С.М.Соловьевтің тарихшы ретінде қалыптасуы

Жоспар
Кіріспе

Жоспар.

I.тарау. С.М.Соловьевтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
1.1. Балалық, жасөспірім шағы.
1.2. Ғылыми жолы, тарихшы ғалым.

II.тарау. С.М Соловьевтың тарихи көзқарастары.
2.1. С.М. Соловьевтың «Ежелгі заманнан бергі Ресей тарихы» еңбегіне сипаттама.
2.2. Ресейдің нақты.тарихи даму жолы туралы.
2.3. Этникалық проблемалар мен мемлекеттің рөлі туралы.
2.4.Теориялық.методологиялық проблемалар.

Қорытынды.

I-тарау. С.М.Соловьевтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
1.1. Балалық, жасөспірім шағы.
С.М. Соловьев Мәскеу қаласында заң мұғалімінің (діни мұғалім) Мәскеу коммерциялық училищесінің нұсқаушысының отбасында 1820жылы 5(17) мамырда дүниеге келді. Ол балалық және бозбалалық шағында әр түрлі таптағы; қаланың қарапайым халқымен шаруалардың, мещандардың, саудагерлердің балаларымен бірге өсті. Олар коммерциялық училищеде көп болатын. Оның ата-аналары әр түрлі сословиенің өкілдері еді. Болашақ тарихшының әкесі діни қызметкер соңынан протоиерей Михаил Васильевич Соловьев - діни сословиеден еді.(1) С.М Соловьев былай деп жазды: «Менің әкемнің туыстары діни қызметкерлер, дьякондар селода қалды, әкем селодан қалаға көшті .Оған қалаға келуіне Мәскеудің беделді метрополиті Платон Левшин көмектесті. Ол оны жаһан түздегі селодан қалаға алып келіп, демалыста жүрген граф И.А. Остерманның үйіне орналастырды.(2)
Соловьевтың әкесі өз заманының білімді діни қызметкері болды. Ол французша өте жақсы сөйледі, грек тілін білді. Үйінде өзінің кітап қоры аз жеке кітапханасы болды.
Михаил Васильевич дворян атағын алған чиновниктің қызы Елена Ивановна Шатроваға үйленді. «Мен бозбала шағымда,-деп еске алады С.М. Соловьев,- кейбір діни қызметкер отбасыларында өздерінің тұрмыс жағдайына деген нарзылықтарды байқадым, олар бұл жағдайдан құтылғысы келетін әрекеттер жасады. Біздің отбасы да сондай күй кешті, тұғырықтан шығу үшін анам белсенділік танытты» . Соловьевтың анасының көпшілік туыстары мен таныстары діни адамдар емес еді. Бірақ бірен-саран туыстары діни қызметкерлер болатын. Анам оларды жек көретін. Ол М.В. Соловьевті діни қызметті тастап басқа жұмысқа, яғни діни емес училищеге кір деп итермелеп отырды.(3)
Діни отбасылардың дәстүрі бойынша әкесі С.М. Соловьевті Мәскеу діни училищесіне оқуға жазып қояды. Бұл училище Петровск монастырінде

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.

I-тарау. С.М.Соловьевтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
1.1. Балалық, жасөспірім шағы.
1.2. Ғылыми жолы, тарихшы ғалым.
II-тарау. С.М Соловьевтың тарихи көзқарастары.
2.1. С.М. Соловьевтың Ежелгі заманнан бергі Ресей тарихы еңбегіне
сипаттама.
2.2. Ресейдің нақты-тарихи даму жолы туралы.
2.3. Этникалық проблемалар мен мемлекеттің рөлі туралы.
2.4.Теориялық-методологиялық проблемалар.
Қорытынды.

I-тарау. С.М.Соловьевтің тарихшы ретінде қалыптасуы.
1.1. Балалық, жасөспірім шағы.
С.М. Соловьев Мәскеу қаласында заң мұғалімінің (діни мұғалім)
Мәскеу коммерциялық училищесінің нұсқаушысының отбасында 1820жылы 5(17)
мамырда дүниеге келді. Ол балалық және бозбалалық шағында әр түрлі таптағы;
қаланың қарапайым халқымен шаруалардың, мещандардың, саудагерлердің
балаларымен бірге өсті. Олар коммерциялық училищеде көп болатын. Оның ата-
аналары әр түрлі сословиенің өкілдері еді. Болашақ тарихшының әкесі діни
қызметкер соңынан протоиерей Михаил Васильевич Соловьев - діни сословиеден
еді.(1) С.М Соловьев былай деп жазды: Менің әкемнің туыстары діни
қызметкерлер, дьякондар селода қалды, әкем селодан қалаға көшті .Оған
қалаға келуіне Мәскеудің беделді метрополиті Платон Левшин көмектесті. Ол
оны жаһан түздегі селодан қалаға алып келіп, демалыста жүрген граф И.А.
Остерманның үйіне орналастырды.(2)
Соловьевтың әкесі өз заманының білімді діни қызметкері болды. Ол французша
өте жақсы сөйледі, грек тілін білді. Үйінде өзінің кітап қоры аз жеке
кітапханасы болды.
Михаил Васильевич дворян атағын алған чиновниктің қызы Елена
Ивановна Шатроваға үйленді. Мен бозбала шағымда,-деп еске алады С.М.
Соловьев,- кейбір діни қызметкер отбасыларында өздерінің тұрмыс жағдайына
деген нарзылықтарды байқадым, олар бұл жағдайдан құтылғысы келетін
әрекеттер жасады. Біздің отбасы да сондай күй кешті, тұғырықтан шығу үшін
анам белсенділік танытты . Соловьевтың анасының көпшілік туыстары мен
таныстары діни адамдар емес еді. Бірақ бірен-саран туыстары діни
қызметкерлер болатын. Анам оларды жек көретін. Ол М.В. Соловьевті діни
қызметті тастап басқа жұмысқа, яғни діни емес училищеге кір деп итермелеп
отырды.(3)
Діни отбасылардың дәстүрі бойынша әкесі С.М. Соловьевті Мәскеу діни
училищесіне оқуға жазып қояды. Бұл училище Петровск монастырінде болатын.
Соловьев училищеге тек емтихан тапсыру үшін ғана баратын құқыққа ие болды.
Әкесі оны дін заңдарына,латын және грек тілін оқытуды өзі жүргізді. Басқа
пәндер бойынша ол сабақ тыңдауға коммепция училищесінің сыныбына барды. Ол
училищедегіжәне әкесінің беретін сабақтарын қиындықпен меңгерді.
Коммерциялық училищеде оқуды нашар өткізетін еді, бірақ та онда кітаптар
өте көп болатын, мен үйге әкеліп оқитын едім деп еске алады С.М. Соловьев.
Петровск монастыріне емтихан тапсыруға барған күндерім менің бозбалалық
шағымдағы бейшаралық күндерім еді (4)
Әкесі болашақ тарихшының тарих пен саяхатқа деген қызығушылығына көзі
жеткен соң, діни училищеден шығарып гимназияға оқуға береді. Оның тарихқа
деген қызығушылығын ата-аналарымен тарихи маңызы бар, Ресей тарихында
алатын орны зор қалалар мен жерлерге жасаған саяхаттары тудырып,
толықтырды.
Анасының ықпалды туысы Ярославль және Ростов архиепископы Авраам
Шумилин болатын(1844ж қайтыс болды).
мен гимназияға оқуға түспестен бұрын және онда оқып жүрген кезімде ата-
анаммен Ярославльге үш рет бардым. Онда анамның ағасы архирей болып қызмет
істейтін. Мәскеуден Ярославльге дейін 240 шақырым болатын. Біздер үш ат
жеккен кибиткамен төрт тәулік жүретінбіз. Осылай мен Тройцк лаврасымен,
Переяславль-Залесскиі таза көлімен, Ростовпен, Ярославль және Волгамен
танысып, көрдім- деп еске алады С.М. Соловьев(5). Ол бұл саяхаттарды алғаш
рет сегіз-тоғыз жасында жасады. Соловьев Мәскеу-Петербург жолындағы
сәулетті қалалардың - Тверь, Торжок, Вышний Волочок, орыс венециясы Валдай,
Новгород және т.б қалалар үстінен өтті.(6)
Болашақ тарихшының тарихқа, саяхатқа қызығушылығының тууына бірден-
бір әсер еткен оның тәрбиешісі еді. Тәрбиеші крепостнойлы деревняда туып-
өсіп Ресейдің көп жерлерін аралаған. Ол Соловьевтің ең жақын досы болып,
оның ой-санасының қалыптасуына мол әсерін тигізді. Қарапайым, қайырымды,
халық арасынан шыққан әйелдің жас тәрбиеленушінің айтулы тұлға болып
қалыптасуына да әсер етті.
Гимназияға түсер алдында бала көптеген кітаптармен таныс болды. Кітап
оқу- оның діни уездік училищеде де, гимназияда да бос уақытындағы ермегі
болды. Менің мінезімнің қалыптасуына әкемнің тып-тыныш үйінде өмір сүруім
әсер етті, апаларым пансионда оқитын еді. Сондықтан мен күн бойы жалғыз
болғандықтан, кітаптарды қызыға оқитын едім. Кітап оқу мені ляззат пен
рахатқа бөлейтін(7).
Соловьев бастапқыда кітаптардың барлығын сыр-сипатына қарамай оқыды.
Кейіннен ол тарихи оқиғалар жазатын жазушылардың кітаптарын оқитын болды.
Гуак, Радклиф, Вальтер Скотт, Нарежный мен Загоскиннің, яғни тарихи темаға
жазған романдарын оқи бастады. Мен әкемнің кітаптарының арасынан
Басалаевтың Жалпы тарих деген кітабын тауып алдым. Бұл кітапты сүйсіне
оқыдым, оның бір бетін қалдырмай бірнеше рет қайталап оқыдым. Мені әсіресе
рим тарихы қызықтырды(8). Кітапты құрастырушы Мәскеу университетінің
қайырымдылық пансионының тарих пәнінен сабақ беретін мұғалімі И.Н.Басалаев
болатын. Мен Басалаевтың кітабын оқып болғаннан кейін Аббат Милоттың тарихи
кітабын оқуға кірістім. Мен оны бірнеше рет оқып шықтым. Оған қоятын қарсы
бірнеше қарсы сұрақтарым да жеткілікті(9). XYIIIғасырда Ресейде француз
жазушыларының кітаптарының аудармасы халық алдында кең танылымға ие болды.
Маған Милоттың тарихи кітабымен бір мезгілде Кармзиннің тарихы қолыма
түсті. Мен оның кітабын гимназияға түскенге дейін он екі рет оқып
шықтым(10). Кейін ер жеткен шақта Соловьев Карамзиннің бұл шығармасына сын
айтып бағалайды.
Тарихи кітаптарды оқудан кейінгі менің жақсы көретінім саяхатқа шығу
бола-тұғын. Бірнеше рет саяхатқа шығу тарихы, Бүкіләлемдік саяхатқа
нұсқау кітаптарын әлденеше рет оқыдым(11). Жоғарыда айтылған кітаптар
Ресейде бірнеше рет баспадан шыққан болатын. Саяхатқа шығу тарихы
Соловьевтің есінде көп томдық әдебиет болып қалды. Бүкіл әлемдік саяхатқа
шығу немесе ескі немесе жаңа әлемді түсіну кітабын Жозеф де Порте (1713-
1779) 27 том етіп шығарған. Бұл география және этнография туралы
әдебиеттерді Соловьев сүйсініп оқыды.
С.М.Соловьев он үш жасында үшінші сыныпқа Бірінші Мәскеу академиялық
гимназиясына оқуға алынды. Гимназия Мәскеу университетімен тығыз қарым-
қатынаста болды. Гимназияны университеттің мұғалімдері келіп ,тексеріп
тұрды. Мысалы, ғалым-педагогтар М.Г.Павлов, Н.И.Надеждин. Гимназияда
университет мұғалімдері де сабақ берді, атап айтсақ физика мен математика
мұғалімі П.Н. Погорельский,орыс тілінің мұғалімі П.Н Павлов және т.б.
Соловьев гимназияда 1833-1838жылдары бес жыл, яғеи үшінші сыныптан
жетінші сыныпқа дейін оқыды. Ол барлық сабақты барлық пәннен өте жақсы
оқыды. Тек математика пәні қиындық туғызды. Ол пәнді кішкентайынан
жақтырмады.
XIXғасырдың 30-шы жылдарының ортасында Мәскеу оқу округінің басшысы
болып адал және қатал С.Г. Строгонов қызметке келеді. Ол өз оқу округінде
ғылым, білім, педагогиканы көтеруге қажырлы еңбек сіңірді.
С.Г. Строгонов гимназияны кезекті рет көруге келген кезде, оған
С.М.Соловьевті бірінші оқушы ретінде таныстырды. Строгонов сол кезден
бастап Соловьевті назардан тыс қалдырмады(12).
Соловьев оқу бітіру емтихандарын жақсы тапсырды. 1838 жылдан бастап бұл
емтихандар университетке тапсырылған деп есептелінді. Соловьевке бірінші
окушы ретінде гимназия туралы шығарма жазуға сенім білдіріледі. Соловьев
салтанатты жиналыста шығармасын оқыды.
Ол: Өз ана тіліңді жақсы білгің келсе, ертедегі тілдерді әсіресе грек
тілін үйрену қажет-деп айтты(13). Он сегіз жасар болашақ тарихшыға күміс
медаль берілді, шығармасы ресми басылымдарда жарыққа шығатын болды. Осылай
орыс баспасында бірінші рет Соловьев тің фамилиясы басыла бастады. 1904
жылы Бірінші Мәскеу гимназиясының 100жылдық тойында, оның ғимаратында С.М.
Соловьевтың есімі жазылған мемориалдық тақта ілінді(14).

1.2. Ғылыми жолы, тарихшы ғалым.
Мәскеу университетіне Соловьев 1838 жылы күзде түсті. Университет бұл кезде
жаңадан күшейіп келе жатқан еді. 1835 жылы бекітілген устав бойынша
университетте отыз тоғыз кафедра болды. Жаңа кафедралар: заңтанудың
энцеклопедиясы, славян тілдері мен әдебиеті, орыс тарихы, жалпы тарих
ашылды. Студенттердің сандары көбейді. Оқу нәтижесін жақсарту шаралары
жүргізілді. Кафедраларда жұмыс істеу үшін жас ғалымдарды дайындауға аса
көңіл бөліне бастады. Қарт, скептикалық көзқарастары қалыптасқан оқытушылар
М.Т. Каченовский, М.П. Погодин, И.И. Давыдовтың және т.б сабақ беру
тәсілдері жас тарихшылар мен философтарды қанағаттандыра алмады. Студенттер
бұл мұғалімдерді ұнатпады. 30жылдардың аяғы мен 40жылдардың басында
университетке жаңа буындағы жас мұғалімдер (оқытушылар) келе бастады:
тарихшылар Д.Л. Крюков, Т.Н. Грановский, К.Д. Кавелин және П.Н. Кудрявцев;
политологэкономист А.И. Чивилев; юрист П.Г. Редкин; зоолог
К.Ф. Рулье және т.б. Бұл жас оқытушылар либералды-буржуазиялық идеяның
жақтастары болды. Жаңа буындағы оқытушыларға студенттер үйір болды.
С.М. Соловьев өз заманының қоғамдық идеяларынан тез орын ала алмады.
Алғашқыда ол славянофильдік үйірмелердің ықпалында болды. К.С. Аксаковпен
дос болды, Погодиндік Москвитянин журналында мақалалары басыла бастады.
Бірақ та ол студенттік кезінің өзінде батыстық көзқарастағыларға
(западниктер) көңіл бөлетін еді. 40жылдардың ортасы мен екінші жартысында
ол западниктердің үйірмелеріне кірді. Оның басшысы Т.Н. Грановский болды.
Соловьев барлық лекцияларға қатысып, жақсы оқыды. Әр уақытта лекцияны
ұқыпты жазды, әдеттегідей көп оқыды. Сабақтан кейін студенттердің ортасында
көп болды. С.М. Соловьев мұнда студенттер, кейін белгілі адамдар болған
А.А. Фет(1840-1844жылдары оқыды), А.А. Григорьев(1840-1842жылдары), Я.П.
Полонский(1839-1844ж.ж), М.Ф. Орловпен және т.б. танысты. Бұл үйірменің
басшысы Апполон Григорьев болатын. Үйірмеде әдебиет, саясат, философия
туралы жарыссөздер өтетін еді.
С.М Соловьев 1840 жылдары орыс жастарының сана-сезімін жаулап алған
Гегельдің философиясына көңіл аудара бастады.
Бізде Гегельдің философиясы жарай бастады, оның барлық шығармаларын
оқымасақ та ол біздің басымызды баурап алды. Біз ол туралы тек жас
оқытушылардың лекцияларынан естіген болсақ та, студенттер Гегель
терминдерін ауыздан тастамайтын болды. Мен Гегельдің тарих философиясын
ғана оқып шықтым, ол маған өте қатты әсер етті-деп жазады Соловьев(15)
Ұлы философтың диалектикасы Соловьевтың санасына толығымен ене
бастады. Кейіннен ол оның тарихқа деген көзқарасының дамуына әсер етті.
Студенттік жылдары Ж.Сисмондидің француз тарихы, У. Робертсонның
Шотландия тарихы, П.Шафариктің Славян ертедегілері деген әдебиеттерді
оқып шықты. Ол сол кездері аты шыққан неміс жас гегельшісі Д. Штраустың
Иисустың өмірі атты кітабын оқыды. Бұл кітап заманындағы дінге қарсы
жазылған белгілі шығармалардың бірі болатын. Батыс Европалық тарихшылардың
ішінде С.М. Соловьевке қатты әсерін қалдырған Франсуа Гизо болатын.
Соловьев өмір бойы Гизоның шығармаларына табынушымын деп есептеді(16).
М.П. Погодин оқыған орыс тарихы туралы лекциялар С.М. Соловьевты
қанағаттандырмады. Оның білімі кеңтарамды болатын. М.П. Погодин лекцияда
Карамзиннің орыс мемлекетінің тарихын оқушы еді. Соловьев Погодиннің
лекциясына жиі қайталанатын эпизодты ирониямен еске түсіретін еді: Ол
лекциясын былай болды деп бастағанда, мен Михаил Петрович мына ескертуде
маңызды ұсыныс бардейтінмін. Жолдастарым мені Погодиннің суфлері деп атап
кетті, Погодиннің өзі маған назар аударатын еді..(17). Профессор
Соловьевке өзінің кітапханасына оқуға рұқсат етті. Оның жинаған көптеген
ертедегі қолжазбалар қоры болатын. Емтихандарда Погодин Соловьевтің
жауаптарын тыңдап отырып, қатысып отырған бастықтарға: Соловьев курстық
орыс тарихы бойынша ең үздік оқушы, ол менің қызмет еткен жылдарымдағы ең
озат оқушы-дейтін(18).
Соловьев аздаған толқыныстан кейін отандық тарихты зерттеуге белін
буды. Погодиннің сен қандай мәселемен шұғылданғанды ұнатасын деген
сұрағына, Соловьев: Барлық орыстармен, орыс тарихымен, орыс тілімен, орыс
әдебиетімен шұғылдануды-деп жауап берді. Д.Л. Крюков пен Т.И.
Грановскийдің ертедегі және орта ғасыр тарихынан оқыған лекциялары
Соловьевтың жанына терең із қалдырды. Ол өмір бойы өзін Ресей тарихына
арнаса да, жалпы тарихпен халықаралық қатынастар тарихына аса көңіл
бөлді.Погодиннің ұсынысы С.Г.Строгонов үшін жаңалық емес еді. Ол қарт
ғалымдарды жақтырмады, оған олардың сервелизмі ұнамады. Олардың ғылыми
көзқарастары өзгерген деді. Строгоновтың әуелден Соловьевті ғылыми
жұмыстармен шұғылданып, Мәскеу университетінің орыс тарихы кафедрасына
Погодиннің орнына басшы етіп қойғысы келетін жоспары бар болатын. Профессор
қызметіне дайындалған кезінде кандидат батыс елдерінің мәдениетімен, тұрмыс
салтымен таныс болуы қажет болатын. Бірақ та Строгонов Соловьевті батыс
елдеріне іссапарға ғылыммен шұғылдану үшін жібере алмады. Орыс тарихымен
шұғылданушыларға мұндай іссапар қажет емес болатын. Өз қаражатымен Соловьев
батыс европа елдеріне баруға мүмкіндігі жоқ еді. Бірақ та Строгонов бұл
сұрақтың шешімін тапты. гимназия мұғалімі П.М.Попов университетке емтихан
тапсыруға дайындалып жүрген Соловьевті өзіне шақырып алып Строгоновтың
ұсынысын айтты. Ол: Соловьев шетелге С.Г.Строгоновтың ағасы
А.Г.Строгоновтың балаларын оқыту үшін үй мұғалімі болып баратындығы жөнінде
және оның алдағы уақыттағы еңбекақысының 1200 франк көлемінде болатындығы
туралы ұсыныс тастады. Соловьев оған өз келісімін берді. ол былай ойлады:
Менің шетелге оқуға баратын өз қаражатымның болмағандығы және қазыналық
есептен ешбір көмек бұйырмайтындығын білген соң, тіпті Мәскеуде
магистратураға түсе алмайтындығымды сезген соң немен шұғылданатындығымды
білмедім (Записки 270 б.) Ол барлық магистратура жөніндегі ойларын
тәмамдап, ендігі жерде жас балаларды соның ішінде ірі байлардың балаларын
оқытуға арнады. Тек 1842 жылы маусым айының соңына қарай жергілікті жердегі
пошта таситын каретамен жолға шығып 3 күн жүріп, Мәскеуден Петербургке
келеді кейін пароходпен Травемюнге содан Любек порты арқылы Берлинге
келеді. Батыс Европада 2 жыл болған уақытында Соловьевтің ой өрісі кеңейіп,
санасы өсті. А.Г.Строгоновтың балаларына сабақ аз болды. Соловьев өзінің
қызығушылығын герман жерлерінде, Австрияда, Белгияда, Францияда болды. Ол
көне тарихи орталықтар болып саналатын Париж, Брюссель, Берлин, Страсбург,
Прага, Регинсбург, Мюнхин, Дрезден, Гейделберг, Аахен, Веймар, қалаларында
болды. Ол Италияда бола алмағандығына өкінді.
Шетелдерде Соловьев атақты ғалымдардың дәрістеріне қатынасып тыңдады.
Олар философ Шеллинг; тарихшылар Крейцер, Неандер, Ранг, Рау, Траумер,
Шлоссер; географ Риттер т.б. болатын. Францияда тарихшылар Ленорман Мишле,
әдебиет тарихшылары Эдгар Ким, атақты франсуа Гизо, Ұлы поляк ақыны Адам
Мицкеевич көрді. Соловьев Берлиннің, Париждің, Гейдельбергтің, Сорбонның
ескі университеттерінде болды. ол Париждің королдық кітапханасымен танысты.
Прагада чехтардың қайта өрлеу қозғалыстарының өкілдері В.Ганкпен,
Ф.Палацкимен және П.Шафарикпен таныс болды. ол бұл жерде славян
қозғалысымен жақын танысқысы келді. Францияда Соловьев француз
академиясының салтанатты мәжілісіне қатынасты. Оған атақты француз
тарихшысы Мениенің Шілде монархиясы қарсаңында қалыптасқан француздардың
тұрмыс саясаты деген ойлы сөздері қатты әсерін тигізді. Николайлық
Ресейдің әскери полицилік тәртібіне үйренген Соловьевке Францияның
буржуазиялық Конституцияға сүйенген тәртібі қызық болып көрінді.
Соловьев Мәскеумен өзара хат алысып тұрды. Ол Погодиннің кафедраны
тастайтындығымен хабардар болып, елге қайтуға бел буды. Строгонов
Соловьевті жылы қарсы алып, оның болашақта Погодиннің орнына отыратындығы
жөнінде хабардар етті. Сондықтан бұл орынға келу үшін алдымен магистр
емтихандарын тапсырған жағдайда, кафедра меңгерушісі ретінде тағайындалуға
толық мүмкіндігі болды. Соловьев магистр атағын алу үшін өз дайындығын
күшейтті. Оның қорғайтын дисертациясының тақырыбы: Ұлы Новгородтың ұлы
княздарымен қарым-қатынасы турасында ой түйіндеді. (Записки 286 бет)
Жиырма төрт жасар ғылыми ізденуші Соловьевтің басшылыққа келуіне
Строгоновтан басқа батысшыл-ғалымдар місе тұтпады, алайда Погодиннің
орыннан кетуіне де батысшыл топтар тіптен де өз қарсылықтарын білдірмеген
еді. (Записки 287 бет)
1845 жылдың қаңтар айында жалпы тарих курс бойынша емтихан болған
болатын. Онда Т.Н.Грановский жалпы тарих жөнінде қайтарған жауабына өз
қанағаттанарлығын білдірді. Ғалым ретінде өз ойын білдірген Грановский :
Сенің бойында көп білім бар, алайда оны айтуға келгенде қиналасың
сондықтан сенің ғалым болып жұмыс жасауға қабілетің жоқ деді. Ресей
тарихынан емтиханды Погодин қабылдады. Ол Польша мен Ресейдің ертедегі
қарым-қатынасы туралы қойған сұрағына Соловьев қинала жауап берген болатын
алайда Погодин оған қанағаттанатындығын айтты. Үшінші емтиханды профессор
Чивилев саясаттану және статистика пәндері бойынша қабылдады. Соловьевтің
өзінің көзқарасы бойынша тапсырмаға жақсы жауап бере алмады. Сөйтіп,
емтихан қорытындысы нәтижесінде ұяңдық танытты. Университет қамқоршысы
Соловьевті шешуші кезең алдағы магистрлік дисертацияны қорғау екендігін
айтып жайландырды.1845 жылдың наурыз айында қорғалатын диссертацияны
кешіктірді. Бірақ та ол ақырында жұмыспен танысып, оны қолдайтындығын
мәлімдеді. Ал Грановский болса, диссертациямен танысуға қарсылығын білдіріп
өзінің арашашы еместігін жеткізіп еңбекті Кавелинге ұсынды. Кавелин болса
еңбекті Славянофилдік санаға қарсы ой деп бағалап, кейін Отандық
қолжазбалар журналына ғылымдағы жаңалық деп бағалап жазды. Содан кейін
батысшылдар Соловьевті Құшағын жая қарсы алды. Строгонов Соловьевтің бұл
жетістігіне өз ризашылығын білдіртті. Сол жылы жазда Соловьевті Мәскеу
мемлекеттік университетінің философия факультетіндегі тарихи-филология
бөліміне оқытушылық қызметке шақырады. Ал қазақ айында адюнкт лауазымында
дәріс оқи бастады. Алғашқы дәріске факультет басшысы (декан) Строгонов және
ірі-ірі ғалымдар Давидов пен Грановский қатысты. Дәріс ойдағыдай өз
дәрежесінде өтті. Дәріске қатынасушы атақты Грановский өз ойын былайша
жеткізді: Біз дәріске оқушы ретінде қатынастық, Соловьев өз ғылымының
нағыз асқан шебері болып сөйледі. Ал, екінші ғалым да өз пікірін
алдыңғымен ұштастырды. Соловьевтың ғылыми жұмысын қорғауға арналған
жарыссөз жемісті өтіп, кейін еңбегі баспаханадан басылып шықты. Жас ғалым
көп ұзамай докторлық диссертация жұмысын жазуға кірісті.Ғалым көп
жұмыстанды. Материалдар іздеп, еңбегін жазып бітірді. 1846 жылы ол
қолжазбаны баспаханаға басуға әзірлеп, бірақ басып шығаруға оның қаражаты
жетпеді. Строгонов тағы да Соловьевке көмек көрсетеді. Сөйтіп, ол өз
еңбегін баспа бетінен шығарды. 1847 жылы Соловьев 700 бет көлеміндегі
Рюрик үйінің орыс князьдерімен қарым-қатынасы тарихы атты еңбегі жарық
көрді. Жас ғалым бұл еңбегінде ескі әдебиеттік тұжырымға қайшы келетін
жаңашыл идеяны білдірді. С.М. Соловьев өз еңбегінде монғол дәуірі, удел
дәуірі, норман дәуірі деген Погодиннің ілімдерін өзгертіп, Киев
Русьіндегі рулық құрылысты көріп, мемлекеттік қатынастың орнауын және рулық
қатынаспен күресі туралы жазды. Бұл еңбек ғалымдар мен әдебиетшілердің
назарына ілігіп түрлі таластар туғызды. Журналдар мен газеттер бетінде аз
уақыт ішінде К.Д. Кавелиннің, И.Д. Беляевтың рецензиялары жарияланды.
Погодин де сыни тұрғыдан өз пікірін жазды. 1860жылы Н.Г. Чернышевский
Современник журналында Соловьевтың еңбегі туралы пікір-талас жазды.
1847 жылы С.М. Соловьев тарих ғылымының, саяси экономика және
статистиканың ғылыми докторы дәрежесін алды. 27 жастағы жас ғалым, докторға
экстра-ординар профессор қызметіне тағайындалады. Ал 1850жылы С.М. Соловьев
Мәскеу университетінің ординар-профессоры болып бекітілді. Міне, осылай
С.М. Солвьевтың ғылыми және оқытушылық қызметі басталды. Ол 35 жыл мерзімде
Мәскеу университетінде қызмет атқарды. 1864-1870 жылдар аралығында ол
тарих, филология факультетінің деканы, 1871-1877 жылдар аралығында Мәскеу
университетінің ректоры қызметін атқарды. Соловьев білім берді, дәріс
оқыды, ғылыми еңбектер жазды, кафедра, факультет, университет басқарды.
Оңың профессор-оқытушылық ғылыми-әдеби зерттеушілік жұмыстары бір-бірімен
тығыз байланыста болды. С.М. Соловьевтің алғаш рет дәрісін тыңдаған
Бестужев-Рюмин өз ойын былайша білдірді: Адамның қандай екендігін білгің
келсе,оның кіммен таныс екендігін сұра; халықтың қандай екендігін білгің
келсе, оның тарихына үңіл деп бастаған жас ғалымның дәрісін тыңдағаныма
бақыттымын: халық тарихында біз оны танимыз, кім өзінің туын жоғары көтерсе
сол өз халқының азаматтық болашағына сенеді. Бұл болашақ ұрпақты осылайша
тәрбиелеуге сенім білдірді. (19) Соловьев бұл уақытта 28 жаста болды.
Он бес жыл өткен соң Бестужев-Рюминнан кейін Соловьевтың оқушысы,
оның дәрісін тыңдаған 3 курста оқитын В.О. Ключевский болатын.
Ключевскийдің С.М Соловьев оқытушы ретінде (1895) деген естелігінде
Соловьевтың, оның жүргізген дәрістерінің қалпы ап-айқын сурреттелген.
Мысалы, оның естелігінде: С.М.Соловьевты біздер яғни студенттер тыңдай
бастадық. Ол көзіне алтын көзілдірік тағып, дәрісті бастайтын. Бұл уақытта
оның сақал-мұрты жоқ болатын. Дәрісті ол 40минут бойына оқымай, ауызша
баяндайтын, біздер жазып отыратынбыз. Ол маңызды деген жерлерді қайта-қайта
қайталап отырды, оның дәрісін біз санамызға құйып отырдық деп жазылған.
(20)
С.М. Соловьев әр уақытта профессорлық жұмысын ғылыми -зерттеу
жұмысымен байланыстырып, ұштастырып отырды. Орыс тарихындағы Соловьевтың
ерекшелігі педагог -мұғалім қызметін зерттеуші-ғалым қызметімен ұштастырып
отыруында болатын. Ол 1855 жылдан бастап ғалым дәрежесін алғанға дейін
Отандық таихтың ерте заманнан қазіргі заманға дейінгі тарихын жазуға бел
буды. 1851 жылы тамызда бірінші томды, 1852 жылы екінші томды, 1854 жылы
үшінші томды, 1854 жылы төртінші томды баспадан шығарып, артынан бесінші
томды баспаға әзірледі, бұл том IV Иванның патшалық ету кезеңін
қамтыды.(21)
С.М. Соловьев Ресей тарихы (История России) атты өз еңбегінің
бірінші томын 1848 жылы бастаған болатын. Өз күнін көру үшін дәріспен қоса
басқа мақалалар жазып баспаға шығарды.(Записки 323б) Еңбектің бірінші
томын басып шығаруға үш жарым жыл уақыт кетсе, ал қалған томдарды жыл сайын
жарыққа шығарып отырды. Соловьев алдына қойған, ойлған мұратына тура
уақытында жетті. Оның Ресей тарихы еңбегінің томдары 1851 жылдан 1879
жылға дейін үздіксіз шығып тұрды. Ол өзінің Ресей тарихы еңбегін
Екатирина Ii патшалық құрған кезеңіне, оның ақырғы 1796жылға дейінгі
өміріне дейін жазатын ойы бар болатын, бірақ та соңғы том 1774 жылғы
уақиғалармен аяқталды. Соңғы 29 томды Соловьев қайтыс болғаннан кейін
Н.А Попов дайындап баспаға басып шығарды.(22)
С.М. Соловьевтың өз еңбегін баспаға дайындаған кездегі ұқыптылығы
маңызды еді. Себебі ол XIX ғасыр ортасында Н.М. Карамзиннің XYII ғасырдың
ортасын қамтитын еңбегіне сүйеніп жазуға болатын еді, бірақ Соловьев бұл
еңбекке сүйенбей барлық томдарға материалдарды архивтер мен қоймаларда
отырып ізденіп жазды. Замандастары Соловьевтың еңбексүйгіштігіне, әр
уақытта уақытты тиімді пайдаланатындығына таң қалып оның еңбегін бағалады.
(23) Тарихшы Бороздов С.М. Соловьевтың уақыт кестесі туралы былайша айтқан
болатын: Соловьев университеттегі ең ұқыпты ғалым болды. Ол кейде
науқастанып қалса да дәрісті жібермейтін. Ол әрдайым дәріске дәлме-дәл
қоңырау соғылғанда келетін. Ешқашан кешігуді білмейтін, кейде студенттер
сағаттарын Соловьевтың дәрісті бастауымен түзейтін. Ол таңертең дәл сағат 6-
да тұрып, жарты бөтелке сельтер суын ішіп, содан сағат 9-ға дейін қызу
жұмыстанатын. Дәл сағат 9-да шай ішіп, сағат 10-да үйінен жұмысқа шығып,
сағат 3-те қайтушы еді. Түстен кейінгі уақытта ол тарихи немесе
географиялық әдебиеттерді оқыды. Кешке сағат 11-де ұйықтауға жатты. Ол жеті
сағат ұйықтады. Бұл Соловьевтың өмірлік әдетіне айналды. (24)
Тағы бір тарихшы А.Д. Галахов та Соловьевтың жоғарыда аталған
қасиеттері туралы ойын білдірсе керек: Соловьев әдеттегіше таңертен
ертемен мезониеге кіріп, есікті кілтеп алып тыным таппай жұмыстанатын. Ол
Ресей тарихы атты еңбегін жазу үшін де уақыт бөлген болатын. Ол әр түрлі
мақалалар жазған кезде де уақыт санап, арнайы аптаның күнін белгіледі.
Мысалы, сейсенбі күні ол Отандық қолжазбалар журналына, жұма күні
Современник журналына мақаласын шығарып отыратын-деп еске алады.
С.М. Соловьев ғылыми және ғылыми-әдеби қызметін әкімшілік оқу ісі
жөніндегі қызметімен қоса атқарды. Соловьевті әкімшілік жұмыстарға
сайлаудың өзі оның беделінің жоғары деңгейде екендігін, оның моральды таза,
принципиалды адам болғандығын дәлелдейді. 1863 жылғы университеттің жаңа
ережесі бойынша Соловьев декан қызметіне, кейін ректорлық қызметке келді.
Соловьев декан және ректор қызметін атқарған кездерінде оқу
процесінжақсарту, оқытуда жаңа сапалы әдістер қолдану үшін, студенттерге
оқуда да тұрмыста да қолайлы жағдай туғызу үшін аянбай еңбек атқарды. Оның
бастамасымен(инициатива) 1864 жылы 4курс студенттері үшін тарих-филология
факультетінде орыс тарихы бойынша мамандануға арналған кең-ауқымды
семинарлар ұйымдастырылды. Ол студенттер мен оқытушыларға қайырымды, кей
кезде керек жерінде қатал да қатаң талап қоя білді. Ол этикаға баса назар
аударды, орыс ғалымдарынан ар-намыс, адамгершілік қасиеттерін талап етіп,
екі жүзділік, жалпылдау сияқты жағымсыз қасиеттерді жек көрді.
1863 жылғы жарғы бойынша университетке автономиялы құқық алып беруші
ретінде С.М. Соловьев орыс жоғарғы мектебінің тарихында аты қалды.
Соловьевтың принципиалдылығын 1866жылы болған оқиғадан көруге болады. Бұл
уақытта А.Н. Меньшиков пен В.Н. Лешковты ғалым қызметіне саулау кезінде
бірнеше заңсыз әрекеттер жасалған. Жас ғалымдар тобы (И.К. Бабст, Ф.М.
Дмитриев, М.Н. Капустин, С.А.Рачинский және Б.Н. Чичерин) саулау заңсыз
өттідеп қарсылық білдірді. Бірақ сайлау солшыл оқу министрі граф Д.А.
Толстойдың араласуымен заңды деп бағаланды. Соловьев бұл уақытта Мәскеуде
болмаған еді. Ол сайлаудың мән-жайын қараған соң, жас ғалымдар тобының
қарсылығының дұрыс екендігіне көзі жетіп, оларға отставкаға кетуді ұсынды.
Сол уақытта университетте ғалымдардың отставкаға кетуі либералдық
оппозицияның пайда болғандығын көрсетті. Соловьевтің отставкаға кету туралы
шешімі оңай болған жоқ. Себебі ол материалдық және рухани жағынан
университетке тәуелді болды және оның өмірін университетке арнаған еді.
Сонымен оның бұл іске еш қатысы болмады. Петербургтен оралғанда саулау
өткенін естіп, заңның бұзылғандығына, әділ еместігіне төзе алмай, ар-намыс
үшін құрбан болып университеттен кетуге мәжбүр болды. (25) Бірақ
ғалымдардың ұжымдық жұмыстан шығуы іске аспады. Бұл іске жоғарыдағы приц
араласты. Ғалымдардың өздері де үкіметке қарсы ашық оппозицияға шыққысы
келмеді. Соловьев осы оқиғадан кейін жүйкесі тозып, біраз науқастанды.
1876 жылы күзде Ресей тарихы еңбегінің 25-ші томы шықты.
Ғалымдар арасында бұл датаны ашық атап өтуге байланысты және баспасөзде
алда болатын мерейтойға байланысты мақалалар шығып, С.М. Соловьевтің
портреті басылды. Бестужев-Рюмин С.М. Соловьев Ресей тарихы еңбегінің
XXY-жылдығы. 1851-1876 атты мақала шығарып, Соловьевтің еңбегін ғылыми
жеңіс деп мәлімдеген. Мәскеу ғалымдарының ішінен мерейтойды әзірлеуге
ғалым В.И. Герье басшылық етті. Толстой бұл мерейтойды атап өтуге қарсы
шықты. Мерейтойға жиналған қауым Соловьевті жеке түрде құттықтап, оған 1877
жылы 14 қарашада ешкім қол қоймаған адресті ұсынды. Соловьев өзі үшін емес,
орыс ғылымы үшін еңбек етті. (26)
Ректор Соловьевке 1877 жылы болған жанжал трагедиялы әсер етті.
Мәскеулік газетте оның жұмыстасы М.Н. Катков пен ғалым Н:А. Любимовтың
реакциялық мақалалары жарық көрді. Университетте Соловьев маңына топтасқан
либералдығылыми бұл мақаланы университет тәртібін келемеж қылу деп атады.
Любимовтың лақабын әшкерлеуге 35 ғалым қол қойғандығы жарияланды.
Соловьевтың алдында екі жол болды. Бірінші жол үкіметтің реакционерлік
саясаттың қолдаушысы болып жұмыста қалу; екінші жол өзінің бұл саясатқа
қарсылығын ашық білдіріп жұмыстан кету болатын. Соловьев екінші жолды
таңдады. Оның жұмыстан кетуіне бел байлағаны солшылдардаың оны орнынан
кетуге мәжбүр еткендігін дәлелдейді. Ол оқу министрі Толстойдың бұйрығы
бойынша қызмет орнынан өзінің арызы бойынша босатылды. Бұл жағдай, яғни
Соловьевтың жұмыстан кетуі батыл азаматтық іс болды. Катков пен Толстой
өздерінің жалған жалаларымен университеттегі сыйлы Соловьевтің жұмыстан
кетуіне әсер етті. (27)
Ректорлық қызмет және ғылыми-ординарлық міндетін Соловьев тастап,
университетте бірталай уақыт бөтен оқытушы есебінде дәріс оқыды. Соловьев
университетте өзінің оқушылары мен оқытушыларының арсындағы қатынас суымай,
байланыс үзілмеді.(28) Ғалым науқастанған кезінде Н.А. Поповқа өзінің
кітапханасынан әр бір өзінің тыңдаушысына өз кітапханасынан бір әдебиет
беруді өсиет еткен болатын. Ғалым қатты науқасқа ұшыраса да Ресей тарихы
еңбегінің кезекті томын жазып бітіруге асықты. Көктемде Соловьев баспаға 29-
шы томды басуға тапсырған болатын.
Жүйке қысымы ғалымның халін мүшкілдетті және күшейе түсті. Науқасты көруге
келген В.О. Ключевский 1879 жылы 23 шілдеде В.И. Герьеге жазған хатында:
Бүкіл өмір бойы жаяу жүрген адам өлімге қарай аяғын нық басып келеді -деп
жазған.(29)
С.М. Соловьев 1879жылы 4(16)қазанда дүниеден өтті. Оны Новодевичьи
шіркеуіндегі зиратқа жерледі. Жерлеу рәсіміне көп халық қатысты. Соловьев
біздің арамыздағы қатты мінезді адам болды, ол барлық өмірін Ресей жеріне
қызмет жасау үшін арнады. Біз өзімізде ғалымдар жоқ деп шағымданамыз, міне
бүгін ғана оны біз суық жер қойнауына табыс еттік. Оның орны XIX ғасырдың
ұлы ғалымдарының қатарында-деп К.Н. Бестужев-Рюмин қайғырып ойын білдірді.
(30)
Атақты тарихшы, ғалым С.М. Соловьев халық мүддесі үшін қызмет
жасады.

II-тарау. С.М Соловьевтың тарихи көзқарастары.
2.1. С.М. Соловьевтың Ежелгі заманнан бергі Ресей тарихы еңбегіне
сипаттама.
С.М. Соловьевтың ғылыми шығармашылығының шыңы, оның Ежелгі заманнан
бергі Ресей тарихы атты еңбегі болып табылады. Оны жазуға Соловьев
жастайынан кірісті. С.М. Соловьев бұл еңбегін аса дайындықпен жазған
болатын, ол әр түрлі дерек көздерімен, біріңғай әдебиеттермен танысып,
техникалық зерттеу жұмыстарымен жұмыстанып, өзінің болашақ еңбегінің алдын
ала сызбасын дайындап, көз алдына елестетті.
XIX ғасырдың II жартысында ұсынған Ежелгі заманнан бергі Ресей
тарихы атты еңбегінің оқырмандарға, оның маңызы мен пайдасын айту керек
емес, орыс тарихшысының еңбекті жазудағы міндеті оның мәнінің ашылуы
көзделді.
Бірінші томының кіріспесінде автор өз ойын: Орыс тарихын өз алдына
ешбір бөлшектемей, тіпті кезеңдерге де бөлмей, тек ондағы құбылыстарды
байланыстырып, ара-қатынасын өзара бір-бірімен байланыстылығына назар
аударып, сыртқы құбылысын және жалпы берілген оқиғамен байланыстырмас бұрын
әрбір оқиғаның ішкі себебін тауып, оны түсіндіруге тырысу әрбір тарихшының
міндеті,- былай тұжырымдайды.
Ол өзінің Ежелгі заманннан бергі Ресей тарихы еңбегінде бірнеше
тайпалардың рулық құрылыстан шығудың амалын табу мақсатында, бір ортақ
билік құру керектігін, ол үшін өзге рудан басшы (князь) шақыртуды меңзейді.
Шақырылған князьге барлық руларды біртұтас етіп біріктіру міндетін
жүктейді. Осы мақсатта солтүстік тайпалардың күшіне зейін аударып, бұл
күшті Орталық және Оңтүстік Ресей тайпаларын біріктіру мақсатында
пайдаланғандығы турасындағы оқиғасынан бастау алады.
Тарихшы үшін маңызды сұрақ-бұл билікке шақырылғандар мен шақырған
тайпалар арасындағы қарым-қатынастың қалай анықталғандығы, олардың кейінгі
уақытта бір билікке бағынғандығы туралы және осы тайпалардың билік
ықпалымен тұрмыс жағдайларының өзгерісі, дружина болып құрылуы, осының
нәтижесінде билеуші және тұрғындар арасындағы тәртіптің пайда болуына алып
келгендігі турасында айтылады.
Тұрмыстың әсерін сонау Византиядан құқықты өңірге тараған христиан
дінінің қабылдануына- грек-римдіктердің әсер еткендігін байқатады. Жаңа
Русь кезінде гректерден басқа европа халықтарымен де тығыз байланыста
болатын.Нормандардан алғашқы князьдің келуі, олардың алғашқы бастапқы
дружиналарының негізінің қаланып, Ресей князьдерінің маңына жақын болып
барлық жорықтарға қатынасқандығы да айтылады. Сол сәттерде нормандардың
үстем етуші тайпаларының болмауы, олардың тек тузем тайпалары князьдеріне
бағыныштылығы, тіпті кейбіреулері уақытша немесе өмір бойына қызмет
еткендігі бейнеленеді. Сонымен орыс қоғамының бастауында нормандар
үстемдігі немесе норман кезеңі болғандығы жөнінде сөз болуын жоққа
шығарды.
Міне, осылай Орыс мемлекеттілігі Скандинавиядан шыққан варяг-русьтерден
бастау алады,-деген норман теориясына С.М. Соловьев ашықтан-ашық өз
қарсылығын білдіреді.
Жоғарыда аталғандай, үкімет бастауы мен тұрғындар арасындағы
қатынасты анықтауда тайпа тұрмысы мен ру тұрмысы әрекет жасады. Бұл тұрмыс
жаңа бастаудың әсерінен болған өзгерісті кешті, бірақ ол бұрынғыдай күшті
болып қала берді, князьдік отбасы Рюриктер әулиеті көбейген тұста оның
мүшелері арасында рулық қатынас үстемдік құра бастады. Рюрик әулеті ауқатты
ру болғандықтан жаңа бастаудың ықпалына бағынбаған еді. Князьдер жалпы орыс
жерін тұтас, бөлінбейтін рудың иелігі деп санады. Рудағы ең жоғарғы билік
ұлы князьдің құзіретіне қараса, ал қалған иеліктер өзінің үлкендігіне қарай
шендердің үлесіне тиді. Осындай қатынастар кейін келіп, қызметі жағынан
жоғарғы және төмен шендегілер арасындағы қатынастар нәтижесін тудырды. Бұл
әрекеттер ендігі жерде мемлекеттің тарапынан емес, таза рулық қатынастарда
да сақталды. Ру бірлігі сақталғандығын мынадай жайттардан білуге болады:
- егер жоғарғы билеуші немесе князь қайтыс болған жағдайда, онда оның тағы,
байлығы,әдеттегідей үлкен баласына емес, ендігі жерде рудағы үлкенге
берілетін болды. Рудағы басшылардың мұндай қатынастары, князьдердің ауысу
тәртібі, ежелгі Русьтің жалпы қоғамдық тұрмысына, үкіметтік дружина бастауы
мен тұрғындарының белгілі бір қатынастарына әсер етті.
XII ғасырдың екінші жартысында-ақ бірнеше өзгеріс бастаулары байқала
бастады. Солтүстік Русьтің сахнаға шығуы жаңа қатынастар мен бастаулардың
негізі болды. Жоғарғы шенді князьдер мен одан төмендегілер арасындағы
өзгерістерді байқалды. Рулық байланыс пен князьдік жол арасындағы қатынас
әлсіреді. Олардың әрқайсысы мемлекеттік сипатта өздеріне басқарудың
есебінен күш жинауға ұмтылды. Сол себептен рулық байланыс пен княздік жол
арасындағы қатынас әлсіреді, олар бір-бірінен алыстады, кейін орыс жерінің
бірлігі бұзылды, ал оның қалған ыдыраған бөліктері бір орталық маңына, яғни
бір патша билігі қол астына кіруіне әкелді.
Рулық байланыс пен князьдік жол арасындағы қатынастың әлсіреуінің
алғашқы салдары III Всеволодтың өлімінен кейінгі Оңтүстік Русьтің
Солтүстік Русьтен уақытша бөлінуіне алып келді. Солтүстік Русьтегідей
мемлекеттік тұрмыс әлі күшейе қоймаған Оңтүстік Русь-татар шапқыншылығынан
кейін Литовск князьдерінің ықпалына түседі. Бұл жағдай орыс аудандарының
оңтүстік-батыс халықтары үшін онша қиын болған жоқ, себебі Литва
басқыншылары орыс сенімін қабылдап, орыс тілін меңгерген-ді. Сол себептен
де барлығы бұрынғы қалыпта қала берді. Бірақ, оңтүстік- батыстағы барлық
орыс-литва иеліктерін Польшамен жерлерімен қосып, нәтижесінде польша тағына
литва князьі Ягайланың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.