Аудармадағы лексикалық трансформациялық үлгісі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. АУДАРМАНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тіларалық сәйкестіктердің болуының заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Аударманың трансформациялық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ. АУДАРМАДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕР.
2.1 Аударма үдерісінде трансформацияның маңызы мен түрлері ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Аударма үдерісіндегі туындаған лексикалық трансформациялар қажеттігінің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.4 Аудармадағы лексикалық трансформацияларды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Аударма деп біз жалпы алғанда, бір тілден, яғни түпнұсқа тілінен белгілі бір хабарды екінші бір тілге, яғни аударма тіліне жеткізу үдерісін түсінеміз. А. В. Федоровтың пайымдауы бойынша, аудару дегеніміз – тілдік құралдар көмегімен қандай да бір ойды бір тілден екінші бір басқа тілде толыққанды жеткізіп беру және ондай ой басқа тілде соның тілдік құралдарымен бұрынырақта айтылып, жарыққа шыққан, демек, аудару үдерісінің нәтижесі аударма тілі үшін еш жаңалық емес. Ең маңыздысы, ойды дәл, толық, дұрыс жеткізу. Ал, А. Т. Казакованың ойынша, дәлме-дәл аударманың болуы мүмкін емес, себебі, тіпті, әр қилы мәдениетті сөз етпегеннің өзінде олардың қарапайым ғана грамматикалық құрылымдары мен сөздік қорларында елеулі айырмашылықтар зор болады.
Біз, болашақ аудармашылар кез келген аударма үдерісі кезінде сөздіктерде берілген баламаларды сәтті, орынды қолдану жүзеге аспай жататын жағдайларға жиі ұшырап жүреміз. Себебі контекстінің шарттары қатаң орындалуы тиіс. Мұндай жағдайда аудармашылар аударманың трансформациялық үлгісіне жүгінуіне мәжбүр болады және бұл мәжбүрлік түпнұсқа мен аударма тілдерінің арақатынасы нәтижесінде туындаған заңдылыққа бағынады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Біздің жұмысымыздың тақырыбы «Лексикалық трансформацияларды аударудың ерекшеліктері» деп аталады.
Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде біздің алға қойған мақсаты ағылшын көркем әдебиеті аудармасы материалы негізінде қазақшаға аударуда лексикалық трансформациялардың қолдану ерекшеліктерін анықтау болды.
Біздің тақырыбымыздың өзектілігі аударма үдерісінде трансформация жасауды оқып-үйреніп алудың аса маңыздылығында. Қандай да бір қалыптағыдан тыс ерекше шарт қоятын контекстіде функционалдық қызметінен ауытқыған басқа бір бірліктер қолданылуы тиіс. Басқаша айтқанда, трансформация жасау қажет. Осы талап кей аудармашылардың назарына ілінбей жатады. Тілдік бірліктердің окказионалды қолданыс ерекшеліктеріне мән бермеу нәтижесінде аударма мәтінінде түпнұсқаның мазмұны жоғалып, аудармада әр қилы ағаттықтар мен кемшіліктер орын алады.
Курстық жұмыстың міндеті: келер болсақ, теориялық жағынан да, практикалық жағынан да аударма теориясы курсы бойынша маңызды материал көзі бола алады, өйткені мұнда лексикалық трансформацияға байланысты жан жақты ақпарат қамтылған.
Зерттеу материалына танымал американдық жазушы Эдгар Поның «Алтын қоңыз» және «Қара мысық» әңгімелерінің түпнұсқалары мен Б. Баймаханов жасаған аудармалары алынды.
Жұмыстың құрылымы мынадай: кіріспе, және, қорытынды бөлімдер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша. бөлімде аударманың трансформациялық теориясының қағидаларымен таныстық.бөлімде трансформациялардың түрлерін, оның ішінде лексикалық трансформацияларды, олардың маңызын, пайда болу себептерін және жіктемелерін қарастырдық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДБИЕТТЕР
1. Акуленко В. В. О «ложных друзьях переводчика». – М.: Высшая школа, 1969. – 360 с.
2. Алексеева И. С. Введение в переводоведение. – М.: Академия, 2004. – 352 с.
3. Алпысбаев Қ. Қ., Қазыбек Г. Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
4. Балкина Н. В., Сироткина З. С. Хочу стать переводчиком. – М.: Издательство РУДН, 2003. – 140 с.
5. Бархударов Л. С. Язык и перевод. – М. : Международные отношения, 1975. – 240 с.
6. Брандес В. И., Проворотов В. И. Предпереводческий анализ текста. – М.: КомКнига, 2003. – 211 с.
7. Виноградов В. С. Перевод: Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2006. – 240 с.
8. Гак В. Г., Григорьев Б. Б. Теория и практика перевода. – М.: Высшая школа, 1985. – 255 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. АУДАРМАНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ

1.1 Тіларалық сәйкестіктердің болуының
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1.2 Аударманың трансформациялық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

ІІ. АУДАРМАДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕР.

2.1 Аударма үдерісінде трансформацияның маңызы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... 13

2.2 Аударма үдерісіндегі туындаған лексикалық трансформациялар қажеттігінің
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

2.4 Аудармадағы лексикалық трансформацияларды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... 20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25

КІРІСПЕ

Аударма деп біз жалпы алғанда, бір тілден, яғни түпнұсқа тілінен
белгілі бір хабарды екінші бір тілге, яғни аударма тіліне жеткізу үдерісін
түсінеміз. А. В. Федоровтың пайымдауы бойынша, аудару дегеніміз – тілдік
құралдар көмегімен қандай да бір ойды бір тілден екінші бір басқа тілде
толыққанды жеткізіп беру және ондай ой басқа тілде соның тілдік
құралдарымен бұрынырақта айтылып, жарыққа шыққан, демек, аудару үдерісінің
нәтижесі аударма тілі үшін еш жаңалық емес. Ең маңыздысы, ойды дәл, толық,
дұрыс жеткізу. Ал, А. Т. Казакованың ойынша, дәлме-дәл аударманың болуы
мүмкін емес, себебі, тіпті, әр қилы мәдениетті сөз етпегеннің өзінде
олардың қарапайым ғана грамматикалық құрылымдары мен сөздік қорларында
елеулі айырмашылықтар зор болады.

Біз, болашақ аудармашылар кез келген аударма үдерісі кезінде
сөздіктерде берілген баламаларды сәтті, орынды қолдану жүзеге аспай жататын
жағдайларға жиі ұшырап жүреміз. Себебі контекстінің шарттары қатаң
орындалуы тиіс. Мұндай жағдайда аудармашылар аударманың трансформациялық
үлгісіне жүгінуіне мәжбүр болады және бұл мәжбүрлік түпнұсқа мен аударма
тілдерінің арақатынасы нәтижесінде туындаған заңдылыққа бағынады.

Курстық жұмыстың мақсаты: Біздің жұмысымыздың тақырыбы Лексикалық
трансформацияларды аударудың ерекшеліктері деп аталады.

Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде біздің алға қойған мақсаты
ағылшын көркем әдебиеті аудармасы материалы негізінде қазақшаға аударуда
лексикалық трансформациялардың қолдану ерекшеліктерін анықтау болды.

Біздің тақырыбымыздың өзектілігі аударма үдерісінде трансформация
жасауды оқып-үйреніп алудың аса маңыздылығында. Қандай да бір қалыптағыдан
тыс ерекше шарт қоятын контекстіде функционалдық қызметінен ауытқыған басқа
бір бірліктер қолданылуы тиіс. Басқаша айтқанда, трансформация жасау қажет.
Осы талап кей аудармашылардың назарына ілінбей жатады. Тілдік бірліктердің
окказионалды қолданыс ерекшеліктеріне мән бермеу нәтижесінде аударма
мәтінінде түпнұсқаның мазмұны жоғалып, аудармада әр қилы ағаттықтар мен
кемшіліктер орын алады.

Курстық жұмыстың міндеті: келер болсақ, теориялық жағынан да,
практикалық жағынан да аударма теориясы курсы бойынша маңызды материал көзі
бола алады, өйткені мұнда лексикалық трансформацияға байланысты жан жақты
ақпарат қамтылған.

Зерттеу материалына танымал американдық жазушы Эдгар Поның Алтын
қоңыз және Қара мысық әңгімелерінің түпнұсқалары мен Б. Баймаханов
жасаған аудармалары алынды.

Жұмыстың құрылымы мынадай: кіріспе, және, қорытынды бөлімдер,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымша. бөлімде аударманың
трансформациялық теориясының қағидаларымен таныстық.бөлімде
трансформациялардың түрлерін, оның ішінде лексикалық трансформацияларды,
олардың маңызын, пайда болу себептерін және жіктемелерін қарастырдық.

І. АУДАРМАНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ

1.1 Тіларалық сәйкестіктердің болуының заңдылықтары

Тіларалық лексикалық сәйкестіктерді іздеу сонау көне заманда тайпалық
қауымдастыққа қарасты әр алуан рулар арасында тіларалық коммуникация жүзеге
асқанда басталған болатын.

Жазу дамып шет тілін үйрену және жазбаша аударма тәжірибесі жетілумен
қатар тіларалық лексикалық сәйкестіктерді айқындау, белгілеу қажеттігі
туды. Соның нәтижесінде қос тілді сөздіктер пайда болды. Әр басқа тілдерде
болуы мүмкін өзара сәйкес лексикалық бірліктерді лексикалық құрылымы мен
жүйесі жағынан салыстырмалы-тарихи талдау, типологиялық анализ,
салыстырмалы-синхрондық анализ әдістері арқылы зерттеу міндеті тұрды.
Тіларалық сәйкестіктерді анықтап, сипаттама беру және олардың теориялық
маңызға ие болуы нәтижесінде көптеген сөздіктерде, оқулықтарда, оқу-
құралдарында, ғылыми монографиялар мен мақалаларда нақты анықталған
тіларалық сәйкестіктердің жиынтығын топтастыру жүзеге асты. Соның арқасында
тек қана лексикология саласы үшін емес, күллі лингвистика ғылымына арналған
жалпы негізгі теориялық тұжырымдар мен қорытындылар жасалды.
Тілдер арасында лексикалық сәйкестіктердің болуы еш кездейсоқтық емес.
Бұл тілге тән заңды құбылысқа жатады. Аударма мәселесі тұрғысынан келгенде,
мұндай құбылыстың экстралингвистикалық және тіларалық факторлары болады.
Олар мынадай болуы мүмкін:
1. Тіларалық сәйкестіктердің болуының алғышарттарын туындатушы ең негізгі
фактор болып, әрине күллі адамзатқа ортақ материалдық ойлау дүниесінің
бір болуы есептеледі. Бұл фактор, яғни материалдық ойлау дүниесі
физиологиялық, психологиялық және логикалық көз-қарас тұрғысынан
барлық адамға бірдей және жалпыға ортақ заңдарға бағынады, ал тіл
мәселесінде өзара адекватты болып табылады. Барша халықтың ойлау
психологиясы оның сөйлейтін тілінде көрініс береді. Бір ғана қарапайым
айырмашылық, олар, яғни ойлау психологиясы нақты ұлттық тіл болып әр
халықтың табылатын тілдер формасында материалдық дүниеге айналады.
Мұның айғағы деп П. И. Копанев сөзін келтіргіміз келеді. П. И.
Копаневтің пайымдауынша, кез келген ұлттық тіл қаншалықты деңгейде дамып
тұрса да, тілдің әмбебап категориясынан аса алмайды. Бар болғаны тілдің
универсалдылығы құбылысының кей мүмкіндіктерін ғана жүзеге асырады.
2. Тіларалық сәйкестіктердің заңды құбылыс болуы тілге тән бірегей
қасиеттерді анықтайтын лингвистикалық универсалийлермен де байланысты.
Әу бастан ол тілдің логика-ұғымдық құрамдарының әмбебаптығымен
байланысты болады. Табиғат пен қоғамдағы орын алған фактілер мен
құбылыстарды адамның тіл арқылы жеткізуі үшін кез келген тілде сөз
міндетті түрде қажет ұғымдық бірлік болып табылады. Осы фактордан
тілдер арасында лексикалық сәйкестіктердің заңды құбылыс болуы тәуелді
болады.
3. Күллі адамзатқа ортақ бола тұра, лексикалық бірліктер арқылы берілетін
ұғымдардың жиыны – материалдық шындық бірлігінің өзі тіларалық
лексикалық бірліктердің орнауына түрткі болады. Материалдық шындықтың
лексикалық құралдармен берілуі, басқаша айтқанда, лексикалық
категориялануы, яғни тұрмыстың ішінара ұғымдарға бөлінуі және олардың
сөздер арқылы жарыққа шығуы, әр тілде әр басқаша жүріп жатады. Бірақ,
идеографиялық әлеует бірдей болмаса да, қазіргі заманғы дамыған
тілдерде адам санасында танылған тұрмыстың лексикада көрініс беруінің
ортақ ареалы негізінен сәйкес келіп жатады. Егер кез келген екі тілдің
тақырыптық жағынан топталған лексикасын салыстыратын болсақ, олардың
лексикаларының топталуындағы ерекшеліктер мен айырмашылықтарға
қарамастан, заман айнасы тәрізді шындықтың ортақ бірдей континуумын
білдіреді. Әйтпесе, атауға ие болмаған заттар мен құбылыстар болмас
еді.
Адам мен қоғамның тарихи дамуының барысында жаһандық ынтымақтасу
үдерістері халықтардың ұлт ретінде тұйықталуына әкеп соғатын, соған
бейімдейтін әр алуан үрдістерден басым болып келеді. Әлеуметтік-
экономикалық факторлар қоғамдық формацияның дамуы барысында дүниежүзілік
өркениеттердің ақыр аяғында ауқымды да қарқынды жолмен бірігуіне себепкер
болады. Әр түрлі әлеуметтік заңдылықтардың аудармаға әсерін зерттеумен
танымал ғалым П. И. Копанев былай дейді: Тайпалар мен халықтар, одан кейін
ұлттар да жалпыадамзаттық дүниежүзілік өркениетке екі жолмен қол жеткізеді:
a) жалпы адами қасиеттер мен материалдық-рухани байлықтарды жинақтау
және өзара алысып-берісу нәтижесінде, себебі бұл дүниелер кез келген
халықтың, ұлттың қоғамдық тәжірибесінде үнемі даму үстінде болады,
ал, әр халық, әр ұлт адамзаттың белгілі бір бөлігі болып табылады,
барлығы қосылғанда, күллі адамзатты құрайды;
b) әр ұлттың, әр халықтың ұлттық-тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес
ұлттық-тарихи айшықталу жолымен, оның принципіне ұлттық мәдениеттің
белгілерін интернационалдық, бүкіладамзаттық әлем мәдениетінің
белгілері деңгейіне жеткізу болып табылады. Органикалық тұтасып,
жалпыадамзаттық және әр халық пен әр ұлтқа тән өзіндік ерекшелік
дүниежүзілік өркениеттің негізін қалайды. Антропология, этнография,
тарих, лингвистика және әлеуметтану әлемдік дамудың жаһандық сипаты
болатынын айғақтайды.
Әлемдік мәдениеттің жалпы адамзатқа тән, ортақ қасиеттерінің үнемі
артып отыруы мен өзара ұқсас болуы тек түпнұсқаға аударманың толыққанды,
адекватты болуының дәрежесінің ұлғаюы мен жалпы аударма жасаудың
мүмкіншіліктерінің ғана теориялық дәлелі емес, сонымен қатар тіларалық
лексикалық сәйкестіктердің болуының заңды құбылыс екенінің айғағы болады.
Әлемде ғылым мен техниканың материалдық-рухани жетістіктері, өткен күн мен
бүгінгінің мәдени байлықтары арасында ұқсас ортақ белгілер көбейіп,
дүниежүзілік өркениетке ұласқан сайын, әлем тілдері сөздік қорының
семантикалық құрамы да жақындай түседі, эквивалентсіз лексика мен ұғымдық
айырмашылықтар қатары азаяды. Барлық тілдер жағынан, ұғым-сөз деңгейінде
байланысады. Барлық тілдер арасындағы мұндай ұқсастық тарихи даму барысында
артып отырады. Бірақ тілдердің лексика-семантикалық жүйелерінде дүниетаным
көрінісі жағынан айырмашылықтар мүлде жойылып кетті деуге болмайды.
Жекелеген тілдердің лексикалық жүйесінде өзіндік ерекшелікті сипаттайтын
ұғымдар, олардың атаулары, яғни сөздер бар. Мәселе халықтардың материалдық-
рухани мәдениет ретінде айырым белгілерге қарағанда ұқсас белгілер
әлдеқайда көп болуында. Олар үнемі, бірақ халықтар мемлекеттерге
бөлінетіндіктен біркелкі емес, өсіп және барлық аспектіде кеңейіп отырады.
Соның арқасында бір тілден екінші тілге аудару үдерісі кезінде анағұрлым
толық қамтылған семантикалық ақпаратты жеткізуге болады.
Сөйтіп, дүниежүзілік өркениет тұтастығы, адамдардың ойлау
заңдылықтарының бірлігі және адамзаттың табиғи коммуникативті жүйесінің
әмбебаптығы, яғни тілдің әмбебап құрал болуы, адекватты аударма жасау
мүмкіндігін және міндетті түрде тіларалық лексикалық сәйкестіктердің болуын
қамтамасыз етеді.
Аудармашылық сияқты ойлау іс-әрекетінің өзі мен оның материалданған
жемісі – сансыз аудамалар іс жүзінде тіларалық сәйкестіктердің объективті
сипаты жөнінде теориялық постулатты айғақтайды[1].

1.2 Аударманың трансформациялық үлгісі

Аударманың трансформациялық үлгісі Н. Хомскийдің трансформациялық
грамматика теориясына негізделеді. Н. Хомский негізін салған грамматика
лексемалар мен логика-синтаксистік құрылымдардың өзара тығыз байланысын
сипаттайтын синтаксистік құрылымдар ережелерін белгілейді. Трансформациялық
грамматика бойынша көптеген синтаксистік құрылымдар саны шектелген
қарапайым ядролық құрылымдар бола алады. Онда логика-синтаксистік
байланыстар әлдеқайда анық көрінеді. Ядролық құрылымдардан туынды
құрылымдар алынады. Олардың ғылыми атауы трансформа бар.

Аударманың трансформациялық теориясы аясында индивидтің тілдік
санасының құрылымына мұндай көзқарас тіларалық әрекеттер шартынан туады.
Аударманың денотативті теориясында аударма үдерісі кезіндегі нақты екі
тілдің ұқсастықтарына назар аударылса, ал аударманың трансформациялық
теориясында түпнұсқа тілінің бірліктерін аударма тілінің бірліктеріне
айналдырып, түрлендіруді модельдеу маңызды. Қарапайым сөзбен айтсақ,
аудармашы түпнұсқа мәтінімен трансформациялық операциялар жасап,
нәтижесінде аударма мәтінін алады.

Н. Хомскийдің теориясын негізге алып, аударманың трансформациялық
үлгісін алғашқы боп дамытқан ғалымдардың қатарына танымал американдық
аударма теорияшысы Ю. Найд жатады. Сондай-ақ аталған үлгінің кей маңызды
аспектілері О. Каде, В. Коллер еңбектерінде зерттелген.

Сондай ғалымдардың бірі А. Д. Швейцер Перевод и лингвистика еңбегінде
ядролық және туынды құрылымдарды терең талдап, мынадай мысалдар келтіреді:

Ядролық құрылым – John hit Bill. Одан алынатын туынды құрылымдар:

• Bill was hit by John.
• John’s hitting Bill.
• Bill’s being hit by John.
• The hitting of Bill by John.
• It was John who hit Bill.
• It was Bill who was hit by John.
Немесе басқа мысалда Мальчик читает сөйлемінде Іс- әрекетті
орындаушы – іс-әрекет ядросына негіздеп, мынадай трансформалар шығарады:

• Баланың оқу
• Оқып отырған бала
• Оқиын деп жатқан бала
Бұл трансформаларда бастапқы ядролық құрылым сақталған.

Ал, В. Н. Коммисаровтың түсінігінше, мазмұнның жоспары жағынан
трансформалар әлдеқайда инвариантты болады, әрқайсысының құрамдас
бөліктері, яғни бірліктер формасы жағынан әр түрлі болады.

Туынды құрылымдарға қарағанда ядролық құрылымдарда мағыналық
байланыстар анық көрінеді. Заттың пәні зат есім, іс-әрекет етістік болады,
субъекті бастауыш, объекті толықтауыш болады. А. Д. Швейцердің сөзімен
айтсақ, туынды құрылымдарды ядролыққа қайта трансформацияласақ,
грамматикалық және семантикалық категориялар арасында дара мағыналы
сәйкестіктерді немесе басқаша айтқанда, түпнұсқалық мәтіннің грамматикалық
конструкцияларының дара мағыналы ұғымдық интерпретациясын анықтаймыз.

А. Д. Швейцер, С. В. Тюленев, В. В. Сдобников пен О. В. Петрова
еңбектерінде аударманың трансформациялық теориясы бойынша, аударма үдерісі
3 сатыдан тұрады:

• Анализ;
• Тасымалдау;
• Синтез.
Осы 3 сатыға толығырақ тоқталсақ, С. В. Тюленев былай дейді: анализдің
мәнісі, түпнұсқа құрылымдары ядролық құрылымдарға айналып, кері
трансформациялық үдеріс жүреді. Екінші сатыда, яғни тасымалдауда,
түпнұсқаның ядролық құрылымдарын инвариантты болатын аударма тілінің
ядролық құрылымдармен алмастырады. Үшінші саты, синтез немесе қайта құру
кезінде аударма тілінің ядролық құрылымдары ақырғы нәтиже – аударма мәтінің
құрылымдары алынады.

А. Д. Швейцер мен В. В. Сдобников пен О. В. Петрова да аударма
үдерісінің 3 сатысына дәл осындай сипаттама жасайды. В. В. Сдобников пен О.
В. Петрова анализді бір тіл ішіндегі трансформация десе, тасымалдауды
тіларалық трансформация деп есептейді. Ал А. Д. Швейцер 3-ші сатыға қатысты
мынадай ескерілуі тиіс жайтты айтады: синтез кезінде қос тілдегі бірқатар
трансформациялар әр алуан перифразалау варианттарын, стилистикалық
айырмашылықтары зор варианттарды қолдануға мүмкіндік беретіндіктен, аударма
тілінің ядролық құрылымдарын туынды құрылымға айналдыруда стилистика
заңдылықтары орындалуы тиіс .

Аударманың трансформациялық үлгісін талқылау үшін мынадай мысал
келтірейік:

The Trade Union pressurized the government into reconsidering its
decision. Осы түпнұсқалық сөйлемді кері трасформацияласақ, мынадай екі
ядролық құрылым алынады:

1) The Trade Union pressurized the government.
2) The government reconsidered its decision.
Осы тұста ең маңызды екі сөйлем арасындағы себеп – салдар байланысын
жоғалтпау қажет. Сол үшін құрмалас сөйлем жасаймыз:

The Trade Union pressurized the government and it reconsidered its
decision немесе The Trade Union pressurized the government so that it
should reconsider its decision.

Бұдан кейін екінші сатыға өтеміз де, келесі варианттардың бірін
қолданамыз:

1) Кәсіподақ үкіметке қысым жасады да, соңғысы шешімін кері қайтарды.
2) Үкімет шешімін кері қайтару үшін кәсіподақ оған қысым жасады.
Мұндай варианттардың басқа түрлерін де табуға болады. Біз мысалымыздың
аудармасы осы 2 вариантпен шектеліп қалмайды.

Соңғы үшінші сатыда аудармашы контексті мен мәтіннің стилистикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, түпнұсқа тілі мен аударма тілдерінің туынды
құрылымдары бір-біріне мүмкіндігінше максималды сәйкес болу үшін аударма
тілінің құрылымдарына қосымша өзгертулер мен түрлендірулер жасайды.

Аударма теориясы үшін аударманың трансформациялық үлгісін жасау аса
пайдалы да маңызды мәселе. Трансформациялық үлгінің артықшылықтары мен
кемшіліктеріне келсек, В. Н. Коммисаров бойынша, оның артықшылықтары:

• Әр тілдің формаларын салыстырып зерттеу арқылы аударманың
трансформациялық теориясы аудармалық сәйкестіктерді анықтап, нақты екі
тіл арасында аударма жасаудың теориялық базасын құрайды.
• Аударманың трансформациялық үлгісі көмегімен аудармадағы
трансформациялық үрдістердің түрлері анықталады.
• Аударма үдерісі барысында түпнұсқалық бірлікке аударма тілінде сәйкес
балама табылмағанда, түпнұсқа тілінің ішінде тілдік трансформация
жасау, яғни анализ сатысы өте қажет.
Сонымен қатар мынадай кемшіліктер де бар:
• Аударманың трансформациялық үлгісі синтез сатысында қандай талаптар
бойынша бірнеше трансформалар ішінен біреуі таңдалып алынатынын
көрсетпейді, себебі, бұл сатыға келгенде, түпнұсқалық және аударма
құрылымдары бір-бірінен тәуелсізденеді.
• Аналог болмайтын кей ядролық құрылымдар арасында орнайтын сәйкестікті
түсіндіре алмайды.
• Кей құрылымдар арасындағы сәйкестікті түсіндіре алмайды. Мысалы,
instant coffee – ерітінді кофе.
Аударманың трансформациялық үлгісі бөлімшесін қорытындылай келсек,
тіларалық трансформациялар түпнұсқалық мәтіннің семантикалық анализі мен
ақырғы нәтиже – аударма мәтінін жасаудың бір тәсілі ретінде пайдаланылады.
Әйтсе де, аударма үдерісінде басқа да ситуативтік-прагматикалық факторларға
байланысты лексика-синтаксистік перифразалау, семантикалық модификация
сияқты амал-тәсілдері қолданылады. Сол себепті аударманың трансформациялық
үлгісі басқа да семантикалық, денотативтік үлгілер сияқты шектеулі, бірақ
аса қажет маңызды мүмкіншіліктер береді[2].

ІІ. АУДАРМАДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕР.

2.1 Аударма үдерісінде трансформацияның маңызы мен түрлері

Аударма ісінде аудармалық трансформациялардың түрлері мен амал-
тәсілдерін оқып-үйрену аса маңызды. Н. К. Гарбовскийдің пайымы бойынша,
аудармалық трансформация деп түпнұсқа тілінде де, аударма тілінде де бар
изоморфтық (тілде қалыптасқан) бірліктерді қолданудан ауытқуды түсінеміз.
Аудармалық трансформацияларды жасауға бірнеше факторлар ықпал етеді.

Аудармалық трансформациялардың негізінде қос тілдің нормаларына сай
жаппай қабылданған изоморфтық тілдік бірліктерді қолдану ғана емес, сонымен
бірге окказионалдық ерекшеліктер де кіреді. Қандай да бір қалыптағыдан тыс
ерекше шарт қоятын контекстіде функционалдық қызметінен ауытқыған басқа бір
бірліктер қолданылуы тиіс. Осы талап жас аудармашылардың назарына ілінбей
жатады. Тілдік бірліктердің окказионалды қолданыс ерекшеліктеріне мән
бермеу нәтижесінде аударма мәтінінде түпнұсқаның мазмұны жоғалып, ал
аударма мәтінінің өзі функционалдық-стилистикалық деңгейіне сай болмай
қалады.

Аударманың басты мақсаты – түпнұсқамен бара-бар (адекватты) болу.
Аударманың түпнұсқамен бара-барлығына қол жеткізу үшін аудармашыға
жүктелетін басты міндеттердің бірі әр түрлі аудармалық трансформациялар
жасау. Л. С. Бархударов айтқандай, аударманың бара-барлығы үшін түпнұсқа
мен аударма тілінің тілдік жүйелеріндегі айырмашылықтарға қарамастан,
аудармашы көптеген тіларалық сапалы түрлендірулер, яғни аудармалық
трансформацияларды жүзеге асыруы тиіс, тек сонда ғана, аударма тілінің
нормалары қатаң сақталып, түпнұсқа тіліндегі мазмұн мен ой аударма
мәтінінде максималды түрде толыққанды беріледі.

Аудармалық трансформация терминінің нақты анықтамасын берген Л. С.
Бархударов былай дейді: Түпнұсқа тілінен аударма тіліне өтуді қамтамасыз
ететін түрлендірулер аудармалық трансформациялар деп аталады Мұнда Л. С.
Бархударовтың түрлендіру ұғымының тек аударма мәтініне қатысты
айтылғанына назар аудару керек. Түпнұсқа мәтіні еш жағдайда түрленбейді,
өзгермейді.

Аудармалық трансформацияның ең басты ерекшелігі, олар тіларалық сипатқа
ие. Аудармалық трансформациясының бір тіл ішіндегі трансформациядан үлкен
айырмашылығы болады. Бір тіл ішіндегі трансформацияға грамматикалық
құрылысы мен лексикалық мағынада айырмашылықтары болғанымен, мазмұны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.