
10.Қаратаев. Т. Жүз жылдың ақ қарасы. –Алматы.,1993-237 б.
11. Қойгелдиев. М., Омарбеков Т. «Тарих тағылымы не дейді?» -Алматы.,1992.-54 б.
12. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Көмекші оқу құралы. Алматы, «Санат»,1997.-320 б.
13.Омарбеков Т.Зобалаң (Күштеп ұжымдастыруға қарсылық): Оқу құралы.-Алматы., «Санат», 1994.-272б.
14.Қоңыратбаев. «Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі». Алматы: «Қазақстан», 1994.-448б
15.Қамзабекұлы Д. Смағұл Сәдуақасұлы. Алматы: «Қазақстан», 1996, 256б.
16. «Айтулы Ақаң еді» (академик Ақай Нүсіпбеков туралы естеліктер мен зерттеулер). Авторлар ұжымы. Алматы: Экономика, 2000. -332б.
17. Мажитов С.Ф. Қазақтың ұлы құрылысы бастауының жасампаздығы//Отан тарихы. Ғылыми журнал. №1.-2008. 5-15б.
18.Серікбаев С.К. «ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси өміріндегі Жалау Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретінде тарихи орны». тарих ғ.к ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Алматы., 2000.-30б.
19.Әлібеков К.К. «Ұзақбай Құлымбетовтың мемлекеттік және қоғамдық-саяси қызметі» тарих ғ.к ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Алматы., 2005. -30б.
20. Нәубет /Құрастырушы З.Қыстаубаев. Алматы., 1990.-10б
21. Асылбекова Ж., Құлтанов Т.Индустрияны дамытудағы жаңсақтықтар)//Қазақ тарихы. №3. -1993.-37 б
22.Сманқұлова Ж. Кәсіптік-техникалық білім жүйесі қалай қалыптасты?//Қазақ тарихы. №6. 2003.-67-70 б
23.Тайман С.Т. Көрші республикалардан білім алған қазақстандықтар (ХХғасырдың 20-30 жылдары)// Қазақ тарихы. Ғылыми-әдістемелік журнал.№4. -2007.-67-70 б
24.«Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/Бас ред. Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,2002. Т.2.-720б.
25. Аширбекова Ж. Тұрар өткен жыл.»Қазақстан жалпы адамзаттық тарихи ойлау аясында» атты халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары(25-26 мамыр 2005ж.). Алматы, 2005. 203-206б.
26. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты.-44-қор.-7-тізім.-60-іс.
27. Оразаева Ж. Өндіріс саласына жұмысшылар даярлау тарихынан//Хабаршы. (Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (14). -2007.-65б
28.Катханов К.Н. Педагогические основы производительного труда учащихся в профессионально – технических училищах. Москва:Высшая школа, 1976. -114с.
29. Қазақ КСР-нің индустрияландыру тарихы (1926-1941жж.).- Алматы, 1967. Т.2-311б.
1.«Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/Бас ред. Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,2002. -Т.4.-720 б.
2.
3. Назарбаева Г., ӘбжановХ. Қазақстан: тарих пен тағдыр. Мақалалар.-Алматы: «Кітап баспасы» ЖШС. 2003.-296б.
4.Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы.Алматы:»Қазақ университеті», 1992.272 б.
5.Верт.Н История советского государства. 1900-1991.-Москва, 2006.-210 с.
6. Ивницкий.Н.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как класса. -Москва,1972-62 б.
7. Вдовин А.И., Дробижев.В.З. Рост рабочего класса СССР .1917-1940. –Москва.,1976.-22 б.
8. Вербицкая .О.М. Российское крестьянство от Сталина к Хрущеву.- Москва.,1992-56 б.
9. Дахшлейгер Г.«Турксиб – первенец социалистической индусриализации». -Алматы, 1953.-222с.
10.Қаратаев. Т. Жүз жылдың ақ қарасы. –Алматы.,1993-237 б.
11. Қойгелдиев. М., Омарбеков Т. «Тарих тағылымы не дейді?» -Алматы.,1992.-54 б.
12. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Көмекші оқу құралы. Алматы, «Санат»,1997.-320 б.
13.Омарбеков Т.Зобалаң (Күштеп ұжымдастыруға қарсылық): Оқу құралы.-Алматы., «Санат», 1994.-272б.
14.Қоңыратбаев. «Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі». Алматы: «Қазақстан», 1994.-448б
15.Қамзабекұлы Д. Смағұл Сәдуақасұлы. Алматы: «Қазақстан», 1996, 256б.
16. «Айтулы Ақаң еді» (академик Ақай Нүсіпбеков туралы естеліктер мен зерттеулер). Авторлар ұжымы. Алматы: Экономика, 2000. -332б.
17. Мажитов С.Ф. Қазақтың ұлы құрылысы бастауының жасампаздығы//Отан тарихы. Ғылыми журнал. №1.-2008. 5-15б.
18.Серікбаев С.К. «ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси өміріндегі Жалау Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретінде тарихи орны». тарих ғ.к ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Алматы., 2000.-30б.
19.Әлібеков К.К. «Ұзақбай Құлымбетовтың мемлекеттік және қоғамдық-саяси қызметі» тарих ғ.к ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Алматы., 2005. -30б.
20. Нәубет /Құрастырушы З.Қыстаубаев. Алматы., 1990.-10б
21. Асылбекова Ж., Құлтанов Т.Индустрияны дамытудағы жаңсақтықтар)//Қазақ тарихы. №3. -1993.-37 б
22.Сманқұлова Ж. Кәсіптік-техникалық білім жүйесі қалай қалыптасты?//Қазақ тарихы. №6. 2003.-67-70 б
23.Тайман С.Т. Көрші республикалардан білім алған қазақстандықтар (ХХғасырдың 20-30 жылдары)// Қазақ тарихы. Ғылыми-әдістемелік журнал.№4. -2007.-67-70 б
24.«Қазақстан». Ұлттық энциклопедия/Бас ред. Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,2002. Т.2.-720б.
25. Аширбекова Ж. Тұрар өткен жыл.»Қазақстан жалпы адамзаттық тарихи ойлау аясында» атты халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары(25-26 мамыр 2005ж.). Алматы, 2005. 203-206б.
26. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты.-44-қор.-7-тізім.-60-іс.
27. Оразаева Ж. Өндіріс саласына жұмысшылар даярлау тарихынан//Хабаршы. (Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (14). -2007.-65б
28.Катханов К.Н. Педагогические основы производительного труда учащихся в профессионально – технических училищах. Москва:Высшая школа, 1976. -114с.
29. Қазақ КСР-нің индустрияландыру тарихы (1926-1941жж.).- Алматы, 1967. Т.2-311б.
Қазақстандағы индустрияландыру: қазақ зиялыларының көзқарасы
Қызылорда, 2010 ж
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) 1920-30 жж. бесжылдықтар: мақсаты мен міндеттері
б) Индустрияландыру саясатының Қазақстандағы кеңестік нұсқасы
в) С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары көзқарастарының
қалыптасуының алғы шарттары
г) Қазақ зиялыларының индустрияландыру саясатына көзқарастарының негізгі
бағыттары
Әр елдің даму қарқыны оның индустриясының даму дәрежесіне байланысты.
Сондықтан экономикасы озық елдерді индустриясы дамыған елдер қатарына
жатқызады. Ресейде индустрия 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында
дамыды. 1920 ж. 20 жылдардың аяғынан бастап Кеңес Одағында тоталитарлық
режим халықтың басым көпшілігінің тұрмыс деңгейін күрт шектеу, шаруаларды
қанау есебінен индустрияландыру саясатын жүргізді. Қазақстан осы кеңестік
дәуірде аграрлы-индустриялы елге айналды [1,273б].
Қазақстандық экономиканың шикізаттық бағыты, оның құрылыстағы көптеген
кемшіліктері мен олқылықтары, сондай-ақ демографиялық проблемалар,
ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік топтар мен таптардың даму проблемалары
бүгін күні туындаған жоқ. Бұл проблемалардың алғы шарттары ұзақ жылдар
бойы, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі жылдары, әсіресе елді
индустрияландырумен тікелей байланысты кеңестік кезеңде қалыптасты.
Қарастырылып отырған кезеңде индустрияландырудың жетекші саласы ұсақ
өндіріс орындары болды. Олар негізінен тұтыну заттары мен мал өнімдері
шикізаты және егіншілік азық-түлігін дайындайтын кәсіпорындар еді. Ал
көмір, мұнай, түсті металлдар және басқа да пайдалы қазба көздері енді
зерттеле бастаған-ды. Осылайша елдегі жаңа құрылыс еш даярлықсыз
жүргізілді. Бұған білікті жұмысшылардың, сондай-ақ құрылыс материалдарының,
техника, механизмдердің және қаражаттың жетіспеушілігі қосылды.
Бұл қиыншылықтар 1920 жылдар мен 1930 жылдың басында Қазақстандағы
қоғамдық-саяси күштердің арасалмағының күрделі орналасуы, ұлттық жұмысшы
кадрларды қалыптастыру мен республикадағы индустрияландыру мәселесі
төңірегінде таласты пікірлер туғызды. Соған байланысты мынадай көзқарастар
мен ұстанымдар пайда болды.
Бірінші ұстаным: түйеден социализмге өтудің мүмкін еместігі және
көшпелі өмір сүру салты – қазақ халқының ерекшелігі, сондықтан
индусрияландыру оны ұлттық тұрмыс-салтынан айыратындығына саяды.
Осылайша бұл категориядағы адамдар тобы шын мәнісінде индусрияландыру
саясатын қабылдамады;
Екінші ұстаным: индустрияландыруды орнату, жұмысшы табын жасау
табиғаттан тыс, ғажайып құбылыс, Қазақстан үшін іске аспайтын дүние,
артта қалған көшпелі халық ғажайып индусрияландырудың қарқынын көтере
алмайды, қазахизация өндірісті тым қымбаттатып жібереді, ал қазақ бәрібір
жұмыс ісетемейді, оны даласы өзіне тартып тұрады т.б.
Үшінші ұстаным: одақ құрамындағы республиканың перспективалық даму
идеясын қолдады, бірақ оның ерекше мүдделері ескерусіз қалды. Олар ауыл
шаруашылығымен байланысты партия қолға алған шикізат базасы ретінде ұсақ
өнеркәсіп жұмысын жақсарту және ұлғайту бағытының дұрыстығын жақтады. Бұл
топтағылар Қазақстанның халық шаруашылығы дамуындағы шикізаттық бағытты
қолдады.
Төртінші ұстаным: шеткергі аймақ тек шикізат көзі ретінде қалмауы
керек және индустрияландыруды жүргізу барысында республиканың
ерекшеліктерін ескеру қажеттілігіне баса көңіл аударды. Алғашқы екі
көзқарас өміршеңсіздігін көрсетті. Соған орай соңғы екі көзқарастағылар
арасына күрес күшейді [2].
Бүгін араға жылдар салып, бұрынғы одақтағы басқа республикалар мен
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында ірі, әрі күрделі
кемшіліктерге жол берілгені айқын көрінді. Олардың бәрі халықтар теңдігі
мен достығы және ынтымақтастығы туралы көтерілген ұрандарға қарамастан
орталықтың шикізат көзі болып қала берді. Олардың бұрынғы одақтағы басқа
аймақтармен экономикалық байланысы үзіліп, біржақты экономикаға бағыт алды.
Мұның бірі елдің ұлттық-мемлекеттік құрылысындағы дөрекі деформацияның
(өзгеріс) зардаптары болды. Федерация унитарлы мемлекетке ауыстырылды, онда
көбіне ұлттық мүдде еленбей, жалпыодақтық мүддеге басымдық берілді.
Кеңес қоғамындағы өзгерістер 1920-1930 жылдары қалыптасқан
тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету
арқылы іске асырылды. Бұл әсіресе, жер мәселесінде, ауыл шаруашылығын
ұжымдық негізде күштеп қайта құру, индустрияландыру саясатында айқын
көрініс берді. 1920-жылдардың екінші жартысынан бастап қоғамды әбден
жайлап алған өте қатал әкімшіл- әміршілдік террор жергілікті халықтарды
индустрияландыру жолына түсіру идеясын бұзып қана қойған жоқ, сонымен
бірге оның аймаққа пайдалы жақтарын да жоққа шығарды. Сөйтіп,
шаруашылықтың қандай саласы болмасын экономикалық заңдылықтарға жатпайтын
Ұлы өзгеріс шаруашылықтағы бұрыннан қалыптасқан жүйені бұзып, қоғамды
әртүрлі қиыншылықтарға ұрындырудың алғы шарттарын жасап берді.
КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы дағдарыс шиеленісе
түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтер мен астыртын ұйымдарды
іздеу кеңіне өріс ала бастады. Осылайша, 1920 жылдың соңы 1930 жылдардағы
тоталитарлық жүйе қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласында бекіді.
1925-1933 жж. Қазақстанды басқарған Ф.И.Голощекиннің саясаты ұлттық
интеллигенция өкілдерін жаппай қырып-жоюға ұласты. Оның саясатына қарсы
шыққан қоғам және мемлекет қайраткерлері С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов т.б. жауапты қызметтерінен босатылып, республикадан
тыс жерлерге аластатылды. Осындай ауыр саяси ажағдайдың қалыптасуына
Орталықтағы троцкийшілдерге, Г.Зиновьев пен Л.Каменевтің жаңа
оппозициясына, Н.Бухариннің оңшыл бағытына қарсы жүргізілген жаппай
саяси қуғын-сүргін өте қатты ықпалын тигізді. Қазақ зиялыларының
көзқарастары ұлтшылдық, ұлтшыл-ауытқушылық ретінде айыпталды
Түптеп келгенде, 1929-1931, 1937 жылдардағы зобалаң ұлттық
интеллектуалдық әлеуетіне қанша зардап әкелсе, ғылыми-техникалық прогресс
заманындағы кедейшілік қуғын-сүргіннің ұзаққа созылған екінші нұсқасы еді.
Мұның бірі із-түзсіз кетпеді. Бүгінде Байқоңырды, ірі кен орындары мен
зауыттарды шетелдік инвесторларға жалға беруіміздің себебі, біріншіден
қаржымыздың тапшылығынан болса, екіншіден істі жаңаша жүргізіп кетуге даяр
мамандарымыздың жоқтығынан екенін мойындауымыз керек [3, 178 б].
Ф.И.Голощекин қазақ ұлтынан шыққан коммунистерге сенімсіздікпен
қарады. Қазақ коммунистерін үш топқа бөліп, біріншілерін тәрбиеге көнбейтін
ұлтшыл уклонистерге, екіншілерін ебін тауып екі асайтын, жағдайға
байланысты құбылып отыратын ешкіемерлерге, үшіншілерін бүкіл қателіктер
үшін жауапкершілікті Голощекинге аударғысы келетіндерге жатқызды [4, 225б].
Голощекин кіші қазан бағытына сәйкес индустрияландыру идеясын
қорғады. Осы бағытқа қарсы топтың қатарында болған жетекшілердің бірі
С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары өнеркәсіпті
шикізат көзін жақындату идеясын қорғады.
1930-1940 жылдары елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту,
қордаланған мәселелерді шешуде шешуші жылдар болып белгіленгені тарихтан
белгілі. Осы мақсатта бесжылдық жоспарлар қабылданды. Бірақ бұл он жылдықта
барлық мәселелер шешілді деп айта алмаймыз.
1929 жылдан бастап елдің шаруашылығын дамытудың бесжылдық
жоспарлары енгізілді. Бірінші (1928-1932 ж.ж.), екінші (1933-1937 ж.ж.)
және үшінші (1938-1942 ж.ж.) бесжылдық жоспарларда басты назар ауыр
өнеркәсіпті дамытуға бөлінді. Қарқын бәрін шешеді деген ұран негізге
алынды. Жоспарлар шақыруға арналды. Жаңадан жасалынған жоспар өмірдің
шындығына сәйкес келмеді. Өнеркәсіпорындарының мүмкіндіктерін есепке
алмағандықтан, қайта оны құртуға жол берді. Жүздеген обьектілер құрылысы
басталғанымен шикізаттың, отынның, құрал-жабдықтардың, жұмыс күшінің
жетіспеуінен тоқтап қалды.
Сонымен біздің тарихымызда қателіктер мен қиындықтар аз болған жоқ.
ХХ ғасырдағы реформалар тарихы осыны дәлелдейді. Соңғы кездегі ауыл
шаруашылығын жекешелендіру тұсында өрескел қателіктер орын алды.
Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік –
экономикалық дамуын межелеген мерзімді бірінші бесжылдық жоспары (1929-
1932жж). БК(б)П 15-сьезінің шешімдері негізінде жасалды. Бесжылдық
міндетіне сәйкес ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты жүргізілді.
Өндіріс орындарын дамытуға баса көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде
Қазақстанда 40-қа жуық өнеркәсіп орны салынып, оның ішінде Риддер қорғасын
заводы, Қарсақпай мыс қорыту заводы, Қарағандыда бірнеше көмір өндіру
шахталары іске қосылды. 1706 км. темір жолы салынды. Түркістан – Сібір
(Түрксіб) жолымен жалғастырған Ақмола темір жолдары пайдалануға берілді.
Қазақстанда әуе көлігі пайда болды. Екінші бесжылдық жоспары (1933-
1937жж.) БК(б) П 17-сьезінде (1934ж). бекітілді. Бұл жоспар бойынша
Қазақстанда Шымкент қорғасын заводы, Ақтөбе химия комбинаты, Алтай, Ащысай
полиметалл комбинаттары салынып, іске қосылды[24, 300б].
Бірінші бесжылдық жоспарды жасаушылар: Рыков (Халық Комиссарлар
Кеңесінің төрағасы), Кржижановский (Мемлекеттік жоспар төрағасы), Куйбышев
(Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесі (ВДНХ) төрағасы) өнеркәсіптің даму
қарқынын белгілеуде ойлары бір арнаға тоғысты.
Бұл жоспар ЖЭС қағидаларына негізделіп жасалды. Міндет капиталистік
қоршауда отырып, жан сақтап қана қоймай, еңсе көтеріп, ілгерілеу болды.
Бірінші бесжылдықтың алғашқы бағыты ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, яғни
жеке меншіктегі ұсақ шаруашылықтардың басын қосып, қоғамдасқан ортақ
шаруашылық құру және елді жаппай индустрияландыру болды.
Қазақстан экономикасында бұрынғысынша ауыл шаруашылығы басымдық
танытты. Сонымен бірге жаңа экономикалық саясат жағдайында өлке
экономикасында елеулі өзгерістер болғанын атаған жөн. Иесіз қалдырылған
шахталар мен кәсіпшіліктер қайтадан іске қосылды, кооперативтік өндіріс
жұмыстары жанданды. Ол 1926 жылы Қазақстандағы өнеркәсіп өнімінің үштен
бірін берді. Сауда жандана түсті, Шаруашылық есепті, өзін-өзі өтеуді, өзін-
өзі қаржыландыруды енгізу және басқа шаралар өнеркәсіптің жаңа экономикалық
саясат арасында дамуына игі әсер етті.
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейін елді
индустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустрияландыру өндіріс құрал-
жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зауыт,
фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бұрынғы
КСРО-ның шығыс аудандарында, оның ішінде Қазақстанда көптеп бой көтерді.
Қазақстан жерінде кәсіпорындардың салынуы кенжелеп қалған шет
аймақтарды өндірісі дамыған орталық аудандармен байланыстыру, солармен
теңестіру ұранымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет
аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да өз әсерін
тигізді, өлкеде темірдің, көмірдің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар
болатын. Осы қорды игеру мүдделері бұл жерлерде көптеген жаңа өндіріс
орындары мен құрылыстарын салуға себеп болды.
Индустрияландыру жағдайында жұмысшылар алдында қыруар міндеттер тұрды.
Алдымен, аймақтың техникалық – экономикалық жағынан артта қалуын жою
міндеті алға шықты. Осы міндетті шешу үшін Қазақстан елді
индустрияландырудың жалпы одақтық бас жоспарына енгізілді. Социалистік әдіс
бойынша индустрияландыруды жүзеге асыру ауыр өнеркәсіптің жетекші
салаларын, ең алдымен машина жасау саласын дамытуды, шахталар мен
кеніштердің, жергілікті ресурстарды пйадалануға негізделге барлық өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіріп, жаңаларын салуды,
халық шаруашылығының мұқтаждарына қажетті темір жолдар мен техникалық
байланыс құралдарын орнықтыруды талап етті. Ол үшін бұрынғы халықтарды
кеңінен тарту жолымен жұмысшылар мен өндірістік – техникалық зиялылар
кадрларын қалыптастыру қажеттілігін туғызды.
Қазақстанның экономикалық жағынан да, мәдени жағынан да артта қалуы
көптеген қиыншылықтарға әкелді. Жаңа экономикалық саясаттың тоқтатылуы,
халық билігінің жеке билікпен ауыстырылуы, әміршілік-әкімшілік басқару
әдісінің енгізілуі елдегі жағдайды бұрынғыдан да ушықтырып жіберді. КСРО-
дағы жаппай жазалау шаралары мен сот процестерінің көшірмесі басқа одақтас
республикалар сияқты Қазақстанда жасалды.
Республикадағы индустрияландыруды іске асыру кезінде жергілікті
партия, кеңес, шаруашылық кадрларының қазақ өлкесі экономикасының алдымен
өнеркәсіпте сақталып отырған отаршылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі
туралы қазақ зиялыларының пікірлерін Голощекин, Құрамысов т.б. жергілікті
ұлтшылдық көріністері деп, ал жоспарлаушы органдардағы бірқатар мамандардың
өндіргіш күштердің даму деңгейіне, еңбек ресурстарының дәрежесіне сай
келетін индустрияландыру барысы туралы шақыруларын ұлыдержавалық шовинизм
көрінісі деп санады.
Табиғи ресурстарды игеру, индустрияны қалыптастыру, республиканың бет-
әлпетін түбірінен өзгерту, өнеркәсіпті қажетті жабдықтармен қамтасыз ету
арқасында шаруашылықы пен мәдени құрылыс бағдарламасын іске аысруға барлық
халықтардың бірлесіп қатысуы негізінде іске асырылды. Елді, соның ішінде
оның шет аймақтарын индустрияландыру ең алдымен шаруалардан алынатын
алымдар мен үстеме салықтар есеьіген жүргізілді. Ол әміршіл-әкімшіл
әдістермен – директивалық жоспарлау, орталыққа сөзсіз бағындыру арқылы іске
асырылды. Экономикалық өмірдің барлық жақтарын жаппай қоғамдастыру және
мемлекет иелігіне қарату - республикалардың барлық жинақтаған қорларын
мемлекеттік бюджетке қосыпа лу, яғни ьонап алу, РСФСР қорынан, одақтық
бюджеттен берілген сияқты етіп, республикалардың өз қорынан субсидиялар
мен дотациялар түрінде қаржы бөлу, өндірісті, өнімді өткізуді және
жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру және т.б. амал- тәсілдер
индустрияландырудың шамадан тыс жоғары қарқынын қамтамасыз етуге тиісті
шаралар еді. Жаппай жазалау саясаты - дүниеден тікенекті сыммен бөліп
тастаған лагерьлерді қаптату, көшпенділердің ғасырлар бойы қалыптасқан
тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтардың дәстүрлерін қирату, ақзақ және
бсқа аймақтар шаруаларының қайыршылануы мен аштыққа ұшырауы, халық күшін
барынша титықтату – елді индустрияландырудың аса қайғылы, азапты жолына
айналды.
Тоталитарлық режим, ашаршылық пен қайыршылық, зорлық-зомбылық пен
заңсыздық жағдайында жұмысшы табы өзінің қаһармандық еңбегімен тарихи
қысқа мерзім ішінде оразан үлкен материалдық қазыналар, өнеркәсіп
мүмкіншілігін жасады. Көп ұлтты ұжымдар өсіп шығып, адамдарының туысқандығы
нығайды. Елдің басқа да индустриялы аймақтарымен Қазақстанның экономикалық
байланыстары орнықты.
Қазақстандағы индустрияландыру ісінде белсенділік танытқан қазақ
зиялыларының бірі - Т.Рысқұлов. Ол БКП (б) ОК-нің ұйымдастыру бюросының
шешімі бойынша 1926 жылы наурызда қазақ өлкелік партия комитетінің қарауына
жауапты жұмысқа жіберіледі. Ол 1926 жылы сәуірде өлкелік Еңбекші қазақ
газетінің жауапты редакторы болып тағайындалып, республиканың саяси және
мәдени, шаруашылық өміріне белсене араласып, газет бетіне осы мәселелер
төңірегінде мақалалар жариялауға себепші болды. Өзі де экономикалық
жағдайға байланысты мақалаларын жариялап отырды.
1926 жылы 31 мамырда Тұрар Рысқұлов БКП (б) ОК-нің қаулысы бойынша
РСФСР Халық Комиссары Кеңесі төрағасының үшінші орынбасары болып
тағайындалып, бұл қызметті 11 жыл бойы, яғни 1937 жылдың жазына дейін
атқарды. Осы жауапты қызметте он бір жылдан аса жүріп, шаруашылық өмірінің
көптеген шараларына жетекшілік жасады. Атап айтқанда, Ресей үкіметі
жанындағы мақта жөніндегі кеңестің төрағасы коммуналдық шаруашылығы бас
басқармасының жетекшісі, Түркісіб құрылысына жәрдемдесу комитетінің
төрағасы, РСФСР экспорттық кеңесінің бастығы, республиканың экономикалық
кеңесі жанындағы кәсіпшілік кооперация комитетінің төрағасы және т.б.
Т.Рысқұлов қандай қызметте жүрсе де, өзін талантты ұйымдастырушы,
басшы ретінде көрсетіп, партия мен мемлекет тапсырмаларын ыждағаттықпен
орындап отырды. Оның іргелі жылдың қызметтерінің бірі Түркісібті салуда
басшылық етуі болып табылды. Аса зор шаруашылық, әрі саяси маңызы үлкен осы
құрылысқа Т.Рысқұлов басқа белгілі мамандармен қатар қазақтан шыққан тұңғыш
жоғарғы білімді теміржол инженері М.Тынышбаевты шақырды. Оның алаңсыз еңбек
етуіне алаңсыз қамқорлық көрсетті. Ол көп уақыттын құрылыс бойында іс-
сапарда өткізді.
Т.Рысқұлов Түркістан-Сібір темір жолын салуға белсене араласып қана
қоймай, сонымен бірге Қарағанды көмір бассейнін, Балқаш мыс қорыту, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қызылорда, 2010 ж
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) 1920-30 жж. бесжылдықтар: мақсаты мен міндеттері
б) Индустрияландыру саясатының Қазақстандағы кеңестік нұсқасы
в) С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары көзқарастарының
қалыптасуының алғы шарттары
г) Қазақ зиялыларының индустрияландыру саясатына көзқарастарының негізгі
бағыттары
Әр елдің даму қарқыны оның индустриясының даму дәрежесіне байланысты.
Сондықтан экономикасы озық елдерді индустриясы дамыған елдер қатарына
жатқызады. Ресейде индустрия 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында
дамыды. 1920 ж. 20 жылдардың аяғынан бастап Кеңес Одағында тоталитарлық
режим халықтың басым көпшілігінің тұрмыс деңгейін күрт шектеу, шаруаларды
қанау есебінен индустрияландыру саясатын жүргізді. Қазақстан осы кеңестік
дәуірде аграрлы-индустриялы елге айналды [1,273б].
Қазақстандық экономиканың шикізаттық бағыты, оның құрылыстағы көптеген
кемшіліктері мен олқылықтары, сондай-ақ демографиялық проблемалар,
ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік топтар мен таптардың даму проблемалары
бүгін күні туындаған жоқ. Бұл проблемалардың алғы шарттары ұзақ жылдар
бойы, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі жылдары, әсіресе елді
индустрияландырумен тікелей байланысты кеңестік кезеңде қалыптасты.
Қарастырылып отырған кезеңде индустрияландырудың жетекші саласы ұсақ
өндіріс орындары болды. Олар негізінен тұтыну заттары мен мал өнімдері
шикізаты және егіншілік азық-түлігін дайындайтын кәсіпорындар еді. Ал
көмір, мұнай, түсті металлдар және басқа да пайдалы қазба көздері енді
зерттеле бастаған-ды. Осылайша елдегі жаңа құрылыс еш даярлықсыз
жүргізілді. Бұған білікті жұмысшылардың, сондай-ақ құрылыс материалдарының,
техника, механизмдердің және қаражаттың жетіспеушілігі қосылды.
Бұл қиыншылықтар 1920 жылдар мен 1930 жылдың басында Қазақстандағы
қоғамдық-саяси күштердің арасалмағының күрделі орналасуы, ұлттық жұмысшы
кадрларды қалыптастыру мен республикадағы индустрияландыру мәселесі
төңірегінде таласты пікірлер туғызды. Соған байланысты мынадай көзқарастар
мен ұстанымдар пайда болды.
Бірінші ұстаным: түйеден социализмге өтудің мүмкін еместігі және
көшпелі өмір сүру салты – қазақ халқының ерекшелігі, сондықтан
индусрияландыру оны ұлттық тұрмыс-салтынан айыратындығына саяды.
Осылайша бұл категориядағы адамдар тобы шын мәнісінде индусрияландыру
саясатын қабылдамады;
Екінші ұстаным: индустрияландыруды орнату, жұмысшы табын жасау
табиғаттан тыс, ғажайып құбылыс, Қазақстан үшін іске аспайтын дүние,
артта қалған көшпелі халық ғажайып индусрияландырудың қарқынын көтере
алмайды, қазахизация өндірісті тым қымбаттатып жібереді, ал қазақ бәрібір
жұмыс ісетемейді, оны даласы өзіне тартып тұрады т.б.
Үшінші ұстаным: одақ құрамындағы республиканың перспективалық даму
идеясын қолдады, бірақ оның ерекше мүдделері ескерусіз қалды. Олар ауыл
шаруашылығымен байланысты партия қолға алған шикізат базасы ретінде ұсақ
өнеркәсіп жұмысын жақсарту және ұлғайту бағытының дұрыстығын жақтады. Бұл
топтағылар Қазақстанның халық шаруашылығы дамуындағы шикізаттық бағытты
қолдады.
Төртінші ұстаным: шеткергі аймақ тек шикізат көзі ретінде қалмауы
керек және индустрияландыруды жүргізу барысында республиканың
ерекшеліктерін ескеру қажеттілігіне баса көңіл аударды. Алғашқы екі
көзқарас өміршеңсіздігін көрсетті. Соған орай соңғы екі көзқарастағылар
арасына күрес күшейді [2].
Бүгін араға жылдар салып, бұрынғы одақтағы басқа республикалар мен
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында ірі, әрі күрделі
кемшіліктерге жол берілгені айқын көрінді. Олардың бәрі халықтар теңдігі
мен достығы және ынтымақтастығы туралы көтерілген ұрандарға қарамастан
орталықтың шикізат көзі болып қала берді. Олардың бұрынғы одақтағы басқа
аймақтармен экономикалық байланысы үзіліп, біржақты экономикаға бағыт алды.
Мұның бірі елдің ұлттық-мемлекеттік құрылысындағы дөрекі деформацияның
(өзгеріс) зардаптары болды. Федерация унитарлы мемлекетке ауыстырылды, онда
көбіне ұлттық мүдде еленбей, жалпыодақтық мүддеге басымдық берілді.
Кеңес қоғамындағы өзгерістер 1920-1930 жылдары қалыптасқан
тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету
арқылы іске асырылды. Бұл әсіресе, жер мәселесінде, ауыл шаруашылығын
ұжымдық негізде күштеп қайта құру, индустрияландыру саясатында айқын
көрініс берді. 1920-жылдардың екінші жартысынан бастап қоғамды әбден
жайлап алған өте қатал әкімшіл- әміршілдік террор жергілікті халықтарды
индустрияландыру жолына түсіру идеясын бұзып қана қойған жоқ, сонымен
бірге оның аймаққа пайдалы жақтарын да жоққа шығарды. Сөйтіп,
шаруашылықтың қандай саласы болмасын экономикалық заңдылықтарға жатпайтын
Ұлы өзгеріс шаруашылықтағы бұрыннан қалыптасқан жүйені бұзып, қоғамды
әртүрлі қиыншылықтарға ұрындырудың алғы шарттарын жасап берді.
КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы дағдарыс шиеленісе
түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтер мен астыртын ұйымдарды
іздеу кеңіне өріс ала бастады. Осылайша, 1920 жылдың соңы 1930 жылдардағы
тоталитарлық жүйе қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласында бекіді.
1925-1933 жж. Қазақстанды басқарған Ф.И.Голощекиннің саясаты ұлттық
интеллигенция өкілдерін жаппай қырып-жоюға ұласты. Оның саясатына қарсы
шыққан қоғам және мемлекет қайраткерлері С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов т.б. жауапты қызметтерінен босатылып, республикадан
тыс жерлерге аластатылды. Осындай ауыр саяси ажағдайдың қалыптасуына
Орталықтағы троцкийшілдерге, Г.Зиновьев пен Л.Каменевтің жаңа
оппозициясына, Н.Бухариннің оңшыл бағытына қарсы жүргізілген жаппай
саяси қуғын-сүргін өте қатты ықпалын тигізді. Қазақ зиялыларының
көзқарастары ұлтшылдық, ұлтшыл-ауытқушылық ретінде айыпталды
Түптеп келгенде, 1929-1931, 1937 жылдардағы зобалаң ұлттық
интеллектуалдық әлеуетіне қанша зардап әкелсе, ғылыми-техникалық прогресс
заманындағы кедейшілік қуғын-сүргіннің ұзаққа созылған екінші нұсқасы еді.
Мұның бірі із-түзсіз кетпеді. Бүгінде Байқоңырды, ірі кен орындары мен
зауыттарды шетелдік инвесторларға жалға беруіміздің себебі, біріншіден
қаржымыздың тапшылығынан болса, екіншіден істі жаңаша жүргізіп кетуге даяр
мамандарымыздың жоқтығынан екенін мойындауымыз керек [3, 178 б].
Ф.И.Голощекин қазақ ұлтынан шыққан коммунистерге сенімсіздікпен
қарады. Қазақ коммунистерін үш топқа бөліп, біріншілерін тәрбиеге көнбейтін
ұлтшыл уклонистерге, екіншілерін ебін тауып екі асайтын, жағдайға
байланысты құбылып отыратын ешкіемерлерге, үшіншілерін бүкіл қателіктер
үшін жауапкершілікті Голощекинге аударғысы келетіндерге жатқызды [4, 225б].
Голощекин кіші қазан бағытына сәйкес индустрияландыру идеясын
қорғады. Осы бағытқа қарсы топтың қатарында болған жетекшілердің бірі
С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Т.Рысқұлов т.б. қазақ зиялылары өнеркәсіпті
шикізат көзін жақындату идеясын қорғады.
1930-1940 жылдары елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту,
қордаланған мәселелерді шешуде шешуші жылдар болып белгіленгені тарихтан
белгілі. Осы мақсатта бесжылдық жоспарлар қабылданды. Бірақ бұл он жылдықта
барлық мәселелер шешілді деп айта алмаймыз.
1929 жылдан бастап елдің шаруашылығын дамытудың бесжылдық
жоспарлары енгізілді. Бірінші (1928-1932 ж.ж.), екінші (1933-1937 ж.ж.)
және үшінші (1938-1942 ж.ж.) бесжылдық жоспарларда басты назар ауыр
өнеркәсіпті дамытуға бөлінді. Қарқын бәрін шешеді деген ұран негізге
алынды. Жоспарлар шақыруға арналды. Жаңадан жасалынған жоспар өмірдің
шындығына сәйкес келмеді. Өнеркәсіпорындарының мүмкіндіктерін есепке
алмағандықтан, қайта оны құртуға жол берді. Жүздеген обьектілер құрылысы
басталғанымен шикізаттың, отынның, құрал-жабдықтардың, жұмыс күшінің
жетіспеуінен тоқтап қалды.
Сонымен біздің тарихымызда қателіктер мен қиындықтар аз болған жоқ.
ХХ ғасырдағы реформалар тарихы осыны дәлелдейді. Соңғы кездегі ауыл
шаруашылығын жекешелендіру тұсында өрескел қателіктер орын алды.
Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік –
экономикалық дамуын межелеген мерзімді бірінші бесжылдық жоспары (1929-
1932жж). БК(б)П 15-сьезінің шешімдері негізінде жасалды. Бесжылдық
міндетіне сәйкес ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты жүргізілді.
Өндіріс орындарын дамытуға баса көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде
Қазақстанда 40-қа жуық өнеркәсіп орны салынып, оның ішінде Риддер қорғасын
заводы, Қарсақпай мыс қорыту заводы, Қарағандыда бірнеше көмір өндіру
шахталары іске қосылды. 1706 км. темір жолы салынды. Түркістан – Сібір
(Түрксіб) жолымен жалғастырған Ақмола темір жолдары пайдалануға берілді.
Қазақстанда әуе көлігі пайда болды. Екінші бесжылдық жоспары (1933-
1937жж.) БК(б) П 17-сьезінде (1934ж). бекітілді. Бұл жоспар бойынша
Қазақстанда Шымкент қорғасын заводы, Ақтөбе химия комбинаты, Алтай, Ащысай
полиметалл комбинаттары салынып, іске қосылды[24, 300б].
Бірінші бесжылдық жоспарды жасаушылар: Рыков (Халық Комиссарлар
Кеңесінің төрағасы), Кржижановский (Мемлекеттік жоспар төрағасы), Куйбышев
(Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесі (ВДНХ) төрағасы) өнеркәсіптің даму
қарқынын белгілеуде ойлары бір арнаға тоғысты.
Бұл жоспар ЖЭС қағидаларына негізделіп жасалды. Міндет капиталистік
қоршауда отырып, жан сақтап қана қоймай, еңсе көтеріп, ілгерілеу болды.
Бірінші бесжылдықтың алғашқы бағыты ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, яғни
жеке меншіктегі ұсақ шаруашылықтардың басын қосып, қоғамдасқан ортақ
шаруашылық құру және елді жаппай индустрияландыру болды.
Қазақстан экономикасында бұрынғысынша ауыл шаруашылығы басымдық
танытты. Сонымен бірге жаңа экономикалық саясат жағдайында өлке
экономикасында елеулі өзгерістер болғанын атаған жөн. Иесіз қалдырылған
шахталар мен кәсіпшіліктер қайтадан іске қосылды, кооперативтік өндіріс
жұмыстары жанданды. Ол 1926 жылы Қазақстандағы өнеркәсіп өнімінің үштен
бірін берді. Сауда жандана түсті, Шаруашылық есепті, өзін-өзі өтеуді, өзін-
өзі қаржыландыруды енгізу және басқа шаралар өнеркәсіптің жаңа экономикалық
саясат арасында дамуына игі әсер етті.
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейін елді
индустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустрияландыру өндіріс құрал-
жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зауыт,
фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бұрынғы
КСРО-ның шығыс аудандарында, оның ішінде Қазақстанда көптеп бой көтерді.
Қазақстан жерінде кәсіпорындардың салынуы кенжелеп қалған шет
аймақтарды өндірісі дамыған орталық аудандармен байланыстыру, солармен
теңестіру ұранымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет
аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да өз әсерін
тигізді, өлкеде темірдің, көмірдің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар
болатын. Осы қорды игеру мүдделері бұл жерлерде көптеген жаңа өндіріс
орындары мен құрылыстарын салуға себеп болды.
Индустрияландыру жағдайында жұмысшылар алдында қыруар міндеттер тұрды.
Алдымен, аймақтың техникалық – экономикалық жағынан артта қалуын жою
міндеті алға шықты. Осы міндетті шешу үшін Қазақстан елді
индустрияландырудың жалпы одақтық бас жоспарына енгізілді. Социалистік әдіс
бойынша индустрияландыруды жүзеге асыру ауыр өнеркәсіптің жетекші
салаларын, ең алдымен машина жасау саласын дамытуды, шахталар мен
кеніштердің, жергілікті ресурстарды пйадалануға негізделге барлық өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіріп, жаңаларын салуды,
халық шаруашылығының мұқтаждарына қажетті темір жолдар мен техникалық
байланыс құралдарын орнықтыруды талап етті. Ол үшін бұрынғы халықтарды
кеңінен тарту жолымен жұмысшылар мен өндірістік – техникалық зиялылар
кадрларын қалыптастыру қажеттілігін туғызды.
Қазақстанның экономикалық жағынан да, мәдени жағынан да артта қалуы
көптеген қиыншылықтарға әкелді. Жаңа экономикалық саясаттың тоқтатылуы,
халық билігінің жеке билікпен ауыстырылуы, әміршілік-әкімшілік басқару
әдісінің енгізілуі елдегі жағдайды бұрынғыдан да ушықтырып жіберді. КСРО-
дағы жаппай жазалау шаралары мен сот процестерінің көшірмесі басқа одақтас
республикалар сияқты Қазақстанда жасалды.
Республикадағы индустрияландыруды іске асыру кезінде жергілікті
партия, кеңес, шаруашылық кадрларының қазақ өлкесі экономикасының алдымен
өнеркәсіпте сақталып отырған отаршылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі
туралы қазақ зиялыларының пікірлерін Голощекин, Құрамысов т.б. жергілікті
ұлтшылдық көріністері деп, ал жоспарлаушы органдардағы бірқатар мамандардың
өндіргіш күштердің даму деңгейіне, еңбек ресурстарының дәрежесіне сай
келетін индустрияландыру барысы туралы шақыруларын ұлыдержавалық шовинизм
көрінісі деп санады.
Табиғи ресурстарды игеру, индустрияны қалыптастыру, республиканың бет-
әлпетін түбірінен өзгерту, өнеркәсіпті қажетті жабдықтармен қамтасыз ету
арқасында шаруашылықы пен мәдени құрылыс бағдарламасын іске аысруға барлық
халықтардың бірлесіп қатысуы негізінде іске асырылды. Елді, соның ішінде
оның шет аймақтарын индустрияландыру ең алдымен шаруалардан алынатын
алымдар мен үстеме салықтар есеьіген жүргізілді. Ол әміршіл-әкімшіл
әдістермен – директивалық жоспарлау, орталыққа сөзсіз бағындыру арқылы іске
асырылды. Экономикалық өмірдің барлық жақтарын жаппай қоғамдастыру және
мемлекет иелігіне қарату - республикалардың барлық жинақтаған қорларын
мемлекеттік бюджетке қосыпа лу, яғни ьонап алу, РСФСР қорынан, одақтық
бюджеттен берілген сияқты етіп, республикалардың өз қорынан субсидиялар
мен дотациялар түрінде қаржы бөлу, өндірісті, өнімді өткізуді және
жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру және т.б. амал- тәсілдер
индустрияландырудың шамадан тыс жоғары қарқынын қамтамасыз етуге тиісті
шаралар еді. Жаппай жазалау саясаты - дүниеден тікенекті сыммен бөліп
тастаған лагерьлерді қаптату, көшпенділердің ғасырлар бойы қалыптасқан
тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтардың дәстүрлерін қирату, ақзақ және
бсқа аймақтар шаруаларының қайыршылануы мен аштыққа ұшырауы, халық күшін
барынша титықтату – елді индустрияландырудың аса қайғылы, азапты жолына
айналды.
Тоталитарлық режим, ашаршылық пен қайыршылық, зорлық-зомбылық пен
заңсыздық жағдайында жұмысшы табы өзінің қаһармандық еңбегімен тарихи
қысқа мерзім ішінде оразан үлкен материалдық қазыналар, өнеркәсіп
мүмкіншілігін жасады. Көп ұлтты ұжымдар өсіп шығып, адамдарының туысқандығы
нығайды. Елдің басқа да индустриялы аймақтарымен Қазақстанның экономикалық
байланыстары орнықты.
Қазақстандағы индустрияландыру ісінде белсенділік танытқан қазақ
зиялыларының бірі - Т.Рысқұлов. Ол БКП (б) ОК-нің ұйымдастыру бюросының
шешімі бойынша 1926 жылы наурызда қазақ өлкелік партия комитетінің қарауына
жауапты жұмысқа жіберіледі. Ол 1926 жылы сәуірде өлкелік Еңбекші қазақ
газетінің жауапты редакторы болып тағайындалып, республиканың саяси және
мәдени, шаруашылық өміріне белсене араласып, газет бетіне осы мәселелер
төңірегінде мақалалар жариялауға себепші болды. Өзі де экономикалық
жағдайға байланысты мақалаларын жариялап отырды.
1926 жылы 31 мамырда Тұрар Рысқұлов БКП (б) ОК-нің қаулысы бойынша
РСФСР Халық Комиссары Кеңесі төрағасының үшінші орынбасары болып
тағайындалып, бұл қызметті 11 жыл бойы, яғни 1937 жылдың жазына дейін
атқарды. Осы жауапты қызметте он бір жылдан аса жүріп, шаруашылық өмірінің
көптеген шараларына жетекшілік жасады. Атап айтқанда, Ресей үкіметі
жанындағы мақта жөніндегі кеңестің төрағасы коммуналдық шаруашылығы бас
басқармасының жетекшісі, Түркісіб құрылысына жәрдемдесу комитетінің
төрағасы, РСФСР экспорттық кеңесінің бастығы, республиканың экономикалық
кеңесі жанындағы кәсіпшілік кооперация комитетінің төрағасы және т.б.
Т.Рысқұлов қандай қызметте жүрсе де, өзін талантты ұйымдастырушы,
басшы ретінде көрсетіп, партия мен мемлекет тапсырмаларын ыждағаттықпен
орындап отырды. Оның іргелі жылдың қызметтерінің бірі Түркісібті салуда
басшылық етуі болып табылды. Аса зор шаруашылық, әрі саяси маңызы үлкен осы
құрылысқа Т.Рысқұлов басқа белгілі мамандармен қатар қазақтан шыққан тұңғыш
жоғарғы білімді теміржол инженері М.Тынышбаевты шақырды. Оның алаңсыз еңбек
етуіне алаңсыз қамқорлық көрсетті. Ол көп уақыттын құрылыс бойында іс-
сапарда өткізді.
Т.Рысқұлов Түркістан-Сібір темір жолын салуға белсене араласып қана
қоймай, сонымен бірге Қарағанды көмір бассейнін, Балқаш мыс қорыту, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz