Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
Жоспар
Кіріспе
1 Сот төрелігі . Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
1.1 Сот билігі ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
1.3 Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
3.1 Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік алқасы
3.2 Судьялардың конституциялық . құқықтық мәртебесі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастардың болашағы
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында өкілеттіктерді бөлу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1 Сот төрелігі . Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
1.1 Сот билігі ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
1.3 Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
3.1 Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік алқасы
3.2 Судьялардың конституциялық . құқықтық мәртебесі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастардың болашағы
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында өкілеттіктерді бөлу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында республиканы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы кезеңдердің бірі деп, күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Құқықтық нигилизм әлі де орын алып отырған қоғамда, сот билігінің болуы заң үстемдігін, оны орағытып өтудің қандай да болса әрекеттерін болдырмауды қамтамасыз етудің шешуші факторына айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз дербестігіне қол жеткізбейінше және соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және қалпына келтірудің органы болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды ойдағыдай шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен күресуде табысқа жетуге, қолданыстағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға болмайды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгілеген Қазақстан халқына арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп атап көрсетті: «Біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін дамуымыздың траекториясы, магистралі қандай болуы тиіс, соны біз анық білуіміз және айқын түсінуіміз керек. Өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс анықтау, тиісті стратегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-жігеріміз бен төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр сенделуден, қуатымызды, уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап қаламыз».
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту – қазіргі міндет және бүгінгі күннің зәрулі қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот билігі институтының тұтас, кешенді талдауын жүргізу біздің республикамызда әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және құқық мәселелерінде де сот органдарына тиісті көңіл бөлудің жеткіліксіздігі байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған жылдар бойы үстемдік құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға байланысты ғана осы проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның нәтижесі 1994 жылы қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын орындау болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа тәртібі бойынша бірыңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер қабылданды, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, салық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі болмай тұр. Құқықтық нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын мазмұндайтын 2005 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет басшысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап көрсетті: «біздің алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
- сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот актілерінің тұрақтылығы мен уақтылы орындалуын қамтамасыз ету;
- сот өндірісі шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында республиканы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы кезеңдердің бірі деп, күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Құқықтық нигилизм әлі де орын алып отырған қоғамда, сот билігінің болуы заң үстемдігін, оны орағытып өтудің қандай да болса әрекеттерін болдырмауды қамтамасыз етудің шешуші факторына айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз дербестігіне қол жеткізбейінше және соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және қалпына келтірудің органы болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды ойдағыдай шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен күресуде табысқа жетуге, қолданыстағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға болмайды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгілеген Қазақстан халқына арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп атап көрсетті: «Біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін дамуымыздың траекториясы, магистралі қандай болуы тиіс, соны біз анық білуіміз және айқын түсінуіміз керек. Өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс анықтау, тиісті стратегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-жігеріміз бен төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр сенделуден, қуатымызды, уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап қаламыз».
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту – қазіргі міндет және бүгінгі күннің зәрулі қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот билігі институтының тұтас, кешенді талдауын жүргізу біздің республикамызда әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және құқық мәселелерінде де сот органдарына тиісті көңіл бөлудің жеткіліксіздігі байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған жылдар бойы үстемдік құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға байланысты ғана осы проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның нәтижесі 1994 жылы қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын орындау болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа тәртібі бойынша бірыңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер қабылданды, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, салық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі болмай тұр. Құқықтық нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын мазмұндайтын 2005 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет басшысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап көрсетті: «біздің алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
- сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот актілерінің тұрақтылығы мен уақтылы орындалуын қамтамасыз ету;
- сот өндірісі шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы.
2. Қазақстан Республикасының Азамматтық іс – жүргізу Кодексі. Алматы – 2002
3.Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушының мәртебесі туралы.
Қазақстан Республикасының 1998 ж. Заңы.
4. Соттың азаматтық іс- жүргізу заңының нормалары.
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс- жүргізу құқығы. Абдуллина З.К.
6. Сыздыкова Г. Конституция Гражданский процесс. Юрисдическая газета -2005.
7. Осипов Ю.К. Гражданский процесс М. 1995
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы.
2. Қазақстан Республикасының Азамматтық іс – жүргізу Кодексі. Алматы – 2002
3.Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушының мәртебесі туралы.
Қазақстан Республикасының 1998 ж. Заңы.
4. Соттың азаматтық іс- жүргізу заңының нормалары.
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс- жүргізу құқығы. Абдуллина З.К.
6. Сыздыкова Г. Конституция Гражданский процесс. Юрисдическая газета -2005.
7. Осипов Ю.К. Гражданский процесс М. 1995
Жоспар
Кіріспе
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде
1.1 Сот билігі ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
1.3 Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың
конституциялық қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
3.1 Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік алқасы
3.2 Судьялардың конституциялық – құқықтық мәртебесі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастардың болашағы
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында
өкілеттіктерді бөлу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында республиканы
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы кезеңдердің бірі деп,
күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Құқықтық нигилизм әлі де орын алып отырған қоғамда, сот билігінің болуы
заң үстемдігін, оны орағытып өтудің қандай да болса әрекеттерін болдырмауды
қамтамасыз етудің шешуші факторына айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз
дербестігіне қол жеткізбейінше және соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және
қалпына келтірудің органы болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық
проблемаларды ойдағыдай шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен
күресуде табысқа жетуге, қолданыстағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға
болмайды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгілеген Қазақстан халқына
арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп атап
көрсетті: Біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін
дамуымыздың траекториясы, магистралі қандай болуы тиіс, соны біз анық
білуіміз және айқын түсінуіміз керек. Өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс
анықтау, тиісті стратегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-
жігеріміз бен төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр сенделуден,
қуатымызды, уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап
қаламыз.
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот
жүйесінің тәуелсіздігін нығайту – қазіргі міндет және бүгінгі күннің зәрулі
қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот
органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана
мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық
қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот
билігі институтының тұтас, кешенді талдауын жүргізу біздің республикамызда
әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және
құқық мәселелерінде де сот органдарына тиісті көңіл бөлудің жеткіліксіздігі
байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған жылдар бойы үстемдік
құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға байланысты ғана осы
проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның нәтижесі 1994 жылы
қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын орындау
болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа тәртібі бойынша
бірыңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының тәуелсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер қабылданды, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, салық және әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені
өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар
қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық
қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-
тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі болмай тұр. Құқықтық
нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы
үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған
жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім
арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық
мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі
де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын
мазмұндайтын 2005 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет
басшысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап
көрсетті: біздің алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
- сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот
актілерінің тұрақтылығы мен уақтылы орындалуын қамтамасыз ету;
- сот өндірісі шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар
құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде
1. Сот билігі ұғымы
Ештеңе де бостан туындамайды және кенеттен пайда болмайды, бәрі бұл
дүниеде бір-бірімен өзара байланысты, себептері мен бастау көздері болады.
Дәл осылайша сот пен билікті бөлу туралы ілім негіздері өз тамырын тереңнен
алады. Билікті бөлудің бастапқы идеяларын әдетте, еуропалық аса көрнекті
ойшылдар Джон Локк пен Шарль Луи Монтескьенің есімдерімен байланыстырады.
Билікті бөлу принципіне классикалық анықтама берген теорияның негізін
салушы ағылшын философы Джон Лильберн болып табылады. Өзінің саяси
панфлеттерінде ол заңдылық кепілдігі мен мемлекеттегі заңсыздықтың алдын
алу мақсатында алғаш рет билікті заң шығарушы, атқарушы және сот деп бөлу
идеясын ұсынды.
Билікті бөлу идеясын негіздеуде француз ойшылы Шарль Луи Монтескье зор
роль атқарды. Ол алғаш рет биліктің үш түрін айқын белгіледі: заң
шығарушы, атқарушы және сот. Атап айтқанда ол былай деп көрсетті: Заң
шығару және орындау қызметтері бір адамның немесе бір магистратура
органының қолына біріктірілсе, онда бостандық болуы мүмкін емес, өйткені
осы монарх немесе сенат қысым жасаушы заңдарды енгізіп, оларды зорлықпен
қолдану қаупі тууы мүмкін.
Оның үстіне сот билігі заң шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе
тағы да бостандық болмауы мүмкін. Егер ол заң шығарушы билікпен біріксе,
субъектінің өмірі мен бостандығы өктемдік бақылауға тап болады, сот заң
шығарушыға айналады. Егер де сол атқарушы билікпен қосылса, сот қанаушының
барлық озбырлығын жасай алады.
Ш.Монтескьеден айырмашылығы билік бөлісу теориясын Жан Жак Руссо іс
жүзінде іске асырды. Ол халықтың біртұтас билігінің қарауына заң шығару,
атқару және сот биліктерін берді.
Билік бөлу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік-құқықтық
тәжірибесінде кеңінен қолданылып, адам құқықтары мен еркіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі кепілдіктердің бірі болып табылды.
Билік бөлісу қағидатына негізделген мемлекеттік жүйенің артықшылығы –
мемлекеттің ішкі саяси жағдайының салыстырмалы тұрақтылығы.
Қазақ елінің сот билігі еңбегінде Қ.Мәми қазақтың үш биі – Төле би,
Қазыбек би және Айтеке билердің кезінде мемлекетті әділ басқарудың негізі
– сұлтандар мен төрелердің сот билігіне араласуын шектеу деген қағидасының
әлі де өз құндылығын жоймағанын атап көрсетті.
Билік бөлісу теориясы 1787 жылғы АҚШ Конституциясында мейлінше толық
және дәйектілікпен іске асырылады. Ол бойынша заң шығару өкілеттіктері екі
палатадан – Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын Конгреске берілді. Атқару
билігі Президенттің, ал сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы сотының, сондай-ақ
Конгресс арқылы бекітілетін төменгі соттардың қарауына тапсырылды.
Мемлекеттік биліктің бірлігі туралы ереже бүгінгі күні де өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттік биліктің бірлігі, ең алдымен оның бастау
көзімен шартталады, бұл бастау тек халық болып табылады.
Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3 бабында көрсетілгендей, тек қана халыққа
тиісті бірегей билік көрінісі ретінде ғана маңызға ие.
Қазіргі әлемдік конституциялық-құқықтық тәжірибе жаңа проблемалар
туғызуда, бұлар енді билік бөлу теориясы негізінде шешілмейді және нақты
қызмет ету шеңберіне сыйыспайды. Біздің пікірімізше, ТМД елдеріндегі түрлі
билік тармақтарының саяси тайталасының негізгі көздерінің бірі билік
бөлудің теориялық проблемаларының тұжырымдамалық тұрғыда жеткіліксіз
жасалуы, сондықтан да билікті бөлу мен біріктіруді жетілдіру мәселелері
бойынша ұсыныстар жасау дұрыс көрінеді.
Біріншіден, мемлекеттанушылардың билік бөлу теориясын бірегей
мемлекеттік саясаттың принциптік мәселелері бойынша биліктің барлық
тармақтары келісе отырып жұмыс істеуі тиістігінен шығатын мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының өзара байланысы, өзара әрекет етуі қажеттігі
туралы тезиспен толықтыру керектігі жөніндегі ұсыныстарына қолдау
көрсетудің маңызы бар.
Екіншіден, қазіргі мемлекеттануда билік бөлу теориясының тұжырымдарымен
үйлесетін мемлекеттік биліктің бірлігі туралы тұжырым негізделуде. Жоғарыда
билік бөлу бірегей мемлекеттік саясаттың принциптік мәселелері бойынша
билік тармақтарының өзара әрекет етуін, олардың мемлекеттің негізгі
мақсаттары мен міндеттері аясында іс-әрекетінің бірлігін жоққа шығармайтыны
атап өтілді. Солай бола тұрса да мемлекеттік билік бірлігінің тұжырымдамасы
билік тармақтарын бөлуді, олардың бірегей мемлекеттік билікті жүзеге
асыруда түрлі қызмет атқаратынын айтады. Мынаған назар аударуға болады:
орыс ғалымдары мемлекеттік билік пен оны үш негізгі тармаққа бөлу туралы
ережені біріктіретін синтезделген ойды оң фактор деп санайды, бұл Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабы 4-тармағында бар.
Жоғарыда айтылғандар мемлекеттік билік бірлігі мен билікті бөлудің бір-
бірін өзара толықтыратын тұжырымдамаларын үйлестіру қажеттігі туралы
қорытынды тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 3 бабының ережелеріне сүйене отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік бірлігі мен бөліну принципі туралы айтуға
болады. Бұл принцип, ең алдымен, өзінің субъектісі мен бастау көзі бойынша,
ерік-күш мазмұны мен арналуы бойынша мемлекеттік биліктің Қазақстан
Республикасында бірегей болып табылатынын білдіреді. Бұл Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабының 1-тармағында бекітілген Қазақстан
халқының билігі. Сол бойынша тек халық қана елдегі мемлекеттік биліктің
бірден бір көзі болып танылады. Мемлекеттік биліктің барлық тармағы халық
атынан әрекет ете отырып, бірегей мемлекеттік саясат жүргізуге және қазақ
халқының қалауы бейнеленген Конституциясына және заңнамаларды басшылыққа
алуға міндетті. Адамзаттың көп ғасырлық тарихы биліктің біреудің ғана
қолында топталуы сөзсіз теріс жағдайларға алып келетінін көрсетеді. Бұны
болдырмау үшін мемлекеттік билікті бір-біріне тәуелсіз, сонымен бірге бірін-
бірі толықтыратын және өзара әрекет ететін құрамдас элементтерге бөлу
қажет.
Мемлекеттік билікті үш тармаққа: заң шығарушы, атқарушы және сотқа бөлу
идеясы анағұрлым кең танылды. Конституцияның 3-бабы 4-тармағына сәйкес
мемлекеттік биліктің Қазақстан Республикасында бірегей екенін жария етті,
бірақ ол тепе-теңдік пен тежегіштер жүйелерін қолдану арқылы өзін үш
тармаққа: заң шығарушы, атқарушы және сотқа бөлу қағидаларына сәйкес
жүргізіледі. Осы сәттен бастап сот билігін нығайту процесі жаңа сипатқа ие
болды. Бұл тәуелсіз судьялар корпусы үшін жағдай жасауда, соттар мен
судьялардың материалдық қамтамасыз етілуін жақсартуда, сотты сыйламағаны
үшін жауапкершілік белгілеуде, сот уәкілеттігін біршама кеңейтуде көрініс
тапты.
Сот билігі – азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған билік сатысы.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау болып табылады. Сонымен қатар соттар Республика
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүргізе алады.
Соттар өзіне тиесілі билікті Республика атынан, ешкімнің еркінен тыс және
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асырады.
Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, басқа да
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Сот билігін ұйымдастыру мен қызмет етуінің конституциялық-құқықтық
негізі конституциялық нормалар және Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының
мәртебесі туралы Конституциялық заңы болып табылады.
Аталған Конституциялық заңды қабылдаудың негізгі мақсаты елде сот-
құқықтық реформасын одан әрі жетілдіру болды.
Сот жүйесінің қазіргі даму кезеңінде басым міндеттер биліктерді бөлудің
конституциялық принциптерін неғұрлым толық және дәйекті іске асыру, билік
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара
іс-қимыл жасауы болып табылады.
Конституциялық заңда Жоғарғы Сот төрағасының өкілдіктерін кеңейтуге,
судьялардың құқықтық мәртебесін көтеру мен әлеуметтік қамтамасыз етуге
бағытталған бірқатар прогресшіл ережелер бар. Судьялар әкімшілігі –
судьяларды ұйымдық, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі
функциялар түсінігі енгізілді, бұл функциялар Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының жанындағы қайтадан құрылған Сот әкімшілігі жөніндегі
комитетке жүктелді, бұл өкілеттік бұрын Әділет министрлігінің құзыретіне
кіргізілген болатын.
Заңда облыстық соттардағы және Жоғарғы соттағы алқалар мен Жоғарғы сот
пленумының орнына қадағалау төралқалары мен жалпы отырыстар құру көзделді.
Аталған жаңа енгізулер төралқа сияқты органдар белгіленбеген Конституция
нормаларына сәйкес келтіру мақсатында жүзеге асырылды. Сөйтіп, соттардағы
сот төрелігін тек Конституцияда көрсетілген сот органдары – алқалар ғана
жүзеге асырады, ал судьялардың жалпы отырыстарына сот төрелігін жүргізу
құқығы берілмейді, олар сот қызметіндегі жалпы ұйымдастыру мәселелерін
шешетін болды.
Сот өндірісін бір ізге салу үшін заңда республика соттарындағы
шаруашылық және азаматтық алқалардың біріктірілгені бекітілді, Жоғарғы сот
жанындағы әскери алқа таратылды.
Судьялардың тәуелсіздік кепілдіктері күшейтілді. Мәселен, егер бұрын
сот органдары мен Әділет министрлігі органдарының судьяларға қатысты
тәртіптік істерді қозғау құқығы болса, енді жаңа редакцияда бұл құқық тек
республика судьяларының күллісіне қатысты – Жоғарғы сот төрағасына, аталған
облыстың судьяларына қатысты – облыстық сот төрағасына ғана тиесілі болды.
Судьялар лауазымдарына тағайындау рәсімдерінің ашықтығы мен
жариялылығын қамтамасыз етуге – аудандық және облыстық соттар судьяларының
лауазымдарына конкурстық негізде тиісінше Әділет біліктілік алқасы мен
Жоғарғы сот кеңесінің кандидаттар іріктеуін жүзеге асыруды көздейтін
нормалар – бағытталды.
Конституциялық заңмен Әділет біліктілік алқасының төрағасын Республика
Президентінің тағайындауы регламенттелді, мұның өзі аталған органның
дербестік институтын оңынан дамытуға жәрдемдесетін болды.
Жоғарғы сот алқалары төрағалары мен судьялары, жергілікті соттар
төрғалары бос лауазым орындарына кандидаттарды ұсыну, сондай-ақ республика
судьялары өкілдіктерін тоқтату жөнінде ұсыныстар енгізу тек қана Жоғарғы
сот төрағасы құзыретіне жатқызылды.
Сот корпусының сапалы құрамын жақсарту үшін судья лауазымына
кандидаттарға қойылатын жаңа қосымша талаптар – біліктілік емтиханын
табысты тапсырған тұлғалардың міндетті түрде тағылымдамадан өтуі
белгіленді.
Судьяларға қойылатын талаптар қатайды. Заңда тәртіптік-біліктілік
алқаларының өкілдігі едәуір кеңейтілді, енді олар тек тәртіптік істерді
ғана емес, судьяға қойылатын талаптарды орындамаған жағдайда, соның ішінде
судья этикасы нормаларын бұзғаны үшін, судьялардың өкілдіктерін тоқтату
мәселесін де қарайтын болды.
2. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
Кез келген сот жүйесінің тиімділігі, жұмыс істейтін өзіндік
ерекшелігі, экономикалық, құқықтық жағдайларға елеулі түрде қатысты. Осы
мәселеде жүйені құрудың тарихи шарттары, қалыптасқан дәстүрлер, құқықтық
мәдениет орасан зор роль атқарады.
Қазақстан Республикасының егемендік алуымен соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән толық көлемдегі құқықтық өкілет беру қажеттілігі
туындады. Сот жүйесіндегі нақты өзгерістер тәуелсіздік жылдары арасында
жүргізілді.
Қайта құрудың бастамасы егемен Қазақстанның 1993 жылы ақпан айында
тұңғыш Конституциясын қабылдаумен байланысты, Конституция сот билігінің
ұйымы мен қызметінің негізгі қағидаттарын бекітті. Әділ сот органдарына
Конституциялық сот, Жоғарғы сот, Жоғарғы төрелік Сот және төменгі соттар
жатқызылды.
1994 жылы біздің елімізде сот жүйесінің даму басымдықтарын белгілеген
құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасының қабылданғаны белгілі.
Мәселен, Сот жүйесінің реформасы бөлімінде былай атап көрсетілді:
- соттарды ұйымдық жағынан нығайту қажет, олардың жалпы және төрелік
(арбитраждық) сотқа бөлуден бас тарту керек;
- сот Кеңестерінің немесе біліктілік комиссияларының ұсыныстары бойынша
мемлекет басшысы – ҚР-сының Президенті арқылы судьялардың ауыспаушылық және
тағайындаушылық принциптерін бекіту;
- сот төрелігін іске асыру және сот қаулыларын орындау бойынша көмекші
қызметтерді күшейту.
Жалпы сот реформасын келесі бағыттар бойынша жүргізу көзделді:
- сот құрылымы мен сотта істі қарауды қайта ұйымдастыру;
- материалдық және іс жүргізу заңдарын жетілдіру;
- құқық қорғау және арнайы органдардың, сондай-ақ адвокатураның қызметі
мен құрылымын реформалау.
Халық заседательдерінің институты таратылатын болды.
Сонымен қатар сот корпусын құруға биліктің барлық үш тармағының
өкілдерінің, ғалымдар мен практик-заңгерлердің қатысуын қамтамасыз ету
ұсынылды. Жоғарғы заң білімі бар әрбір азаматқа оны судьяға үміткер етіп
тіркеу үшін өз қалауы бойынша біліктілік емтиханын тапсыруға құқықтық және
практикалық мүмкіндік берілді, осы арқылы аталмыш мәселені шешудегі бұрын
қолданылып келген жасырын (құпия) тәртіп жойылды.
Жоғарғы соттың төрағасы мен оның алқа төрағалары, облыстық соттардың
төрағалары тиісінше Жоғарғы және облыстық сот мүшелерінің қатарынан ҚР-сы
Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес арқылы бес жыл мерзімге
бекітілуі тиісті болды.
1995 жылы қабылданған жаңа Конституцияға сәйкес, судьяларды
Президенттің тағайындауы және Жоғарғы Сот судьяларының Парламент Сенаты
арқылы сайлануы енгізілді. Жоғарғы Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы
құрылды, міндеттерін жалпы құқықтық құзырдағы соттарға жүктеу арқылы
төрелік соттар жүйесі таратылды, судьялар тәуелсіздігінің кепілдігі
күшейтілді, олардың мәретебесі және адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жүйесіндегі рөлі нығайтылды.
Сот реформасын практика жүзінде жүзеге асырудағы шешуші адым,
Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы
соттар және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар,
Жарлығының қабылдануы болып табылды. Жарлық судьялар тәуелсіздігінің заңдық
және материалдық кепілдіктерін белгіледі, олар биліктің атқару және өкілдік
тармақтары тарапынан болатын қысымнан тұңғыш рет құқықтық қорғауға ие
болды.
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту
қызу талқыланды. Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол
революцияға дейін ойдағыдай жұмыс істеген. Би төрелігін енгізу қырғыздарда
халық тарапынан қайсыбір ресми сайлаумен және халықты басқаратын билік
тарапынан бекітумен сабақтаспаған, тек шешендік өнермен ұштасқан сот
ғұрыптарындағы терең білім ғана осындай құрметті атақты қырғыздарға берген.
Бидің мағынасы беделге негізделген және осы атақ сот практикасына берілген
патент іспеттес,- деп атап көрсетті Шоқан Уәлиханов (қырғыз деп қазақты
айтқан).
Бұл ретте ҚР-сының қолданыстағы Конституция нормаларына сүйену керек,
Конституция нормалары бойынша сот жүйесі бірыңғай және соттар тұрақты
судьялардан тұрады. Міне, дәл осы себептен Қазақстан Республикасының сот
жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Заңды талқылау кезінде билер соты
республика соттарының бірыңғай жүйесіне кірмей қалды.
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде
округтік (дуандық) сот жүйесін құру идеялары да айтылды. Осындай соттар
көптеген елдерде жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ-да территорияларын қамтитын 13
Федералдық сот округтері құрылған. Олардың әрқайсысында бір-бір округтық
соттан құрылған, судьялар саны барлығында бірдей емес. Округтық соттар
апелляциялық саты міндетін орындайды. Ресейде Федералдық төрелік соттар мен
10 округтік сот құрылған.
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20
желтоқсандағы заң күші бар Жарлығының бастапқы редакциясы арқылы қамтылған
болатын, алайда, Жарлыққа 1997 жылы өзгерістер мен толықтырулар
енгізілгеннен кейін бюджеттік қаражаттарды үнемдеуге байланысты бұл ережені
тізімнен шығарып тастады.
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных) институтын енгізу
Конституция жүзінде танылды. Мұны ендіру ең алдымен сот әділдігін жүзеге
асырудың демократиялық бастамаларымен байланысты. Осы институтты енгізудің
мәні мынамен тұжырымдалады. Сотқа тартылушының өзі жөніндегі істі сенімді
мәжіліскерлердің немесе сот алқасының қатысуымен қаралу құқығы туындайды.
Осындай таңдау сот рәсімінде адам құқықтарын қорғаудың қосымша
кепілдіктерін көрсетеді.
2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар
туралы Жарлық шығарды, осы Жарлық еліміздің соттарын реформалау тарихында
жаңа белесті паш етті. Осы Жарлықпен, сондай-ақ ҚР-сы Президентінің 2000
жылғы 12 қыркүйектегі Сот әкімшілігін жүргізу бойынша жаңа жүйенің жұмыс
істеуін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен Жоғарғы соттың
жанынан сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Бұл комитет соттар
қызметтерін материалдық-техникалық жағынан және өзгедей қамтамасыз етулерді
жүзеге асырады, сондай-ақ атқару құжаттарының орындалуын дер кезінде
қамтамасыз етеді.
Өнеркәсіптік дамыған екі қалада (Алматы мен Қарағанды) мамандандырылған
ауданаралық экономикалық соттар құрылды, қазір мұндай соттар барлық
облыстарда құрылып, жақсы деңгейде жұмыс жасауда. Сонымен қатар барлық
облыстарда және ірі қалаларда мамандандырылған әкімшілік соттары құрылып,
сот билігінің тәу ету жолында қызмет істеуде.
3. Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
Әр елдің сот жүйесі өзінше ерекше болып табылады, өйткені әрбір елдің
тарихы, саяси дамуы мен мәдениеті өзгеше.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің қызметтеріне қатысты
мәселелер соңғы кезге дейін тұтастай жүйе ретінде қамтылып, іс-жүзінде жеке
дара зерттеліп келді. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстанда сот
жүйесіндегі реформаның негізгі бағыттары мен нәтижелеріне көз жібергенде,
алға қойған мақсаттарға жету үшін, заңда көрсетілген міндеттерді шешу
жолында әртүрлі әдістердің қажеттілігін сезінеміз.
Заманына қарай -Заңы дегендей қазақ елінің тарихи даму жолында
дәстүрлі қалыптасқан заңдары бар болғаны анық. Өткен дәуірдегі
заңдылықтардың біздің заманымызға жеткендеріне үңілсек, билік айту, қазылық
шешім мен өкім шығару өз дәуіріне сай болғандығы айқындалады.
Қазақ халқының аса кеменгерлігінің басты сипаты – бір ауыз сөзге
тоқтау, кесімді айтылған сөздің қадірін бүкіл ел білген, сыйлаған, соған
тоқтаған. Мұндай кесімді сөз айта білген, ақылы мен сөзі асқан азаматты ел
ішінде би деп ардақтап, абыройын әспеттеген. Тіпті жас ұрпағына берген
бата арасында Би бол, би болмасаң би түсетін үй бол деп тәрбиелік көңіл
білдірген. Осы жайлардың өзі-ақ дана халқымыздың биліктің тұғырын қадірлей
білгенін көрсетеді.
Түптеп келгенде бұрынғы өткен би, бүгінгі судья – ел қамқоры, халық
жанашары, әрі ақылшысы.
Ел басына күн туған қазақтың хандық дәуірінде біртұтастықты
қалыптастырып, ынтымақ орнатқан ежелгі дала ережелерінің қайталанбас
нұсқасы бізге дейін Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолын
біріктіріп Тәуке хан Жеті жарғыны, сол заманның нормативтік құқықтық
кесімін қалыптастырды. Бүгінгі күннің биігінен зерделеп қарасақ, олардың
бәріне де билер басшылық еткен, сол кездегі қазақ өркениетінен туындаған
әдет заңдары.
Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деп Төле би бабамыз
айтқандай, билер шешімінің әділ болуына жөн сілтеген. Бүгінгі қарапайым
тілмен айтқанда тура би, туғанына қарамай кесім айтуға тиіс болған. Ал,
туғанына тартып тұрғаны аңғарылса ондай биде иман жоқ деп айна-қатесіз
кесіп айтқаны анық. Ел ішінде осындай тұжырымдардың арқасында халық
өздерінің ұлы билерінің құдіретті есімдерін жадында ұстаған.
Бұрынғы кеңес заманы кезінде судьялар сайлаушыларға және оны сайлаған
органға есеп беретін. Осындай есеп беру арқылы судьялардың шынайы
тәуелсіздігі қалыптаспаған болатын, яғни жергілікті атқарушы өкілетті
органның тар шеңберінен аса алмайтын. Сол қатып қалған қағиданы ысырып
тастап, бүгінгі күнде шынайы тәуелсіз сот жүйесі қалыптасты. Осының барлығы
Қазақстан сот жүйесіндегі қызметті реттеуге мүмкіндік беретін құқықтық
кесімдердің жүйесін одан әрі дамыту мен жетілдірудің кең ауқымды болашағын
белгілеуге қажетті жағдайлар тудырады. Қазақстан Президентінің 1994 жылғы
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
туралы жарғысында негізгі бағыттар көрсетілген. Осы аталған реформаның
жалғасы іспеттес Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында судьяның сот төрелігін жүргізу кезінде тәуелсіз болуы
Елбасының жарлығымен бекіді.
Мемлекетімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасындағы тұжырымдамалық ережелердің жүзеге асыру барысына жасалған
талдау Қазақстанда сот билігін азаматтардың құқығы мен бостандығын және
конституциялық құрылысты қорғауда өз өкілеттігін іске асыратын, мемлекеттік
биліктің дербес, тәуелсіз және мықты тармағы ретінде бекітудің қажетті
шаралар кешені жүзеге асырылғанын көрсетті.
Кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, азаматтардың саяси белсенділігі мен
құқықтық санасының өсуі олардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттық
қорғауымен қамтамасыз етудің бара-бар мемлекеттік шараларын қабылдау
қажеттігін туғызады.
Негізгі заңнамалық актілерді қабылдау және бірнеше құқықтық реформалар
жүргізу сот жүйесінің даму басымдықтарын анықтады, бұл сот мамандығының
беделін біраз арттырып, нығайтты. Көрсетілген шаралар сот беделін соттық
билік органы ретінде арттыруға ықпал етті. Адамдар өз құқықтарын қорғап,
барлық дауларын сотта шешуге мүмкіндік алды. Олар залал өндіру туралы, оның
ішінде моральдық зиянды өтеу туралы, сондай-ақ жергілікті мемлекеттік
басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды тұлғалардың заңсыз
шешімдері мен әрекеттеріне талап-шағымдарын сотқа жиі бере бастады.
Соттардың мұндай шағымдарды шешуі мемлекеттік басқару саласында сот
бақылауы тәрізді сот билігінің маңызды қызметін іс жүзіне асыруы болып
табылады.
Сонымен қатар неғұрлым объективті шешім қабылдаушы анағұрлым тәуелсіз
судьялар заңдылықты қамтамасыз етуде бәрі бір қауқарсыз болып қалуы мүмкін,
егер үкіметтік мекемелер сот шешімін елемесе немесе азаматтар өздері
келтірген залалдың өтемі ретінде сот белгілеген соманы төлемесе. Заңды
сыйлайтын қоғам, заңдылықты қамтамасыз ету механизмі мен сот шешіміне
бағыну жүйенің маңызды элементтері болып табылады, мұндай тәуелсіз сот
қарауды неғұрлым тиімді түрде жүргізе алады.
Жақында өткен қылмыспен күресу мәселелері жөнінде республикалық
мәжілісте Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Соттар
қызметін жетілдіруді мемлекеттік билік органдары жүйелерінің құрылымын
мазмұнды қайта құрудан және демократияландырудан бөлек жүргізуге болмайды.
Сондай-ақ дербес, тәуелсіз және әділ сот жүйесін қалыптастырмайынша саяси
және экономикалық реформалар жасау мүмкін емес деп атап көрсетті.
Сот билігін дамытудың аса маңызды бағыты судьялардың тәуелсіздігін
нығайту болып табылады. Сондықтан соттардың қызметін қамтамасыз ету
жөніндегі функцияларды Әділет органдарынан ажырату, сот биліктерінің
тәуелсіздігіне қол жеткізу бірқатар конституциялық принциптерді одан әрі
жүзеге асыруды талап етеді. Сот билігінің мемлекеттің атқарушы билік
тармағына тәуелді болған жерінде шынайы әділеттіктің болуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қайрат Мәми 2003 жылы
Мәскеу қаласында Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясындағы соттық-
құқықтық реформа дамуының жағдайы мен келешегі атты ғылыми-практикалық
конференцияда Құқықтық мемлекеттегі сот билігі тақырыбына жасаған маңызды
баяндамасында, еліміздегі жүргізілген реформаларды айта отырып, атқарушы
биліктің соттарға ықпал етуін тоқтатуға қол жеткізгенімізді ескертіп өтті.
Еліміздегі сот билігінің қалыптасуы тұтастай алғанда халықаралық
қатынастарда мемлекеттің тәуелсіздігін жүзеге асыруға байланысты.
Мемлекеттік сот билігі мен басқару органдарының құқықтық норма
кесімдерінде сот билігінің аса мәртебелілігі тұжырымдалды.
Өркениетті елдерде азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын сот
жүйесі арқылы қорғау қалыптасқан. Сонымен қатар, әділетті жүзеге асыру сот
органдарына жүктелген және оның сапалы түрде жүзеге асырылуына өте қатаң
назар аударылады.
Қазіргі кезде сот билігінің аса маңызды бағыттарындағы реформаларының
нәтижелері бар. Сот төрелігін жедел және әділ түрде жүзеге асыру мақсатында
елімізде ауданаралық мамандандырылған экономикалық және әкімшілік соттары
қалыптасты.
Ұлы Абай: Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел, сендерге де келетін
енді аяңдап! - деп айтқандайын сот істеріне мемлекеттік көзқарас түзеліп,
конституциялық заңмен бекіткен оның маңызды принциптері бекітілді.
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық
қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
Демократиялық мемлекеттердің көпшілігі соттардың экономикалық,
әлеуметтік, діни немесе аумақтық қысым көрсетуге тырысатын заң шығарушы,
атқарушы немесе әкімшілік биліктер сияқты мейлі мемлекеттік жүйелер болсын
немесе жеке мүдделер болсын, әртүрлі сыртқы ықпалдардан сақтау арқылы
өздерінің сот жүйелерінің объективтілігін қолдауға ұмтылады. Соттардың
тәуелсіздігі олардың тұтастығы мен саяси жүйелер шеңберінде оларға деген
сенім болуы үшін өте маңызды. Бұл тәуелсіздік негізгі екі компоненттерге
сүйенеді: конституциялық тәуелсіздік пен шешім қабылдауда тек Конституция
мен заңға бағыну, дәлірек айтқанда оның қызметіне араласуға жол бермеу,
сонымен бірге нақты істер жөнінде судьяның есеп бермеуі, бұл сот шешімдері
мен олардың орындалуын сыйлау ретінде көрінеді және конструктивтік
тәуелсіздік, бұл қызметтік іріктеу мен ұсынуға, еңбек ақы төлеу ісі мен сот
персоналының күнделікті қызметіне саяси басшылардың араласуын болдырмауды
білдіреді.
Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа түрлерінен тек тәуелсіздігімен
ғана өзін жүзеге асыра алуы мүмкін екенімен ерекшеленеді. Бұл оның ерекше
мәртебесі мен өзгешелінін талап етеді (академик С.Зиманов). Судьялар мен
әділ соттың тәуелсіздігі олардың басқа билік тармақтарынан оқшаулығы емес.
Бұл билік құрылымдарының іс-әрекеті мен жұмыс объектісі болып табылатын
қоғамды жақсарту және сауықтыруға ұмтылатын бір мақсаттағы, байланыстырушы,
үйлестіруші, бірін-бірі толықтырушы, қажетті сипаттағы байланыс.
Сот билігінің өзгеше сипаты мен ерекшелігі Қазақстан Республикасы
Конституциясының бірқатар нормаларында бекітілген, атап айтқанда, 75,76,77
баптар республикада әділ сотты тек сот жүргізеді, адам заңды күшіне енген
сот шешімімен кінәлі деп танылғанша, ол қылмыс жасауда кінәсіз деп
саналады.
Қоғамдағы саяси және қоғамдық-саяси процестерді ірі көлемде жоспарлауды
мақсат ететін заңнамалық қызметке қарағанда, сот қызметінің мақсаты
әлдеқайда нақтырақ: ол тек сотқа арыз немесе өтініш түскен нақты жағдайға
қатысты фактілерді дәл анықтауға және оларға құқықтық баға беруге
негізделеді.
Сот билігін ұйымдастырудың конституциялық принциптеріне мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) судьялардың ауыстырылмайтындығы және тәуелсіздігі;
3) тек Конституция мен заңға бағынатындығы;
4) судьяларға ешкімнің қол сұқпаушылығыы;
5) соттық анықтылыққа жетудің жариялылығы;
6) соттық қорғаудың кепілдігі.
1995 жылғы Республика Конституциясы тұңғыш рет Қазақстанда оның
мәнін және негізін құрайтын сот төрелігінің маңызды принциптерін толық
тұжырымдап, бекітті. Сот төрелігінің қағидалары сот туралы заңдарды
дамытуда, республика адамдары мен азаматтарының заңдылығын қамтамасыз етуде
және құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Сот төрелігінің қағидалары
Қазақстанда бірыңғай сот жүйесінің ұйымдастырылуы мен қызметін тікелей
реттейтін құқықтық нормалар болып табылады. Сот төрелігінің
конституциялық қағидаларының бұзылуы сот актілерінің әділетсіздігі болып
табылады да, ол жоғары тұрған соттарда бұзылуға жатады. Конституцияға
сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігі үшін жалпылама әрі бірдей он
қағидада жүзеге асырылады:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4) сотқа әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5) жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын ауырлататын
заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан
кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе
жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6) айыпталушы өзінің кінәсыздығын дәлелдеу (кінәсыздығын
жорамалдауға) міндетті емес;
7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер
өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;
8) адамның кінәлі кез келген күдігі айыптаушының пайдасына
қарастырылады;
9) заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;
10) қылмыстық заңды ұқсастығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде
1.1 Сот билігі ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
1.3 Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың
конституциялық қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
3.1 Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік алқасы
3.2 Судьялардың конституциялық – құқықтық мәртебесі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастардың болашағы
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында
өкілеттіктерді бөлу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында республиканы
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы кезеңдердің бірі деп,
күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Құқықтық нигилизм әлі де орын алып отырған қоғамда, сот билігінің болуы
заң үстемдігін, оны орағытып өтудің қандай да болса әрекеттерін болдырмауды
қамтамасыз етудің шешуші факторына айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз
дербестігіне қол жеткізбейінше және соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және
қалпына келтірудің органы болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық
проблемаларды ойдағыдай шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен
күресуде табысқа жетуге, қолданыстағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға
болмайды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгілеген Қазақстан халқына
арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп атап
көрсетті: Біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін
дамуымыздың траекториясы, магистралі қандай болуы тиіс, соны біз анық
білуіміз және айқын түсінуіміз керек. Өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс
анықтау, тиісті стратегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-
жігеріміз бен төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр сенделуден,
қуатымызды, уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап
қаламыз.
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот
жүйесінің тәуелсіздігін нығайту – қазіргі міндет және бүгінгі күннің зәрулі
қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот
органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана
мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық
қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот
билігі институтының тұтас, кешенді талдауын жүргізу біздің республикамызда
әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және
құқық мәселелерінде де сот органдарына тиісті көңіл бөлудің жеткіліксіздігі
байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған жылдар бойы үстемдік
құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға байланысты ғана осы
проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның нәтижесі 1994 жылы
қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын орындау
болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа тәртібі бойынша
бірыңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының тәуелсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер қабылданды, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, салық және әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені
өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар
қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық
қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-
тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі болмай тұр. Құқықтық
нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы
үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған
жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім
арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық
мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі
де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын
мазмұндайтын 2005 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет
басшысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап
көрсетті: біздің алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
- сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот
актілерінің тұрақтылығы мен уақтылы орындалуын қамтамасыз ету;
- сот өндірісі шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар
құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде
1. Сот билігі ұғымы
Ештеңе де бостан туындамайды және кенеттен пайда болмайды, бәрі бұл
дүниеде бір-бірімен өзара байланысты, себептері мен бастау көздері болады.
Дәл осылайша сот пен билікті бөлу туралы ілім негіздері өз тамырын тереңнен
алады. Билікті бөлудің бастапқы идеяларын әдетте, еуропалық аса көрнекті
ойшылдар Джон Локк пен Шарль Луи Монтескьенің есімдерімен байланыстырады.
Билікті бөлу принципіне классикалық анықтама берген теорияның негізін
салушы ағылшын философы Джон Лильберн болып табылады. Өзінің саяси
панфлеттерінде ол заңдылық кепілдігі мен мемлекеттегі заңсыздықтың алдын
алу мақсатында алғаш рет билікті заң шығарушы, атқарушы және сот деп бөлу
идеясын ұсынды.
Билікті бөлу идеясын негіздеуде француз ойшылы Шарль Луи Монтескье зор
роль атқарды. Ол алғаш рет биліктің үш түрін айқын белгіледі: заң
шығарушы, атқарушы және сот. Атап айтқанда ол былай деп көрсетті: Заң
шығару және орындау қызметтері бір адамның немесе бір магистратура
органының қолына біріктірілсе, онда бостандық болуы мүмкін емес, өйткені
осы монарх немесе сенат қысым жасаушы заңдарды енгізіп, оларды зорлықпен
қолдану қаупі тууы мүмкін.
Оның үстіне сот билігі заң шығарушы және атқарушы биліктен бөлінбесе
тағы да бостандық болмауы мүмкін. Егер ол заң шығарушы билікпен біріксе,
субъектінің өмірі мен бостандығы өктемдік бақылауға тап болады, сот заң
шығарушыға айналады. Егер де сол атқарушы билікпен қосылса, сот қанаушының
барлық озбырлығын жасай алады.
Ш.Монтескьеден айырмашылығы билік бөлісу теориясын Жан Жак Руссо іс
жүзінде іске асырды. Ол халықтың біртұтас билігінің қарауына заң шығару,
атқару және сот биліктерін берді.
Билік бөлу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік-құқықтық
тәжірибесінде кеңінен қолданылып, адам құқықтары мен еркіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі кепілдіктердің бірі болып табылды.
Билік бөлісу қағидатына негізделген мемлекеттік жүйенің артықшылығы –
мемлекеттің ішкі саяси жағдайының салыстырмалы тұрақтылығы.
Қазақ елінің сот билігі еңбегінде Қ.Мәми қазақтың үш биі – Төле би,
Қазыбек би және Айтеке билердің кезінде мемлекетті әділ басқарудың негізі
– сұлтандар мен төрелердің сот билігіне араласуын шектеу деген қағидасының
әлі де өз құндылығын жоймағанын атап көрсетті.
Билік бөлісу теориясы 1787 жылғы АҚШ Конституциясында мейлінше толық
және дәйектілікпен іске асырылады. Ол бойынша заң шығару өкілеттіктері екі
палатадан – Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын Конгреске берілді. Атқару
билігі Президенттің, ал сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы сотының, сондай-ақ
Конгресс арқылы бекітілетін төменгі соттардың қарауына тапсырылды.
Мемлекеттік биліктің бірлігі туралы ереже бүгінгі күні де өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттік биліктің бірлігі, ең алдымен оның бастау
көзімен шартталады, бұл бастау тек халық болып табылады.
Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3 бабында көрсетілгендей, тек қана халыққа
тиісті бірегей билік көрінісі ретінде ғана маңызға ие.
Қазіргі әлемдік конституциялық-құқықтық тәжірибе жаңа проблемалар
туғызуда, бұлар енді билік бөлу теориясы негізінде шешілмейді және нақты
қызмет ету шеңберіне сыйыспайды. Біздің пікірімізше, ТМД елдеріндегі түрлі
билік тармақтарының саяси тайталасының негізгі көздерінің бірі билік
бөлудің теориялық проблемаларының тұжырымдамалық тұрғыда жеткіліксіз
жасалуы, сондықтан да билікті бөлу мен біріктіруді жетілдіру мәселелері
бойынша ұсыныстар жасау дұрыс көрінеді.
Біріншіден, мемлекеттанушылардың билік бөлу теориясын бірегей
мемлекеттік саясаттың принциптік мәселелері бойынша биліктің барлық
тармақтары келісе отырып жұмыс істеуі тиістігінен шығатын мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының өзара байланысы, өзара әрекет етуі қажеттігі
туралы тезиспен толықтыру керектігі жөніндегі ұсыныстарына қолдау
көрсетудің маңызы бар.
Екіншіден, қазіргі мемлекеттануда билік бөлу теориясының тұжырымдарымен
үйлесетін мемлекеттік биліктің бірлігі туралы тұжырым негізделуде. Жоғарыда
билік бөлу бірегей мемлекеттік саясаттың принциптік мәселелері бойынша
билік тармақтарының өзара әрекет етуін, олардың мемлекеттің негізгі
мақсаттары мен міндеттері аясында іс-әрекетінің бірлігін жоққа шығармайтыны
атап өтілді. Солай бола тұрса да мемлекеттік билік бірлігінің тұжырымдамасы
билік тармақтарын бөлуді, олардың бірегей мемлекеттік билікті жүзеге
асыруда түрлі қызмет атқаратынын айтады. Мынаған назар аударуға болады:
орыс ғалымдары мемлекеттік билік пен оны үш негізгі тармаққа бөлу туралы
ережені біріктіретін синтезделген ойды оң фактор деп санайды, бұл Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабы 4-тармағында бар.
Жоғарыда айтылғандар мемлекеттік билік бірлігі мен билікті бөлудің бір-
бірін өзара толықтыратын тұжырымдамаларын үйлестіру қажеттігі туралы
қорытынды тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 3 бабының ережелеріне сүйене отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік бірлігі мен бөліну принципі туралы айтуға
болады. Бұл принцип, ең алдымен, өзінің субъектісі мен бастау көзі бойынша,
ерік-күш мазмұны мен арналуы бойынша мемлекеттік биліктің Қазақстан
Республикасында бірегей болып табылатынын білдіреді. Бұл Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабының 1-тармағында бекітілген Қазақстан
халқының билігі. Сол бойынша тек халық қана елдегі мемлекеттік биліктің
бірден бір көзі болып танылады. Мемлекеттік биліктің барлық тармағы халық
атынан әрекет ете отырып, бірегей мемлекеттік саясат жүргізуге және қазақ
халқының қалауы бейнеленген Конституциясына және заңнамаларды басшылыққа
алуға міндетті. Адамзаттың көп ғасырлық тарихы биліктің біреудің ғана
қолында топталуы сөзсіз теріс жағдайларға алып келетінін көрсетеді. Бұны
болдырмау үшін мемлекеттік билікті бір-біріне тәуелсіз, сонымен бірге бірін-
бірі толықтыратын және өзара әрекет ететін құрамдас элементтерге бөлу
қажет.
Мемлекеттік билікті үш тармаққа: заң шығарушы, атқарушы және сотқа бөлу
идеясы анағұрлым кең танылды. Конституцияның 3-бабы 4-тармағына сәйкес
мемлекеттік биліктің Қазақстан Республикасында бірегей екенін жария етті,
бірақ ол тепе-теңдік пен тежегіштер жүйелерін қолдану арқылы өзін үш
тармаққа: заң шығарушы, атқарушы және сотқа бөлу қағидаларына сәйкес
жүргізіледі. Осы сәттен бастап сот билігін нығайту процесі жаңа сипатқа ие
болды. Бұл тәуелсіз судьялар корпусы үшін жағдай жасауда, соттар мен
судьялардың материалдық қамтамасыз етілуін жақсартуда, сотты сыйламағаны
үшін жауапкершілік белгілеуде, сот уәкілеттігін біршама кеңейтуде көрініс
тапты.
Сот билігі – азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған билік сатысы.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау болып табылады. Сонымен қатар соттар Республика
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүргізе алады.
Соттар өзіне тиесілі билікті Республика атынан, ешкімнің еркінен тыс және
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асырады.
Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, басқа да
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Сот билігін ұйымдастыру мен қызмет етуінің конституциялық-құқықтық
негізі конституциялық нормалар және Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының
мәртебесі туралы Конституциялық заңы болып табылады.
Аталған Конституциялық заңды қабылдаудың негізгі мақсаты елде сот-
құқықтық реформасын одан әрі жетілдіру болды.
Сот жүйесінің қазіргі даму кезеңінде басым міндеттер биліктерді бөлудің
конституциялық принциптерін неғұрлым толық және дәйекті іске асыру, билік
тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара
іс-қимыл жасауы болып табылады.
Конституциялық заңда Жоғарғы Сот төрағасының өкілдіктерін кеңейтуге,
судьялардың құқықтық мәртебесін көтеру мен әлеуметтік қамтамасыз етуге
бағытталған бірқатар прогресшіл ережелер бар. Судьялар әкімшілігі –
судьяларды ұйымдық, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі
функциялар түсінігі енгізілді, бұл функциялар Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының жанындағы қайтадан құрылған Сот әкімшілігі жөніндегі
комитетке жүктелді, бұл өкілеттік бұрын Әділет министрлігінің құзыретіне
кіргізілген болатын.
Заңда облыстық соттардағы және Жоғарғы соттағы алқалар мен Жоғарғы сот
пленумының орнына қадағалау төралқалары мен жалпы отырыстар құру көзделді.
Аталған жаңа енгізулер төралқа сияқты органдар белгіленбеген Конституция
нормаларына сәйкес келтіру мақсатында жүзеге асырылды. Сөйтіп, соттардағы
сот төрелігін тек Конституцияда көрсетілген сот органдары – алқалар ғана
жүзеге асырады, ал судьялардың жалпы отырыстарына сот төрелігін жүргізу
құқығы берілмейді, олар сот қызметіндегі жалпы ұйымдастыру мәселелерін
шешетін болды.
Сот өндірісін бір ізге салу үшін заңда республика соттарындағы
шаруашылық және азаматтық алқалардың біріктірілгені бекітілді, Жоғарғы сот
жанындағы әскери алқа таратылды.
Судьялардың тәуелсіздік кепілдіктері күшейтілді. Мәселен, егер бұрын
сот органдары мен Әділет министрлігі органдарының судьяларға қатысты
тәртіптік істерді қозғау құқығы болса, енді жаңа редакцияда бұл құқық тек
республика судьяларының күллісіне қатысты – Жоғарғы сот төрағасына, аталған
облыстың судьяларына қатысты – облыстық сот төрағасына ғана тиесілі болды.
Судьялар лауазымдарына тағайындау рәсімдерінің ашықтығы мен
жариялылығын қамтамасыз етуге – аудандық және облыстық соттар судьяларының
лауазымдарына конкурстық негізде тиісінше Әділет біліктілік алқасы мен
Жоғарғы сот кеңесінің кандидаттар іріктеуін жүзеге асыруды көздейтін
нормалар – бағытталды.
Конституциялық заңмен Әділет біліктілік алқасының төрағасын Республика
Президентінің тағайындауы регламенттелді, мұның өзі аталған органның
дербестік институтын оңынан дамытуға жәрдемдесетін болды.
Жоғарғы сот алқалары төрағалары мен судьялары, жергілікті соттар
төрғалары бос лауазым орындарына кандидаттарды ұсыну, сондай-ақ республика
судьялары өкілдіктерін тоқтату жөнінде ұсыныстар енгізу тек қана Жоғарғы
сот төрағасы құзыретіне жатқызылды.
Сот корпусының сапалы құрамын жақсарту үшін судья лауазымына
кандидаттарға қойылатын жаңа қосымша талаптар – біліктілік емтиханын
табысты тапсырған тұлғалардың міндетті түрде тағылымдамадан өтуі
белгіленді.
Судьяларға қойылатын талаптар қатайды. Заңда тәртіптік-біліктілік
алқаларының өкілдігі едәуір кеңейтілді, енді олар тек тәртіптік істерді
ғана емес, судьяға қойылатын талаптарды орындамаған жағдайда, соның ішінде
судья этикасы нормаларын бұзғаны үшін, судьялардың өкілдіктерін тоқтату
мәселесін де қарайтын болды.
2. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
Кез келген сот жүйесінің тиімділігі, жұмыс істейтін өзіндік
ерекшелігі, экономикалық, құқықтық жағдайларға елеулі түрде қатысты. Осы
мәселеде жүйені құрудың тарихи шарттары, қалыптасқан дәстүрлер, құқықтық
мәдениет орасан зор роль атқарады.
Қазақстан Республикасының егемендік алуымен соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән толық көлемдегі құқықтық өкілет беру қажеттілігі
туындады. Сот жүйесіндегі нақты өзгерістер тәуелсіздік жылдары арасында
жүргізілді.
Қайта құрудың бастамасы егемен Қазақстанның 1993 жылы ақпан айында
тұңғыш Конституциясын қабылдаумен байланысты, Конституция сот билігінің
ұйымы мен қызметінің негізгі қағидаттарын бекітті. Әділ сот органдарына
Конституциялық сот, Жоғарғы сот, Жоғарғы төрелік Сот және төменгі соттар
жатқызылды.
1994 жылы біздің елімізде сот жүйесінің даму басымдықтарын белгілеген
құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасының қабылданғаны белгілі.
Мәселен, Сот жүйесінің реформасы бөлімінде былай атап көрсетілді:
- соттарды ұйымдық жағынан нығайту қажет, олардың жалпы және төрелік
(арбитраждық) сотқа бөлуден бас тарту керек;
- сот Кеңестерінің немесе біліктілік комиссияларының ұсыныстары бойынша
мемлекет басшысы – ҚР-сының Президенті арқылы судьялардың ауыспаушылық және
тағайындаушылық принциптерін бекіту;
- сот төрелігін іске асыру және сот қаулыларын орындау бойынша көмекші
қызметтерді күшейту.
Жалпы сот реформасын келесі бағыттар бойынша жүргізу көзделді:
- сот құрылымы мен сотта істі қарауды қайта ұйымдастыру;
- материалдық және іс жүргізу заңдарын жетілдіру;
- құқық қорғау және арнайы органдардың, сондай-ақ адвокатураның қызметі
мен құрылымын реформалау.
Халық заседательдерінің институты таратылатын болды.
Сонымен қатар сот корпусын құруға биліктің барлық үш тармағының
өкілдерінің, ғалымдар мен практик-заңгерлердің қатысуын қамтамасыз ету
ұсынылды. Жоғарғы заң білімі бар әрбір азаматқа оны судьяға үміткер етіп
тіркеу үшін өз қалауы бойынша біліктілік емтиханын тапсыруға құқықтық және
практикалық мүмкіндік берілді, осы арқылы аталмыш мәселені шешудегі бұрын
қолданылып келген жасырын (құпия) тәртіп жойылды.
Жоғарғы соттың төрағасы мен оның алқа төрағалары, облыстық соттардың
төрағалары тиісінше Жоғарғы және облыстық сот мүшелерінің қатарынан ҚР-сы
Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес арқылы бес жыл мерзімге
бекітілуі тиісті болды.
1995 жылы қабылданған жаңа Конституцияға сәйкес, судьяларды
Президенттің тағайындауы және Жоғарғы Сот судьяларының Парламент Сенаты
арқылы сайлануы енгізілді. Жоғарғы Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы
құрылды, міндеттерін жалпы құқықтық құзырдағы соттарға жүктеу арқылы
төрелік соттар жүйесі таратылды, судьялар тәуелсіздігінің кепілдігі
күшейтілді, олардың мәретебесі және адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау жүйесіндегі рөлі нығайтылды.
Сот реформасын практика жүзінде жүзеге асырудағы шешуші адым,
Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы
соттар және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар,
Жарлығының қабылдануы болып табылды. Жарлық судьялар тәуелсіздігінің заңдық
және материалдық кепілдіктерін белгіледі, олар биліктің атқару және өкілдік
тармақтары тарапынан болатын қысымнан тұңғыш рет құқықтық қорғауға ие
болды.
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту
қызу талқыланды. Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол
революцияға дейін ойдағыдай жұмыс істеген. Би төрелігін енгізу қырғыздарда
халық тарапынан қайсыбір ресми сайлаумен және халықты басқаратын билік
тарапынан бекітумен сабақтаспаған, тек шешендік өнермен ұштасқан сот
ғұрыптарындағы терең білім ғана осындай құрметті атақты қырғыздарға берген.
Бидің мағынасы беделге негізделген және осы атақ сот практикасына берілген
патент іспеттес,- деп атап көрсетті Шоқан Уәлиханов (қырғыз деп қазақты
айтқан).
Бұл ретте ҚР-сының қолданыстағы Конституция нормаларына сүйену керек,
Конституция нормалары бойынша сот жүйесі бірыңғай және соттар тұрақты
судьялардан тұрады. Міне, дәл осы себептен Қазақстан Республикасының сот
жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Заңды талқылау кезінде билер соты
республика соттарының бірыңғай жүйесіне кірмей қалды.
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде
округтік (дуандық) сот жүйесін құру идеялары да айтылды. Осындай соттар
көптеген елдерде жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ-да территорияларын қамтитын 13
Федералдық сот округтері құрылған. Олардың әрқайсысында бір-бір округтық
соттан құрылған, судьялар саны барлығында бірдей емес. Округтық соттар
апелляциялық саты міндетін орындайды. Ресейде Федералдық төрелік соттар мен
10 округтік сот құрылған.
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20
желтоқсандағы заң күші бар Жарлығының бастапқы редакциясы арқылы қамтылған
болатын, алайда, Жарлыққа 1997 жылы өзгерістер мен толықтырулар
енгізілгеннен кейін бюджеттік қаражаттарды үнемдеуге байланысты бұл ережені
тізімнен шығарып тастады.
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных) институтын енгізу
Конституция жүзінде танылды. Мұны ендіру ең алдымен сот әділдігін жүзеге
асырудың демократиялық бастамаларымен байланысты. Осы институтты енгізудің
мәні мынамен тұжырымдалады. Сотқа тартылушының өзі жөніндегі істі сенімді
мәжіліскерлердің немесе сот алқасының қатысуымен қаралу құқығы туындайды.
Осындай таңдау сот рәсімінде адам құқықтарын қорғаудың қосымша
кепілдіктерін көрсетеді.
2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар
туралы Жарлық шығарды, осы Жарлық еліміздің соттарын реформалау тарихында
жаңа белесті паш етті. Осы Жарлықпен, сондай-ақ ҚР-сы Президентінің 2000
жылғы 12 қыркүйектегі Сот әкімшілігін жүргізу бойынша жаңа жүйенің жұмыс
істеуін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен Жоғарғы соттың
жанынан сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Бұл комитет соттар
қызметтерін материалдық-техникалық жағынан және өзгедей қамтамасыз етулерді
жүзеге асырады, сондай-ақ атқару құжаттарының орындалуын дер кезінде
қамтамасыз етеді.
Өнеркәсіптік дамыған екі қалада (Алматы мен Қарағанды) мамандандырылған
ауданаралық экономикалық соттар құрылды, қазір мұндай соттар барлық
облыстарда құрылып, жақсы деңгейде жұмыс жасауда. Сонымен қатар барлық
облыстарда және ірі қалаларда мамандандырылған әкімшілік соттары құрылып,
сот билігінің тәу ету жолында қызмет істеуде.
3. Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
Әр елдің сот жүйесі өзінше ерекше болып табылады, өйткені әрбір елдің
тарихы, саяси дамуы мен мәдениеті өзгеше.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің қызметтеріне қатысты
мәселелер соңғы кезге дейін тұтастай жүйе ретінде қамтылып, іс-жүзінде жеке
дара зерттеліп келді. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстанда сот
жүйесіндегі реформаның негізгі бағыттары мен нәтижелеріне көз жібергенде,
алға қойған мақсаттарға жету үшін, заңда көрсетілген міндеттерді шешу
жолында әртүрлі әдістердің қажеттілігін сезінеміз.
Заманына қарай -Заңы дегендей қазақ елінің тарихи даму жолында
дәстүрлі қалыптасқан заңдары бар болғаны анық. Өткен дәуірдегі
заңдылықтардың біздің заманымызға жеткендеріне үңілсек, билік айту, қазылық
шешім мен өкім шығару өз дәуіріне сай болғандығы айқындалады.
Қазақ халқының аса кеменгерлігінің басты сипаты – бір ауыз сөзге
тоқтау, кесімді айтылған сөздің қадірін бүкіл ел білген, сыйлаған, соған
тоқтаған. Мұндай кесімді сөз айта білген, ақылы мен сөзі асқан азаматты ел
ішінде би деп ардақтап, абыройын әспеттеген. Тіпті жас ұрпағына берген
бата арасында Би бол, би болмасаң би түсетін үй бол деп тәрбиелік көңіл
білдірген. Осы жайлардың өзі-ақ дана халқымыздың биліктің тұғырын қадірлей
білгенін көрсетеді.
Түптеп келгенде бұрынғы өткен би, бүгінгі судья – ел қамқоры, халық
жанашары, әрі ақылшысы.
Ел басына күн туған қазақтың хандық дәуірінде біртұтастықты
қалыптастырып, ынтымақ орнатқан ежелгі дала ережелерінің қайталанбас
нұсқасы бізге дейін Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолын
біріктіріп Тәуке хан Жеті жарғыны, сол заманның нормативтік құқықтық
кесімін қалыптастырды. Бүгінгі күннің биігінен зерделеп қарасақ, олардың
бәріне де билер басшылық еткен, сол кездегі қазақ өркениетінен туындаған
әдет заңдары.
Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деп Төле би бабамыз
айтқандай, билер шешімінің әділ болуына жөн сілтеген. Бүгінгі қарапайым
тілмен айтқанда тура би, туғанына қарамай кесім айтуға тиіс болған. Ал,
туғанына тартып тұрғаны аңғарылса ондай биде иман жоқ деп айна-қатесіз
кесіп айтқаны анық. Ел ішінде осындай тұжырымдардың арқасында халық
өздерінің ұлы билерінің құдіретті есімдерін жадында ұстаған.
Бұрынғы кеңес заманы кезінде судьялар сайлаушыларға және оны сайлаған
органға есеп беретін. Осындай есеп беру арқылы судьялардың шынайы
тәуелсіздігі қалыптаспаған болатын, яғни жергілікті атқарушы өкілетті
органның тар шеңберінен аса алмайтын. Сол қатып қалған қағиданы ысырып
тастап, бүгінгі күнде шынайы тәуелсіз сот жүйесі қалыптасты. Осының барлығы
Қазақстан сот жүйесіндегі қызметті реттеуге мүмкіндік беретін құқықтық
кесімдердің жүйесін одан әрі дамыту мен жетілдірудің кең ауқымды болашағын
белгілеуге қажетті жағдайлар тудырады. Қазақстан Президентінің 1994 жылғы
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
туралы жарғысында негізгі бағыттар көрсетілген. Осы аталған реформаның
жалғасы іспеттес Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында судьяның сот төрелігін жүргізу кезінде тәуелсіз болуы
Елбасының жарлығымен бекіді.
Мемлекетімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасындағы тұжырымдамалық ережелердің жүзеге асыру барысына жасалған
талдау Қазақстанда сот билігін азаматтардың құқығы мен бостандығын және
конституциялық құрылысты қорғауда өз өкілеттігін іске асыратын, мемлекеттік
биліктің дербес, тәуелсіз және мықты тармағы ретінде бекітудің қажетті
шаралар кешені жүзеге асырылғанын көрсетті.
Кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, азаматтардың саяси белсенділігі мен
құқықтық санасының өсуі олардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттық
қорғауымен қамтамасыз етудің бара-бар мемлекеттік шараларын қабылдау
қажеттігін туғызады.
Негізгі заңнамалық актілерді қабылдау және бірнеше құқықтық реформалар
жүргізу сот жүйесінің даму басымдықтарын анықтады, бұл сот мамандығының
беделін біраз арттырып, нығайтты. Көрсетілген шаралар сот беделін соттық
билік органы ретінде арттыруға ықпал етті. Адамдар өз құқықтарын қорғап,
барлық дауларын сотта шешуге мүмкіндік алды. Олар залал өндіру туралы, оның
ішінде моральдық зиянды өтеу туралы, сондай-ақ жергілікті мемлекеттік
басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды тұлғалардың заңсыз
шешімдері мен әрекеттеріне талап-шағымдарын сотқа жиі бере бастады.
Соттардың мұндай шағымдарды шешуі мемлекеттік басқару саласында сот
бақылауы тәрізді сот билігінің маңызды қызметін іс жүзіне асыруы болып
табылады.
Сонымен қатар неғұрлым объективті шешім қабылдаушы анағұрлым тәуелсіз
судьялар заңдылықты қамтамасыз етуде бәрі бір қауқарсыз болып қалуы мүмкін,
егер үкіметтік мекемелер сот шешімін елемесе немесе азаматтар өздері
келтірген залалдың өтемі ретінде сот белгілеген соманы төлемесе. Заңды
сыйлайтын қоғам, заңдылықты қамтамасыз ету механизмі мен сот шешіміне
бағыну жүйенің маңызды элементтері болып табылады, мұндай тәуелсіз сот
қарауды неғұрлым тиімді түрде жүргізе алады.
Жақында өткен қылмыспен күресу мәселелері жөнінде республикалық
мәжілісте Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Соттар
қызметін жетілдіруді мемлекеттік билік органдары жүйелерінің құрылымын
мазмұнды қайта құрудан және демократияландырудан бөлек жүргізуге болмайды.
Сондай-ақ дербес, тәуелсіз және әділ сот жүйесін қалыптастырмайынша саяси
және экономикалық реформалар жасау мүмкін емес деп атап көрсетті.
Сот билігін дамытудың аса маңызды бағыты судьялардың тәуелсіздігін
нығайту болып табылады. Сондықтан соттардың қызметін қамтамасыз ету
жөніндегі функцияларды Әділет органдарынан ажырату, сот биліктерінің
тәуелсіздігіне қол жеткізу бірқатар конституциялық принциптерді одан әрі
жүзеге асыруды талап етеді. Сот билігінің мемлекеттің атқарушы билік
тармағына тәуелді болған жерінде шынайы әділеттіктің болуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қайрат Мәми 2003 жылы
Мәскеу қаласында Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясындағы соттық-
құқықтық реформа дамуының жағдайы мен келешегі атты ғылыми-практикалық
конференцияда Құқықтық мемлекеттегі сот билігі тақырыбына жасаған маңызды
баяндамасында, еліміздегі жүргізілген реформаларды айта отырып, атқарушы
биліктің соттарға ықпал етуін тоқтатуға қол жеткізгенімізді ескертіп өтті.
Еліміздегі сот билігінің қалыптасуы тұтастай алғанда халықаралық
қатынастарда мемлекеттің тәуелсіздігін жүзеге асыруға байланысты.
Мемлекеттік сот билігі мен басқару органдарының құқықтық норма
кесімдерінде сот билігінің аса мәртебелілігі тұжырымдалды.
Өркениетті елдерде азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын сот
жүйесі арқылы қорғау қалыптасқан. Сонымен қатар, әділетті жүзеге асыру сот
органдарына жүктелген және оның сапалы түрде жүзеге асырылуына өте қатаң
назар аударылады.
Қазіргі кезде сот билігінің аса маңызды бағыттарындағы реформаларының
нәтижелері бар. Сот төрелігін жедел және әділ түрде жүзеге асыру мақсатында
елімізде ауданаралық мамандандырылған экономикалық және әкімшілік соттары
қалыптасты.
Ұлы Абай: Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел, сендерге де келетін
енді аяңдап! - деп айтқандайын сот істеріне мемлекеттік көзқарас түзеліп,
конституциялық заңмен бекіткен оның маңызды принциптері бекітілді.
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық
қағидалары
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
Демократиялық мемлекеттердің көпшілігі соттардың экономикалық,
әлеуметтік, діни немесе аумақтық қысым көрсетуге тырысатын заң шығарушы,
атқарушы немесе әкімшілік биліктер сияқты мейлі мемлекеттік жүйелер болсын
немесе жеке мүдделер болсын, әртүрлі сыртқы ықпалдардан сақтау арқылы
өздерінің сот жүйелерінің объективтілігін қолдауға ұмтылады. Соттардың
тәуелсіздігі олардың тұтастығы мен саяси жүйелер шеңберінде оларға деген
сенім болуы үшін өте маңызды. Бұл тәуелсіздік негізгі екі компоненттерге
сүйенеді: конституциялық тәуелсіздік пен шешім қабылдауда тек Конституция
мен заңға бағыну, дәлірек айтқанда оның қызметіне араласуға жол бермеу,
сонымен бірге нақты істер жөнінде судьяның есеп бермеуі, бұл сот шешімдері
мен олардың орындалуын сыйлау ретінде көрінеді және конструктивтік
тәуелсіздік, бұл қызметтік іріктеу мен ұсынуға, еңбек ақы төлеу ісі мен сот
персоналының күнделікті қызметіне саяси басшылардың араласуын болдырмауды
білдіреді.
Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа түрлерінен тек тәуелсіздігімен
ғана өзін жүзеге асыра алуы мүмкін екенімен ерекшеленеді. Бұл оның ерекше
мәртебесі мен өзгешелінін талап етеді (академик С.Зиманов). Судьялар мен
әділ соттың тәуелсіздігі олардың басқа билік тармақтарынан оқшаулығы емес.
Бұл билік құрылымдарының іс-әрекеті мен жұмыс объектісі болып табылатын
қоғамды жақсарту және сауықтыруға ұмтылатын бір мақсаттағы, байланыстырушы,
үйлестіруші, бірін-бірі толықтырушы, қажетті сипаттағы байланыс.
Сот билігінің өзгеше сипаты мен ерекшелігі Қазақстан Республикасы
Конституциясының бірқатар нормаларында бекітілген, атап айтқанда, 75,76,77
баптар республикада әділ сотты тек сот жүргізеді, адам заңды күшіне енген
сот шешімімен кінәлі деп танылғанша, ол қылмыс жасауда кінәсіз деп
саналады.
Қоғамдағы саяси және қоғамдық-саяси процестерді ірі көлемде жоспарлауды
мақсат ететін заңнамалық қызметке қарағанда, сот қызметінің мақсаты
әлдеқайда нақтырақ: ол тек сотқа арыз немесе өтініш түскен нақты жағдайға
қатысты фактілерді дәл анықтауға және оларға құқықтық баға беруге
негізделеді.
Сот билігін ұйымдастырудың конституциялық принциптеріне мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) судьялардың ауыстырылмайтындығы және тәуелсіздігі;
3) тек Конституция мен заңға бағынатындығы;
4) судьяларға ешкімнің қол сұқпаушылығыы;
5) соттық анықтылыққа жетудің жариялылығы;
6) соттық қорғаудың кепілдігі.
1995 жылғы Республика Конституциясы тұңғыш рет Қазақстанда оның
мәнін және негізін құрайтын сот төрелігінің маңызды принциптерін толық
тұжырымдап, бекітті. Сот төрелігінің қағидалары сот туралы заңдарды
дамытуда, республика адамдары мен азаматтарының заңдылығын қамтамасыз етуде
және құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Сот төрелігінің қағидалары
Қазақстанда бірыңғай сот жүйесінің ұйымдастырылуы мен қызметін тікелей
реттейтін құқықтық нормалар болып табылады. Сот төрелігінің
конституциялық қағидаларының бұзылуы сот актілерінің әділетсіздігі болып
табылады да, ол жоғары тұрған соттарда бұзылуға жатады. Конституцияға
сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігі үшін жалпылама әрі бірдей он
қағидада жүзеге асырылады:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4) сотқа әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5) жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын ауырлататын
заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан
кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе
жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6) айыпталушы өзінің кінәсыздығын дәлелдеу (кінәсыздығын
жорамалдауға) міндетті емес;
7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер
өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;
8) адамның кінәлі кез келген күдігі айыптаушының пайдасына
қарастырылады;
9) заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;
10) қылмыстық заңды ұқсастығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz