Сөздік құрастырудың техникасы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БӨЛІМ. ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯНЫҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Лексикография саласына жалпы түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лексикография теориясы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ БӨЛІМ. СӨЗДІК ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРАСТЫРЫЛУ ТЕХНИКАСЫ ... ... .17
2.1 Түсіндірмелі сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Фразеологиялық сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

Ұсынылып отырған жұмыс шағын көлемді біртілді сөздіктің ғылыми негіздерін, сөзтізбе құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеуге арналған. Осы сала бойынша қазақ тіл білімінде жүргізілген зерттемелердің көпшілігі өзге тілді азаматтарға арналып жасалатын екітілді аударма сөздіктердің құрылымын қарастыруға бағышталған болатын. Бірінші кезекте өз ана тілін үйренушілерге бағдарланған, екіншіден Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін өз бетінше үйренгісі келетін өзге тілді (отандас және шетелдік) азаматтар ішін де өте пайдалы болатын біртілді шағын сөздіктің құрылымы іс жүзінде бұған дейін зерттелген емес. Көпұлтты, көп конфессиялы республика жағдайында халықты ұйыстыратын басты факторлардың бірі мемлекеттік тіл болғандықтан, оны үйренуге қолайлы жағдай тудыру - ғылыми қауымның басты міндеттерінің бірі. Қазақ тілін өз бетінше үйренуге арналып тізілетін шағын кілемді сөздіктерді түзудің ғылыми негіздерін зерттеу осы аталған міндетті жүзеге асыруға қызмет етеді. Оқу лексикографиясының теориялық мәселелерінің жан-жақты зерттелінбеуі, зерттелген жағдайда да тәжірибеге енгізілмеуі еліміздегі сөздік түзу ісінің жай-күйіне кері әсерін тигізуде. Осы жайт қазақ тілінің қолданымға ыңғайлы шағын көлемді сөздіктерін зерттеу мен құрастыру ісіне тікелей қатысты. Дидактикалық, ғылыми және анықтамалық интенциялардың теңгермелі болуын ескере отырып жасалатын біртілді шағын оқу сөздігінің ғылыми-теориялық негіздерін зерттеу қазіргі таңдағы қазақ теоретикалық лексикографиясында маңызды мәселеге айналып отыр. Аталған жайттар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Жұмыстың ғылыми-теориялық базасы мен әдіснамалық негізі ретінде осы тақырыпқа қатысты әлемдік лексикография мен қазақ лексикографиясы салаларындағы Л.В. Щерба, В.П. Берков, Ж. Дюбуа, К. Дюбуа, А. Рей, Л. Згуста, П.Н. Денисов, В.В. Морковкин, Ю.Н. Караулов, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.Қ.
Қалиев, М. Малбақов, Р. Түсіпқалиева, т.б. ғалымдар тарапынан жазылған ғылыми еңбектердегі тұжырымды ой-пікірлер алынды.
Жалпы сөздік:
-жеке тілдің сөздік құрамының, әлеуметтік топ диалектісінің, жазушы шығармаларының лексикалық жиынтығы;
-тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, идиомдарды әліпби негізінде я тақырыптық тұрғыдан жүйеге түсіріп, олардың мағынасын ашатын, аудармасын түсіндіретін анықтамалық құралдар жүйесі. Сөздік кітап болып, басылып шығуы да, қолжазба ретінде көшіріліп, тарауы да мүмкін.
Сөздіктің түрлері өте көп. Қазіргі кезде компьютер мен интернеттің пайда болуымен электронды сөздіктер басымдылығы айқын болып келеді.
Сөздің мақсаты мен мәні жағынан түрлі болып келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі.
Тілдегі сөздер мен фразеологиялық тіркестерді жинап-теріп, оларды жүйеге келтіру жұмыстарын тексеретін тіл білімінің саласын лексикография дейді. Яғни бұл сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.
Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол тәжіриебелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде, лексикологиялық зерттеулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек, лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болатын егіз ғылым. Сөздіктердің сапасы осы ғылымдардың қаншалықты және қандай дәрежеде зерттелуіне байланысты. Зерттеу жұмыстары неғұрлым жоғары әрі жемісті болса, шығарылған сөздіктер де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылады.
Курстық жұмысымның мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымның мақсаты - бір тілде, белгілі дәуірде жалпы халықтық сипат алған сөздерге мағыналық, стильдік әрі грамматикалық жағынан сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму сатысындағы сөздік құрамының сан мөлшерін біршама анықтау, сөздік түрлерінің құрастырылуының техникасын және методикасын зерттеу, жалпылама қолданымға арналып түзілетін, ортақ лексика-грамматикалық минимумға негізделген, құрылымдық бірліктер мен сөздік құрамдағы базистік лексиканы қамтитын шағын көлемді сөздік түзудің ғылыми-теориялық және практикалық негіздерін анықтау болып табылады. Курстық жұмысымның міндеттеріне мыналар жатады:
- жалпы сөздікке түсініктеме беру;
- лексикография саласы бойынша сөздік құрастырудың методикасы мен техникасын зерттеу;
- әр бір сөздік түрлеріне шолу жасау;
- сөздік түрлеріне ақпарат беру арқылы бірнеше мысалдармен тақырыпты аша білу және т.б. міндеттер қойылды.
Курстық жұмысымның құрылымы. Курстық жұмысым кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Аханов.К "Тіл білімінің негіздері" Алматы "Санат" 1993
2. Болғанбайұлы.Ә, Қалиұлы.Ғ «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» Алматы «Санат» 1997
3. Кеңесбаева.І. Ағылшынша-қазақша фразеологиялық сөздік - Астана, 2010
4. Кеңесбаев.І. Фразеологиялық сөздік - Алматы 2007
5. Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы 1998
6. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1 том, Алматы "Ғылым" 1974
7. Лексический минимум по английскому языку. 1981
8. Тіл білімі сөздігі. Алматы, 1998
9. Ұйықбаев.И. Фразеология варианттылығы
10. Ысқақов.А Қазіргі қазақ тілі. Алматы. Ана тілі 1991

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ. ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯНЫҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Лексикография саласына жалпы түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лексикография теориясы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ БӨЛІМ. СӨЗДІК ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРАСТЫРЫЛУ ТЕХНИКАСЫ ... ... .17
2.1 Түсіндірмелі сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Фразеологиялық сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .23

КІРІСПЕ
Курстық жұмысымның өзектілігі
Ұсынылып отырған жұмыс шағын көлемді біртілді сөздіктің ғылыми негіздерін, сөзтізбе құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеуге арналған. Осы сала бойынша қазақ тіл білімінде жүргізілген зерттемелердің көпшілігі өзге тілді азаматтарға арналып жасалатын екітілді аударма сөздіктердің құрылымын қарастыруға бағышталған болатын. Бірінші кезекте өз ана тілін үйренушілерге бағдарланған, екіншіден Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін өз бетінше үйренгісі келетін өзге тілді (отандас және шетелдік) азаматтар ішін де өте пайдалы болатын біртілді шағын сөздіктің құрылымы іс жүзінде бұған дейін зерттелген емес. Көпұлтты, көп конфессиялы республика жағдайында халықты ұйыстыратын басты факторлардың бірі мемлекеттік тіл болғандықтан, оны үйренуге қолайлы жағдай тудыру - ғылыми қауымның басты міндеттерінің бірі. Қазақ тілін өз бетінше үйренуге арналып тізілетін шағын кілемді сөздіктерді түзудің ғылыми негіздерін зерттеу осы аталған міндетті жүзеге асыруға қызмет етеді. Оқу лексикографиясының теориялық мәселелерінің жан-жақты зерттелінбеуі, зерттелген жағдайда да тәжірибеге енгізілмеуі еліміздегі сөздік түзу ісінің жай-күйіне кері әсерін тигізуде. Осы жайт қазақ тілінің қолданымға ыңғайлы шағын көлемді сөздіктерін зерттеу мен құрастыру ісіне тікелей қатысты. Дидактикалық, ғылыми және анықтамалық интенциялардың теңгермелі болуын ескере отырып жасалатын біртілді шағын оқу сөздігінің ғылыми-теориялық негіздерін зерттеу қазіргі таңдағы қазақ теоретикалық лексикографиясында маңызды мәселеге айналып отыр. Аталған жайттар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Жұмыстың ғылыми-теориялық базасы мен әдіснамалық негізі ретінде осы тақырыпқа қатысты әлемдік лексикография мен қазақ лексикографиясы салаларындағы Л.В. Щерба, В.П. Берков, Ж. Дюбуа, К. Дюбуа, А. Рей, Л. Згуста, П.Н. Денисов, В.В. Морковкин, Ю.Н. Караулов, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.Қ.
Қалиев, М. Малбақов, Р. Түсіпқалиева, т.б. ғалымдар тарапынан жазылған ғылыми еңбектердегі тұжырымды ой-пікірлер алынды.
Жалпы сөздік:
-жеке тілдің сөздік құрамының, әлеуметтік топ диалектісінің, жазушы шығармаларының лексикалық жиынтығы;
-тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, идиомдарды әліпби негізінде я тақырыптық тұрғыдан жүйеге түсіріп, олардың мағынасын ашатын, аудармасын түсіндіретін анықтамалық құралдар жүйесі. Сөздік кітап болып, басылып шығуы да, қолжазба ретінде көшіріліп, тарауы да мүмкін.
Сөздіктің түрлері өте көп. Қазіргі кезде компьютер мен интернеттің пайда болуымен электронды сөздіктер басымдылығы айқын болып келеді.
Сөздің мақсаты мен мәні жағынан түрлі болып келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі.
Тілдегі сөздер мен фразеологиялық тіркестерді жинап-теріп, оларды жүйеге келтіру жұмыстарын тексеретін тіл білімінің саласын лексикография дейді. Яғни бұл сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.
Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол тәжіриебелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде, лексикологиялық зерттеулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек, лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болатын егіз ғылым. Сөздіктердің сапасы осы ғылымдардың қаншалықты және қандай дәрежеде зерттелуіне байланысты. Зерттеу жұмыстары неғұрлым жоғары әрі жемісті болса, шығарылған сөздіктер де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылады.
Курстық жұмысымның мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымның мақсаты - бір тілде, белгілі дәуірде жалпы халықтық сипат алған сөздерге мағыналық, стильдік әрі грамматикалық жағынан сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму сатысындағы сөздік құрамының сан мөлшерін біршама анықтау, сөздік түрлерінің құрастырылуының техникасын және методикасын зерттеу, жалпылама қолданымға арналып түзілетін, ортақ лексика-грамматикалық минимумға негізделген, құрылымдық бірліктер мен сөздік құрамдағы базистік лексиканы қамтитын шағын көлемді сөздік түзудің ғылыми-теориялық және практикалық негіздерін анықтау болып табылады. Курстық жұмысымның міндеттеріне мыналар жатады:
- жалпы сөздікке түсініктеме беру;
- лексикография саласы бойынша сөздік құрастырудың методикасы мен техникасын зерттеу;
- әр бір сөздік түрлеріне шолу жасау;
- сөздік түрлеріне ақпарат беру арқылы бірнеше мысалдармен тақырыпты аша білу және т.б. міндеттер қойылды.
Курстық жұмысымның құрылымы. Курстық жұмысым кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

І БӨЛІМ. ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лексикография саласына жалпы түсініктеме

Тілдегі сөздер мен фразеологиялық тіркестерді жинап-теріп, оларды жүйеге келтіру жұмыстарын тексеретін тіл білімінің саласын лексикография дейді. Яғни бұл сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.
Алғашқы сөздік өзге тілдер сөздерін түсіндіру мақсатында ерте заманда жасалды. Грекияда б.з.б. V ғасырда, Үндістанда б.з. ХІІ ғасырда (Хемачандра), Ресейде ХІІІ ғасырдан бастап сөздіктер құрастырылды. Түркі халықтарының алғашқы сөздігі ХІ ғасырда жазылған Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат-ат-түрік еңбегі саналады. Кейінірек екі тілді немесе көп тілді сөздіктер жасалды. Мысалы, араб-парсы, түрік-моңғол сөздерін салыстыру тұрғысынан Замахшаридың Мұқаддимат әл-адаб сөздігі ( ХІІ ғасыр), Әбу Хайяның Китаб әл-идрак ли-Лисан әл-атрак (Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап) атты қыпшақ тілінің грамматикасы мен сөздерінің жинағы
( ХІV ғасыр), Жамал әд-Диннің араб-қыпшақ сөздігі ретінде құрасытырылған Бұғат әл-мұштақ ( ХV ғасыр) еңбектері. Қазақ тілінің сөздіктері 1860 жылдардан бастап жарық көре бастады. Сөздіктің әлеуметтік қызметінің маңызды ерекшелігі: дерек көзі ретінде жылдам ақпарат алуға болады; сөздердің мағынасы мен дұрыс қолданылуы туралы нормативтік бағыт береді, т.б. Сөздік жасаудың әдісін, теориясы мен тәжірибесін, технологиясын лексикография саласы зерттейді.
Лексикография өзге ғылым салаларымен тығыз байланыстағы, көптеген жағдайларда осы ғылым салаларының тоғысында, шекарасында дамып отыратын ғылыми пән болып саналады. Қоғамдық сананың көрінісі ретіндегі, ұжымдық тәжірибені жинақты түрде бейнелейтін ғылыми шығарма ретіндегі лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық мәселелері тіл білімінің әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттаным салаларымен тікелей байланысты. Лексикография теориясы ұғымның, зат пен құбылыс атауларының мағыналарына түсінік беру жағынан семасиологиямен, тілдегі сөздік құрамның жиынтығы ретінде лексикологиямен, ғылыми апарат пен метатіл мәселелері жағынан логикамен, тіларалық коммуникацияға байланысты аударма теориясымен, басқа да көптеген ғылым салаларымен тығыз байланыста. Сөздік атаулының, бір жағынан, ғылыми өнім, екінші жағынан, ақпарат көзі, үшінші жағынан тілді үйрететін дидактикалық туынды болып саналатыны белгілі. Тілдің табиғатын зерттейтін көпқырлы ғылым саласы ретінде лингвистиканық дидактикамен тоғысатын жерлері көп. Осы екі ғылым саласының ара-жігінде пайда болып жатқан ғылыми пәндер де жеткілікті. Солардың бірі - лексикографиядағы жаңа салалардың бірінен саналатын оқу лексикографиясы.
Адам баласының тілі - негізінен сөздерден тұратын тіл. Осыны білгендіктен Ф.Соссюр сөздердің тіл механизмінің өзегін құрайтындығын жазған болатын. Осыған ұқсас Сөз - тілдегі сөздік құрамның негізгі бірлігі ғана емес ол, сонымен қатар, жалпы адамзат тілінің орталық өзегін құрайтын бірлік деген тұжырымды орыс ғалымы А.И.Смирницкий де айтқан еді.
Лексикография - лингвистикалық қызметтің барлық нәтижелерін жария етіп, жарыққа шығаратын негізгі канал болып табылады (В.В.Морковкин). Оның үстіне, тіл білімі ғылымында сөздің барлық қасиеттерін жинақты түрде қарастыратын бірден-бір саланың да лексикография болып табылатындығы белгілі. Осы тұрғыдан лексикографияны тіл туралы ғылым санатындағы лингвистика мен тілді танып білуге ықыласты қоғамның арасын жалғайтын тілдесім қызметі деуге болады.
Адамзат қоғамында практикалық лексикографияның пайда болып, сөздіктердің түзіле бастағанына төрт мың жылдан астам уақыт өткен. Ал содан бергі кезеңде жасалған сөздіктердің жалпы саны, ХХ ғасырдың ортасында жасалған санақ бойынша, он мыңнан асқандығы белгілі. Лексикография мәселелерін зерттеушілер сөздік түзу саласында мол тәжірибе жинақталғанымен, сөздік құрастыру тәжірибелерін қорытып, ғылыми талдау жасаудың, оны жетілдірудің ғылыми-теориялық негіздемесін даярлау ісінің тым кеш қолға алынғанын айтады. Расында да, лексикография атты ғылым саласының XX ғасырдың ортасына дейін жетілген теориясының болмағандығы да шындық. Осы орайда, лексикография теориясының мәселелерін жүйелі түрде зерттеп, оны жеке ғылыми пән ретінде қарастырудың XX ғасырдың орта кезеңіндегі академик Л.В.Щербаның еңбегіне дейін жүйелі түрде жүргізілмегенін айтпай отыра алмаймыз. Теориялық мәселелерді зерттеудегі кемшіліктер лексикографиядағы практикалық жұмыстардың болашағының айқын болмауына, сапасының нашар болуына әкелді.

1.2 Лексикография теориясы мәселелері

Лексикографиялық құрастырма негіздері туралы Р.Түсіпқалиева былайша жазады: Үлкенді-кішілі сөздіктерді жасауда атқарылатын қызметтің, істелетін істің біртекті болмайтындығына әліге дейін жеткілікті назар аударылмай келеді. Мысалы, сөздікті түзудегі атқарылатын қызметтің бірі - таза филологиялық қызмет. Мұнда әртүрлі атаулық бірліктерге анықтама беріліп, талдау жасалады. Екінші қызмет - осы филологиялық деректердің түрлі қасиеттерін мақсатты түрде тұтас жүйеге айналдырып, ашып көрсету арқылы жаңа сапада қайта ұсынуды қамтиды. Бұл жерде сөздікшінің тек қана тілші емес, оған қосымша құрастырма жұмыстарының маманы, сөздікші-инженер болуына тура келеді. Сөздікті құрастыруға байланысты жұмыстар лексикографиялық құрастырма деп аталады. Лексикографиялық құрастырма - үлкенді-кішілі сөздіктерді, сөздіктің жүйелері мен серияларын ойлап шығарумен, олардың мақсатқа сай ең тиімді түрін, компоненттік құрамын белгілеумен, сондай-ақ, құрылымдық жаңартулар көмегімен сөздікке максималды ақпараттық құндылық беретін, пайдалануға ыңғайлы етіп жасайтын инженерлік-филологиялық қызметтің түрі. Бұл жерде құрастырманың кем дегенде үш түрі туралы сөз болып отырғандығын баса айту қажет. Оның бірінші түрі - кез келген сөздікті құрастыру ісі және оны құрастыруға қатысты құрылымдық мәселелердің жиынтығы. Яғни бұл ұғым бір сөздік көлеміндегі, сөзтізбе мен сөздік мақаланың құрылымына қатысты, сөздіктің ішкі құрылымына қатысты құрастырма мәселелер көлемін ғана қамтиды. Екінші түрі - лексикалық құрамы тілді үйренудің деңгейіне байланысты бірте-бірте күрделеніп жасалатын, бірнеше кітаптан тұратын сөздіктер сериясын құрастыруға қатысты. Мұндай сөздіктер оқытудағы сатылылық (градуалдылық) ұстанымына негізделіп түзіледі. Үшінші түрі - белгілі бір тілдің құрамы мен құрылымын толық ашып көрсету мақсатында немесе тілді жан-жақты меңгерту мақсатында әртүрлі сөздіктерден құралатын сөздіктер жүйесін жасауға қатысты.Лексикографиялық құрастырма негіздері туралы Р.Түсіпқалиева былайша жазады: Үлкенді-кішілі сөздіктерді жасауда атқарылатын қызметтің, істелетін істің біртекті болмайтындығына әліге дейін жеткілікті назар аударылмай келеді. Мысалы, сөздікті түзудегі атқарылатын қызметтің бірі - таза филологиялық қызмет. Мұнда әртүрлі атаулық бірліктерге анықтама беріліп, талдау жасалады. Екінші қызмет - осы филологиялық деректердің түрлі қасиеттерін мақсатты түрде тұтас жүйеге айналдырып, ашып көрсету арқылы жаңа сапада қайта ұсынуды қамтиды. Бұл жерде сөздікшінің тек қана тілші емес, оған қосымша құрастырма жұмыстарының маманы, сөздікші-инженер болуына тура келеді. Сөздікті құрастыруға байланысты жұмыстар лексикографиялық құрастырма деп аталады. Лексикографиялық құрастырма - үлкенді-кішілі сөздіктерді, сөздіктің жүйелері мен серияларын ойлап шығарумен, олардың мақсатқа сай ең тиімді түрін, компоненттік құрамын белгілеумен, сондай-ақ, құрылымдық жаңартулар көмегімен сөздікке максималды ақпараттық құндылық беретін, пайдалануға ыңғайлы етіп жасайтын инженерлік-филологиялық қызметтің түрі. Бұл жерде құрастырманың кем дегенде үш түрі туралы сөз болып отырғандығын баса айту қажет. Оның бірінші түрі - кез келген сөздікті құрастыру ісі және оны құрастыруға қатысты құрылымдық мәселелердің жиынтығы. Яғни бұл ұғым бір сөздік көлеміндегі, сөзтізбе мен сөздік мақаланың құрылымына қатысты, сөздіктің ішкі құрылымына қатысты құрастырма мәселелер көлемін ғана қамтиды. Екінші түрі - лексикалық құрамы тілді үйренудің деңгейіне байланысты бірте-бірте күрделеніп жасалатын, бірнеше кітаптан тұратын сөздіктер сериясын құрастыруға қатысты. Мұндай сөздіктер оқытудағы сатылылық (градуалдылық) ұстанымына негізделіп түзіледі. Үшінші түрі - белгілі бір тілдің құрамы мен құрылымын толық ашып көрсету мақсатында немесе тілді жан-жақты меңгерту мақсатында әртүрлі сөздіктерден құралатын сөздіктер жүйесін жасауға қатысты.Бұл тақырыпшада лексикография теориясында қаралатын лексикография ұғымының мәні мен мазмұны, біртілді оқу сөздігін түзудегі лексикологиялық заңдылықтар (сөздік лексикологиясы), сөздіктердің жанрлары мен типтері туралы ілім, сөздіктің элементтері мен параметрлері туралы ілім, біртілді оқу сөздігіндегі лексикографиялық құрастырма негіздері туралы ілім, бастапқы материалдар туралы ілім, сөздік түзу ісін жоспарлау мен ұйымдастыру туралы ілім жөнінде сөз болады.
Лексикография ұғымының мәні мен мазмұны. Лексикографияның теориясында қарастырылатын алғашқы мәселе, бірінші аспект - лексикография ұғымына анықтама беру болып табылады. Ғалымдардың лексикография терминіне берген анықтамалары әртүрлі. Испан лексикографы Х.Касарес оны сөздік жасау өнеріне балаған болатын. Лексикографияға үлкен лингвистикалық сөздікте: сөздік түзудің теориясы және практикасымен айналысатын ғылым саласы түрінде түсінік беріледі. Қазақ тіл білімінде аталмыш терминге берілген негізгі анықтамалардың бірінде (Ғ.Қалиев) ол екі мағынада:
1) сөздік жасаудың теориясы мен практикасын зерттейтін тіл білімінің саласы;
2) белгілі бір тілдегі я ғылым саласындағы сөздіктердің жиынтығы - ретінде көрінеді.
Ахманованың О.С. лингвистикалық терминдер сөздігінде:
1) сөздік түзу туралы ғылым;
2) тілдегі лексикаға сипаттама жасау ретінде сөздік түзу ісі;
3) тілдегі немесе білім саласындағы сөздіктер жиынтығы - деген анықтама беріледі.
Кеңестік дәуірдегі екі тілді (аударма) лексикография теориясының негізін қалаған ғалым Берковтың В.П. пікірі бойынша, лексикография:
1) сөздік түзу ұстанымдарын зерттеумен айналысатын ғылым саласы, сөздік жасаудың теориясы;
2) сөздік түзу ісі;
3) тілдегі сөздіктердің жиынтығы;
4) елдегі сөздіктердің жиынтығы.
Келтірілген анықтамалар бойынша дау айту қиын. Алайда, бұл жерде бір мәселені естен шығармаған жөн. Ол сөздің бастапқы этимологиясына қатысты мәселе. Ол туралы бұдан арғы зерттеу барысында, оқу лексикографиясы терминінің мәнін ашу кезінде кеңірек сөз болады.
В.В. Морковкиннің жазуы бойынша, сөздік проспектісі мынадай негізгі бөліктерден тұрады:
1) сөздіктің мақсаттары мен міндеттерін баяндау;
2) нақты адресатты көрсету;
3) сөздіктің композициясын сипаттау;
4) сөздіктің сөзтізбесін сипаттау (сандық және сапалық);
5) сөздік мақаланың құрылымын сипаттау;
6) сөздік мақаланың жекелеген элементтерін жүйелі түрде, бірте-бірте, ретімен және детально сипаттау;
7) белгілерді, қабылданған қысқартпаларды, шартты таңбаларды сипаттау;
8) дереккөздерді (соның ішінде лексикографиялық та) көрсету;
9) қосымшаларды сипаттау. .
Біртілді оқу сөздігін түзу ісіндегі ішкі лексикологиялық зағңдылықтар. Ұғымдарға сөздікте түсінік беру мәселесі, В.В.Морковкиннің сөзімен айтқанда, сөздік лексикологиясы (словарная лексикология) - лексикография теориясындағы маңызды аспектілердің бірі. Сөздік түзу ісінен хабары аз адамдар оны жасауды оңай шаруа деп ойлайды. Олардың ойынша, барлық зат, құбылыс, ұғым атауларының жалпыєа ортақ, түсінікті анықтамалары бар болғандықтан, мәселе соларды түрлі дереккөздерден теріп алып, сөздікте тізіп беруде ғана болмақшы. Алайда, өкінішке орай, лингвистикалық еңбектердегі тілдік бірліктерге берілетін ғылыми сипаттамаларға ден қойып, сараптама жасайтын болсақ, ортақ мәнді бірыңғай қағидалардың өте сирек ұшырасатынын байқау қиын емес. Ғылыми еңбектерде бір-біріне мүлде қарама-қарсы келетін сипаттамалардың да болу жағдайлары кездеседі. Ғалымдардың ғылыми көзқарастары, пікірлері бір-бірінен ерекшеленеді. Ғылыми зерттемелерге назар аударар болсақ, бір-біріне баламалы қатынастағы, бірін бірі толықтыратын, кей жерде бір-біріне қайшы келетін көзқарастардан туындайтын ғылыми тұжырымдардың куәсі боламыз. Бір қарағанда қарапайым көрінетін сөз ұғымына берілетін анықтамадан бастап, сөздердің лексика-грамматикалық таптарына берілетін түсініктемелерге дейін әрқилы болуы мүмкін. Бұлар - әр ғалымның, әр бір ғылыми ортаның, әр ғылыми мектептің көзқарастарындағы өзгешеліктерден туындайтын ерекшеліктер. Осындай жағдай лексикографиялаудың мақсаттарына сай келетін, сөздікке қатысты ерекше лексикологиямен айналысуға алып келеді.
Сөздік лексикологиясында сөздіктің түріне, типіне, жанрына, жасалу мақсатына, адресатына, көлеміне байланысты тілдік бірліктерге жасалатын алуан түрлі сипатттаманың әдіс-тәсілдері, лексикографиялаудың заңдылықтары айқындалады. Тілдік және метатілдік құбылыстарды лексикографиялаудың қажеттеріне бағдарлай түсіндіру қамтамасыз етіледі. Осыған қажетті әдістемелік шешімдердің типтік үлгілері ұсынылады. Малбақовтың М. пікірі бойынша, сөз болып отырған ұғым лексикалық бірліктердің сөздіктерде лексикографиялану заңдылықтарын қамтиды. Лексикалық бірліктер санатына жеке-дара бірліктер де, тұтас бір топты, категорияны, жүйені қамтитын күрделі бірліктер де кіреді. Ғалым лексикографиялану заңдылықтары бойынша келтіруге болатын көп мысалдардың бірі ретінде сөздіктердегі негізгі сөздік тұлғаның берілу ерекшеліктерін, лексикалық бірлікке берілетін сипаттаманың ерекшеліктерін атайды. Мысал ретінде сөздіктегі негізгі сөздік тұлғаның сипаты мен сипаттамасына қатысты етістіктердің негізгі сөздік тұлғасы қандай, сөз таптарының конверсиясы қалайша көрсетіледі, лексикалық бірліктің тілдік жүйедегі, сөздік құрамдағы орны қалай бейнеленеді деген тәрізді сұраулардың лексикографиялық шығармалардағы шешімі әр түрлі болып шығатыны белгілі. Сөздіктегі сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.