Кәсіпорын кірістері: түрлері, есебі, талдау және аудиттік тексерілуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Кәсіпорын кірісінің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Кірістің кәсіпорын қызметіндегі рөлі және функциялары ... ... ... ... ... 25
2 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Өнімдерді сатудан және қызметтерді көрсетуден алынатын кірістер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Кәсіпорынның кірістер мен шығыстар туралы есептілігін құру тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ ЖӘНЕ АУДИТІ
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірітерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.3 Кәсіпорын ақшалай кірістерінің атқаратын қызметтері мен оны басқарудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Кәсіпорын кірісінің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Кірістің кәсіпорын қызметіндегі рөлі және функциялары ... ... ... ... ... 25
2 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Өнімдерді сатудан және қызметтерді көрсетуден алынатын кірістер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Кәсіпорынның кірістер мен шығыстар туралы есептілігін құру тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 КӘСІПОРЫН КІРІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ ЖӘНЕ АУДИТІ
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірітерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.3 Кәсіпорын ақшалай кірістерінің атқаратын қызметтері мен оны басқарудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
«Еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық ерлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу» мақсатындағы елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері » атты Жолдауы еліміздің жаңа деңгейдегі дамуына жол салды. Экономикамыз өсіп, табысымыз күшейсе, онда халық тұрмысы жақсарып, еліміздің әулеметі артары белгілі. Еліміз қуатты да табысты мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғарғы халықаралық беделге ие болды. Алайда әрі қарай толағай табыстарымен ел экономикасын дамытып, алдыңғы қатарларда бәсекеге қабілетті болу көп еңбекті қажет етеді. Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманға экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларындағы шарушылық субьектілердің бүкіл қызметі кіріс алуға бағытталған, сондай-ақ түпкілікті мақсаты болып табылады. Нарықтық экономикаға көшумен және де жеке меншіктің дамуымен байланысты пайда табу қозғаушы күшке айналды. Кәсіпорынның функционалдырылуының экономикалық мақсатқа сәйкестігі табысты алу арқылы айқындалады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп беру стандартына сәйкес табыс дегеніміз – есеп беру кезеңіндегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің кемуі. Кәсіпорын табысы іскерлік белсенділіктің дәрежесін және қаражаттың жетістігін сипаттайды.
Есептеу қағидасының әдістемесіне сәйкес, тауарға меншік құқығы сатып алушыға көшетін есеп беру кезеңінде сатудан табыс түсті деп есептеледі.
Кіріс - кәсіпорынның нақты бір уақыт аралығындағы тауар мен қызмет түрін құруының динамикалық процесі.
Кіріс - бұл активтерді ағылып келуі немесе активтердің өсуі кезінде экономикалық ресурстардың көбеюі немесе кәсіпорынның әдеттегі қызметі нәтижесіндегі міндеттемелерді азайту жолымен экономикалық ресурстардың көбеюі. Кәсіпорын өз шаруашылық қызметінен алған жалпы сомадағы кірістер жалпы жиынтық кірісті құрайды.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайындағы ішкі шаруашылықтың күрделі қаржыны қаржыландырып, негізгі табыстарды құру және өзіндік айналымы құраралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес, кіспорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорынның қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ,осы өзгерістерден туындайтын қосымша мүмкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады.Сондықтан кәсіпорынды басқару стратегиясы осы өзгерістерден
«Еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық ерлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу» мақсатындағы елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері » атты Жолдауы еліміздің жаңа деңгейдегі дамуына жол салды. Экономикамыз өсіп, табысымыз күшейсе, онда халық тұрмысы жақсарып, еліміздің әулеметі артары белгілі. Еліміз қуатты да табысты мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғарғы халықаралық беделге ие болды. Алайда әрі қарай толағай табыстарымен ел экономикасын дамытып, алдыңғы қатарларда бәсекеге қабілетті болу көп еңбекті қажет етеді. Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманға экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларындағы шарушылық субьектілердің бүкіл қызметі кіріс алуға бағытталған, сондай-ақ түпкілікті мақсаты болып табылады. Нарықтық экономикаға көшумен және де жеке меншіктің дамуымен байланысты пайда табу қозғаушы күшке айналды. Кәсіпорынның функционалдырылуының экономикалық мақсатқа сәйкестігі табысты алу арқылы айқындалады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп беру стандартына сәйкес табыс дегеніміз – есеп беру кезеңіндегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің кемуі. Кәсіпорын табысы іскерлік белсенділіктің дәрежесін және қаражаттың жетістігін сипаттайды.
Есептеу қағидасының әдістемесіне сәйкес, тауарға меншік құқығы сатып алушыға көшетін есеп беру кезеңінде сатудан табыс түсті деп есептеледі.
Кіріс - кәсіпорынның нақты бір уақыт аралығындағы тауар мен қызмет түрін құруының динамикалық процесі.
Кіріс - бұл активтерді ағылып келуі немесе активтердің өсуі кезінде экономикалық ресурстардың көбеюі немесе кәсіпорынның әдеттегі қызметі нәтижесіндегі міндеттемелерді азайту жолымен экономикалық ресурстардың көбеюі. Кәсіпорын өз шаруашылық қызметінен алған жалпы сомадағы кірістер жалпы жиынтық кірісті құрайды.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайындағы ішкі шаруашылықтың күрделі қаржыны қаржыландырып, негізгі табыстарды құру және өзіндік айналымы құраралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес, кіспорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорынның қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ,осы өзгерістерден туындайтын қосымша мүмкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады.Сондықтан кәсіпорынды басқару стратегиясы осы өзгерістерден
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1 наурыз 2006 ж.
2 «Бухгалтерлік есеп және Қаржылық есеп беру» туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы. Астана, 2002 ж.
3 Бухгалтерлік есеп стандарттары. Алматы, 2004 ж.
4 Кәсіпорындағы қаржылық есепті жүргізу. Кезмемтаев К.К, Алматы. Экономика, 2003 ж.
5 Бухгалтерлік есеп, 2-ші басылым қаржы және статистика. Радостовец В, Капайлов Г.З, 1994 ж.
6 В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық:Алматы-«Экономика» баспасы. 2005ж.
7 Л.А. Попова, М.Қ. Жұматов, Д.М. Нұрғалиев, А.Б. Омалиева. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Карағанды: ҚарМУ баспасы, 1998 ж.
8 Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы-Алматы: Экономик С, 2003 ж.
9 Бухгалтер бюллетені. №3 қаңтар, 2006
10 В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин. В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002 ж.
11 О.М. Жакупова. Бухгалтерлік есеп принциптері 2. Оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2003. 153-183бет.
12 Ә. Әбдіманапов. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) Алматы 2006 ж.
13 Китбаева К.Ә. «Бухгалтерлік есеп негіздері», Қарағанды қ. 2002 ж.
14. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы Алматы: - Ұлағат, 1999 ж.
16 Абленов Д.О. «Аудит негіздері» - Алматы: Экономика 2004 ж.
17 Міржақыпов Қ. «Бухгалтерлік есеп» Қарағанды қ. 2008 ж.
18 Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заңы; 28.02.07. №234 бұйрық.
20 №2 Ұлттық қаржылық есеп стандарты
21 № 18 «Түсім» халықаралық қаржылық есеп стандарты
22 Қ.Қ. Ілиясов «Қаржы» Жоғары оқу орындарына арналған Алматы, 2005ж.
23 В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт, "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есебі" "Қазақстан орталық аудит" тәуелсіз компаниясы, Алматы, 2003ж
24 Қ.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г.Жумагалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы "Экономика", 2001ж
25 Мұхамбетова С.М. «Ұлттық шоттар жүйесі»Алматы: Экономика, 2007 ж
26 ХҚЕС бойынша шоттар жоспары Алматы: БИКО, 2006 ж
27 Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А.«Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері»Алматы: Экономика, 2006 ж
28 Вазарова В.Л.«Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»Экономика, 2005 ж
29 Әбдіманапов Ә.«Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»Алматы, 2006 ж
30 Баймұханова С.Б.«Бухгалтерлік есеп»Издат маркет, 2005 ж
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1 наурыз 2006 ж.
2 «Бухгалтерлік есеп және Қаржылық есеп беру» туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы. Астана, 2002 ж.
3 Бухгалтерлік есеп стандарттары. Алматы, 2004 ж.
4 Кәсіпорындағы қаржылық есепті жүргізу. Кезмемтаев К.К, Алматы. Экономика, 2003 ж.
5 Бухгалтерлік есеп, 2-ші басылым қаржы және статистика. Радостовец В, Капайлов Г.З, 1994 ж.
6 В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық:Алматы-«Экономика» баспасы. 2005ж.
7 Л.А. Попова, М.Қ. Жұматов, Д.М. Нұрғалиев, А.Б. Омалиева. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Карағанды: ҚарМУ баспасы, 1998 ж.
8 Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы-Алматы: Экономик С, 2003 ж.
9 Бухгалтер бюллетені. №3 қаңтар, 2006
10 В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин. В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002 ж.
11 О.М. Жакупова. Бухгалтерлік есеп принциптері 2. Оқу-тәжірибелік құралы.-Қарағанды, 2003. 153-183бет.
12 Ә. Әбдіманапов. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) Алматы 2006 ж.
13 Китбаева К.Ә. «Бухгалтерлік есеп негіздері», Қарағанды қ. 2002 ж.
14. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы Алматы: - Ұлағат, 1999 ж.
16 Абленов Д.О. «Аудит негіздері» - Алматы: Экономика 2004 ж.
17 Міржақыпов Қ. «Бухгалтерлік есеп» Қарағанды қ. 2008 ж.
18 Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заңы; 28.02.07. №234 бұйрық.
20 №2 Ұлттық қаржылық есеп стандарты
21 № 18 «Түсім» халықаралық қаржылық есеп стандарты
22 Қ.Қ. Ілиясов «Қаржы» Жоғары оқу орындарына арналған Алматы, 2005ж.
23 В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт, "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есебі" "Қазақстан орталық аудит" тәуелсіз компаниясы, Алматы, 2003ж
24 Қ.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г.Жумагалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы "Экономика", 2001ж
25 Мұхамбетова С.М. «Ұлттық шоттар жүйесі»Алматы: Экономика, 2007 ж
26 ХҚЕС бойынша шоттар жоспары Алматы: БИКО, 2006 ж
27 Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А.«Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері»Алматы: Экономика, 2006 ж
28 Вазарова В.Л.«Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»Экономика, 2005 ж
29 Әбдіманапов Ә.«Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»Алматы, 2006 ж
30 Баймұханова С.Б.«Бухгалтерлік есеп»Издат маркет, 2005 ж
Кәсіпорын кірістері: түрлері, есебі, талдау және аудиттік тексерілуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорын кірістерінің мәні мен маңызы
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 15
1.3 Кәсіпорын кірісінің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4 Кірістің кәсіпорын қызметіндегі рөлі және
функциялары ... ... ... ... ... 25
2 Кәсіпорын кірістерінің есебін ұйымдастырылуы
2.1 Өнімдерді сатудан және қызметтерді көрсетуден алынатын
кірістер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Негізгі құралдардың кіріс
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Кәсіпорынның кірістер мен шығыстар туралы есептілігін құру
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 Кәсіпорын кірістерінің талдауы және аудиті
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 40
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірітерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 47
3.3 Кәсіпорын ақшалай кірістерінің атқаратын қызметтері мен оны
басқарудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық ерлеуін қамтамасыз
етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу мақсатындағы елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның
жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауы еліміздің жаңа деңгейдегі дамуына
жол салды. Экономикамыз өсіп, табысымыз күшейсе, онда халық тұрмысы
жақсарып, еліміздің әулеметі артары белгілі. Еліміз қуатты да табысты
мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғарғы халықаралық
беделге ие болды. Алайда әрі қарай толағай табыстарымен ел экономикасын
дамытып, алдыңғы қатарларда бәсекеге қабілетті болу көп еңбекті қажет
етеді. Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманға
экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларындағы шарушылық субьектілердің бүкіл
қызметі кіріс алуға бағытталған, сондай-ақ түпкілікті мақсаты болып
табылады. Нарықтық экономикаға көшумен және де жеке меншіктің дамуымен
байланысты пайда табу қозғаушы күшке айналды.
Кәсіпорынның функционалдырылуының экономикалық мақсатқа сәйкестігі табысты
алу арқылы айқындалады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп беру
стандартына сәйкес табыс дегеніміз – есеп беру кезеңіндегі активтердің өсуі
немесе міндеттемелердің кемуі. Кәсіпорын табысы іскерлік белсенділіктің
дәрежесін және қаражаттың жетістігін сипаттайды.
Есептеу қағидасының әдістемесіне сәйкес, тауарға меншік құқығы сатып
алушыға көшетін есеп беру кезеңінде сатудан табыс түсті деп есептеледі.
Кіріс - кәсіпорынның нақты бір уақыт аралығындағы тауар мен қызмет
түрін құруының динамикалық процесі.
Кіріс - бұл активтерді ағылып келуі немесе активтердің өсуі
кезінде экономикалық ресурстардың көбеюі немесе кәсіпорынның
әдеттегі қызметі нәтижесіндегі міндеттемелерді азайту жолымен
экономикалық ресурстардың көбеюі. Кәсіпорын өз шаруашылық қызметінен
алған жалпы сомадағы кірістер жалпы жиынтық кірісті құрайды.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайындағы ішкі шаруашылықтың
күрделі қаржыны қаржыландырып, негізгі табыстарды құру және өзіндік
айналымы құраралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес,
кіспорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорынның
қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ,осы өзгерістерден туындайтын
қосымша мүмкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп
отырады.Сондықтан кәсіпорынды басқару стратегиясы осы өзгерістерден
мүмкіндіктерді алу мүмкіндіктерін, шаруашылықты жүргізу үшін барлық
қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада кәсіпорынның қаржы менеджменті оның нарықтық
және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты
болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті
кәсіпорынның өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде
қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді
орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды,
нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен кіріс алуды қамтамасыз етуге
байланысты міндеттерді атқарады.
Тақырыптың өзектілігі. Кіріс кәсіпорын қызметіндегі атқаратын ролі
үлкен, ол кәсіпорынның мүлкінің ұлғаюының, қарыз құжаттар тартудың,
жалпы әлеуметтік - экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады.
Кіріс таппай кәсіпорын кредиторлар мен инвесторлар тарапынан
қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне үміт арта алмайды. Сонымен
қатар, кіріс кәсіпорынның ішкі қаржылық мұқтаждықтарының негізгі көзі
болып қоюмен шектеліп қана қоймайды,ал қоғам өмірінде, мемлекеттік
бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық
қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль атқарады.
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз
дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі
кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын
қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс
орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым
жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етіледі әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28 ақпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа Жолдауындағы Жаңа кезеңнің
негізгі міндеттері деп аталатын бесінші бөлімнің Өндіруші сектордың
тиімділігін арттыру атты үшінші міндетінде мұнай - газ саласы
кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға
қойылған міндеттерді атап өтті. Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең
дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің кіріске жетуі
ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді
мақсаттарда бөлуне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін
негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі
болып табылады. Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы
тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы
үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі
өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға:
біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция,
пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы
кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын
аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет. Ақша қаражатының
негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын
қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып
табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген. Ақша қаражаттары
– бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті
таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпорынның өндіріске салыған
активтерінің кірістылық деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау
барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді
нақты көрсеткіштермен салыстыру мен үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық
қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды роль
атқарады.Үлгілі басқарылатын кәсіпорындар кірістың қалыптасуын, оның
әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады және
сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар
беріледі, бұл өз қызметіне деген ынтасын арттыруға септігін
тигізеді. Өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға жаңа
қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан
алынатын кіріс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы
шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы: Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында кіріс есебін
ұйымдастыру бойынша бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғары оқу орындардында кәсіптік білім беру қыземтінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Түсімдерді өлшеу - операция нәтижесінде толық алынуы тиіс ақшаға
берілген құқықтың дисконтталған ағымдағы құны немесе ақшалай баламасы.
Түсімдерді өлшеу мен есепке алудың негізгі көздері болып
- №18 Табыс халықаралық қаржылық есеп стандарты;
- №2 Ұлттық қаржылық есеп стандарттары табылады.
Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – кәсіпорын қызметіндегі
кірістердің мәні мен маңызын ашып, оны бухгалтелік есепке алудың,
талдаудың және аудиттік тексерілісінің мақсат- міндеттері, аудиттік
тексерісін жүргізу тәртіптері мен нәтижесін қорытындылау туралы
түсінік беру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
• Кәсіпорын кірістері туралы жалпы шолу жасау;
• Кәсіпорын кірістер есебінің жағдайын сипаттама беру;
• Кәсіп орын кірістерін талдау және аудиті;
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және әр бөлімнің мазмұнына сәйкес үш
кестеден тұрады.
1 Кәсіпорын кірістерінің мәні мен маңызы
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның түрлері
Кіріс – белгілі бір уақыт аралығы ішінде кәсіпорынның
тауарлар жасау мен қызмет көрсетуінің динамикалық процесі.
Кірістер ұйымның өмір сүру көзі болып саналады. Кіріссіз
пайда жоқ, пайдасыз кәсіпорын да жоқ. Сондықтан да әрбір кәсіпорынның
шаруашылық процесіндегі негізгі мақсаты – табыс табу болып табылды.
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар
түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең
мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша
қаражаттарының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді.
Яғни, кірістер (табыс) – есептік кезең ішінде экономикалық пайданың көбеюі
немесе активтердің ұлғаюы, міндеттемелердің азаюы. Алайда
құрылтайшылардың салымдары кәсіпорынға табыс болып саналмайды.
Кәсіпорын табысының негізгі функциялары[5,56-60]:
1. Ол мемлекеттік бюджеттің табыстарының көзі болып табылады;
2. Ол кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі;
Табысқа тез қол жеткізу үшін кәсіпорын өз әрекетінің өрісінде төменгі
қағидаларды басшылыққа алу қажет:
1. Бір өнімге, не қызметке монополиясының болуы;
2. Экономикалық циклдың кезеңдеріне бизнестің өсуі тәуелсіз болуы қажет,
яғни өндірістің құлдырау уақытында фирманың айналымы өсуін тоқтатпайды;
3. Кәсіпорын өз кірісін өнімді өткізуден алса, коммерциялық табысқа
жету үшін сатылатын тауардан алынатын пайданың үлесі жоғары
болады;
4. Кәсіпорынның пайда мөлшері және тапсырманың өсу қарқыны әрқашан
жоғары болып, өнімге қайталап берілетін тапсырма мол болу қажет;
5. Кәсіпорын баяндамалар мен биржаның оперативтік есептерінде аз жазылатын
бизнес өрісінде қызмет істеуі қажет;
6. Кәсіпорын өз шаруашылық әрекетіне, менеджерлердің қабілетіне тәуелді
өрісті таңдауы қажет;
1 – кесте. Кәсіпорын табысын қалыптастыруды мына төмендегі кестеден
көруге болады.
═ +
-
═ +
+ +
═
═ + +
Кіріс:
• тауарлы материалды қорларды сатудан;
• қызметтер көрсетуден
• ұйымға жататын, сыйақы, роялти мен дивиденттерден әкелетін
активтерді пайдалануға беруден алынады.
Алынған кірістерді есебі өз кезегінде әр түрлі әдістері:
жеткізу бойынша есеп әдісі, келісім шартты (контрактіні) пайдалану
кезеңдері бойынша есеп әдісі, өндіріс бойынша есеп әдісі, мерзімін
ұзарту әдісі қолданылады.
Табыстарды өлшеу – операция нәтижесінде толық алынуы тиіс ақшаға
берілген құқықтың дисконтталған ағымдағы құны немес ақшалай баламасы.
Көптеген жағдайларда ақша баламасы шартпен белгіленеді. Ережелер бойынша
қайтарып берулер, саудалық жеңілдіктер және басқа азаюлар шаруашылық
операциялармен құрылған табыстан шегерілуі тиіс.
Табыс – капиталды көбейтуге әкелетін жарғылық қызмет барысында
кәсіпорынның есеп беру кезеңіндегі экономикалық пайданың жалпы түсуі.
Капиталдың көбеюі деп құрылтайшылар жарнасынан басқа оның кез келген
көбеюі түсініледі.
Сатылған тауарлардың кірістері танылады, егер:
- кіріске алу ақылар мен тәуекелділіктерді кәсіпорын сатып алушыға
аударып тастаса;
- егер кәсіпорын сатылған тауарларға бақылау жасамаса;
- егер кірістер сенімді бағаланса;
- егер жасалған делдалдықтан пайда алуына сенімді болса;
- егер жасалған делдалдықтан алынатын табыс дұрыс бағаланса;
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады:
Табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та
мәмлеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда; мәмлемен байланысты
экономикалық олжаны және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім-шартта көрсетілген соманы сатып
алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келісім шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
танылмайды және табыс танылмайды, мәміле бойынша күтілетін шығынүлкен
нольдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді[8,100-102].
Көрсетілген қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
• есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
• мәмілені жүргізу кезінде жұмсалатын шығыстары да, мәмлені аяқтау үшін
қажет шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса;
Кәсіпорын барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді. Мәміленің сипатына қарап, оның
аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына әдістердің бірін пайдаланылады:
• белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
• белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтердің
пайыздық қатынасы;
• орындалған жұмысты талдау
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардын алынатын
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалатын шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың
абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік
арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықгалады:
"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі,
не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдары-ның есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі"[11,64-71].
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 жел-тоқсандағы
"Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы" .
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін
емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және
әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан
алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын
таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін[9,23-31].
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Біздің ойымызша, ол
тек екі қызмет атқарады:
• мемлекеттік бюджет табысының көзі;
• кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Функциялардың және олардың езара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын керсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықгау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рольатқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор
болуы тиіс[13,20-24].
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы
тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық
санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер,
пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна)
төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта
және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Табысты тануға байланысты 2 негізгі мәселе бар:
1. Табыс қашан (қай есепті кезеңде ) танылуы қажет
2. Қандай сала табыс ретінде танылуға тиісті.
Консерватизм қағидасына сәйкес табысты тану қажет есепті кезең
анықталады. Осы қағида бойынша табыс ең алғашқы кезеңде, яғни кәсіпорын
табысты алу мақсатында барлық әрекетті жүзеге асырған кезде танылуға
тиісті.
Табыстың қандай сала мөлшерінде танылуы қажеттігі сату қағидасына
сәйкес тьанылуға тиісті. Мысалы: компания екінші компанияға ксерокс сатып
алу жөнінде келісімшарт жасады. Ксероксті келесі айдың басында жеткізіп
беру келісілді.
Егер келісім желтоқсан айында жасалған болса, онда консерватизм
қағидасына сәйкес сатып алушы ұйым сатушыдан ксерокс келіп жеткенге дейін
сатушы табыс алғандығын көрсете алмайды. Егер аппаратты қаңтар айында
жеткізген болса , онда табыс сомасы келесі есепті жылы танылуға тиісті.
Сату қағидасына қатысты мысал:
Сауда ұйымы кондиционерлерді 30000тг сатады. Сатып алушы 30 күн
ішінде шотты төлеуге келісім береді. Сатушы ұйым сатып алушы ұйымның
төлем қабілеттілігінің жоғары болуға байланысты 30000 тг мөлшеріндегі
табысты танып есепке алады.
Қаржылық септілік көрсеткіштері ретінде табысты тану үшін келесі
шарттардың бірі орындалуы қажет :
1. Алынатын табыс сомасының өте жоғары шынайлық дәрежесінде бағалау
мүмкіндігі бар
2. Осы іс – шарамен байланысты табыс сомасы алынуының мүмкіндігі
өте жоғары болған жағдайда
Табыс келесі операциялар нәтижесінде алынуы мүмкін:
1. Тауарлы – материалдық қорларды сату нәтижесінде
2. Қызмет көрсету нәтижесінде
3. Активтерді уақытша пайдалануға беру нәтижесінде
Қызмет көрсетумен байланысты табыстар келесілер орындалғанда
танылады:
1. мәмленің есепті кезең соңына аяқталатындығын дәл анықтау мүмкін
болғанда
2. мәмлені жүзеге асырумен байланысты шығындарды дәл бағалау мүмкін
болған жағдайда.
Өндіріс пен тауарды өткізуден кәсіпорынның негізгі және айналым
капиталының қозғалысын қамтамасыз ететін қаржы ресурстары
қалыптастырылады. Қаржылық көрсеткіштерге талдау жүргізгенде қалыптасқан
табыстың құрылымы мен оның қалыптасу динамикасына көп көңіл бөлінеді. Бұл
кәсіпорынның жағдайын анықтаудың және салық арқылы мемлекеттік бюджет
түсімін қамтамасыз ететін бірден бір шарасы.
Кәсіпорын қызметінің сәттілігін қамтамсыз ететін маңызды бір фактор ол
операциялық қызмет негізінде алынған табыс жатады. Кез келген ұйым табыс
табу мақсатында құрылғады, сонда оның алатын табыс түрі де әр түрлі болып
келеді. Мысалы, қызметкерлердің алып жатқан жалақысы, жалға берген мүліктен
түсім, берілген несие бойынша немесе бағалы қағаздар бойынша төленетін
пайыздық табыс түрлері[21,56-58].
Табыстар өз ерекшігіне, ұйым қызметінің бағыты мен шарттарына қарай
келесілерге бөлінеді:
• Жай қызмет түрінен алынатын табыс;
• Операциондық қызметтен түсетін табыс;
• Өткізуден тыс қызметтен алынатын табыс түрі.
Жай қызмет түрінен алынатын табыстан басқа өзгеше табыс түрлері басқа
да түсімдер деп танылады. Өзге де табыс түріне төтенше түсімдері де
жатады.
Жай қызметтен алынатын табыс деп қызмет көрсетумен және тауар
өндірумен байланысты тауарларды сатудан түсетін табыс. Тауарлар мен
құралдарын уақытша пайдалануға беру арқылы табыс алатын ұйымдардың табысы
деп осы қызметтен, яғни жалға беру қызметінен түсетін түсімді айтамыз.
Жай қызметтен алынатын табысқа мыналар да жатады:
Өзіне тиесілі актвитерді, патенттік құқықты, өндіріс схемалары мен
интеллектуалды меншік түрінің басқа да құқығын уақытша пайдалануға беру
қызметінен түсім;
Басқа ұйымдардың жарғылық капиталына салым жүргізгенде.
Операциондық табысқа төмендегілер жатады:
Ұйымның активтерін уақытша пайдалағаны үшін төлем;
патенттік құқықты, өндіріс схемалары мен интеллектуалды меншік түрінің
басқа да құқығын уақытша пайдалануға беру қызметі бойынша төлем;
Басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталының мүшесі бола отырып, оның
бағалы қағаздары бойынша немесе пайыздар бойынша алынатын табыс;
Серіктестік қызмет түрінде басқа ұйымдармен біріккен қызмет атқару
арқылы алынатын түсім (жай серіктестік келісім шарты негізінде);
Негізгі құралдарды, өзге де активтерді, тауарлар мен өнімдерді сатудан
түсетін түсімдер;
Кәіспорынның бос ақша қаражаттарын уақытша пайдалануға беруден және сол
қаржы бойынша төленетін пайыздық қойылымдар (яғни банк шоттарындағы ақша
салымдары).
Төтенше табыстар деп: шаруашылық қызметтің әр түрлі төтенше жағдай
кезінде туындайтын табыстар (авария, өрт, табиғи апат, нациоландыру және
т.б.); сақтандыру төлемдері, материалдық активтердің қолданысқа келмейтінін
байланысты құрылған қор негізінде жабу.
Жалпы салық салынатын табыс ретінде былай болып бөлінеді:
Тауарларды, мүлікті және мүліктік құқықты сатудан түскен қаражаттар;
Өткізуге байданысты емес түсімдер.
Енді осы табыс түрлерін кесте түрінде көрсетуге болады. (кесте 2)
2 – кесте. Табыс құрылымы
Табыстар түрі Кәсіпорын табыстарының құрылымы
А Б
1. тауарларды Бұл кезде табыс деп тауарларды (жұмыс, қызмет) және
(жұмыс, қызмет) мүлік пен мүліктік құқықты (бағалы қағаздар) сатудан
және мүліктерді алынған түсім танылады.
сатудан алынатынбасқа ұйымдарға үлестік қатысудан;
табыс шетелдік валюталарды сату және сатып алудан (бұл кезде
келісім шарт жасалынған күнгі Ұлттық Банктің бағамы
есепке алынады);
келесімшарттарда көрсетілген міндеттемелерін орындауға
байланысты түсімдер (пеня, санкция түрінде);
мүлікті жалға беруден;
интелектуалдық меншікті пайдалануға беруден түсетін
түсім;
келісімшарттық займ, несие мен банктік шоттан алынатын
табыс;
қалыптастырылған резервтер (шығындар құрамында
көрсетілген қаражаттан қалыптастырылса);
тегін берілген мүліктер мен меншік құқығы;
салық кезеңі кезінде анықталған өткен жылдың табысы;
құны шетелдік валютада көрсетілген мүлік пен
міндеттемелерді қайта бағалау кезінде болған оң бағамы;
мүліктерді қайта бағалау кезінде табылған оң нәтиже;
тозығы жеткен және сынған материалдар негізгі құралды
бүзудан алынған бөліктернің құны;
қайырымдылқ қордан алынған тауарлар, қызмет көрсетулер
мен тегін берілетін өнімдер;
бұрын уақыт өтуіне қарай қайтарылмай қалған кредиторлық
қарыздың сомасы
мерзімді шарт негізінде қаржы құралдарымен жасалынған
операциялар бойынша табыс;
түгендеу нәтижесінде анықталған тауарлы матриалдық
қорлардың артықшылығы;
апат, табиғи апат, өрт, соғыс кезінде көмек ретінде
келіп түскен түсімдер;
сақтандыру төлемдері;
істен шыққан активтер бойынша қордан ақша аудару.
2. Өткізуге
байланысты емес
түсімдер
3. Төтенше табыс
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану негіздері
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде
акционерлердің салымдарымен қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған
есепті кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе азаюы немесе
міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде
танылады. Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін
анықтаудан тұрады. Табыс компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ
пайданы алу мүмкіндігі болған жағдайда танылады[28,12-14].
№ 2 ҰҚЕС –ның 22 бөлімінде Кірістер ұғымы қарастырылған. Бұл
стандарт кірістерді тану және бағалау жағдайларын, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде кірісті танудың маңызды аспектілерін ашуды айқындайды.
Стандарт негізінде кірістерді қолдану негіздерін қарастырар болсақ,
мынадай операциялар мен оқиғалардың:
1) өнімдерді (сату мақсатында субъектінің өзі шығарған, қайта сату
үшін сатып алынған) сату;
2) қызметтер көрсету; және
3) қаржыландырудан түсетін кіріс;
4) өзге де кірістер нәтижесінде алынатын кірісті есепке алу кезінде
қолданылады.
Кәсіпорын әдетте осы бөлімде ұсынылған кірісті тану өлшемдерін әрбір
операцияға бөлек қолданады. Алайда субъект операцияның мазмұнын көрсету
қажет болған кезде оның жеке анықталатын компоненттеріне тану өлшемдерін
қолдануға тиіс. Мысалы, субъект тауардың сату бағасы кейіннен қызмет
көрсетуге сәйкестендірілетін соманы қамтитын кезде операцияның жеке
анықталатын компоненттеріне тану өлшемдерін қолданады. Керісінше, субъект
коммерциялық әсері осындай операциялардың жиынтығына сілтеме болмаған кезде
түсінікті болмайтындай түрде осы операциялар байланысты болатын кезде тану
өлшемдерін бір уақытта екі немесе одан көп операцияларға қолданады.
Субъект, мысалы, ол тауарлар сататын кезде және сонымен бірге болашақта
бұрын сатылған тауарларды кері сатып алуға жеке шарт жасасатын бір уақытта
екі немесе одан көп операцияларға қолданады, бұл осы операцияның әсерінің
елеулі түрде күшін жояды.
Субъект тауарлар немесе қызметтер сипаты мен құны бойынша ұқсас
тауарларға немесе қызметтерге ауыстырылатын кезде түсімді тануға тиіс емес.
Алайда субъект ұқсас емес тауарларға немесе қызметтерге тауарлар сатылатын
немесе қызметтер көрсетілетін кездегі кірісті таниды. Осындай жағдайда
субъект:
1) алмасу операциясының коммерциялық мазмұны болмаса, немесе
2) алынған активтің де, берілген активтің де әділ құны сенімді түрде
өлшенетін алмайтын жағдайларды қоспағанда, осындай операцияларды әділ құн
бойынша өлшеуге тиіс. Егер операция әділ құн бойынша өлшене алмайтын болса,
онда оны берілген активтің баланстық құны бойынша өлшеу керек.
Ақшалай қаражаттың немесе олардың баламасының түсуі кейінге
қалдырылған кезде шарт іс жүзінде қаржылық операцияны білдіреді, ал өтемнің
әділ сомасы пайыздың ауыстырылған ставкасын пайдалана отырып, барлық
болашақ түсімдерді дисконттау жолымен айқындалады.
Кәсіпорын алынған немесе алынуға жататын өтемнің әділ құны бойынша
кірісті өлшеуге тиіс. Алынған немесе алынуға жататын өтемнің әділ құны
субъект ұсынатын кез келген сауда және жаппай жеңілдіктердің сомасын шегере
отырып алынуға тиіс.
Субъект кіріске субъектінің өзінің атынан алынған немесе алынуға
жататын экономикалық пайданың жалпы түсімдерін ғана кіріске енгізеді.
Кірістен үшінші тараптардың пайдасына алынған сатудан алынған сатуға
салынатын акциздер, қосылған құн салығы сияқты барлық сомалар алып
тасталады. Агенттік келісімдер бойынша жұмыс кезінде субъект кіріске
комиссиялық сыйақылар сомасын ғана кіріске қосуға тиіс. Принципалдың атынан
алынған сома субъектінің түсімі болып табылмайды.
Кәсіпорын келесі тану түрлерін жүргізе алады:
1) өнімдерді (сату мақсатында субъектінің өзі шығарған, қайта сату
үшін сатып алынған) сату;
2) қызметтер көрсету;
3) қаржыландырудан түсетін кіріс;
4) өзге де кірістер нәтижесінде алынатын кіріс.
Тауарлар сату .
Кәсіпорын төменде санамаланған барлық шарттар қанағаттандырылған
кезде тауарларды сатудан түсетін түсімді таниды:
1) субъект тауарға меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен
пайдаларды сатып алушыға бергенде;
2) субъект меншік құқығымен әдетте сәйкес келетін дәрежеде басқаруға
енді қатыспайтын болса және сатылған тауарларға бақылауды сақтамағанда;
3) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін болғанда;
4) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъектінің алу
ықтималдығы болғанда;
5) операцияға байланысты шеккен немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін болғанда[16,23-26].
Субъект меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен пайданы қай
сәтте сатып алуға бергенін анықтау үшін операцияның шарттарын зерделеу
қажет. Көп жағдайда меншік құқығын беруге байланысты тәуекелдер мен пайданы
беру заңдық меншік құқықтарын берумен немесе иелік ету құқығының сатып
алушыға өтуімен сәйкес келеді. Бұл бөлшек сауданың көпшілігінде болады.
Қалған жағдайда меншік құқығын беруге байланысты тәуекелдер мен пайданы
беру заңдық меншік құқықтарын беру немесе иелік ету құқығының сатып алушыға
өтуі мерзімінен өзге мерзімде жүргізіледі.
Егер субъект меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдерді
сақтамайтын болса, ол кірісті танымайды. Субъектіде меншік құқығына
байланысты елеулі тәуекелдер мен пайда сақталуы мүмкін ахуалдарға мысал:
1) субъектіде кепілдіктің стандартты шарттарының шеңберінен шығатын
қанағаттанғысыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталғанда;
2) нақты сатудан түсетін түсім алу сатып алушының тауарларды сатуына
байланысты болғанда;
3) тиеп түсірілген тауарлар орнатылуға тиіс болып, ал орнату әлі
орындалмаған шарттың едәуір бөлігін құрағанда;
4) сатып алушының сату шартында анықталған себеп бойынша сатып алу
мәмілесін бұзуға құқығы бар болып, субъект қайтару ықтималдығын анықтауға
қабілетсіз болғанда.
Егер субъектіде меншік құқығына байланысты елеусіз тәуекел ғана
сақталатын болса, онда сату операция болып табылады және субъект кірісті
таниды. Мысалы, сатушы өзіне тауарларға заңдық меншік құқығын оған тиесілі
соманы алуды қамтамасыз ету үшін ғана қалдырған кезде кірісті таниды.
Осылайша субъект клиенттерге сатып алу қанағаттанғысыз болған кезде ақшаны
қайтару ұсынылатын жағдайда түсімді таниды. Осындай жағдайда субъект осы
Стандарттың 20-бөліміне сәйкес ықтимал қайтаруға бағалау міндеттемелерін
таниды.
Қызмет көрсету бойынша түсімді тану
Қызметтер көрсетуді болжайтын операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалануы мүмкін болғанда, субъект есепті кезеңнің соңында операцияның
аяқталу сатысын ескере отырып, операцияға байланысты түсімді таниды (осы
әдіс кейде орындалу пайызының әдісі деп аталады). Егер мынадай шарттардың
барлығы орындалса, операцияның нәтижесі сенімді түрде есептелуі мүмкін:
1) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенетін болса;
2) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъект ала алатындай
ықтималдық бар болса;
3) есепті кезеңнің соңындағы жағдай бойынша операцияның аяқталу сатысы
сенімді түрде бағаланатын болса; және
4) операцияны жүзеге асыру үшін шеккен шығындар және оны аяқтау үшін
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса[13,61-66].
Қызметтер белгілі бір уақыт кезеңі ішінде іс-қимылдардың
белгіленбеген көлемін жасау жолымен көрсетілген кезде кіріс қандай да бір
басқа әдіс аяқталу сатысын жақсырақ көрсететініне дәлел бар жағдайларды
қоспағанда, осындай уақыт ішінде тікелей желілік негізде танылады. Нақты іс-
қимыл кез келген басқа іс-қимылға қарағанда анағұрлым елеулі болып шықса,
онда субъектінің кірісті тануы осы іс-қимылды жүзеге асырғанға дейін
кейінге қалдырылады.
Қызметтер көрсетуді болжайтын операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалана алмайтын кезде субъект кірісті танылған өтелетін шығыстардың
сомасы шегінде ғана тануға тиіс.
Пайыздар, дивиденттер, роялтилер
Басқа ұйымдардың пайыздар, лицензиялық төлемдер және дивидендтер
әкелетінактивтерін басқа тараптардың пайдалануынан туындайтын кірісті
мынадай жағдайларда тануға тиіс:
1) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъект ала алатындай
ықтималдық бар болса;
2) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенетін болса.
Субъект мынадай негіздерді пайдалана отырып, кірісті тануға тиіс:
1) пайыздың тиімді ставкасының әдісін пайдалана отырып, пайыздар
танылуға тиіс:
2) тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша роялтилер
танылуға тиіс;
3) төлемдер алуға акционерлердің құқығы белгіленген кезде дивидендтер
танылуға тиіс.
Құрылысқа арналған шарттар
Егер құрылысқа арналған шарттың нәтижесі шынайы есептелуі мүмкін
болса, онда субъект құрылысқа арналған шартқа байланысты шарт бойынша
кірісті және шығындарды тиісінше есепті күннің соңында шарт бойынша
жұмыстардың аяқталу сатысының кірісі мен шығыстары ретінде таниды (бұл
әдісті орындалу пайызының әдісі деп жиі атайды). Нәтижелерді сенімді түрде
бағалау үшін болашақ шығындардың аяқталу сатысын және ұсынылған есептер
бойынша соманың жинақталуын сенімді бағалау талап етіледі.
Бұл бөлімнің талаптары әдетте құрылысқа арналған әрбір шартқа жеке
қолданылады. Алайда белгілі бір жағдайларда осы бөлімді бірыңғай шарттың
жеке анықталатын компоненттеріне немесе шарттың немесе шарттар тобының
мәнін көрсету үшін шарттар тобына бірлесіп қолдану қажет.
Егер шарт бірқатар активтерді қамтитын болса, онда олардың
әрқайсысын салу құрылысқа арналған жеке шарт ретінде ескерілуге тиіс, егер:
1) әрбір активтің құрылысын жеке жобалар ұсынылған болса;
2) әрбір актив бойынша жеке келіссөздер жүргізіліп, ал мердігер мен
тапсырыс берушінің әрбір активке жататын шарттың бір бөлігін қабылдауға
немесе кейінге қалдыруға мүмкіндігі болса;
3) әрбір актив бойынша түсім мен шығындар анықталуы мүмкін болса.
Бір немесе бірнеше тапсырыс берушімен жасалды ма, жоқ па, оған
қарамастан, шарттар тобы құрылысқа арналған бірыңғай шарт ретінде қаралуға
тиіс, егер:
1) шарттар тобы бірыңғай пакет ретінде жасалса;
2) шарттар іс жүзінде жалпы пайда нормасы бар бірыңғай жобаның бір
бөлігін білдіретіндей өзара тығыз байланысты болса; және
3) шарттар бір уақытта немесе үздіксіз дәйектілікпен орындалатын
болса[19,21-23].
Кәсіпорын қызметтер көрсету жөніндегі операцияны немесе құрылысқа
арналған шартты орындау шамасына қарай кіріс пен шығындардың есептік
бағалауын талдауға және қажет болған кезде қайта қарауға тиіс. Орындалған
жұмысты неғұрлым сенімді өлшеуді қамтамасыз ететін әдістің негізінде
операцияның немесе шарт бойынша жұмыстардың аяқталу сатысын анықтайды.
Төменде ықтимал әдістер келтірілген:
1) ағымдағы күнгі жағдай бойынша жұмыстарды орындау үшін шеккен
шығындардың жалпы шығындардың есептік шамасына қатынасы; ағымдағы күнгі
жағдай бойынша жұмыстарды орындау үшін шеккен шығындар материалдарға немесе
аванстарға жұмсалатын шығындар сияқты болашақ қызметке жататын шығындарды
қамтымауға тиіс;
2) орындалған жұмыстардың инспекциясы; немесе
3) қызметтер көрсету жөніндегі операцияның қандай да бір үлесін немесе
шарт бойынша жұмыстар көлемін аяқтау.
Тапсырыс берушілерден алынған кезең-кезеңді төлемдер мен аванстар
орындалған жұмысты жиі көрсетпейді.
Материалдарға немесе аванстарға жұмсалатын шығындар сияқты операцияға
немесе шартқа жататын шығындарды, егер шеккен шығындар өтеледі деген
ықтималдық болса ғана, актив ретінде тануға тиіс. Мұндай шығындар тапсырыс
берушіден алынатын соманы білдіреді және аяқталмаған жұмыстар ретінде
жіктеледі.
Кәсіпорын өтелу ықтималдығы нөлге тең шығындарды шығыс ретінде тез
арада тануға тиіс.
Егер құрылысқа арналған шарттың нәтижесі шынайы есептей алмайтын
болса, онда:
1) субъект кірісті өтелуі ықтимал шарт бойынша шығындардың сомасына
сәйкес қана таниды; және
2) субъект шығындарды олардың туындау кезеңінде шығыс ретінде тануға
тиіс.
Шарт бойынша жалпы шығындар құрылысқа арналған шарт бойынша жалпы
кірістен асып түсетіні мүмкін болса, күтілетін залал шығыс ретінде тез
арада танылады.
Алайда, егер шарт бойынша кіріс ретінде танылған сома жинау
ықтималдығы енді жоқ болса, онда алынуы мүмкін емес сома шарт бойынша кіріс
сомасын түзету емес, шығыс ретінде танылады.
Кәсіпорын:
1) кірісті тану үшін қабылданған есеп саясатын, оның ішінде қызметтер
көрсетуді болжайтын операцияның аяқталу сатысын анықтау үшін қабылданған
әдістерді;
2) мыналардан:
• тауарларды сатудан;
• қызметтер көрсетуден;
• пайыздардан;
• роялтилерден;
• дивидендтерден туындайтын кірісі қоса алғанда, кезеңнің ішінде
танылған кірістің әрбір санатының сомасын;
3) кірістің әрбір санаты бойынша тауарлар немесе қызметтер алмасудан
туындайтын кіріс сомасын ашады.
Құрылысқа арналған шарттар бойынша кіріс туралы ақпаратты ашу
Мыналарды ашады:
1) кезең үшін кіріс ретінде танылған шарт бойынша кіріс сомасын;
2) кезең үшін танылған шарт бойынша кірісті анықтау үшін
пайдаланылатын әдістерді; және
3) орындалу үдерісіндегі шарттардың аяқталу сатысын анықтау үшін
пайдаланылатын әдістерді.
Есепті күні орындау үдерісіндегі шарттар үшін субъект мыналарды ашады:
1) осы күнгі жағдай бойынша шеккен шығындар мен танылған пайданың
(танылған залалды шегере отырып) жалпы сомасын;
2) алынған аванстардың сомасын; және
3) ұстау сомасын (яғни осындай төлемдер үшін шартта көзделген шарттар
орындалмайынша, немесе кемшіліктер жойылғанға дейін төленбейтін кезең-
кезеңді шоттарды).
Кәсіпорын 1) актив ретінде – шарт бойынша жұмыс үшін тапсырыс
берушілерден алынатын жалпы соманы;
2) міндеттеме ретінде – шарт бойынша жұмыс үшін тапсырыс берушінің
төлеуіне жататын жалпы соманы ұсынады.
1.3 Кәсіпорын кірісының экономикалық мәні
Кірістың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық ең бір күрделі
және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады. Экономикалық қөзқарас
бойынша кіріс дегеніміз-бұл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы
болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, кіріс-бұл
кәсіпорынның есепті кезеңнің басындағы және соңындағы мүліктік
жағдайының айырмасы болып табылады. Бұл жерде кіріс ұғымы
кәсіпорынның өзінің қаржылық –шаруашылық қызметінен алатын алуан
түрлі кірістарының шығындар көлемінен басым болатын жағдайын
білдіреді.
Біз білетіндей, кәсіпорын кірістары оларды алудың және
қолданудың сипаттамасы мен шарттарына байланысты негізгі екі түрге
бөлінеді;
• негізгі қызметтен алынған кіріс;
• өзге де кірістар.
Негізі қызметтен алынған кіріс өнімді өткізумен, қызметтер көрсетумен
және жұмыстар орындаумен байланысты қаражат крістерін қамтиды.
Өзге кірістарға өткізілімнен тыс операциялардан, мүлікті сатудан
түскен қаражаттар, сондай-ақ, төтенше жағдайлардан алынған кіріс
жатады.
Бухгалтерлік есеп теорияшылары кіріс ұғымымен байланысты келесідей
мәселелерді атап көрсетеді.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, демек кәсіпорын әлі кіріс алған
жоқ.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, алайда кәсіпорынның балансында
кіріс көрсетіледі. Бұл жағдайда құндылықтар толық құны бойынша дебиторлық
борыш құрымында тіркеледі. Қаржылық тұрғыдан қарастырғанда кәсіпорынның
өзінің алған кірісын пайдалануға нақты мүмкіндіктері жоқ.
Кәсіпорын өзінің кіріс сомасына үлкен сомаға ірі көлемдегі құндылықтар
сатып алды. Бухгалтерлік есеп бойынша кіріс бар, алайда кассада немесе есеп-
шоттарда нақты ақша қаражаттары жоқ. Бұл жағдайда кәсіпорын ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілмеген салықтық, пайыздық, дивидендтік
төлемдерді жүзеге асыруына тура келеді.
Жоғарыда аталған жағдайдың шегіне жеткен нұсқасы – бухгалтерлік есепте
кіріс көрсетілген кәсіпорын банкрот деп жарияланады. Мұндай жағдай
кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған кірісты өтімсіз
активке салумен сипатталады.
Кәсіпорынның мүлкі есепті кезеңде ұлғайғанмен, кіріс жоқ. Құндылықты
қайтарымсыз және өтелімсіз берген жағдайларда кәсіпорынның кірісы емес,
қосымша капиталы ұлғаяды. Мұндай жағдай мүлікті қайта бағалау немесе
инвентаризация барысында артық құндылықтарды анықтау нәтижесінде де
кездеседі.
Кәсіпорын нақты түрде шығын көруде, бірақ бухгалтерлік есепте
номиналды есептік кірісты көрсетеді. Мысалға, кәсіпорын қандай да бір
өндірістік активке ірі көлемдегі қаражаттар салды, ал бұл актив бірнеше
жылдан кейін ғана толық өтеледі. Нәтижесінде, активтік бүкіл өтелім кезеңі
бойында кәсіпорын зиян көруде болады, ал бухгалтерлік есеп тұрғысынан осы
кезеңдер ішінде ай сайын кіріс көрсетіледі.
Кәсіпорынның біртұтас тұлға ретіндегі құны мен оның активтерінің
құнының жиынтығының арасында айырмашылықтар Бұл көрсеткіштер
айырмасы гудвилл немесе фирманың құны деген ұғыммен
белгілі.Әдетте бұл көрсеткіш оң нәтижені көрсетеді,яғни кәсіпорынды
бөлшектеп жағдайда оны толық сатқандағы жағдаймен салыстырғанда көп
қаражат өндіріп алуға болады[22,81-82].
Кіріспен байланысты барлық көзқарастарды зерттеудің нәтижесінде
ғалымдар мынадай қорытындыға келді: бухгалтерлік есепте
көрсетілген кіріс деген түсініктерді бөліп қарастыру керек деген
тұжырымға алып келді Біріншісі-тауарлар мен қызметтерді өткізудің
нәтижесі деп қарастырылса, екіншісі-капиталдың жұмыс істеуінің нәтижесі
деп қарастырылады.
• Кірістың осындай екі түрлі тұжырымдамасы батыс елдерінде кеңінен
даму алды. Батыстық негіздерге сүйенсек, кіріс концепциясы үш
түрлі мақсат үшін маңызды:
• салықтарлы есептеу үшін;
• кредиторлар мен акционерлердің мүдделерін қорғау үшін;
• тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін.
Кірістың бухгалтерлік тұжырымдамасы тек бірінші мақсатқа қол
жеткізу үін қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету үшін мүлдем
қолайсыз болып табылады.
Кірістың түрлі ғылыми тұжырымдамаларын талдай отырып кіріс
ұғымына келесідей анықтама беруге болады. Кіріс деп тауарды өткізу,
қызметтер көрсету және жұмыстар атқару нәтижесіде қалыптасқан қосылған
құнды айтады. Өзге мүліктерді сату,өткізілімнен тыс операциялардан түскен
қаражаттар және басқа да қаражат кірістері кәсіпорынның пайдасын
атқарады.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және
аудит бойынша әдістемелік нұсқаулығында кіріс ұғымы келесідей түрде
анықталады. Кіріс дегеніміз-қаржының кемуі немесе активтер құнының
өсуіне болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдыңөсуінеалып келеді
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995жылдың 26желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтелік есеп және
қаржылық есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13 бабы
былай дейді: Кірістар –бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті кіріс алу әсте
мүмкін емес. Өз кезегінде,кіріс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселерді шешу мүмкін емес. Осы орайда кірістың
кәсіпорын қызметіндегі,сонымен қатар қоғам өміріндегі ролі маңызды болып
табылады.
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі кірістілік болып
табылады. Кірістілік – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының саласын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайда көлеміне қарамай кәсіпорынның
өндірістік шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек кірістіліктің
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорын кірістерінің мәні мен маңызы
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 15
1.3 Кәсіпорын кірісінің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4 Кірістің кәсіпорын қызметіндегі рөлі және
функциялары ... ... ... ... ... 25
2 Кәсіпорын кірістерінің есебін ұйымдастырылуы
2.1 Өнімдерді сатудан және қызметтерді көрсетуден алынатын
кірістер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Негізгі құралдардың кіріс
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Кәсіпорынның кірістер мен шығыстар туралы есептілігін құру
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 Кәсіпорын кірістерінің талдауы және аудиті
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 40
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірітерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 47
3.3 Кәсіпорын ақшалай кірістерінің атқаратын қызметтері мен оны
басқарудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық ерлеуін қамтамасыз
етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу мақсатындағы елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның
жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауы еліміздің жаңа деңгейдегі дамуына
жол салды. Экономикамыз өсіп, табысымыз күшейсе, онда халық тұрмысы
жақсарып, еліміздің әулеметі артары белгілі. Еліміз қуатты да табысты
мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғарғы халықаралық
беделге ие болды. Алайда әрі қарай толағай табыстарымен ел экономикасын
дамытып, алдыңғы қатарларда бәсекеге қабілетті болу көп еңбекті қажет
етеді. Экономиканың тиімділігін арттыру мемлекеттің осы заманға
экономикалық стратегиясының басты міндеті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларындағы шарушылық субьектілердің бүкіл
қызметі кіріс алуға бағытталған, сондай-ақ түпкілікті мақсаты болып
табылады. Нарықтық экономикаға көшумен және де жеке меншіктің дамуымен
байланысты пайда табу қозғаушы күшке айналды.
Кәсіпорынның функционалдырылуының экономикалық мақсатқа сәйкестігі табысты
алу арқылы айқындалады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп беру
стандартына сәйкес табыс дегеніміз – есеп беру кезеңіндегі активтердің өсуі
немесе міндеттемелердің кемуі. Кәсіпорын табысы іскерлік белсенділіктің
дәрежесін және қаражаттың жетістігін сипаттайды.
Есептеу қағидасының әдістемесіне сәйкес, тауарға меншік құқығы сатып
алушыға көшетін есеп беру кезеңінде сатудан табыс түсті деп есептеледі.
Кіріс - кәсіпорынның нақты бір уақыт аралығындағы тауар мен қызмет
түрін құруының динамикалық процесі.
Кіріс - бұл активтерді ағылып келуі немесе активтердің өсуі
кезінде экономикалық ресурстардың көбеюі немесе кәсіпорынның
әдеттегі қызметі нәтижесіндегі міндеттемелерді азайту жолымен
экономикалық ресурстардың көбеюі. Кәсіпорын өз шаруашылық қызметінен
алған жалпы сомадағы кірістер жалпы жиынтық кірісті құрайды.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайындағы ішкі шаруашылықтың
күрделі қаржыны қаржыландырып, негізгі табыстарды құру және өзіндік
айналымы құраралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес,
кіспорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорынның
қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ,осы өзгерістерден туындайтын
қосымша мүмкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп
отырады.Сондықтан кәсіпорынды басқару стратегиясы осы өзгерістерден
мүмкіндіктерді алу мүмкіндіктерін, шаруашылықты жүргізу үшін барлық
қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада кәсіпорынның қаржы менеджменті оның нарықтық
және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты
болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті
кәсіпорынның өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде
қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді
орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды,
нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен кіріс алуды қамтамасыз етуге
байланысты міндеттерді атқарады.
Тақырыптың өзектілігі. Кіріс кәсіпорын қызметіндегі атқаратын ролі
үлкен, ол кәсіпорынның мүлкінің ұлғаюының, қарыз құжаттар тартудың,
жалпы әлеуметтік - экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады.
Кіріс таппай кәсіпорын кредиторлар мен инвесторлар тарапынан
қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне үміт арта алмайды. Сонымен
қатар, кіріс кәсіпорынның ішкі қаржылық мұқтаждықтарының негізгі көзі
болып қоюмен шектеліп қана қоймайды,ал қоғам өмірінде, мемлекеттік
бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық
қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль атқарады.
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз
дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі
кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын
қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс
орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым
жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етіледі әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28 ақпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа Жолдауындағы Жаңа кезеңнің
негізгі міндеттері деп аталатын бесінші бөлімнің Өндіруші сектордың
тиімділігін арттыру атты үшінші міндетінде мұнай - газ саласы
кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға
қойылған міндеттерді атап өтті. Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең
дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің кіріске жетуі
ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді
мақсаттарда бөлуне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін
негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі
болып табылады. Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы
тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы
үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі
өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға:
біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция,
пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы
кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын
аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет. Ақша қаражатының
негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын
қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып
табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген. Ақша қаражаттары
– бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті
таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпорынның өндіріске салыған
активтерінің кірістылық деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау
барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді
нақты көрсеткіштермен салыстыру мен үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық
қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды роль
атқарады.Үлгілі басқарылатын кәсіпорындар кірістың қалыптасуын, оның
әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады және
сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар
беріледі, бұл өз қызметіне деген ынтасын арттыруға септігін
тигізеді. Өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға жаңа
қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан
алынатын кіріс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы
шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы: Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында кіріс есебін
ұйымдастыру бойынша бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғары оқу орындардында кәсіптік білім беру қыземтінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Түсімдерді өлшеу - операция нәтижесінде толық алынуы тиіс ақшаға
берілген құқықтың дисконтталған ағымдағы құны немесе ақшалай баламасы.
Түсімдерді өлшеу мен есепке алудың негізгі көздері болып
- №18 Табыс халықаралық қаржылық есеп стандарты;
- №2 Ұлттық қаржылық есеп стандарттары табылады.
Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – кәсіпорын қызметіндегі
кірістердің мәні мен маңызын ашып, оны бухгалтелік есепке алудың,
талдаудың және аудиттік тексерілісінің мақсат- міндеттері, аудиттік
тексерісін жүргізу тәртіптері мен нәтижесін қорытындылау туралы
түсінік беру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
• Кәсіпорын кірістері туралы жалпы шолу жасау;
• Кәсіпорын кірістер есебінің жағдайын сипаттама беру;
• Кәсіп орын кірістерін талдау және аудиті;
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және әр бөлімнің мазмұнына сәйкес үш
кестеден тұрады.
1 Кәсіпорын кірістерінің мәні мен маңызы
1.1 Кірістердің мәні мен маңызы және оның түрлері
Кіріс – белгілі бір уақыт аралығы ішінде кәсіпорынның
тауарлар жасау мен қызмет көрсетуінің динамикалық процесі.
Кірістер ұйымның өмір сүру көзі болып саналады. Кіріссіз
пайда жоқ, пайдасыз кәсіпорын да жоқ. Сондықтан да әрбір кәсіпорынның
шаруашылық процесіндегі негізгі мақсаты – табыс табу болып табылды.
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар
түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең
мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша
қаражаттарының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді.
Яғни, кірістер (табыс) – есептік кезең ішінде экономикалық пайданың көбеюі
немесе активтердің ұлғаюы, міндеттемелердің азаюы. Алайда
құрылтайшылардың салымдары кәсіпорынға табыс болып саналмайды.
Кәсіпорын табысының негізгі функциялары[5,56-60]:
1. Ол мемлекеттік бюджеттің табыстарының көзі болып табылады;
2. Ол кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі;
Табысқа тез қол жеткізу үшін кәсіпорын өз әрекетінің өрісінде төменгі
қағидаларды басшылыққа алу қажет:
1. Бір өнімге, не қызметке монополиясының болуы;
2. Экономикалық циклдың кезеңдеріне бизнестің өсуі тәуелсіз болуы қажет,
яғни өндірістің құлдырау уақытында фирманың айналымы өсуін тоқтатпайды;
3. Кәсіпорын өз кірісін өнімді өткізуден алса, коммерциялық табысқа
жету үшін сатылатын тауардан алынатын пайданың үлесі жоғары
болады;
4. Кәсіпорынның пайда мөлшері және тапсырманың өсу қарқыны әрқашан
жоғары болып, өнімге қайталап берілетін тапсырма мол болу қажет;
5. Кәсіпорын баяндамалар мен биржаның оперативтік есептерінде аз жазылатын
бизнес өрісінде қызмет істеуі қажет;
6. Кәсіпорын өз шаруашылық әрекетіне, менеджерлердің қабілетіне тәуелді
өрісті таңдауы қажет;
1 – кесте. Кәсіпорын табысын қалыптастыруды мына төмендегі кестеден
көруге болады.
═ +
-
═ +
+ +
═
═ + +
Кіріс:
• тауарлы материалды қорларды сатудан;
• қызметтер көрсетуден
• ұйымға жататын, сыйақы, роялти мен дивиденттерден әкелетін
активтерді пайдалануға беруден алынады.
Алынған кірістерді есебі өз кезегінде әр түрлі әдістері:
жеткізу бойынша есеп әдісі, келісім шартты (контрактіні) пайдалану
кезеңдері бойынша есеп әдісі, өндіріс бойынша есеп әдісі, мерзімін
ұзарту әдісі қолданылады.
Табыстарды өлшеу – операция нәтижесінде толық алынуы тиіс ақшаға
берілген құқықтың дисконтталған ағымдағы құны немес ақшалай баламасы.
Көптеген жағдайларда ақша баламасы шартпен белгіленеді. Ережелер бойынша
қайтарып берулер, саудалық жеңілдіктер және басқа азаюлар шаруашылық
операциялармен құрылған табыстан шегерілуі тиіс.
Табыс – капиталды көбейтуге әкелетін жарғылық қызмет барысында
кәсіпорынның есеп беру кезеңіндегі экономикалық пайданың жалпы түсуі.
Капиталдың көбеюі деп құрылтайшылар жарнасынан басқа оның кез келген
көбеюі түсініледі.
Сатылған тауарлардың кірістері танылады, егер:
- кіріске алу ақылар мен тәуекелділіктерді кәсіпорын сатып алушыға
аударып тастаса;
- егер кәсіпорын сатылған тауарларға бақылау жасамаса;
- егер кірістер сенімді бағаланса;
- егер жасалған делдалдықтан пайда алуына сенімді болса;
- егер жасалған делдалдықтан алынатын табыс дұрыс бағаланса;
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады:
Табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та
мәмлеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда; мәмлемен байланысты
экономикалық олжаны және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім-шартта көрсетілген соманы сатып
алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келісім шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
танылмайды және табыс танылмайды, мәміле бойынша күтілетін шығынүлкен
нольдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді[8,100-102].
Көрсетілген қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
• есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
• мәмілені жүргізу кезінде жұмсалатын шығыстары да, мәмлені аяқтау үшін
қажет шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса;
Кәсіпорын барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді. Мәміленің сипатына қарап, оның
аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына әдістердің бірін пайдаланылады:
• белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
• белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтердің
пайыздық қатынасы;
• орындалған жұмысты талдау
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардын алынатын
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалатын шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың
абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік
арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықгалады:
"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі,
не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдары-ның есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі"[11,64-71].
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 жел-тоқсандағы
"Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы" .
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін
емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және
әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан
алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын
таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін[9,23-31].
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Біздің ойымызша, ол
тек екі қызмет атқарады:
• мемлекеттік бюджет табысының көзі;
• кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Функциялардың және олардың езара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын керсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықгау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рольатқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор
болуы тиіс[13,20-24].
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы
тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық
санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер,
пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна)
төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта
және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Табысты тануға байланысты 2 негізгі мәселе бар:
1. Табыс қашан (қай есепті кезеңде ) танылуы қажет
2. Қандай сала табыс ретінде танылуға тиісті.
Консерватизм қағидасына сәйкес табысты тану қажет есепті кезең
анықталады. Осы қағида бойынша табыс ең алғашқы кезеңде, яғни кәсіпорын
табысты алу мақсатында барлық әрекетті жүзеге асырған кезде танылуға
тиісті.
Табыстың қандай сала мөлшерінде танылуы қажеттігі сату қағидасына
сәйкес тьанылуға тиісті. Мысалы: компания екінші компанияға ксерокс сатып
алу жөнінде келісімшарт жасады. Ксероксті келесі айдың басында жеткізіп
беру келісілді.
Егер келісім желтоқсан айында жасалған болса, онда консерватизм
қағидасына сәйкес сатып алушы ұйым сатушыдан ксерокс келіп жеткенге дейін
сатушы табыс алғандығын көрсете алмайды. Егер аппаратты қаңтар айында
жеткізген болса , онда табыс сомасы келесі есепті жылы танылуға тиісті.
Сату қағидасына қатысты мысал:
Сауда ұйымы кондиционерлерді 30000тг сатады. Сатып алушы 30 күн
ішінде шотты төлеуге келісім береді. Сатушы ұйым сатып алушы ұйымның
төлем қабілеттілігінің жоғары болуға байланысты 30000 тг мөлшеріндегі
табысты танып есепке алады.
Қаржылық септілік көрсеткіштері ретінде табысты тану үшін келесі
шарттардың бірі орындалуы қажет :
1. Алынатын табыс сомасының өте жоғары шынайлық дәрежесінде бағалау
мүмкіндігі бар
2. Осы іс – шарамен байланысты табыс сомасы алынуының мүмкіндігі
өте жоғары болған жағдайда
Табыс келесі операциялар нәтижесінде алынуы мүмкін:
1. Тауарлы – материалдық қорларды сату нәтижесінде
2. Қызмет көрсету нәтижесінде
3. Активтерді уақытша пайдалануға беру нәтижесінде
Қызмет көрсетумен байланысты табыстар келесілер орындалғанда
танылады:
1. мәмленің есепті кезең соңына аяқталатындығын дәл анықтау мүмкін
болғанда
2. мәмлені жүзеге асырумен байланысты шығындарды дәл бағалау мүмкін
болған жағдайда.
Өндіріс пен тауарды өткізуден кәсіпорынның негізгі және айналым
капиталының қозғалысын қамтамасыз ететін қаржы ресурстары
қалыптастырылады. Қаржылық көрсеткіштерге талдау жүргізгенде қалыптасқан
табыстың құрылымы мен оның қалыптасу динамикасына көп көңіл бөлінеді. Бұл
кәсіпорынның жағдайын анықтаудың және салық арқылы мемлекеттік бюджет
түсімін қамтамасыз ететін бірден бір шарасы.
Кәсіпорын қызметінің сәттілігін қамтамсыз ететін маңызды бір фактор ол
операциялық қызмет негізінде алынған табыс жатады. Кез келген ұйым табыс
табу мақсатында құрылғады, сонда оның алатын табыс түрі де әр түрлі болып
келеді. Мысалы, қызметкерлердің алып жатқан жалақысы, жалға берген мүліктен
түсім, берілген несие бойынша немесе бағалы қағаздар бойынша төленетін
пайыздық табыс түрлері[21,56-58].
Табыстар өз ерекшігіне, ұйым қызметінің бағыты мен шарттарына қарай
келесілерге бөлінеді:
• Жай қызмет түрінен алынатын табыс;
• Операциондық қызметтен түсетін табыс;
• Өткізуден тыс қызметтен алынатын табыс түрі.
Жай қызмет түрінен алынатын табыстан басқа өзгеше табыс түрлері басқа
да түсімдер деп танылады. Өзге де табыс түріне төтенше түсімдері де
жатады.
Жай қызметтен алынатын табыс деп қызмет көрсетумен және тауар
өндірумен байланысты тауарларды сатудан түсетін табыс. Тауарлар мен
құралдарын уақытша пайдалануға беру арқылы табыс алатын ұйымдардың табысы
деп осы қызметтен, яғни жалға беру қызметінен түсетін түсімді айтамыз.
Жай қызметтен алынатын табысқа мыналар да жатады:
Өзіне тиесілі актвитерді, патенттік құқықты, өндіріс схемалары мен
интеллектуалды меншік түрінің басқа да құқығын уақытша пайдалануға беру
қызметінен түсім;
Басқа ұйымдардың жарғылық капиталына салым жүргізгенде.
Операциондық табысқа төмендегілер жатады:
Ұйымның активтерін уақытша пайдалағаны үшін төлем;
патенттік құқықты, өндіріс схемалары мен интеллектуалды меншік түрінің
басқа да құқығын уақытша пайдалануға беру қызметі бойынша төлем;
Басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталының мүшесі бола отырып, оның
бағалы қағаздары бойынша немесе пайыздар бойынша алынатын табыс;
Серіктестік қызмет түрінде басқа ұйымдармен біріккен қызмет атқару
арқылы алынатын түсім (жай серіктестік келісім шарты негізінде);
Негізгі құралдарды, өзге де активтерді, тауарлар мен өнімдерді сатудан
түсетін түсімдер;
Кәіспорынның бос ақша қаражаттарын уақытша пайдалануға беруден және сол
қаржы бойынша төленетін пайыздық қойылымдар (яғни банк шоттарындағы ақша
салымдары).
Төтенше табыстар деп: шаруашылық қызметтің әр түрлі төтенше жағдай
кезінде туындайтын табыстар (авария, өрт, табиғи апат, нациоландыру және
т.б.); сақтандыру төлемдері, материалдық активтердің қолданысқа келмейтінін
байланысты құрылған қор негізінде жабу.
Жалпы салық салынатын табыс ретінде былай болып бөлінеді:
Тауарларды, мүлікті және мүліктік құқықты сатудан түскен қаражаттар;
Өткізуге байданысты емес түсімдер.
Енді осы табыс түрлерін кесте түрінде көрсетуге болады. (кесте 2)
2 – кесте. Табыс құрылымы
Табыстар түрі Кәсіпорын табыстарының құрылымы
А Б
1. тауарларды Бұл кезде табыс деп тауарларды (жұмыс, қызмет) және
(жұмыс, қызмет) мүлік пен мүліктік құқықты (бағалы қағаздар) сатудан
және мүліктерді алынған түсім танылады.
сатудан алынатынбасқа ұйымдарға үлестік қатысудан;
табыс шетелдік валюталарды сату және сатып алудан (бұл кезде
келісім шарт жасалынған күнгі Ұлттық Банктің бағамы
есепке алынады);
келесімшарттарда көрсетілген міндеттемелерін орындауға
байланысты түсімдер (пеня, санкция түрінде);
мүлікті жалға беруден;
интелектуалдық меншікті пайдалануға беруден түсетін
түсім;
келісімшарттық займ, несие мен банктік шоттан алынатын
табыс;
қалыптастырылған резервтер (шығындар құрамында
көрсетілген қаражаттан қалыптастырылса);
тегін берілген мүліктер мен меншік құқығы;
салық кезеңі кезінде анықталған өткен жылдың табысы;
құны шетелдік валютада көрсетілген мүлік пен
міндеттемелерді қайта бағалау кезінде болған оң бағамы;
мүліктерді қайта бағалау кезінде табылған оң нәтиже;
тозығы жеткен және сынған материалдар негізгі құралды
бүзудан алынған бөліктернің құны;
қайырымдылқ қордан алынған тауарлар, қызмет көрсетулер
мен тегін берілетін өнімдер;
бұрын уақыт өтуіне қарай қайтарылмай қалған кредиторлық
қарыздың сомасы
мерзімді шарт негізінде қаржы құралдарымен жасалынған
операциялар бойынша табыс;
түгендеу нәтижесінде анықталған тауарлы матриалдық
қорлардың артықшылығы;
апат, табиғи апат, өрт, соғыс кезінде көмек ретінде
келіп түскен түсімдер;
сақтандыру төлемдері;
істен шыққан активтер бойынша қордан ақша аудару.
2. Өткізуге
байланысты емес
түсімдер
3. Төтенше табыс
1.2 №2 ҰҚЕС негізінде кірістерді қолдану негіздері
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде
акционерлердің салымдарымен қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған
есепті кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе азаюы немесе
міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде
танылады. Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін
анықтаудан тұрады. Табыс компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ
пайданы алу мүмкіндігі болған жағдайда танылады[28,12-14].
№ 2 ҰҚЕС –ның 22 бөлімінде Кірістер ұғымы қарастырылған. Бұл
стандарт кірістерді тану және бағалау жағдайларын, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде кірісті танудың маңызды аспектілерін ашуды айқындайды.
Стандарт негізінде кірістерді қолдану негіздерін қарастырар болсақ,
мынадай операциялар мен оқиғалардың:
1) өнімдерді (сату мақсатында субъектінің өзі шығарған, қайта сату
үшін сатып алынған) сату;
2) қызметтер көрсету; және
3) қаржыландырудан түсетін кіріс;
4) өзге де кірістер нәтижесінде алынатын кірісті есепке алу кезінде
қолданылады.
Кәсіпорын әдетте осы бөлімде ұсынылған кірісті тану өлшемдерін әрбір
операцияға бөлек қолданады. Алайда субъект операцияның мазмұнын көрсету
қажет болған кезде оның жеке анықталатын компоненттеріне тану өлшемдерін
қолдануға тиіс. Мысалы, субъект тауардың сату бағасы кейіннен қызмет
көрсетуге сәйкестендірілетін соманы қамтитын кезде операцияның жеке
анықталатын компоненттеріне тану өлшемдерін қолданады. Керісінше, субъект
коммерциялық әсері осындай операциялардың жиынтығына сілтеме болмаған кезде
түсінікті болмайтындай түрде осы операциялар байланысты болатын кезде тану
өлшемдерін бір уақытта екі немесе одан көп операцияларға қолданады.
Субъект, мысалы, ол тауарлар сататын кезде және сонымен бірге болашақта
бұрын сатылған тауарларды кері сатып алуға жеке шарт жасасатын бір уақытта
екі немесе одан көп операцияларға қолданады, бұл осы операцияның әсерінің
елеулі түрде күшін жояды.
Субъект тауарлар немесе қызметтер сипаты мен құны бойынша ұқсас
тауарларға немесе қызметтерге ауыстырылатын кезде түсімді тануға тиіс емес.
Алайда субъект ұқсас емес тауарларға немесе қызметтерге тауарлар сатылатын
немесе қызметтер көрсетілетін кездегі кірісті таниды. Осындай жағдайда
субъект:
1) алмасу операциясының коммерциялық мазмұны болмаса, немесе
2) алынған активтің де, берілген активтің де әділ құны сенімді түрде
өлшенетін алмайтын жағдайларды қоспағанда, осындай операцияларды әділ құн
бойынша өлшеуге тиіс. Егер операция әділ құн бойынша өлшене алмайтын болса,
онда оны берілген активтің баланстық құны бойынша өлшеу керек.
Ақшалай қаражаттың немесе олардың баламасының түсуі кейінге
қалдырылған кезде шарт іс жүзінде қаржылық операцияны білдіреді, ал өтемнің
әділ сомасы пайыздың ауыстырылған ставкасын пайдалана отырып, барлық
болашақ түсімдерді дисконттау жолымен айқындалады.
Кәсіпорын алынған немесе алынуға жататын өтемнің әділ құны бойынша
кірісті өлшеуге тиіс. Алынған немесе алынуға жататын өтемнің әділ құны
субъект ұсынатын кез келген сауда және жаппай жеңілдіктердің сомасын шегере
отырып алынуға тиіс.
Субъект кіріске субъектінің өзінің атынан алынған немесе алынуға
жататын экономикалық пайданың жалпы түсімдерін ғана кіріске енгізеді.
Кірістен үшінші тараптардың пайдасына алынған сатудан алынған сатуға
салынатын акциздер, қосылған құн салығы сияқты барлық сомалар алып
тасталады. Агенттік келісімдер бойынша жұмыс кезінде субъект кіріске
комиссиялық сыйақылар сомасын ғана кіріске қосуға тиіс. Принципалдың атынан
алынған сома субъектінің түсімі болып табылмайды.
Кәсіпорын келесі тану түрлерін жүргізе алады:
1) өнімдерді (сату мақсатында субъектінің өзі шығарған, қайта сату
үшін сатып алынған) сату;
2) қызметтер көрсету;
3) қаржыландырудан түсетін кіріс;
4) өзге де кірістер нәтижесінде алынатын кіріс.
Тауарлар сату .
Кәсіпорын төменде санамаланған барлық шарттар қанағаттандырылған
кезде тауарларды сатудан түсетін түсімді таниды:
1) субъект тауарға меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен
пайдаларды сатып алушыға бергенде;
2) субъект меншік құқығымен әдетте сәйкес келетін дәрежеде басқаруға
енді қатыспайтын болса және сатылған тауарларға бақылауды сақтамағанда;
3) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін болғанда;
4) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъектінің алу
ықтималдығы болғанда;
5) операцияға байланысты шеккен немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін болғанда[16,23-26].
Субъект меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен пайданы қай
сәтте сатып алуға бергенін анықтау үшін операцияның шарттарын зерделеу
қажет. Көп жағдайда меншік құқығын беруге байланысты тәуекелдер мен пайданы
беру заңдық меншік құқықтарын берумен немесе иелік ету құқығының сатып
алушыға өтуімен сәйкес келеді. Бұл бөлшек сауданың көпшілігінде болады.
Қалған жағдайда меншік құқығын беруге байланысты тәуекелдер мен пайданы
беру заңдық меншік құқықтарын беру немесе иелік ету құқығының сатып алушыға
өтуі мерзімінен өзге мерзімде жүргізіледі.
Егер субъект меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдерді
сақтамайтын болса, ол кірісті танымайды. Субъектіде меншік құқығына
байланысты елеулі тәуекелдер мен пайда сақталуы мүмкін ахуалдарға мысал:
1) субъектіде кепілдіктің стандартты шарттарының шеңберінен шығатын
қанағаттанғысыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталғанда;
2) нақты сатудан түсетін түсім алу сатып алушының тауарларды сатуына
байланысты болғанда;
3) тиеп түсірілген тауарлар орнатылуға тиіс болып, ал орнату әлі
орындалмаған шарттың едәуір бөлігін құрағанда;
4) сатып алушының сату шартында анықталған себеп бойынша сатып алу
мәмілесін бұзуға құқығы бар болып, субъект қайтару ықтималдығын анықтауға
қабілетсіз болғанда.
Егер субъектіде меншік құқығына байланысты елеусіз тәуекел ғана
сақталатын болса, онда сату операция болып табылады және субъект кірісті
таниды. Мысалы, сатушы өзіне тауарларға заңдық меншік құқығын оған тиесілі
соманы алуды қамтамасыз ету үшін ғана қалдырған кезде кірісті таниды.
Осылайша субъект клиенттерге сатып алу қанағаттанғысыз болған кезде ақшаны
қайтару ұсынылатын жағдайда түсімді таниды. Осындай жағдайда субъект осы
Стандарттың 20-бөліміне сәйкес ықтимал қайтаруға бағалау міндеттемелерін
таниды.
Қызмет көрсету бойынша түсімді тану
Қызметтер көрсетуді болжайтын операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалануы мүмкін болғанда, субъект есепті кезеңнің соңында операцияның
аяқталу сатысын ескере отырып, операцияға байланысты түсімді таниды (осы
әдіс кейде орындалу пайызының әдісі деп аталады). Егер мынадай шарттардың
барлығы орындалса, операцияның нәтижесі сенімді түрде есептелуі мүмкін:
1) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенетін болса;
2) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъект ала алатындай
ықтималдық бар болса;
3) есепті кезеңнің соңындағы жағдай бойынша операцияның аяқталу сатысы
сенімді түрде бағаланатын болса; және
4) операцияны жүзеге асыру үшін шеккен шығындар және оны аяқтау үшін
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса[13,61-66].
Қызметтер белгілі бір уақыт кезеңі ішінде іс-қимылдардың
белгіленбеген көлемін жасау жолымен көрсетілген кезде кіріс қандай да бір
басқа әдіс аяқталу сатысын жақсырақ көрсететініне дәлел бар жағдайларды
қоспағанда, осындай уақыт ішінде тікелей желілік негізде танылады. Нақты іс-
қимыл кез келген басқа іс-қимылға қарағанда анағұрлым елеулі болып шықса,
онда субъектінің кірісті тануы осы іс-қимылды жүзеге асырғанға дейін
кейінге қалдырылады.
Қызметтер көрсетуді болжайтын операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалана алмайтын кезде субъект кірісті танылған өтелетін шығыстардың
сомасы шегінде ғана тануға тиіс.
Пайыздар, дивиденттер, роялтилер
Басқа ұйымдардың пайыздар, лицензиялық төлемдер және дивидендтер
әкелетінактивтерін басқа тараптардың пайдалануынан туындайтын кірісті
мынадай жағдайларда тануға тиіс:
1) операцияға байланысты экономикалық пайданы субъект ала алатындай
ықтималдық бар болса;
2) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенетін болса.
Субъект мынадай негіздерді пайдалана отырып, кірісті тануға тиіс:
1) пайыздың тиімді ставкасының әдісін пайдалана отырып, пайыздар
танылуға тиіс:
2) тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша роялтилер
танылуға тиіс;
3) төлемдер алуға акционерлердің құқығы белгіленген кезде дивидендтер
танылуға тиіс.
Құрылысқа арналған шарттар
Егер құрылысқа арналған шарттың нәтижесі шынайы есептелуі мүмкін
болса, онда субъект құрылысқа арналған шартқа байланысты шарт бойынша
кірісті және шығындарды тиісінше есепті күннің соңында шарт бойынша
жұмыстардың аяқталу сатысының кірісі мен шығыстары ретінде таниды (бұл
әдісті орындалу пайызының әдісі деп жиі атайды). Нәтижелерді сенімді түрде
бағалау үшін болашақ шығындардың аяқталу сатысын және ұсынылған есептер
бойынша соманың жинақталуын сенімді бағалау талап етіледі.
Бұл бөлімнің талаптары әдетте құрылысқа арналған әрбір шартқа жеке
қолданылады. Алайда белгілі бір жағдайларда осы бөлімді бірыңғай шарттың
жеке анықталатын компоненттеріне немесе шарттың немесе шарттар тобының
мәнін көрсету үшін шарттар тобына бірлесіп қолдану қажет.
Егер шарт бірқатар активтерді қамтитын болса, онда олардың
әрқайсысын салу құрылысқа арналған жеке шарт ретінде ескерілуге тиіс, егер:
1) әрбір активтің құрылысын жеке жобалар ұсынылған болса;
2) әрбір актив бойынша жеке келіссөздер жүргізіліп, ал мердігер мен
тапсырыс берушінің әрбір активке жататын шарттың бір бөлігін қабылдауға
немесе кейінге қалдыруға мүмкіндігі болса;
3) әрбір актив бойынша түсім мен шығындар анықталуы мүмкін болса.
Бір немесе бірнеше тапсырыс берушімен жасалды ма, жоқ па, оған
қарамастан, шарттар тобы құрылысқа арналған бірыңғай шарт ретінде қаралуға
тиіс, егер:
1) шарттар тобы бірыңғай пакет ретінде жасалса;
2) шарттар іс жүзінде жалпы пайда нормасы бар бірыңғай жобаның бір
бөлігін білдіретіндей өзара тығыз байланысты болса; және
3) шарттар бір уақытта немесе үздіксіз дәйектілікпен орындалатын
болса[19,21-23].
Кәсіпорын қызметтер көрсету жөніндегі операцияны немесе құрылысқа
арналған шартты орындау шамасына қарай кіріс пен шығындардың есептік
бағалауын талдауға және қажет болған кезде қайта қарауға тиіс. Орындалған
жұмысты неғұрлым сенімді өлшеуді қамтамасыз ететін әдістің негізінде
операцияның немесе шарт бойынша жұмыстардың аяқталу сатысын анықтайды.
Төменде ықтимал әдістер келтірілген:
1) ағымдағы күнгі жағдай бойынша жұмыстарды орындау үшін шеккен
шығындардың жалпы шығындардың есептік шамасына қатынасы; ағымдағы күнгі
жағдай бойынша жұмыстарды орындау үшін шеккен шығындар материалдарға немесе
аванстарға жұмсалатын шығындар сияқты болашақ қызметке жататын шығындарды
қамтымауға тиіс;
2) орындалған жұмыстардың инспекциясы; немесе
3) қызметтер көрсету жөніндегі операцияның қандай да бір үлесін немесе
шарт бойынша жұмыстар көлемін аяқтау.
Тапсырыс берушілерден алынған кезең-кезеңді төлемдер мен аванстар
орындалған жұмысты жиі көрсетпейді.
Материалдарға немесе аванстарға жұмсалатын шығындар сияқты операцияға
немесе шартқа жататын шығындарды, егер шеккен шығындар өтеледі деген
ықтималдық болса ғана, актив ретінде тануға тиіс. Мұндай шығындар тапсырыс
берушіден алынатын соманы білдіреді және аяқталмаған жұмыстар ретінде
жіктеледі.
Кәсіпорын өтелу ықтималдығы нөлге тең шығындарды шығыс ретінде тез
арада тануға тиіс.
Егер құрылысқа арналған шарттың нәтижесі шынайы есептей алмайтын
болса, онда:
1) субъект кірісті өтелуі ықтимал шарт бойынша шығындардың сомасына
сәйкес қана таниды; және
2) субъект шығындарды олардың туындау кезеңінде шығыс ретінде тануға
тиіс.
Шарт бойынша жалпы шығындар құрылысқа арналған шарт бойынша жалпы
кірістен асып түсетіні мүмкін болса, күтілетін залал шығыс ретінде тез
арада танылады.
Алайда, егер шарт бойынша кіріс ретінде танылған сома жинау
ықтималдығы енді жоқ болса, онда алынуы мүмкін емес сома шарт бойынша кіріс
сомасын түзету емес, шығыс ретінде танылады.
Кәсіпорын:
1) кірісті тану үшін қабылданған есеп саясатын, оның ішінде қызметтер
көрсетуді болжайтын операцияның аяқталу сатысын анықтау үшін қабылданған
әдістерді;
2) мыналардан:
• тауарларды сатудан;
• қызметтер көрсетуден;
• пайыздардан;
• роялтилерден;
• дивидендтерден туындайтын кірісі қоса алғанда, кезеңнің ішінде
танылған кірістің әрбір санатының сомасын;
3) кірістің әрбір санаты бойынша тауарлар немесе қызметтер алмасудан
туындайтын кіріс сомасын ашады.
Құрылысқа арналған шарттар бойынша кіріс туралы ақпаратты ашу
Мыналарды ашады:
1) кезең үшін кіріс ретінде танылған шарт бойынша кіріс сомасын;
2) кезең үшін танылған шарт бойынша кірісті анықтау үшін
пайдаланылатын әдістерді; және
3) орындалу үдерісіндегі шарттардың аяқталу сатысын анықтау үшін
пайдаланылатын әдістерді.
Есепті күні орындау үдерісіндегі шарттар үшін субъект мыналарды ашады:
1) осы күнгі жағдай бойынша шеккен шығындар мен танылған пайданың
(танылған залалды шегере отырып) жалпы сомасын;
2) алынған аванстардың сомасын; және
3) ұстау сомасын (яғни осындай төлемдер үшін шартта көзделген шарттар
орындалмайынша, немесе кемшіліктер жойылғанға дейін төленбейтін кезең-
кезеңді шоттарды).
Кәсіпорын 1) актив ретінде – шарт бойынша жұмыс үшін тапсырыс
берушілерден алынатын жалпы соманы;
2) міндеттеме ретінде – шарт бойынша жұмыс үшін тапсырыс берушінің
төлеуіне жататын жалпы соманы ұсынады.
1.3 Кәсіпорын кірісының экономикалық мәні
Кірістың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық ең бір күрделі
және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады. Экономикалық қөзқарас
бойынша кіріс дегеніміз-бұл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы
болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, кіріс-бұл
кәсіпорынның есепті кезеңнің басындағы және соңындағы мүліктік
жағдайының айырмасы болып табылады. Бұл жерде кіріс ұғымы
кәсіпорынның өзінің қаржылық –шаруашылық қызметінен алатын алуан
түрлі кірістарының шығындар көлемінен басым болатын жағдайын
білдіреді.
Біз білетіндей, кәсіпорын кірістары оларды алудың және
қолданудың сипаттамасы мен шарттарына байланысты негізгі екі түрге
бөлінеді;
• негізгі қызметтен алынған кіріс;
• өзге де кірістар.
Негізі қызметтен алынған кіріс өнімді өткізумен, қызметтер көрсетумен
және жұмыстар орындаумен байланысты қаражат крістерін қамтиды.
Өзге кірістарға өткізілімнен тыс операциялардан, мүлікті сатудан
түскен қаражаттар, сондай-ақ, төтенше жағдайлардан алынған кіріс
жатады.
Бухгалтерлік есеп теорияшылары кіріс ұғымымен байланысты келесідей
мәселелерді атап көрсетеді.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, демек кәсіпорын әлі кіріс алған
жоқ.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, алайда кәсіпорынның балансында
кіріс көрсетіледі. Бұл жағдайда құндылықтар толық құны бойынша дебиторлық
борыш құрымында тіркеледі. Қаржылық тұрғыдан қарастырғанда кәсіпорынның
өзінің алған кірісын пайдалануға нақты мүмкіндіктері жоқ.
Кәсіпорын өзінің кіріс сомасына үлкен сомаға ірі көлемдегі құндылықтар
сатып алды. Бухгалтерлік есеп бойынша кіріс бар, алайда кассада немесе есеп-
шоттарда нақты ақша қаражаттары жоқ. Бұл жағдайда кәсіпорын ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілмеген салықтық, пайыздық, дивидендтік
төлемдерді жүзеге асыруына тура келеді.
Жоғарыда аталған жағдайдың шегіне жеткен нұсқасы – бухгалтерлік есепте
кіріс көрсетілген кәсіпорын банкрот деп жарияланады. Мұндай жағдай
кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған кірісты өтімсіз
активке салумен сипатталады.
Кәсіпорынның мүлкі есепті кезеңде ұлғайғанмен, кіріс жоқ. Құндылықты
қайтарымсыз және өтелімсіз берген жағдайларда кәсіпорынның кірісы емес,
қосымша капиталы ұлғаяды. Мұндай жағдай мүлікті қайта бағалау немесе
инвентаризация барысында артық құндылықтарды анықтау нәтижесінде де
кездеседі.
Кәсіпорын нақты түрде шығын көруде, бірақ бухгалтерлік есепте
номиналды есептік кірісты көрсетеді. Мысалға, кәсіпорын қандай да бір
өндірістік активке ірі көлемдегі қаражаттар салды, ал бұл актив бірнеше
жылдан кейін ғана толық өтеледі. Нәтижесінде, активтік бүкіл өтелім кезеңі
бойында кәсіпорын зиян көруде болады, ал бухгалтерлік есеп тұрғысынан осы
кезеңдер ішінде ай сайын кіріс көрсетіледі.
Кәсіпорынның біртұтас тұлға ретіндегі құны мен оның активтерінің
құнының жиынтығының арасында айырмашылықтар Бұл көрсеткіштер
айырмасы гудвилл немесе фирманың құны деген ұғыммен
белгілі.Әдетте бұл көрсеткіш оң нәтижені көрсетеді,яғни кәсіпорынды
бөлшектеп жағдайда оны толық сатқандағы жағдаймен салыстырғанда көп
қаражат өндіріп алуға болады[22,81-82].
Кіріспен байланысты барлық көзқарастарды зерттеудің нәтижесінде
ғалымдар мынадай қорытындыға келді: бухгалтерлік есепте
көрсетілген кіріс деген түсініктерді бөліп қарастыру керек деген
тұжырымға алып келді Біріншісі-тауарлар мен қызметтерді өткізудің
нәтижесі деп қарастырылса, екіншісі-капиталдың жұмыс істеуінің нәтижесі
деп қарастырылады.
• Кірістың осындай екі түрлі тұжырымдамасы батыс елдерінде кеңінен
даму алды. Батыстық негіздерге сүйенсек, кіріс концепциясы үш
түрлі мақсат үшін маңызды:
• салықтарлы есептеу үшін;
• кредиторлар мен акционерлердің мүдделерін қорғау үшін;
• тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін.
Кірістың бухгалтерлік тұжырымдамасы тек бірінші мақсатқа қол
жеткізу үін қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету үшін мүлдем
қолайсыз болып табылады.
Кірістың түрлі ғылыми тұжырымдамаларын талдай отырып кіріс
ұғымына келесідей анықтама беруге болады. Кіріс деп тауарды өткізу,
қызметтер көрсету және жұмыстар атқару нәтижесіде қалыптасқан қосылған
құнды айтады. Өзге мүліктерді сату,өткізілімнен тыс операциялардан түскен
қаражаттар және басқа да қаражат кірістері кәсіпорынның пайдасын
атқарады.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және
аудит бойынша әдістемелік нұсқаулығында кіріс ұғымы келесідей түрде
анықталады. Кіріс дегеніміз-қаржының кемуі немесе активтер құнының
өсуіне болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдыңөсуінеалып келеді
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995жылдың 26желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтелік есеп және
қаржылық есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13 бабы
былай дейді: Кірістар –бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті кіріс алу әсте
мүмкін емес. Өз кезегінде,кіріс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселерді шешу мүмкін емес. Осы орайда кірістың
кәсіпорын қызметіндегі,сонымен қатар қоғам өміріндегі ролі маңызды болып
табылады.
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі кірістілік болып
табылады. Кірістілік – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының саласын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайда көлеміне қарамай кәсіпорынның
өндірістік шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек кірістіліктің
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz