Несие және несие жүйесінің ұғымы маңызы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.
1.2 Несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері ... ... ... ... ... .9.13
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.24
2.2 ҚР.ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 25.30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР
3.1 ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.36
3.2 ҚР несие жүйесінің даму принціптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.
1.2 Несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері ... ... ... ... ... .9.13
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР.дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.24
2.2 ҚР.ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 25.30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР
3.1 ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.36
3.2 ҚР несие жүйесінің даму принціптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. «Несие» деген сөз, «қарыз», «несие» деген «кredo»- сенемін днген мағына беретін латынша «kreditium» деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды. Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие бұл – ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы – сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынасының бір жағы. Қарыз беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немес жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б.
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. «Несие» деген сөз, «қарыз», «несие» деген «кredo»- сенемін днген мағына беретін латынша «kreditium» деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды. Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие бұл – ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы – сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынасының бір жағы. Қарыз беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немес жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ақша несие банктер. Оқулық. \ Ғ.С Сейтқасымов, Алматы Экономика, 2001 ж.
2. Г.С. Сейткасымов Ақша, Несие, Банктер. // Алматы, Экономика 2005ж.
3. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер Оқу құралы Алматы қаржы және статистика институты
4. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2002 ж.
5. Бухгалтерия-Жұмабек Жанділдин «Қазақстан экономикасының «қызуы» қандай?». // Айқын апта №71 (523) 20.04.2006, бейсенбі.
6. Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
7. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
Алматы – 2001.
8. Галерея экономистов(www.economica.ru)
9. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
Алматы «Экономика»-2000ж
10. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы – 2000 ж.
11. Қазақстан Республикасының президентінің халыққа жолдауы. 2006 жыл, маусым
12. Ільясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы», // Алматы,2005ж.
13. . Кластерлік саясаттың дамуы есебінен экономикалық даму // ҚазЭУ хабаршысы. – Алматы: Экономика, 2007. – № 2. – 128–130 бб. – 0,4 б.т.
14. Көшенова Б .А. Ақша. Несие. Банктер. Волюта қатынастары. Алматы: «экономика» 2000 жыл – 328 бет.
15. Мұса . С. «Ақша несие саясаты» Егемен Қазақстан 2005 ж 19 қараша 8-бет.
16. Момутова. «Қаржы және несие » Алматы 2004ж. 198 бет.
17. Имрайзиева . М. «Несие тәуекелін басқару» ІІ ҚАЗҰУ. Хабаршы. Экономика Сериясы-2005№5.81бет.
1. Ақша несие банктер. Оқулық. \ Ғ.С Сейтқасымов, Алматы Экономика, 2001 ж.
2. Г.С. Сейткасымов Ақша, Несие, Банктер. // Алматы, Экономика 2005ж.
3. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер Оқу құралы Алматы қаржы және статистика институты
4. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2002 ж.
5. Бухгалтерия-Жұмабек Жанділдин «Қазақстан экономикасының «қызуы» қандай?». // Айқын апта №71 (523) 20.04.2006, бейсенбі.
6. Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
7. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
Алматы – 2001.
8. Галерея экономистов(www.economica.ru)
9. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
Алматы «Экономика»-2000ж
10. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы – 2000 ж.
11. Қазақстан Республикасының президентінің халыққа жолдауы. 2006 жыл, маусым
12. Ільясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы», // Алматы,2005ж.
13. . Кластерлік саясаттың дамуы есебінен экономикалық даму // ҚазЭУ хабаршысы. – Алматы: Экономика, 2007. – № 2. – 128–130 бб. – 0,4 б.т.
14. Көшенова Б .А. Ақша. Несие. Банктер. Волюта қатынастары. Алматы: «экономика» 2000 жыл – 328 бет.
15. Мұса . С. «Ақша несие саясаты» Егемен Қазақстан 2005 ж 19 қараша 8-бет.
16. Момутова. «Қаржы және несие » Алматы 2004ж. 198 бет.
17. Имрайзиева . М. «Несие тәуекелін басқару» ІІ ҚАЗҰУ. Хабаршы. Экономика Сериясы-2005№5.81бет.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
5В050900 - Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған Асанова С.Н.
ФС(К)-302
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Сулеева Е.А.
Астана 2014
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-
1.2 Несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері ... ... ... ... ... .9-13
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...14-24
2.2 ҚР-ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...25-30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР
3.1 ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-36
3.2 ҚР несие жүйесінің даму принціптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7-39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. Несие деген сөз, қарыз, несие деген кredo- сенемін днген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды. Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие бұл - ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынасының бір жағы. Қарыз беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немес жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б.
байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Курстық жұмыстың өзектілігі несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт-құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты - несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемаларын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттеріне келесілер жатады:
- несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы
- несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері
- ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері
- ҚР-ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау
- ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары
- ҚР несие жүйесінің даму принціптері
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
0.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
- несие келісімі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір келісімде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн;
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт-құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші- несиелік келісімнің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші- банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда- қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы тұғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар-кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін.Алайда , қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Қарыз алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі алыс-берістің объектісі-несиеленген құн болып табылады.
Несиенің құрылымы
Несие беруші
Қарызға алушы
Несиеленген құн (несие)
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие. Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде несиенің мәнін толық анықтамасы дей отырып, былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделген қозғалысынан туатын экономикалық қатынастар -деп.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды.Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады.Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. Несие деген сөз, қарыз, несие деген кredo- сенемін днген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады . Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын кеңейтілген өңдірістің ерекшеліктерінен туындайды.Несиелік капитал түрлері үнемі ауысып отырады. Меншіктің ақшалы түрі тауар түріне, тауарлы өңдірістік түрге, өңдірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А - Т - Ө - Т¹ - А¹ капиталдың ауыспалы айналымы жүреді.Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өңдіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өңдіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өңдірістік тауарлыға айналады.Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.капиталдың қозғалысы - оның тек ауыспалы айналымы емес (кругооборот), сондай-ақ оның айналымы да.капиталдың айналымы (оборот) дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей тізбектеледі:
-жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық) қор-
лар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша
сәйкес келмеуі;
-несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
-несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады.Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға алушылардың арасындағы қарым-қатынаста білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік қаражаттардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталының қалыптасуындағы банктік ссудалардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
Несие жүйесі банктік және басқа несиелік мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады.Несиелік қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар шеңберінде.Сәйкесінше несиелік жүенің екі негізгі буыны қалыптасады:банктік мекемелер және мамандырылған несие - қаржы мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық маманданымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге шаруашылықты жүргізудің жеклегке субъектілеріне ұсынатын қаржы-несие қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кездегі несие жүйесі бұрыңғы жүйеден төмендегі белгілері бойынша ерекшеленеді:
-банктік капиталдың және банктік монополиялардың шоғырлануы
және орталықтануы;
-несиелік мекемелердің әр алуан түрлері арасындағы бәсекенің кү-
шеюі;
-банктік капиталдың өнеркәсіптік капиталмен байланысуы және қар-
жылық капиталдың қалыптасуы;
-несиелік, соның ішінде монополистік мекемелер қызметінің ғалам-
дануы мен интернационалдануы және континент аралық халықара-
лық несиелік монополиялардың пайда болуы.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.Егер несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтер сипатын жіктеменің негізі болса, онда қазіргі кездегі несиелік жүйенің үш маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
орталық (эмиссиялық) банк;
коммерциялық банктер;
мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру,жинақтық,
ипотекалық,сенімгерлік және т.б.)
Қазақстанның несие жүйесі
Банк жүйесі
Мамандандырылған қаржы-несие мекемелері
Ұлттық (эмиссиялық банкі)
Екінші деңгейлі банк (эмиссиялық емес)
Аумақтық филиалдар
Коммерциялық банктер
Мемлекеттік: Қазақстан Даму банкі, мерзімді жинақ ақша банкі
Несиенің серіктестігі, кооперативтер, одақтар, ломбардтар, инвестициялық, инновациондық, зейнетақы, сақтандыру, лизингтік қорлар және т.б.
Қазпошта және оның аумақтық бөлімдері
1.2. Несиелік жүйені құру принциптері, формалары және
түрлері
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, банктік емес институттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы, несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі.Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді.Ұлттық банк рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін анықтайды.
Коммерциялық банктер несиелік саясатты жүргізуде және өз клиенттеріне әр алуан қызметтерді көрсетуде толық дербестік алған.
Нарықтық экономикада банктік емес институттарды құрмайынша кез келген елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады.Халықтың салымдарын толық тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық қанағаттандыру мүддесін осы институттарды құруды талап етеді, олар органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі, экономикадағы өзгерістерге өте икемді.
Экономиканы басқара отырып мемлекет ортақ ақша-несие саясатын жүргізеді, оның маңызды құралы болып Ұлттық банк табылады.Бұл принцип айналымдағы ақша массасын реттеу арқылы ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие саясаты, жалпы экономикалық саясат және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы саласында республиканың мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың басты принципі - несие мекемелерінің желісін барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп айырысуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу.
Несие формасы - бұл несие қатынастарының сырттай нақты көрініс табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді.Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
-қызмет ету саласына қарай-ұлттық және халықаралық несие;
-несие мәмілесінің объектісіне қарай-ақшалай және тауарлық несие;
-несие қатынасының субъектісіне қарай-банктік,коммерциялық,халық-
аралық,тұтынушылық несиелер;
Несие формасы
Халықаралық
Ұлттық
Ақшалай
Банктік
Ипотекалық
Тұтынушылық
Мемлекеттік
Лизингтік
Тұтынушылық
Коммерциялық
Тауарлық
Ақшалай
Тауарлық
Аралас
Несиенің тауарлық формасы - тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай формасынан бұрын пайда болған.Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар тұтынуға қажетті артық өнімдерін (астық, мал, тері және т.б,) бір-біріне өсім алумен қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы замаңғы іс-тәжірибеде төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады.Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде астықты жиғаннан кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып,дамиды. Ол осы замаңғы нарықтық астықты жинағаннан шаруашылықта артықшылықтарға ие, типтік форма болып табылады. Өйткені, ақша айналыс пен төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады.Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Жаңартпалы несие (револьверный, ағылшынша revolve-айналыста болу, кезең сайын ауысып отыру)-қарыз капиталының ұлттық және әлемдік нарықтырында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие формасының екінші ерекшелігі- шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк қарызға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі- банк ақшалай қаражатты қазызға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді.Мәселенің мәнісі мынада:қарыз алушы бұл қарызны пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін табыс алады әрі оның есебінен несие берушіге пайыз төлейді.Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады.Банк несиесінің айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие - несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп қалған.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Халықты несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар (халық) өзінің жыл сайынғы табысының
10-12 %-ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды десе де болады. Халық борышқор болудан қарқады, оның үстіне, тұтыну несиенің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары, жылына 18-20%-ды құрайды.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни, бұл коммерциялық несие болып табылады.Ақшалай форма банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса, қабілеті бар сұранысты арттырады.
Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ мерзімді тұтыну несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісі құрылады. 2006 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің мөлшері 122,1 млрд теңгені құрады, 2005 жылмен салыстырғанда 9,4 %-ке көбейді.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы болатын қарызны ипотека несиесі ретінде ұғуға болады.Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие.Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады.Оның мынадай ерекшеліктері бар:
-ипотекалық несие - бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін қа-
рыз. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несие берушінің ала-
шағы өтеледі.Сол себепті де ипотека несиесі несие беруші үшін ең
сенімді несие ретінде саналады;
-ипотекалық қарыздың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие,өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру, сатып алу,
тұрғызу үшін және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
-ипотекалық несие әдетте 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие алдын-ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
ҚР Ипотека туралы заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық несиелеу қарқынды дамыды.
Респуликаның ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын Қазақстандық ипотека компаниясын (ҚИК) құрды. Ол алғашқы құрылған күнінен бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту бағытындағы саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы министрлігінің қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық мөлшерлемелерді кемітуге қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын тигізді. Пайыз мөлшерлемелері баяу болса да тұрақты түрде кеміп келеді. Ипотекалық несиелеудің дамуына 2007 жылы Мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісінің құрылуы жағымды әсер етті.
ҚИК 300 және 500 млн. сомаларында ипотекалық облигацияның екі шығарылымын шығарып үлгерді және оларды сәтті орналастыра білді.
Ипотекалық несиелеудің отаны-Германия: алғашқы мемлекеттік ипотекалық банк 1770 жылы Силезида аса ірі помещиктік шаруашылықтарға қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылды.
ХІХ ғасырдың бас кезіндегі ипотекалық банктің қызметі шағын помещиктік меншік иелеріне де қолданыла бастады, ал ХІХ ғасырдың орта шенінде бірқатар шаруа қожалықтарына қолданылды.Алғашқы жекеше акционерлік және таза ипотекалық банк 1962 жылы Франкфуртте құрылды.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың бос ақшалай қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланылады.Бұл несие қатынасының субъектісіне, бірінші жағынан-қарыз алушы ретінде мемлекет жататын болса, екінші жағынан-халық,кәсіпорындар,ұйымдар, сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Бүгінгі таңда Қазақстанда айналыста мынандай бағалы қағаздар бар:
3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар (МҚО)
5-7 жыл мерзімінде шығарылған мемлекеттік орта мерзімді
облигациялар
20 жылға дейінгі мерзімге шығарылған мемлекеттік ұзақ мерзімді
облигациялар.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді ҚР Қаржы министірлігі шығарады және оған мемлекет кепілдік береді.
МҚМ-мен қатар айналыста ҚР Ұлттық банк ноталары бар. Ол (нота) айналыстағы артық ақша массасын алу үшін шығарылады, яғни мемлекеттік несие ақша айналысын реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарының есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың қуатты құралы болып табылады.
Халықаралық несие - несие беруші ретінде мемлекет банк басқа елдердің жеке және заңды тұлғалары жататын халықаралық экономикалық қатынас саласындағы қарызлық капиталдың қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие жаңа техника, технология, тауар мен қызмат көрсету импортын ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Шетелдік инвестарлар үшін халықаралық несие басқа елдерге , әсіресе, қосымша инвестицияға мұқтаж дамушы елдерге капитал салудың ең тартымды формасы болып табылады. Бұл несие ең сенімді несие ретінде саналады, өйткені, ол тек компаниялармен, фирмалармен және банктаемен ғана емес, сонымен бірге үкімет кепілдігімен қамтамасыз етіледі.
Бүгінгі таңда Қазақстан, әсіресе, ірі компаниялар, филиалдар және банктер халықаралық несиені жиі пайдаланады. Бұл белгілі бір реттеуді және шектеуді қажет етеді.
Халықаралық несие делдалдың көмегі арқылы немесе тікелей берілуі мүмкін. Делдал ретінде аса ірі ұлттық және транс-ұлттық банктер, халықаралық және аймақтық валюталық-несие әрі қаржы ұйымдары болады.
Қазақстанның халықаралық жетекші ұйымға кіруі экономикалық реформаларды жүогізуге қажетті қосымша қаржыға жол ашты.
Халықаралық влюта қорымен (ХВҚ) стенд-бай несие аясында 185,6 млн. қарыз алудың арнайы құқығы (СДР) сомасында келісімге қол қойылды.
Бүгінгі таңда Қазақстан халықаралық және Еуропа қайта құру және Даму банкілері, Азия даму банкі, Ислам даму банкі, Жапонияның экспорт-импорт банкі және өзге де халықаралық қаржы-валюта мекемелері беретін несиені пайдаланады.
. Қазақстан 2003-2015 жылдарына арналған Индустриалдық-инновациялық дамудың стратегиясын жүзеге асыруда халықаралық несиені қосымша құны жоғары әрі бәсекеге жарамды ғылыми сыйымдылығы бар өнімдер өндірісінің жаңа машина, құрал-жабдық және технология импорты үшін пайдалануы қажет.
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі ұғым қалыптасқан: біріншісі - несие - есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы. Екіншісі, несие - қаржы институттық мекемелердің жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие жүйесі несие - қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырылып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беруді анықтайды. Сонымен бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражаттарының экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп - айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар өтеді.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен, кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналым қапиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айналымымен және т.б. сипатталады.
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндірістік пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүние жүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, елде ақша капиталының орташа алғанда (34) бөлігінің несие жүйесі арқылы өтеді.
Өз қызметінің тиімділігін арттыру үшін Ұлттық Банк халықаралық стандарттарға Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан және өз бетінше ақшалай-несиелік саясат жүргізе бастағаннан бастап, яғни ұлттық валютаны - теңгені енгізген сәттен басталды.
Өткен 16 жыл ішінде экономиканы несиелеудің нарықтық нысандарына көшу, халықаралық ұстанымдар мен стандарттарға негізделген банктік қадағалаудың тиімді жүйесін құру, капиталдың жеткіліктілігі, активтердің сапасы, менеджмент, бухгалтерлік есеп, банктік жүйені автоматтандыру деңгейі жағынан банктердің халықаралық стандарттарға өту мәселелері шешілді. Ұлттық Банк пен екінші деңгейлі банктердің нығайтылған қаржылық есептілікті құрастыруға көшу де жүзеге асырылды. Банктік статистика жетілдірілді және Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ) стандарттары бойынша деректерді тарату стандарттарының жүйесі енгізілді. Енді Қазақстанның ақшалай-несиелік статистикасы, төлем балансы мен сыртқы қарыз статистикасы үнемі ХВҚ сайтында орналастырылып, ХВҚ және Дүниежүзілік Қайта құру және Даму Банкінің (ӘҚДБ) ресми басылымдарында жарияланады.
Қаржы нарығының түрлі сегменттерінде бір мезгілде әрекет жасайтын әртүрлі бағыттағы бірлестіктердің пайда болуы Ұлттық Банкте 2004 жылдың қаңтар айында - Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігін құруымен барлық қадағалаушы және реттеуші қызметтерінің шоғырлануына себеп болды.
Қаржылық ұйымдар қызметін табыспен қайта қалыптастыру тұрақты қаржылық жүйені құруға мүмкіндік берді.Орташа мерзімдік кезеңде Қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы басым міндет ретінде қаржы жүйесінің тиімділігін әрі қарай арттыруды анықтады. Онда 2007 жылға қаржы нарығының қатысушыларын реттеу және қадағалау механизмдері бойынша Еуроодақ стандарттарына ең жоғары дәрежеде қол жеткізу қарастырылған.
Қадағалау және реттеу қызметтерін бөлу Ұлттық Банк мәртебесінің артуына әкелді - қызметі классикалық орталық банкке тән міндеттерге толық шоғырланған ТМД елдері арасында жалғыз банк болды. Бұл ақшалай-несиелік саясатты жетілдіру және оның халықаралық стандарттармен ұштасуы бойынша шараларды күшейтуге мүмкіндік берді, бұл Үкіметтің 2006-2008 жылдарға арналаған Бағдарламасында көрсетілген.
Жаңа релиялар Ұлттық Банк саясатындағы акценттердің жылжуына себеп болды. 2004 жылдан бастап Ұлттық Банктің басты мақсаты елдегі бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Ұлттық Банк өз нарығын инфляцияның төменгі деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған ақшалай-несиелік саясатты жүргізуге бөлді. Ұлттық Банк үшін инфляция денгейі негізгі көрсеткіш болып табылады, сондықтан Ұлттық Банк өзінің инфляция бойынша болжамдарына және инфляциялық процестермен күресу бойынша шараларға көп көңіл бөлінуде.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2007 жылғы 24 желтоқсанындағы № 146 қаулысымен Ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға арналаған негізгі бағыттары қабылданды.
Ақша- несие саясатының негізгі бағыттары Ұлттық Банктің негізгі концептуалдық құжаты болып табылады, балжанған сценарийлер шеңберінде осы құжатта ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің, оның ішінде инфляцияның болжамдық өлшемдері, сондай-ақ Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының шаралары айқындалды.
Айқындалмаушылық жағдайында әлемдік қаржы нарығының және тиісінше ішкі экономиканың даму перспективаларына қатысты Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын алдағы үш жылға емес, екі жылға, яғни 2008-2009 жылдарға әзірленді. Айқындалмаушылықтың төмендеуіне қарай Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің үш жылдық кезеңге арналаған Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу практикасына қайтып оралуға ниеті бар.
Ұлттық Банктің баға тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша негізгі мақсатын іске асырумен қатар Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарында банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешеніне ерекше назар аударылды.
Ұлттық Банк Қазақстан экономикасының дамуының екі сценарлық нұсқасын қарастырды: базалық және пессимистік. Бұл ретте базалық сценарийді жүзеге асыру неғұрлым шындыққа жанасады деп саналады, ал пессимистік сценарий көбіне гипотетикалық ретінде ұсынылды, оны жүзеге асыру мүмкіндігі аса жоғары емес болып бағаланады. Соған қарамастан құжатта Ұлттық Банктің екі сценарийді жүзеге асырылған жағдайдағы шаралары көрініс тапты.
Ұлттық Банктің 2008-2009 жылдарға арналаған ақша-несие саясатының негізгі мақсаты базалық және сол сияқты пессимистік сценарийді жүзеге асыру кезінде жылдық инфляцияны 2008 жылы 7,9-9,9% және 2009 жылы 7,5-9,5% деңгейінде ұстап тұру болады (өткен жылдың желтоқсанымен салыстырғанда желтоқсанда ). Бұл орташа жылдық инфляцияның 2008 жылғы 16-18 % және 2009 жылғы 8-10 % шегіндегі деңгейіне сәйкес келеді.
Екінші деңгейлі банктердің экономика саласына салған несиелік салымы, ұлттық банктің мәліметі бойынша 2003 жылы 924,3 млрд теңгені құрады, және олардың тұрақты өсуі байқалуда. Несиелік салымдардың жалпы көлемінде ұзақ мерзімдік несиелік салымдардың үлесі 62,2 %, шетел валютасы салымындағы үлес 54,9 % құрады.Банк жүйесіндегі депозиттер көлемі 759,2 млрд тегені құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 36,4 % -ке артық, 319,8 млрд теңге болды, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 36,7 % -ке көп.
Қазақстанда орта және шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуына үнемі баса назар аударылады. Қазіргі күнде шағын бизнес ел бюджетінің 11 % -қалыптастырады, және оның жалпы ішкі өнімдегі үлесі 17 % құрайды. Статистикалық агенттіктің мәліметі көрсетіп отырғандай, бірқатар салаларда шағын бизнестің үлесі айтарлықтай жоғары, мәселен саудада 94,6 % , қонақ үй мен ресторан бизнесінде 90,9 % .
Осы көрсеткіштер, сарапшылырдың пікірі бойынша дамыған елдердің деңгейімен бара-бар, ондағы шағын бизнестің үлесі 60-90%-ті құрайды. Алайда, егер онда шағын бизнес жалпы ішкі өнімнің 60-тан 90 % дейін үлесін құраса, ал біздің елімізде бұл көрсеткіш 17% құрайды.
Аталмыш көрсеткіштер осы сектордың дамуын бағалауда сандық емес, сапалық өлшемнің қажеттілігін көрсетеді.
Тұтас алғанда, республика азаматтары үшін ең танымал және үйреншікті сфера, заңды тұлға құрмай-ақ жеке кәсіпкерлікпен айналысу болып табылады. Жеңілдетілген тіркеу мен салық салу, шағын бизнестің аталмыш сферасына осы бизнестің 281 субъектісін тартты (557 мың адам)- яғни шағын бизнестің жалпы үлесінің - 72,5 %.
Шағын бизнес, әсіресе сауда, қызмет көрсету, ауыл шаруашылығы сфераларында кең таралған. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің ең көп саны Оңтүстік Қазақстан облысында- 16,6%, Алматыда-13%, Алматы облысында -12,4%. Осы аймақтарда шағын бизнестіе қызмет ететіндердің үлесі ең көп көрсеткішті құрайды. Аталмыш сектордың төмен белсенділігі Қызылорда (2,1%), Маңғыстау (2,2%), және Атырау (2,3%) облыстарында байқалады. Шағын бизнес субъектілерінің алған кірісі жағынан Алматы жетекші орынды иеленеді-24,9%.
Кесте 1
Облыстар бойынша шағын кәсіпорындардың үлесі, %-те
Оңтүстік Қазақстан облысы
16,60%
Алматы
13,00%
Алматы облысы
12,40%
Қызылорда облысы
2,10%
Маңғыстау облысы
2,20%
Атырау облысы
2,30%
Басқалар
51,40%
Барлығы:
100 %
Шығыс көзі:ҚР Статикалық мәліметінің негізінде
Республика 2006 жылдың 1 желтоқсанына дейін 189016 шаруашылық субъектілер (заңды тұлғалар) тіркелген, оның ішінде жұмыс атқаратындары - 141776, олардың қатарындағы шағын заңды тұлғалар- 130113. Қызмет атқарып отырған заңды тұлғалардың ішіндегі шағын кәсіпорындар саны 105693, оның ішінде шағын бизнес субъектілері- 92642.
Президенттің тапсырмасы бойынша үкімет дайындаған 2006-2007 жылғы бағдарламада белгіленген мемлекттік шара шағын және орта бизнес саласындағы қызмет атқаратын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал ондағы жұмыс істейтіндер саны екі миллион адамға дейін көбейтуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, бұл шағын және орта бизнес субъектілері өндіретін жалпы ішкі өнім көлемін 25 % жеткізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасы соңғы жылдары өрлеу жолында. Мұны тұрақты даму деп атайды. Оның өзі экономикалық үлкен теория. Әлемде тұрақты даму жолына түскен мемлекеттер аз. 2004 жылдан бері қарай бес жылдай уақыт ішіндегі елдің көрсеткіші тұрақты дамуды дәлелдейді. Осыған байланысты теңге де нығайып келеді. Теңгенің басқа валюталарға бағамы да макроэкономика тұрғысындағы үлкен саясат. Бұл экспорт шығындарын өндіріс орындарына, жалпы ішкі өнімнің көлеміне әсер ететін көрсеткіш.
Еліміздегі банк жүйесі жақсы дамып келе жатқаны рас. ТМД елдері ішіндегі қарқыны жоғары екені анық. Біздер банк жүйесін жасаған кезімізде, Еуропалық тәжірибені басшылыққа алғанбыз. Атап айтқанда, Германияның банк жүйесін енгізбекші болғанбыз. Бірақ ол көп аймақтық банктерден тұратын. Ол кездегі біздің елдегі банктер саны 200-дің үстінде болатын. Қазір 35-і ғана қалды. Дегенмен біздің еліміз соңғы жылдары ірі банк жүйелерін қалыптастырды.Бұл америкалық жүйеге ұқсастау.
Банк жүйелерінің несие беру көлемі қарқынды өсіп келе жатыр. Өткен жылдың қорытындысы бойынша алсақ, несие беру көлемі жалпы ішкі өнімнің 32 пайызына жетті. Ал 2004 жылға дейін бұл көрсеткіш 10 пайыздан аспайтын.
Банктің несие бергендегі қосылатын пайыздық үстеме ақысы да азайып келе жатыр. Мысалы, теңге қолданысқа енген кездері, яғни, 1993-94 жылдары кері қайтару көлемі 250 пайызға дейін кетіп қалатын. Ол енді құнсыздануды тоқьату үшін керек болды. 2000 жылы орташа көрсеткіші 23-тен 29 пайызға дейін болса, 2005 жылы 16-дан 18, кейбірінде 20 пайызға дейінгі аралықты қамтиды.Өйткені несиенің берілу мерзімі әр түрлі. Дамыған елдерде, Еуропалық одақта әрі кеткенде бизнестік құрылымдарға берілетін несие 4, әрі кеткенде 6 пайыздық көрсеткіштен аспайды. Сондықтан біздің елдегі несие берудің пайыздық көрсеткішін ілі де азайту керек.
Біздің алдымызда Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мақсаты тұр. Соған орай жақында ғана Мәжілісте еліміздің кейбір заңнамалық актілеріне лицензиялау және шоғырландыру мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы заң жобасы мақұлданды. Толықтырулар бірнеше заңдарды қамтиды. Өзгерістердің мәні - банк жүйесіне инвесторларды көбірек тарту. Ол банкілерді әлі де ірілендіруді көздейді. Біз банк жүйесін ең жақсы дамыған сала деп айтамыз, алайда ол әлі де кішкентай. Мысалы, біздің банкі жүйесінің барлық жиынтық активі Еуропаның бір ғана АБН АМРО банкінің сегіз-ақ пайызындай. Ал ТМД елдерінің барлық банкілерінің жиынтық активтері АБН АМРО банкінің сексен-ақ пайызын құрайды. Еуропаның бір ірі банкісіне түгел ТМД елдері болып әлі жете алмай отырмыз. Сондықтан банк қызметінде бұрын көптеген шектеулер, тежейтін тетіктер болған, жаңа қабылданған заң бойынша ондай кедергілер алынып тасталды.
Қазақстанда несие жүйесінің даму ерекшеліктерінің жемісін тәжірибеде кеңінен пайдаланылып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша-несиені реттеудің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізеді.
Банктердің ресурстық базасының қарқынды өсуінің арқасында (негізінен депозиттер көлемінің ұлғаюы есебінен) жалпы алғанда банк секторының несиелік қуаты елеулі түрде нығайды және несие нарығында олардың қызметінің жандана түскені байқалды. Банктердің несиелік белсенділігінің артуына сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген шаралар да жәрдемдесті. Ел экономикасының қалыпты дамуы, теңге бағамының тұрақтануы және инфляцияның төмен болуы, сондай-ақ индикативтік көрсеткіштің төмендеуі жағдайында банктік несиелер бойынша қайта қаожыландыру, нарықтық ставкалар біртіндеп төмендейді.
Несиенің негізгі көзі - депозиттер есебінен банктердің ресурстық базасының өсуі оларға экономиканың нақты секторын несиелеу бойынша операциялар көлемін көбейтуге жол ашты.
Банктердің несие жобаларын білгірлікпен және біліктілікпен таңдай білуі және Ұлттық Банктің несие портфелінің сапасын сақтау жөнінде банктерге қойған қатаң талаптары жыл аяғында мерзімі өткен борыштың жалпы үлесін азайтуға мүмкіндік берді.
15 жыл ішінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауда, экономиканың дамцының нақты кезеңіне тән проблемалық мәселелеріне ерекше назар аударылды. Бұған - шағын кәсіпкерліктің даму келешегі мен мәселелері, мемлекеттің ұзақ мерзімді песпективаға экономикалық дамуының мақсаттары мен артықшылықтарының жалпы жүйесінің өзара байланыссыз қарастырылуы себепші болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік саясат өзінің бәсекеге қабілеттілігі мен мемлекеттік ғылыми-техникалық әлеуетін арттыру көзқарасы тұрғысынан ең үлкен әлеуеті бар шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына жәрдем беруге бағытталған. Шағын және орта бизнестің дамуы, шағын кәсіпкерлік пен мемлекеттің өзара тиімді байланысы, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясатының қалыптасуына жаңа тәсілдерін талдау- бқұл мемлекеттің негізгі мәселелері.
Қазақстанда шағын бизнестің тіркелген субъектілер саны сайын көбейіп жатыр. Осылайша, соңғы бес жыл ішінде олардың саны 2 есе өсті, соның ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны - 2,7 есе, шаруа (фермер) қожалықтары саны - 1,6 есе өсті.
Кесте 2
Шағын бизнестің тіркелген және жұмыс істеп тұрған субъектілерінің саны.
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Шағын бизнестің тір-
келген субектілері, бірлік
...
...
365499
452007
541073
643035
739122
соңын ішінде:
тіркелген кәсіпорындар
76743
87995
102182
116924
130779
145087
157568
тіркелген жеке кәсіпкерлер
...
...
144257
197223
260937
321838
394672
тіркелген шаруа
қожалықтары
105170
119060
137870
149357
176110
186882
Республика бойынша тіркелген
шаруашылық жүргізуші субъек-
тілердің жалпы санындағы ша-
ғын бизнестің тіркелген суб-
ъектілерінің үлес салмағы,%-бен
...
...
87,1
88,6
89,8
90,8
91,4
Шағын бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілері, бірлік
...
...
289496
366434
431503
497871
569127
соның ішінде:
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар
63422
67059
77398
87173
93494
103291
115126
жұмыс істеп тұрған жеке
кәсіпкерлер
...
...
119038
169781
215116
247688
297234
жұмыс істеп тұрған шаруа
қожалықтары
...
76373
93060
109480
122893
146892
156767
Республика бойынша тіркелген шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы санындағы шағын бизнестің тіркелген субъектілерінің үлес салмағы, %-бен
76373
93060
109480
122893
146892
156767
Шығыс көзі:ҚР - ның статистикалық бюллитені
Шағын бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілерінің үлесі бесжылдық мерзім ішінде 79.2 % -дан 77.0 %-ға дейін төмендеген, соның ішінде кәсіпорындар үлесі - 75 %-дан 73 %-ға жейін, жеке кәсіпкерлер үлесі -82.5 %-дан 75.3 %-ға дейін, шаруа қожалықтарының үлесі - 78 % - дан 39.7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлық заң университеті
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
5В050900 - Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған Асанова С.Н.
ФС(К)-302
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Сулеева Е.А.
Астана 2014
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-
1.2 Несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері ... ... ... ... ... .9-13
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...14-24
2.2 ҚР-ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...25-30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПРОБЛЕМАЛАР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР
3.1 ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-36
3.2 ҚР несие жүйесінің даму принціптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 7-39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. Несие деген сөз, қарыз, несие деген кredo- сенемін днген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады. Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды. Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие бұл - ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынасының бір жағы. Қарыз беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немес жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б.
байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Курстық жұмыстың өзектілігі несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт-құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты - несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемаларын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттеріне келесілер жатады:
- несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы
- несиелік жүйені құру принціптері, формалары және түрлері
- ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері
- ҚР-ның Коммерциялық банк проблемаларын талдау
- ҚР несие жүйесінің қазіргі таңдағы проблемалары
- ҚР несие жүйесінің даму принціптері
І. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ МАҢЫЗЫ
0.1 Несие жүйесінің мәні мен қажеттілігі және құрылымы
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
- несие келісімі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір келісімде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн;
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт-құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші- несиелік келісімнің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші- банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда- қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы тұғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар-кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін.Алайда , қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Қарыз алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі алыс-берістің объектісі-несиеленген құн болып табылады.
Несиенің құрылымы
Несие беруші
Қарызға алушы
Несиеленген құн (несие)
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие. Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде несиенің мәнін толық анықтамасы дей отырып, былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделген қозғалысынан туатын экономикалық қатынастар -деп.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды.Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады.Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып табылады. Несие деген сөз, қарыз, несие деген кredo- сенемін днген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық категория ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады . Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын кеңейтілген өңдірістің ерекшеліктерінен туындайды.Несиелік капитал түрлері үнемі ауысып отырады. Меншіктің ақшалы түрі тауар түріне, тауарлы өңдірістік түрге, өңдірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А - Т - Ө - Т¹ - А¹ капиталдың ауыспалы айналымы жүреді.Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өңдіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өңдіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өңдірістік тауарлыға айналады.Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.капиталдың қозғалысы - оның тек ауыспалы айналымы емес (кругооборот), сондай-ақ оның айналымы да.капиталдың айналымы (оборот) дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей тізбектеледі:
-жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық) қор-
лар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша
сәйкес келмеуі;
-несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
-несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады.Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға алушылардың арасындағы қарым-қатынаста білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік қаражаттардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталының қалыптасуындағы банктік ссудалардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
Несие жүйесі банктік және басқа несиелік мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады.Несиелік қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар шеңберінде.Сәйкесінше несиелік жүенің екі негізгі буыны қалыптасады:банктік мекемелер және мамандырылған несие - қаржы мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық маманданымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге шаруашылықты жүргізудің жеклегке субъектілеріне ұсынатын қаржы-несие қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кездегі несие жүйесі бұрыңғы жүйеден төмендегі белгілері бойынша ерекшеленеді:
-банктік капиталдың және банктік монополиялардың шоғырлануы
және орталықтануы;
-несиелік мекемелердің әр алуан түрлері арасындағы бәсекенің кү-
шеюі;
-банктік капиталдың өнеркәсіптік капиталмен байланысуы және қар-
жылық капиталдың қалыптасуы;
-несиелік, соның ішінде монополистік мекемелер қызметінің ғалам-
дануы мен интернационалдануы және континент аралық халықара-
лық несиелік монополиялардың пайда болуы.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.Егер несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтер сипатын жіктеменің негізі болса, онда қазіргі кездегі несиелік жүйенің үш маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
орталық (эмиссиялық) банк;
коммерциялық банктер;
мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру,жинақтық,
ипотекалық,сенімгерлік және т.б.)
Қазақстанның несие жүйесі
Банк жүйесі
Мамандандырылған қаржы-несие мекемелері
Ұлттық (эмиссиялық банкі)
Екінші деңгейлі банк (эмиссиялық емес)
Аумақтық филиалдар
Коммерциялық банктер
Мемлекеттік: Қазақстан Даму банкі, мерзімді жинақ ақша банкі
Несиенің серіктестігі, кооперативтер, одақтар, ломбардтар, инвестициялық, инновациондық, зейнетақы, сақтандыру, лизингтік қорлар және т.б.
Қазпошта және оның аумақтық бөлімдері
1.2. Несиелік жүйені құру принциптері, формалары және
түрлері
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, банктік емес институттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы, несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі.Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді.Ұлттық банк рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін анықтайды.
Коммерциялық банктер несиелік саясатты жүргізуде және өз клиенттеріне әр алуан қызметтерді көрсетуде толық дербестік алған.
Нарықтық экономикада банктік емес институттарды құрмайынша кез келген елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады.Халықтың салымдарын толық тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық қанағаттандыру мүддесін осы институттарды құруды талап етеді, олар органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі, экономикадағы өзгерістерге өте икемді.
Экономиканы басқара отырып мемлекет ортақ ақша-несие саясатын жүргізеді, оның маңызды құралы болып Ұлттық банк табылады.Бұл принцип айналымдағы ақша массасын реттеу арқылы ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие саясаты, жалпы экономикалық саясат және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы саласында республиканың мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың басты принципі - несие мекемелерінің желісін барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп айырысуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу.
Несие формасы - бұл несие қатынастарының сырттай нақты көрініс табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді.Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
-қызмет ету саласына қарай-ұлттық және халықаралық несие;
-несие мәмілесінің объектісіне қарай-ақшалай және тауарлық несие;
-несие қатынасының субъектісіне қарай-банктік,коммерциялық,халық-
аралық,тұтынушылық несиелер;
Несие формасы
Халықаралық
Ұлттық
Ақшалай
Банктік
Ипотекалық
Тұтынушылық
Мемлекеттік
Лизингтік
Тұтынушылық
Коммерциялық
Тауарлық
Ақшалай
Тауарлық
Аралас
Несиенің тауарлық формасы - тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай формасынан бұрын пайда болған.Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар тұтынуға қажетті артық өнімдерін (астық, мал, тері және т.б,) бір-біріне өсім алумен қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы замаңғы іс-тәжірибеде төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады.Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде астықты жиғаннан кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып,дамиды. Ол осы замаңғы нарықтық астықты жинағаннан шаруашылықта артықшылықтарға ие, типтік форма болып табылады. Өйткені, ақша айналыс пен төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады.Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Жаңартпалы несие (револьверный, ағылшынша revolve-айналыста болу, кезең сайын ауысып отыру)-қарыз капиталының ұлттық және әлемдік нарықтырында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие формасының екінші ерекшелігі- шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк қарызға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі- банк ақшалай қаражатты қазызға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді.Мәселенің мәнісі мынада:қарыз алушы бұл қарызны пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін табыс алады әрі оның есебінен несие берушіге пайыз төлейді.Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады.Банк несиесінің айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие - несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп қалған.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Халықты несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар (халық) өзінің жыл сайынғы табысының
10-12 %-ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды десе де болады. Халық борышқор болудан қарқады, оның үстіне, тұтыну несиенің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары, жылына 18-20%-ды құрайды.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни, бұл коммерциялық несие болып табылады.Ақшалай форма банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса, қабілеті бар сұранысты арттырады.
Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ мерзімді тұтыну несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісі құрылады. 2006 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің мөлшері 122,1 млрд теңгені құрады, 2005 жылмен салыстырғанда 9,4 %-ке көбейді.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы болатын қарызны ипотека несиесі ретінде ұғуға болады.Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие.Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады.Оның мынадай ерекшеліктері бар:
-ипотекалық несие - бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін қа-
рыз. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несие берушінің ала-
шағы өтеледі.Сол себепті де ипотека несиесі несие беруші үшін ең
сенімді несие ретінде саналады;
-ипотекалық қарыздың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие,өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру, сатып алу,
тұрғызу үшін және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
-ипотекалық несие әдетте 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие алдын-ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
ҚР Ипотека туралы заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық несиелеу қарқынды дамыды.
Респуликаның ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын Қазақстандық ипотека компаниясын (ҚИК) құрды. Ол алғашқы құрылған күнінен бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту бағытындағы саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы министрлігінің қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық мөлшерлемелерді кемітуге қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын тигізді. Пайыз мөлшерлемелері баяу болса да тұрақты түрде кеміп келеді. Ипотекалық несиелеудің дамуына 2007 жылы Мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісінің құрылуы жағымды әсер етті.
ҚИК 300 және 500 млн. сомаларында ипотекалық облигацияның екі шығарылымын шығарып үлгерді және оларды сәтті орналастыра білді.
Ипотекалық несиелеудің отаны-Германия: алғашқы мемлекеттік ипотекалық банк 1770 жылы Силезида аса ірі помещиктік шаруашылықтарға қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылды.
ХІХ ғасырдың бас кезіндегі ипотекалық банктің қызметі шағын помещиктік меншік иелеріне де қолданыла бастады, ал ХІХ ғасырдың орта шенінде бірқатар шаруа қожалықтарына қолданылды.Алғашқы жекеше акционерлік және таза ипотекалық банк 1962 жылы Франкфуртте құрылды.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың бос ақшалай қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланылады.Бұл несие қатынасының субъектісіне, бірінші жағынан-қарыз алушы ретінде мемлекет жататын болса, екінші жағынан-халық,кәсіпорындар,ұйымдар, сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Бүгінгі таңда Қазақстанда айналыста мынандай бағалы қағаздар бар:
3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар (МҚО)
5-7 жыл мерзімінде шығарылған мемлекеттік орта мерзімді
облигациялар
20 жылға дейінгі мерзімге шығарылған мемлекеттік ұзақ мерзімді
облигациялар.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді ҚР Қаржы министірлігі шығарады және оған мемлекет кепілдік береді.
МҚМ-мен қатар айналыста ҚР Ұлттық банк ноталары бар. Ол (нота) айналыстағы артық ақша массасын алу үшін шығарылады, яғни мемлекеттік несие ақша айналысын реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарының есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың қуатты құралы болып табылады.
Халықаралық несие - несие беруші ретінде мемлекет банк басқа елдердің жеке және заңды тұлғалары жататын халықаралық экономикалық қатынас саласындағы қарызлық капиталдың қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие жаңа техника, технология, тауар мен қызмат көрсету импортын ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Шетелдік инвестарлар үшін халықаралық несие басқа елдерге , әсіресе, қосымша инвестицияға мұқтаж дамушы елдерге капитал салудың ең тартымды формасы болып табылады. Бұл несие ең сенімді несие ретінде саналады, өйткені, ол тек компаниялармен, фирмалармен және банктаемен ғана емес, сонымен бірге үкімет кепілдігімен қамтамасыз етіледі.
Бүгінгі таңда Қазақстан, әсіресе, ірі компаниялар, филиалдар және банктер халықаралық несиені жиі пайдаланады. Бұл белгілі бір реттеуді және шектеуді қажет етеді.
Халықаралық несие делдалдың көмегі арқылы немесе тікелей берілуі мүмкін. Делдал ретінде аса ірі ұлттық және транс-ұлттық банктер, халықаралық және аймақтық валюталық-несие әрі қаржы ұйымдары болады.
Қазақстанның халықаралық жетекші ұйымға кіруі экономикалық реформаларды жүогізуге қажетті қосымша қаржыға жол ашты.
Халықаралық влюта қорымен (ХВҚ) стенд-бай несие аясында 185,6 млн. қарыз алудың арнайы құқығы (СДР) сомасында келісімге қол қойылды.
Бүгінгі таңда Қазақстан халықаралық және Еуропа қайта құру және Даму банкілері, Азия даму банкі, Ислам даму банкі, Жапонияның экспорт-импорт банкі және өзге де халықаралық қаржы-валюта мекемелері беретін несиені пайдаланады.
. Қазақстан 2003-2015 жылдарына арналған Индустриалдық-инновациялық дамудың стратегиясын жүзеге асыруда халықаралық несиені қосымша құны жоғары әрі бәсекеге жарамды ғылыми сыйымдылығы бар өнімдер өндірісінің жаңа машина, құрал-жабдық және технология импорты үшін пайдалануы қажет.
ІI. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 ҚР-дағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі ұғым қалыптасқан: біріншісі - несие - есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы. Екіншісі, несие - қаржы институттық мекемелердің жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие жүйесі несие - қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырылып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беруді анықтайды. Сонымен бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражаттарының экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп - айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар өтеді.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен, кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналым қапиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айналымымен және т.б. сипатталады.
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндірістік пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүние жүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, елде ақша капиталының орташа алғанда (34) бөлігінің несие жүйесі арқылы өтеді.
Өз қызметінің тиімділігін арттыру үшін Ұлттық Банк халықаралық стандарттарға Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан және өз бетінше ақшалай-несиелік саясат жүргізе бастағаннан бастап, яғни ұлттық валютаны - теңгені енгізген сәттен басталды.
Өткен 16 жыл ішінде экономиканы несиелеудің нарықтық нысандарына көшу, халықаралық ұстанымдар мен стандарттарға негізделген банктік қадағалаудың тиімді жүйесін құру, капиталдың жеткіліктілігі, активтердің сапасы, менеджмент, бухгалтерлік есеп, банктік жүйені автоматтандыру деңгейі жағынан банктердің халықаралық стандарттарға өту мәселелері шешілді. Ұлттық Банк пен екінші деңгейлі банктердің нығайтылған қаржылық есептілікті құрастыруға көшу де жүзеге асырылды. Банктік статистика жетілдірілді және Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ) стандарттары бойынша деректерді тарату стандарттарының жүйесі енгізілді. Енді Қазақстанның ақшалай-несиелік статистикасы, төлем балансы мен сыртқы қарыз статистикасы үнемі ХВҚ сайтында орналастырылып, ХВҚ және Дүниежүзілік Қайта құру және Даму Банкінің (ӘҚДБ) ресми басылымдарында жарияланады.
Қаржы нарығының түрлі сегменттерінде бір мезгілде әрекет жасайтын әртүрлі бағыттағы бірлестіктердің пайда болуы Ұлттық Банкте 2004 жылдың қаңтар айында - Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігін құруымен барлық қадағалаушы және реттеуші қызметтерінің шоғырлануына себеп болды.
Қаржылық ұйымдар қызметін табыспен қайта қалыптастыру тұрақты қаржылық жүйені құруға мүмкіндік берді.Орташа мерзімдік кезеңде Қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы басым міндет ретінде қаржы жүйесінің тиімділігін әрі қарай арттыруды анықтады. Онда 2007 жылға қаржы нарығының қатысушыларын реттеу және қадағалау механизмдері бойынша Еуроодақ стандарттарына ең жоғары дәрежеде қол жеткізу қарастырылған.
Қадағалау және реттеу қызметтерін бөлу Ұлттық Банк мәртебесінің артуына әкелді - қызметі классикалық орталық банкке тән міндеттерге толық шоғырланған ТМД елдері арасында жалғыз банк болды. Бұл ақшалай-несиелік саясатты жетілдіру және оның халықаралық стандарттармен ұштасуы бойынша шараларды күшейтуге мүмкіндік берді, бұл Үкіметтің 2006-2008 жылдарға арналаған Бағдарламасында көрсетілген.
Жаңа релиялар Ұлттық Банк саясатындағы акценттердің жылжуына себеп болды. 2004 жылдан бастап Ұлттық Банктің басты мақсаты елдегі бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Ұлттық Банк өз нарығын инфляцияның төменгі деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған ақшалай-несиелік саясатты жүргізуге бөлді. Ұлттық Банк үшін инфляция денгейі негізгі көрсеткіш болып табылады, сондықтан Ұлттық Банк өзінің инфляция бойынша болжамдарына және инфляциялық процестермен күресу бойынша шараларға көп көңіл бөлінуде.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2007 жылғы 24 желтоқсанындағы № 146 қаулысымен Ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға арналаған негізгі бағыттары қабылданды.
Ақша- несие саясатының негізгі бағыттары Ұлттық Банктің негізгі концептуалдық құжаты болып табылады, балжанған сценарийлер шеңберінде осы құжатта ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің, оның ішінде инфляцияның болжамдық өлшемдері, сондай-ақ Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының шаралары айқындалды.
Айқындалмаушылық жағдайында әлемдік қаржы нарығының және тиісінше ішкі экономиканың даму перспективаларына қатысты Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын алдағы үш жылға емес, екі жылға, яғни 2008-2009 жылдарға әзірленді. Айқындалмаушылықтың төмендеуіне қарай Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің үш жылдық кезеңге арналаған Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу практикасына қайтып оралуға ниеті бар.
Ұлттық Банктің баға тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша негізгі мақсатын іске асырумен қатар Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарында банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешеніне ерекше назар аударылды.
Ұлттық Банк Қазақстан экономикасының дамуының екі сценарлық нұсқасын қарастырды: базалық және пессимистік. Бұл ретте базалық сценарийді жүзеге асыру неғұрлым шындыққа жанасады деп саналады, ал пессимистік сценарий көбіне гипотетикалық ретінде ұсынылды, оны жүзеге асыру мүмкіндігі аса жоғары емес болып бағаланады. Соған қарамастан құжатта Ұлттық Банктің екі сценарийді жүзеге асырылған жағдайдағы шаралары көрініс тапты.
Ұлттық Банктің 2008-2009 жылдарға арналаған ақша-несие саясатының негізгі мақсаты базалық және сол сияқты пессимистік сценарийді жүзеге асыру кезінде жылдық инфляцияны 2008 жылы 7,9-9,9% және 2009 жылы 7,5-9,5% деңгейінде ұстап тұру болады (өткен жылдың желтоқсанымен салыстырғанда желтоқсанда ). Бұл орташа жылдық инфляцияның 2008 жылғы 16-18 % және 2009 жылғы 8-10 % шегіндегі деңгейіне сәйкес келеді.
Екінші деңгейлі банктердің экономика саласына салған несиелік салымы, ұлттық банктің мәліметі бойынша 2003 жылы 924,3 млрд теңгені құрады, және олардың тұрақты өсуі байқалуда. Несиелік салымдардың жалпы көлемінде ұзақ мерзімдік несиелік салымдардың үлесі 62,2 %, шетел валютасы салымындағы үлес 54,9 % құрады.Банк жүйесіндегі депозиттер көлемі 759,2 млрд тегені құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 36,4 % -ке артық, 319,8 млрд теңге болды, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 36,7 % -ке көп.
Қазақстанда орта және шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуына үнемі баса назар аударылады. Қазіргі күнде шағын бизнес ел бюджетінің 11 % -қалыптастырады, және оның жалпы ішкі өнімдегі үлесі 17 % құрайды. Статистикалық агенттіктің мәліметі көрсетіп отырғандай, бірқатар салаларда шағын бизнестің үлесі айтарлықтай жоғары, мәселен саудада 94,6 % , қонақ үй мен ресторан бизнесінде 90,9 % .
Осы көрсеткіштер, сарапшылырдың пікірі бойынша дамыған елдердің деңгейімен бара-бар, ондағы шағын бизнестің үлесі 60-90%-ті құрайды. Алайда, егер онда шағын бизнес жалпы ішкі өнімнің 60-тан 90 % дейін үлесін құраса, ал біздің елімізде бұл көрсеткіш 17% құрайды.
Аталмыш көрсеткіштер осы сектордың дамуын бағалауда сандық емес, сапалық өлшемнің қажеттілігін көрсетеді.
Тұтас алғанда, республика азаматтары үшін ең танымал және үйреншікті сфера, заңды тұлға құрмай-ақ жеке кәсіпкерлікпен айналысу болып табылады. Жеңілдетілген тіркеу мен салық салу, шағын бизнестің аталмыш сферасына осы бизнестің 281 субъектісін тартты (557 мың адам)- яғни шағын бизнестің жалпы үлесінің - 72,5 %.
Шағын бизнес, әсіресе сауда, қызмет көрсету, ауыл шаруашылығы сфераларында кең таралған. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің ең көп саны Оңтүстік Қазақстан облысында- 16,6%, Алматыда-13%, Алматы облысында -12,4%. Осы аймақтарда шағын бизнестіе қызмет ететіндердің үлесі ең көп көрсеткішті құрайды. Аталмыш сектордың төмен белсенділігі Қызылорда (2,1%), Маңғыстау (2,2%), және Атырау (2,3%) облыстарында байқалады. Шағын бизнес субъектілерінің алған кірісі жағынан Алматы жетекші орынды иеленеді-24,9%.
Кесте 1
Облыстар бойынша шағын кәсіпорындардың үлесі, %-те
Оңтүстік Қазақстан облысы
16,60%
Алматы
13,00%
Алматы облысы
12,40%
Қызылорда облысы
2,10%
Маңғыстау облысы
2,20%
Атырау облысы
2,30%
Басқалар
51,40%
Барлығы:
100 %
Шығыс көзі:ҚР Статикалық мәліметінің негізінде
Республика 2006 жылдың 1 желтоқсанына дейін 189016 шаруашылық субъектілер (заңды тұлғалар) тіркелген, оның ішінде жұмыс атқаратындары - 141776, олардың қатарындағы шағын заңды тұлғалар- 130113. Қызмет атқарып отырған заңды тұлғалардың ішіндегі шағын кәсіпорындар саны 105693, оның ішінде шағын бизнес субъектілері- 92642.
Президенттің тапсырмасы бойынша үкімет дайындаған 2006-2007 жылғы бағдарламада белгіленген мемлекттік шара шағын және орта бизнес саласындағы қызмет атқаратын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал ондағы жұмыс істейтіндер саны екі миллион адамға дейін көбейтуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, бұл шағын және орта бизнес субъектілері өндіретін жалпы ішкі өнім көлемін 25 % жеткізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасы соңғы жылдары өрлеу жолында. Мұны тұрақты даму деп атайды. Оның өзі экономикалық үлкен теория. Әлемде тұрақты даму жолына түскен мемлекеттер аз. 2004 жылдан бері қарай бес жылдай уақыт ішіндегі елдің көрсеткіші тұрақты дамуды дәлелдейді. Осыған байланысты теңге де нығайып келеді. Теңгенің басқа валюталарға бағамы да макроэкономика тұрғысындағы үлкен саясат. Бұл экспорт шығындарын өндіріс орындарына, жалпы ішкі өнімнің көлеміне әсер ететін көрсеткіш.
Еліміздегі банк жүйесі жақсы дамып келе жатқаны рас. ТМД елдері ішіндегі қарқыны жоғары екені анық. Біздер банк жүйесін жасаған кезімізде, Еуропалық тәжірибені басшылыққа алғанбыз. Атап айтқанда, Германияның банк жүйесін енгізбекші болғанбыз. Бірақ ол көп аймақтық банктерден тұратын. Ол кездегі біздің елдегі банктер саны 200-дің үстінде болатын. Қазір 35-і ғана қалды. Дегенмен біздің еліміз соңғы жылдары ірі банк жүйелерін қалыптастырды.Бұл америкалық жүйеге ұқсастау.
Банк жүйелерінің несие беру көлемі қарқынды өсіп келе жатыр. Өткен жылдың қорытындысы бойынша алсақ, несие беру көлемі жалпы ішкі өнімнің 32 пайызына жетті. Ал 2004 жылға дейін бұл көрсеткіш 10 пайыздан аспайтын.
Банктің несие бергендегі қосылатын пайыздық үстеме ақысы да азайып келе жатыр. Мысалы, теңге қолданысқа енген кездері, яғни, 1993-94 жылдары кері қайтару көлемі 250 пайызға дейін кетіп қалатын. Ол енді құнсыздануды тоқьату үшін керек болды. 2000 жылы орташа көрсеткіші 23-тен 29 пайызға дейін болса, 2005 жылы 16-дан 18, кейбірінде 20 пайызға дейінгі аралықты қамтиды.Өйткені несиенің берілу мерзімі әр түрлі. Дамыған елдерде, Еуропалық одақта әрі кеткенде бизнестік құрылымдарға берілетін несие 4, әрі кеткенде 6 пайыздық көрсеткіштен аспайды. Сондықтан біздің елдегі несие берудің пайыздық көрсеткішін ілі де азайту керек.
Біздің алдымызда Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мақсаты тұр. Соған орай жақында ғана Мәжілісте еліміздің кейбір заңнамалық актілеріне лицензиялау және шоғырландыру мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы заң жобасы мақұлданды. Толықтырулар бірнеше заңдарды қамтиды. Өзгерістердің мәні - банк жүйесіне инвесторларды көбірек тарту. Ол банкілерді әлі де ірілендіруді көздейді. Біз банк жүйесін ең жақсы дамыған сала деп айтамыз, алайда ол әлі де кішкентай. Мысалы, біздің банкі жүйесінің барлық жиынтық активі Еуропаның бір ғана АБН АМРО банкінің сегіз-ақ пайызындай. Ал ТМД елдерінің барлық банкілерінің жиынтық активтері АБН АМРО банкінің сексен-ақ пайызын құрайды. Еуропаның бір ірі банкісіне түгел ТМД елдері болып әлі жете алмай отырмыз. Сондықтан банк қызметінде бұрын көптеген шектеулер, тежейтін тетіктер болған, жаңа қабылданған заң бойынша ондай кедергілер алынып тасталды.
Қазақстанда несие жүйесінің даму ерекшеліктерінің жемісін тәжірибеде кеңінен пайдаланылып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша-несиені реттеудің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізеді.
Банктердің ресурстық базасының қарқынды өсуінің арқасында (негізінен депозиттер көлемінің ұлғаюы есебінен) жалпы алғанда банк секторының несиелік қуаты елеулі түрде нығайды және несие нарығында олардың қызметінің жандана түскені байқалды. Банктердің несиелік белсенділігінің артуына сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген шаралар да жәрдемдесті. Ел экономикасының қалыпты дамуы, теңге бағамының тұрақтануы және инфляцияның төмен болуы, сондай-ақ индикативтік көрсеткіштің төмендеуі жағдайында банктік несиелер бойынша қайта қаожыландыру, нарықтық ставкалар біртіндеп төмендейді.
Несиенің негізгі көзі - депозиттер есебінен банктердің ресурстық базасының өсуі оларға экономиканың нақты секторын несиелеу бойынша операциялар көлемін көбейтуге жол ашты.
Банктердің несие жобаларын білгірлікпен және біліктілікпен таңдай білуі және Ұлттық Банктің несие портфелінің сапасын сақтау жөнінде банктерге қойған қатаң талаптары жыл аяғында мерзімі өткен борыштың жалпы үлесін азайтуға мүмкіндік берді.
15 жыл ішінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауда, экономиканың дамцының нақты кезеңіне тән проблемалық мәселелеріне ерекше назар аударылды. Бұған - шағын кәсіпкерліктің даму келешегі мен мәселелері, мемлекеттің ұзақ мерзімді песпективаға экономикалық дамуының мақсаттары мен артықшылықтарының жалпы жүйесінің өзара байланыссыз қарастырылуы себепші болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік саясат өзінің бәсекеге қабілеттілігі мен мемлекеттік ғылыми-техникалық әлеуетін арттыру көзқарасы тұрғысынан ең үлкен әлеуеті бар шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына жәрдем беруге бағытталған. Шағын және орта бизнестің дамуы, шағын кәсіпкерлік пен мемлекеттің өзара тиімді байланысы, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясатының қалыптасуына жаңа тәсілдерін талдау- бқұл мемлекеттің негізгі мәселелері.
Қазақстанда шағын бизнестің тіркелген субъектілер саны сайын көбейіп жатыр. Осылайша, соңғы бес жыл ішінде олардың саны 2 есе өсті, соның ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны - 2,7 есе, шаруа (фермер) қожалықтары саны - 1,6 есе өсті.
Кесте 2
Шағын бизнестің тіркелген және жұмыс істеп тұрған субъектілерінің саны.
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Шағын бизнестің тір-
келген субектілері, бірлік
...
...
365499
452007
541073
643035
739122
соңын ішінде:
тіркелген кәсіпорындар
76743
87995
102182
116924
130779
145087
157568
тіркелген жеке кәсіпкерлер
...
...
144257
197223
260937
321838
394672
тіркелген шаруа
қожалықтары
105170
119060
137870
149357
176110
186882
Республика бойынша тіркелген
шаруашылық жүргізуші субъек-
тілердің жалпы санындағы ша-
ғын бизнестің тіркелген суб-
ъектілерінің үлес салмағы,%-бен
...
...
87,1
88,6
89,8
90,8
91,4
Шағын бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілері, бірлік
...
...
289496
366434
431503
497871
569127
соның ішінде:
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар
63422
67059
77398
87173
93494
103291
115126
жұмыс істеп тұрған жеке
кәсіпкерлер
...
...
119038
169781
215116
247688
297234
жұмыс істеп тұрған шаруа
қожалықтары
...
76373
93060
109480
122893
146892
156767
Республика бойынша тіркелген шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы санындағы шағын бизнестің тіркелген субъектілерінің үлес салмағы, %-бен
76373
93060
109480
122893
146892
156767
Шығыс көзі:ҚР - ның статистикалық бюллитені
Шағын бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілерінің үлесі бесжылдық мерзім ішінде 79.2 % -дан 77.0 %-ға дейін төмендеген, соның ішінде кәсіпорындар үлесі - 75 %-дан 73 %-ға жейін, жеке кәсіпкерлер үлесі -82.5 %-дан 75.3 %-ға дейін, шаруа қожалықтарының үлесі - 78 % - дан 39.7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz