Қазақ мәдениетіндегі музыка
Жоспар
1. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық.хор тәрбиесінің орны.
2. Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
3. Ән айтуға баулу,үйретудің дидактикалық негізі.
1. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық.хор тәрбиесінің орны.
2. Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
3. Ән айтуға баулу,үйретудің дидактикалық негізі.
Кіріспе
Хордық тәрбие – баллар мен жас өспірімдердің бос уақытын тиімді өткізіп, мәдениетті түрде тынығуына жол ашады, вокалдық сабақтан сусындап, ән айтуға деген қабылеттері жетіле түседі. Хорда айтылатын әндер көбіне Отансүйгіштікке, мәдениеттің құндылықтарын қастерлеуге тәрбиелейді. Ал кәсіби деңгейдегі хор орындау концерттің әрін келтіріп, көрермендерге тамаша компазициялық ән орындау арқылы ұмытылмас әсер қалдырады. Хорға қатысатын әр-бір әншінің вокалдық деңгейі ансамбльдің жұмысына тікелей әсер етеді, хормейстерің шеберлігі, сахнаны дұрыс пайдаланып, сахна қимылын шебер қиыстыра білуі, әндерді дұрыс таңдап, репертуарды талғамды түрде толықтыра білуі, вокалдық тұрғыдан әнді түрлі дауыс партияларына бөлу шеберлігі, бәрі-бәрі хордық жұмыстың бірегей көрінісі, алға жетелер күші болып табылады.
Баса назар аударатын жайттар – ол музыкалық қабілет, балларды музыкалық қабілетке үйрете білу; музыка деген түсініктің жан-жақты ашылып, хорға қатысушылардың құштарлығын, ынтымағын, өнерге деген жақсы,ізгі көзқарастарын қалыптастыру; сахнада вокалистердің мәдениет сақтауы, сахна тілі, артикуляция, диафрагмамен жұмыс істей алуларын қадағалау,үйрете білу; киім-киіс,жүріс-тұрыстарын ретке келтіру; сахнаны дұрыс пайдаланып, ықшам да шапшаң, жеңіл қимылды сахна хореографиясына қол жеткізе білу; хордың репертуарына деген талғам, ән таңдай білу; әр-бір шараға сай әндерді дайындап,нақышына келтіріп жеткізе білу; хорға қатысушылармен сыпайы түрде қарым-қатынас жасай білу. Дәл осындай шарттарды орындай білу үшін кез-келген мәдени тынығу жұмысы маманы келесі ақпараттарға қанығып, негіз ала білуі қажет.
Хордық тәрбие – баллар мен жас өспірімдердің бос уақытын тиімді өткізіп, мәдениетті түрде тынығуына жол ашады, вокалдық сабақтан сусындап, ән айтуға деген қабылеттері жетіле түседі. Хорда айтылатын әндер көбіне Отансүйгіштікке, мәдениеттің құндылықтарын қастерлеуге тәрбиелейді. Ал кәсіби деңгейдегі хор орындау концерттің әрін келтіріп, көрермендерге тамаша компазициялық ән орындау арқылы ұмытылмас әсер қалдырады. Хорға қатысатын әр-бір әншінің вокалдық деңгейі ансамбльдің жұмысына тікелей әсер етеді, хормейстерің шеберлігі, сахнаны дұрыс пайдаланып, сахна қимылын шебер қиыстыра білуі, әндерді дұрыс таңдап, репертуарды талғамды түрде толықтыра білуі, вокалдық тұрғыдан әнді түрлі дауыс партияларына бөлу шеберлігі, бәрі-бәрі хордық жұмыстың бірегей көрінісі, алға жетелер күші болып табылады.
Баса назар аударатын жайттар – ол музыкалық қабілет, балларды музыкалық қабілетке үйрете білу; музыка деген түсініктің жан-жақты ашылып, хорға қатысушылардың құштарлығын, ынтымағын, өнерге деген жақсы,ізгі көзқарастарын қалыптастыру; сахнада вокалистердің мәдениет сақтауы, сахна тілі, артикуляция, диафрагмамен жұмыс істей алуларын қадағалау,үйрете білу; киім-киіс,жүріс-тұрыстарын ретке келтіру; сахнаны дұрыс пайдаланып, ықшам да шапшаң, жеңіл қимылды сахна хореографиясына қол жеткізе білу; хордың репертуарына деген талғам, ән таңдай білу; әр-бір шараға сай әндерді дайындап,нақышына келтіріп жеткізе білу; хорға қатысушылармен сыпайы түрде қарым-қатынас жасай білу. Дәл осындай шарттарды орындай білу үшін кез-келген мәдени тынығу жұмысы маманы келесі ақпараттарға қанығып, негіз ала білуі қажет.
Әдебиеттер тізімі:
1. Бамульдина Ж. Как овладеть голосом: Краткое пособие по воспитанию профессионального певческого голоса. – Алма-Ата: Өнер, 1990. – 62с.
2. Безбородова Л.А. Дирижирование. – М.: Просвещение, 1990. –С. 7-12, 41-55, 137-142.
3. Гаркуша К.Г., Одинцова С.А. Практикум пометодике музкального воспитания в школе. Учебно-методическое пособие. – Караганды6 2001. – 278с.
4. Качнева И.Я. Вокальный словарь. – Л, 1988. – 70с.
5. Музыкальная энциклопедия: в 6 т. гл. ред. Ю. В. Келдыш. – М.:Сов. энциклопедия, 1973 – 1981.
6. Стулова Г. П. Теория и практика работы с детским хором. – М.: Владос, 2002. – 176 с.
7. Халабузарь П., Попов В., Добровольская Н. Методика музкального воспитания. – М.: Муызка, 1990. – С. 54-60.
Қосымша:
8. Добровольская Н., Орлова: Что надо знать учетилю о детском голосе. – М., 1972.
9. Қарлығаш. Хрестоматия по дирижированию хором. 1ч. \Сост. Утебаева С.С., Манаспаева А.А. – Алматы, АГУ им. Абая, 19996 – 283 с.
10. Соколов В., Попов В., Абелян Л. Школа хорового пения. – Вып. 2. – М.: Музыка, 1987. – 160с.
11. Хоровые произведения \ Сост. А. Молодов, Г. Ахметова. – Алматы: Жалын, 1976. – 223с.
12. Шамина Л. Работы с самодеятельным хоровым коллективом. М., 1981. – 126с.
Шығарудың кезені:
13. Бяринова В. А. Певческое искусство и поликультурное воспитание подростков \\Хабаршы . Абай атындағы ҚазҰПУ Сер.: «Педагогика ғылымдары» Вестник им. Абая КазНПУ Сер.: «Педагогоческие науки». – 2008. №1. – С.41-43
1. Бамульдина Ж. Как овладеть голосом: Краткое пособие по воспитанию профессионального певческого голоса. – Алма-Ата: Өнер, 1990. – 62с.
2. Безбородова Л.А. Дирижирование. – М.: Просвещение, 1990. –С. 7-12, 41-55, 137-142.
3. Гаркуша К.Г., Одинцова С.А. Практикум пометодике музкального воспитания в школе. Учебно-методическое пособие. – Караганды6 2001. – 278с.
4. Качнева И.Я. Вокальный словарь. – Л, 1988. – 70с.
5. Музыкальная энциклопедия: в 6 т. гл. ред. Ю. В. Келдыш. – М.:Сов. энциклопедия, 1973 – 1981.
6. Стулова Г. П. Теория и практика работы с детским хором. – М.: Владос, 2002. – 176 с.
7. Халабузарь П., Попов В., Добровольская Н. Методика музкального воспитания. – М.: Муызка, 1990. – С. 54-60.
Қосымша:
8. Добровольская Н., Орлова: Что надо знать учетилю о детском голосе. – М., 1972.
9. Қарлығаш. Хрестоматия по дирижированию хором. 1ч. \Сост. Утебаева С.С., Манаспаева А.А. – Алматы, АГУ им. Абая, 19996 – 283 с.
10. Соколов В., Попов В., Абелян Л. Школа хорового пения. – Вып. 2. – М.: Музыка, 1987. – 160с.
11. Хоровые произведения \ Сост. А. Молодов, Г. Ахметова. – Алматы: Жалын, 1976. – 223с.
12. Шамина Л. Работы с самодеятельным хоровым коллективом. М., 1981. – 126с.
Шығарудың кезені:
13. Бяринова В. А. Певческое искусство и поликультурное воспитание подростков \\Хабаршы . Абай атындағы ҚазҰПУ Сер.: «Педагогика ғылымдары» Вестник им. Абая КазНПУ Сер.: «Педагогоческие науки». – 2008. №1. – С.41-43
Жоспар
1. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық-хор тәрбиесінің
орны.
2. Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
3. Ән айтуға баулу,үйретудің дидактикалық негізі.
Кіріспе
Хордық тәрбие – баллар мен жас өспірімдердің бос уақытын тиімді
өткізіп, мәдениетті түрде тынығуына жол ашады, вокалдық сабақтан сусындап,
ән айтуға деген қабылеттері жетіле түседі. Хорда айтылатын әндер көбіне
Отансүйгіштікке, мәдениеттің құндылықтарын қастерлеуге тәрбиелейді. Ал
кәсіби деңгейдегі хор орындау концерттің әрін келтіріп, көрермендерге
тамаша компазициялық ән орындау арқылы ұмытылмас әсер қалдырады. Хорға
қатысатын әр-бір әншінің вокалдық деңгейі ансамбльдің жұмысына тікелей әсер
етеді, хормейстерің шеберлігі, сахнаны дұрыс пайдаланып, сахна қимылын
шебер қиыстыра білуі, әндерді дұрыс таңдап, репертуарды талғамды түрде
толықтыра білуі, вокалдық тұрғыдан әнді түрлі дауыс партияларына бөлу
шеберлігі, бәрі-бәрі хордық жұмыстың бірегей көрінісі, алға жетелер күші
болып табылады.
Баса назар аударатын жайттар – ол музыкалық қабілет, балларды
музыкалық қабілетке үйрете білу; музыка деген түсініктің жан-жақты ашылып,
хорға қатысушылардың құштарлығын, ынтымағын, өнерге деген жақсы,ізгі
көзқарастарын қалыптастыру; сахнада вокалистердің мәдениет сақтауы, сахна
тілі, артикуляция, диафрагмамен жұмыс істей алуларын қадағалау,үйрете білу;
киім-киіс,жүріс-тұрыстарын ретке келтіру; сахнаны дұрыс пайдаланып, ықшам
да шапшаң, жеңіл қимылды сахна хореографиясына қол жеткізе
білу; хордың репертуарына деген талғам, ән таңдай білу; әр-бір шараға сай
әндерді дайындап,нақышына келтіріп жеткізе білу; хорға қатысушылармен
сыпайы түрде қарым-қатынас жасай білу. Дәл осындай шарттарды орындай білу
үшін кез-келген мәдени тынығу жұмысы маманы келесі ақпараттарға қанығып,
негіз ала білуі қажет.
. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық-хор тәрбиесінің
орны.
Музыка – адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен
эстетикалық тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор.
Сондықтан жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты
ойластырып, олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше
көнiл бөлуiмiз керек.
Білім саласындағы әлемдік дамуды ескерту, Қазақстан Республикасындағы
жоғары білім беруді, соның ішінде музыкалық білім беруді реформалау жоғары
мектептегі музыкалық-педагогикалық процестерді ұйымдастырудың қалыптасқан
негіздерін әдіснамалық-теориялық тұрғыдан терең пайымдауды қажет етеді.
Қазіргі таңда болашақ музыка мұғалімдерін даярлау ісі белгілі бір жүйеге
келтіріліп жатқанымен бұл салада лайықты оқулықтар, оқу құралдары жоқ деуге
болады.
Музыкалық білім беру педагогикасы – педагогика, психология,
музыкатану ғылымдарын ұштастыратын қалыптасу үстіндегі ғылым саласы.
Өкінішке орай, оның дербестігі, мазмұны, объектісі, пәні, тіпті
терминологиясы жөнінде әлі де бірыңғай пікір-пайымдаулар қалыптасқан жоқ.
Кейінгі жылдары музыкалық білім берудің тарихи, әдіснамалық-
теориялық мәселелері, әдістемесі ресей ғалымдарының бірен-саран
еңбектерімен танымал болғанымен, қазақ тіліндегі оқулықтар, оқу құралдары,
әдістемелік ұсыныстар жоқтың қасы. Бұл сөз жоқ, болашақ музыка мұғалім пәні
мұғалімнің кәсіби даярлау ісіне нұсқан келтіруде.
Ұсынылып отырған оқу құралы Музыкалық білім мамандығы бойынша мемлекеттік
жалпыға міндетті стандартына сәйкес дайындалған.
Оқу құралының Музыкалық білім беру педагогикасының жалпы мәселелері атты
бірінші бөлімінде музыкалық білім беру педагогикасының пәні мен міндеттері,
ғылым ретінде дамуы мен қалыптасуы, оның өзге ғылымдармен байланысы
баяндалады.
Екінші – Музыкалық педагогикадағы халықтық салт-дәстүрлер атты
бөлімінде қазақ халқының ән және әншілік өнеріне, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлеріне тоқталып, оның халық өмірімен тығыз байланыстылығы,
тарихылығы, көркем образдылығы, философиялық ой-тереңдігі қарастырылды.
Үшінші - Музыкалық білім беру педагогикасының теориясы атты
бөлімінде музыкалық-педагогикалық процестің мәні, музыканы оқыту
принциптері, музыканың әдебиетпен байланысы мазмұндалды. Біз бұл оқу
құралымызда музыкалық білім беру педагогикасының барлық мәселелерін жан-
жақты қарастырдық деп айта алмаймыз.
Музыкалық білім беру педагогикасында әлі де шешімін табар көптеген
проблемалар бар.
Аталған мәселелерді ойдағыдай дұрыс шешім табуы жоғары білім беру
жүйесінде болашақ маман даярлауға арналған Музыкалық білім берудің тарихы
мен теориясы, Музыканы оқыту әдістемесі, Музыкалық-педагогикалық
практикум курстары бойынша оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіру ісімен
тығыз байланысты деп есептейміз.
Музыка өмір көріністерін дыбыстық көркем образдар арқылы
суреттейді. Өзінің эмоциялық бағыты арқылы музыка адамзат тарихында
қоғамдық-идеялық, мәдени-тәрбиелік және ұйымдастырушылық роль атқарады.
Музыканың тарихи дамуы қоғамдық дамудың жалпы заңына бағынады. Музыканың
адам сезімін, ойын, іс-әрекетін дыбыстық формада суреттейтін қатынас құралы
ретінде маңызы зор. Музыкада дыбыстық, биіктік және уақыттық (ритмдік)
қатынастары өте қатаң тәртіпке келтірілген.
Философиялық және әлеуметтік идеялар әлемін кеңінен қамту үшін
композиторлар таза музыканың (программасыз аспаптық) шеңберінен шығып,
нақтылы мазмұнды білдіретін сөзге (программалық-вокалдық және аспаптық),
сонымен қатар сахналық іс-әрекетке бой бұрады.
Музыка мазмұнында бір нәрсені әшкерелеу емес, қайта мақұлдау,
дәріптеу басым болады. Сондықтан, гуманистік бастаманы таратушы ретінде
музыканың өнегелік-тәрбиелік мәні өте зор.
Музыка алғашқы қауымда синкреттік өнердің құрамында болды (би,
поэзия аралас). Ол (синкреттік өнер) көпшілікке қажетті салтжора ретінде,
сонымен қатар бірігіп еңбек ету кезінде адамдардың рухани санасын тәрбиелеу
әрі қатынас құралы мақсатын атқарған. Музыка дыбыстары тәртіпке келтіріліп,
логикалық жағынан тұрақты және тұрақсыз бірнеше тондардан ғана тұратын әуен
саздарымен алмасты. Сөйтіп, музыкалық дыбыс жүйесінде өлшеммен ладтың ең
қарапайым түрлері туды.
Қазақ халқының қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негіздері. Қазақ
мәдениетінің мемлекеттік кезеңі. Қазақ хандығының материалды мәдениеті.
Жаңа заман көшпелілері. Қазақ киіз үйінің символикасы. Қазақ халқының салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, рәміз-рәсімдері. Жеті аталық үрдіс. Эпос әлемі.
Қазақстан дәстүрлі әдеп жүйесі, сенім-нанымдары. Дүниетанымдық синкретизм.
Қазақтардың дүние туралы түсініктері, тілі, жазуы, емшілік тәсілдері,
музыкасы. Қазақ халқының ментальдық ерекшеліктері.
Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуі. Отарлау әлде
мәдениеттер сұхбаты? Қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін күресі.
Миссионерлік әрекеттер және патшалық Ресейдің исламға көзқарасы. Қазақ
антиутопиясы. Зарзаман мәдениеті. Қазақ ағартушылығы Ш. Уалихановтың
мәдениеттанулық ізденістері. Дәстүрлі мәдениет пен жаңашылдық. Ы.
Алтынсарин – қазақ ағартушылығының тікелей түлғасы. Абай – қазақтың рухани
мәдениетінің жеткен шыңы. Шәкәрімнің мәдениеттанулық көзқарастары. Ұлттық
сананың оянуы және ұлт-азаттық қозғалыс.
Қазақ музыкасы – өмір шындығын дыбыстық көркем бейнелермен көрсететін
музыкалық өнердің ұлттық саласы. Қазақ халқының музыка мұрасы аса бай. Ол
музыка фольклоры және музыка тарихы салаларына жіктеледі. Алғашқы салаға
суырып салмалық негізде туған эпикалық жанрлар – жыр, толғау, терме,
желдірме және лирикалық әндер мен айтыс өнері, екіншісіне көне түркі
дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер
енеді. Қазақ фольклорының елеулі бір арнасы – эпос. Оған тән музыкалық
мақам-саздардың қазақ мәдениетінен алатын орны ерекше. Әдеби мәтінге
қарағанда музыкалық мақамның марқалау болатыны белгілі. Қазақ эпосы
негізінен екі түрлі поэзиялық өлшемге негізделсе (7 – 8 буынды жыр және 11
буынды қара өлең), оның мақамы да осы жүйеге құрылады. Қазақ музыкасындағы
сырлы сазды, терең толғанысқа толы кең тынысты, әуезді әндер – 19 ғасырдан
желі тартса, речитативті әуенге құрылған эпикалық дәстүр – алғашқы,
лирикалық әндер – соңғы құбылыс. Бірақ, дәстүр тұрғысынан келгенде қазақ
даласының түрлі аймақтарында олардың бәрі бірдей сақтала бермеген. Сыр
бойы, Атырау алқабында – эпос, Жетісуда – терме, Орталық Қазақстанда кең
тынысты лирикалық әндер басым дамыған. Қазақ музыканың үлкен бір арнасы –
қобыз, сыбызғы және домбыра күйлері. Бұл үшеуінің де арнайы музыкалық қоры
мол сақталған, сол себепті халық аспаптары ретінде танылады. Ал жетіген,
адырна, үскірік, шаңқобыз, асатаяқ секілді музыкалық аспаптар фольклорлық
сатыда ғана көрінеді. Олардың ұлттық сипатынан гөрі типологогиялық табиғаты
үстем. Мысалы, бір ғана шаңқобыз аспабын кеңес дәуіріндегі халықтардың
барлығынан дерлік кездестіруге болады. Музыкалық аспаптар бүгінде олардың
дыбыс шығару ерекшеліктеріне сай хордофон, идиофон және аэрофон болып
жіктеліп жүр.
Қазақ музыкасы фольклорлық сатыда қалмай, ауызекі дәстүрге негізделген
суырып салмалық өнермен қатар жеке өнер саласы, тіпті ілім ретінде де
қалыптасып келеді. Ертедегі орхон-енисей жазбалары, орта
ғасырлардағыҚорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі
тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде әл-
Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген шығыс
ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған.
Фарабидің “Музыканың ұлы кітабы” күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған,
әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде
шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып
келгенін аңғартады. 15 – 18 ғасырлырдағы жыраулық өнер тудырған эпик
дәстүрдің Қазақ музыкасынан алатын орны ерекше. Қазақ халқының осы
қалыптасу кезеңінде ұлттық болмысымызға тән музыкалық ырғақтар, екпіндік
ерекшеліктер көріне бастаған. Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі –
синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-
жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім.
Бірі – ән өнері, екіншісі – күйшілік дәстүр. Осы негізде 19 ғасырда қазақ
даласында екі түрлі халықтық кәсіби-музыкалық дәстүр қалыптасқан. Бірі –
Ықылас, Сарымалай, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Сейтек, Сүгір,
Тәттімбет, т.б. өнерпаздар бастаған күйшілер тобы болса, екіншісі – Біржан,
Ақан, Мұхит, Мәди, Жаяу Мұса, Естай, Үкілі Ыбырай, Абай, Нартай, Майра,
т.б. сал-серілерден арқау тартатын әншілік өнер. 19 – 20 ғасырларда
айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық
ерекшелігімен дараланады. Бірі – кең ауқымды төкпе, екіншісі – сырлы да
өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз
еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел
арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері
бар. Музыкалық ырғақтың көркемдік мәні. Қазақ сайын даласында өткен заманда
мәңгілік мәнді музыкалық мұра қалдырған қаншама ұлыларымыз болды. Асыл
мұраның жетпегені бар екені ақиқат, бізге жетіп бүгінгі күні құндылығы
былай тұрсын, ұлттық рухани биіктігімізді дәлелдеп әлемде дарынды адамзат
баласы атанғанымыз да осы дараларымыздың арқасында. Рухани мұраны киіз
кіпапқа жазбаса да, көкірек сарайында сақтап домбыра, қобыз, ән арқылы
ұрпақтан ұрпаққа сыйлады. Дала консерваториясының әуенге хатталған саф
алтындай мұрасын қалдырды. Өмірге қазақ деген ұлт пайда болғаннан бері ой-
сана, салт-дәстүр, парасат пайымы, әлеуметтік өмір тынысы, наным-сенімі,
діні, қайғысы, қуанышы, арқылы, фәлсафасы – мәдени мұрада табиғи ырғағымен
жазылды.
Ең ілгері дамыған аспаптық музыкамызды (домбыра, қобыз, сыбызғы,
шертер, жетіген, сырнай, ысқырық) күй деп атап, бабалар тынысын естіп,
сақтауға тырысып келеді. Күй қақында алғашқы ғылыми түсінікті Қ. Жұбанов
түйіндесе, қазақ кәсіби өнерінің асуы да, белесі-беделі де Ақаң есімімен
байланысты. А. Жұбанов – заманды жалғастырған Алтын көпір. Ол өзінің
зерттеу еңбектерінде он маман емес, бір уақытқа келмейтін қауымның игілікті
ісін атқарды. Бәріміз бас қойып, бітіре алмай жүргенімізде де жасырмаған
жөн.
Домбыра үйрету әдісі пәнінің қай қырынан келсеңіз де, А. Жұбанов
еңбектеріне үңілмей өте алмайсыз. Ырғақтың көркемдік мәніне келгенде де
мына бір ойын жеткізбекшіміз: Ақсақ киік күйінің ырғағында үш аяқтап келе
жатқан киіктің жүрісінің суреті бар. Бірақ күй тек ақсаған киіктің сырт
суреті емес, жаралы жанның бәріне тән қиындық жағдайды, одан алатын ерлік,
төзімділік, күрес қажеттігін суреттейтін күй, - десе, Ақсақ құлан күйінің
бас буынында ырғағындағы баяу, бірақ нық қағыстарындағы ат тұяғының дүрсілі
барын сезіндіреді. Алғашқыдағы бөкен желістің ырғағында екінші дауыста
өтетін тақырыптық әуен, сай-сүйегіңді сырқыратады, қандай музыка
түсінбейтін керең құлақ болса да, бір трагедиалық оқиғаның барынан хабар
береді. Орта буында басындағы лейтмотив құбыла, өршелендіре, жігерлендіре
тартылады. Бірінші дауыста бөкен-желіс ырғағы емес, сатырлап шапқан құлан
тұяғының сарыны келеді. Ал екінші дауыстың ырғағында құланның үйірін көріп,
олжалы боламын деген баланың ойына қарсы, жоқ, ол ойың орындалмайды
дегендей, тағдыр тақырыбы бұрынғыдан да күшейіп, ажалдай аузын ашып,
көлденең тартыла береді. Енді ең жоғары сағасында музыканың ырғағы өзгеріп,
баяндау кезеңінен енді үлкен қақтығыс суреті келеді. Оның барлығы ладтық
өзгеріс арқылы тыңдаушыға дәлелденеді. Қағыс та қаттыланып тасыр-тұсыр
құланның сарыны бірінші дауыстың ырғағында тайға таңба басқандай анықталып
естілсе, екінші дауыстың ырғағында алғашқы тақырып әуен тональдық кейпін
өзгертіп, ол енді ажал аузындағы адамның жан шығар алдындағы ышқынған үнін
береді, өмір мен өлімнің екі арасындағы арпалыстың суреті көз алдыңа
келгендей болды. Ұйқы-тұйқы, талас-тартыстан кейін күйдің желісі сырғып,
бас буынға бір-ақ шыққанда оқиғаның тоқ етері анықтала түседі.
Бұрынғысындай емес, күйдің орта буынындағы қағыстар өзгеріп, біркелкі
ырғақтан пунктирлі ырғаққа көшіп, лейтмотивті 2 рет қайталап барып, ең
бірінші бөкен желісті ырғаққа келіп, баяулата келіп, аяңға түсіп, бірінші
дауыста жүрістің бәрі тынып, тек үстіңгі ішекті түйе – талдылай қаққан
дыбыс арқылы қаралы үн естілер – естілмес болып, хан баласын о дүниеге
аттандырады - дейді.
Ал қазақ музыкасын зеттеуге біраз үлес қосқан П. Аравин Дәулеткерей
жйне XIX ғасырдағы қазақ музыкасы деген кітабында Дәулеткерейдің
Ақжелеңінде кездесетін кейбір алғашқы ұялардың Құрманғазының Серпер,
Саранжап, Ұзақтың Ақжелең, Түркештің Көңіл ашар күйлерінен кездесетін
дыбыс ырғақтарын айта отырып, бірақ ондай ұқсастықтарынан шығарманы бір
авторға таңдауға болмайтындығын дәлелдейді және де Қыз Ақжелеңде анық та
айқын көңілді ырғақтың үлгілерімен келетін би сипаты белгілі орын алған.
Дәулеткерейдің Қос ішек және Қоңыр күйлерінде триольді ырғақпен келетін
марш екпінді кездеседі , - деп жазды. Бағдарламалығы суырып салмалық
туралы сипаттама бере келіп, ырғақтың құрылымын егжей-тегжейлі талдайды. Ол
екі үлесті және төрт үлесті өлшемдердің, сол сияқты ¾ және 86, кей
жағдайда алмасып отыратын өлшемдер жиі кездесетінін, ырғақтық формулаларды
мысалға алады, дыбыстың тақ сандарға бөлінбейтіндігін (триольдан басқа)
және көп ырғақтық құрылымдардың жоқтығын атап көрсетеді.
Домбыра музыкасына теориялық талдау жасау жөнінде Н.Ф. Тифтикиди
мазмұнды еңбектер жазды. Ол онда қазақ күйлерінің ырғақтық, өлшемдік және
әуендік жақтарын зеттеді. Мысалы: Қазақ халқының домбыра музыкасы
ырғағының заңдылықтары деген мақаласында домбырадағы музыкаға арналған
шығармадағы ырғақ пен әуеннің байланысын ашуға тырысты. Музыка тілімен
айтқанда домбырада ұзақтығы төрттен бірден артық дыбыстар ырғақ жағынан
бөлшектеуді талап етеді. Күй музыкасы көптеген ырғақтық байланыстарды
талдау жасау арқылы Н.Ф. Тифтикиди мынадай орынды қорытындыға келеді.
Қазақ домбыра музыкасының негізгі ырғағы біркелкілік (равномерность) бұл
ұзақтық қайшылығы жоқ, ең қарапайым ырғақтық сурет, - дейді және күйдің
атауына кіретін сөздер ырғағы көп жағдайда шығарманың өзіндегі бастапқы
ырғақтық қозғалысқа қызмет етеді, бұл оның бағдарламасын анықтайды,- деп
жазды.
Жоғарыдағы келтірілген мысалдардан ырғақтың музыкадағы ең көрнекті
роль атқаратынына көзіміз жетті. Кейбір күйлердің басталысындағы әуендегі
кескіннің қайталанып орындалуының өзі кіріспе ролін атқарып, бара-бара
шығарманың бүкіл ырғақтық негізінен құрайтын негізгі желіге айналады.
Белгілі орыс ғылыми зерттеушісі Б.М. Тепловтың пікірі бойынша ырғақ
музыкалық шығармадағы дыбыстардың белгілі бір уақыт аралығында алма-кезек
ауысуы, музыкалық көркемдік тездету көп байқалады: бұл әрине ырғақ желісін
түсінбегендік.
Ырғақсыз музыка болмайды. Ырғақ арқылы музыканың айтайын деген ойын,
шығарманың негізін, тынысын бейнелейтіндігін естуге болады. Адам жүрегі бір
қалыпты соғысынан қорыққанда дүрсілдейді, қуанғанда лүпілдейді, болмаса
машина моторы бірқалыпты айналысынан жылдамдықты үдетсең тездейді және
керісінше жарамсыз болғанда істен шығады. Шығарманың жүрегі, моторы ырғақ.
Біз ғалымдардың домбыра күйлерінің ырғақ мәселесіне байланысты тұжырымдарын
бекерге келтіріп отырғанымыз жоқ.
Ырғақтың шығармадағы көркемдік мәніне қатысы бар қағидаларды айтып
өтсек, күй атауының ырғақтық көрінісі:
1) күй жанрына байланысты да ырғақтық желіс. Ақжелең, Желдірме,
Қосбасар, Қоштасу, Шалқыма т.б;
2) күйге қойылған екпіндік көрсеткіш: Байсалды, асықпай, жай, өте жай,
орташа, тез, өте тез т.б. Мұнда негізгі екпінді сөзге сол күй мазмұнына
байланысты жақындата түсетін сын есім сөздер қолданылады. Мысалы: Асықпай –
мұңды, Жай – ойлану; Байсалды – тебіреніспен т.с.с;
3) күй бастан аяққа бір екпінде орындалмайды, әңгімені, ойды дұрыс
жеткізудегі тыныс белгілері қандай роль атқарса, сол күйдің өн бойында осы
құбылыс сақталуы керек. Тыныс белгілерінің орамды қолданылуы – күйдің ырғақ
тұтастығымен, мазмұн тұтастығын беріп, тыңдаушыға жетеді;
4) ырғақтың көркемдік мәніне оң қол қағысының әсері жоқ емес. Күйде
жалғыз немесе барлық саусақ іші-сыртымен келетін тұтпа қағыстар болады. Осы
қағыстарды күй мазмұнына сәйкес ептілікпен, қимылмен алмаса, ырғақ
бұзылады. Дәулеткерей Құдаша. Кейбір домбырашылар тіпті тұтпайды,
біреулері түгел жұдырық қояды. Екі жағдайда бірінші де құдаша мінезіне
сәйкес емес, жалаң ырғақ, екіншісінде ауырлық, болмаса ерсілеу мінез
береді. Қағысқа байланысты ырғақ шықпады, күй мазмұны орындалмады. Оң қолды
жеңіл, сұқ саусақ тұсынан тұтқанда ғана межеден көрінеміз;
5) оң қол қағысы келгенмен сол қол жауап бермесе, ешқандай ырғақ
табиғатына ене алмаймыз;
6) ырғақ өлшемге байланысты да дұрыс жолға қойылмаса, күй хаттауда
оның мазмұнын ашпайтын өлшемнің керегі жоқ;
7) ырғақтың дыбыс бояуы – динамикалық белгілерге байланыстылығы
орындаушылар арасында p.mp.- белгілері келсе, ырғақты жайлату, қатайтқанда
тездету көп байқалады. Бұл әрине ырғақ желісін түсінбегендік;
8) ырғақ көркемдік мәніне терең бойлау үшін сол заманның күйін, оның
алған тақырыбын түсіну қажет. Осы орайда қала мен ауыл тұрмысының
айырмашылығы шығады. Біздің күйіміздің басым бөлігінде дала тынысы, бұрынғы
тұрмыс-тіршілігі бейнеленген. Алған біліміне, нота сауатына байланысты бәрі
де орындайды. Тереңірек бойлап, сол уақытпен сырласу үшін өз жан-жақты
ізденуінен басқа – басты міндет ұстазда қалады.
Музыка маманының күйшіге керек – маңызды қасиеті. Күй ырғағының
күрделілігі соншалық – бір жинақпен қамтылмайды. Мамандардың әрдайым
назарында болып, зерттеуді қажет етеді.
19 ғасырдың аяқ шенінен бастап Қазақ музыкасы шет ел және орыс
саяхатшыларының назарына ілікті. П.Георги, В.Андреев, В.Добровольский,
С.Рыбаков, А.Левшин, А.Алекторов, М.Готовский, Р.Пфенниг, А.Эйхгорн,
Н.Савичев секілді шығыстанушылары Қазақ музыкасы, оның көрнекті өкілдері
туралы тың әрі қызықты мәліметтер жеткізді. А.В. Затаевич қазақтың
музыкалық фольклорын жинап, оларды нотаға түсіріп, жүйелеуде үлкен қызмет
атқарды. Алайда Қазақстанда кәсіби музыка өнерінің туып, қалыптасуы 30-
жылдардан басталады. Осы кезеңде А.Жұбанов, Қазақстанға шақырылған Е.Г.
Брусиловский, Б.Г. Ерзакович, т.б. музыка мамандары кәсіби музыка өнерінің
негізін қалады. Жұбанов халық аспаптары оркестрін ұйымдастырып, халық
композиторларының өмірі мен шығармашылығын зерттеді.Брусиловский “Қыз
Жібек”, “Жалбыр” секілді алғашқы қазақ операларын жазды. И.Н. Надировтың
“Терең көл” (1939), А.А. Зильбердің “Бекет” (1940), В.В. Великановтың
“Тұтқын қыз” (1939), Брусиловскийдің “Ер Тарғын” (1937) опералары Қазақ
музыкасының кезекті жетістіктері болды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары қазақ
композиторлары “Гвардия алға” (Брусиловский), “Амангелді” (Брусиловский,
М.Төлебаев), “Абай” (Жұбанов, Л.Хамиди), “Біржан – Сара” (М.Төлебаев)
секілді күрделі туындылар берді. Опера жанрымен қатар композиторлар
“Сарыарқа” (Брусиловский), “Абай” (Жұбанов), “Қазақ симфониясы”
(Великанов), “Ризвангүл” (Қ.Қожамияров), “Жайлауда” (Қ.Мусин) атты
симфониялық шығармалар (поэма), “Коммунизм оттары”, “Кеңестік Қазақстан”
атты кантаталар жазды. Брусиловский мен Ғ.Жұбанова оркестр мен жеке
музыкалық аспапқа арналған концерт жанрында да елеулі еңбек етті. Қазақ
музыкасының жетістіктері кәсіби және көркемөнерпаздар ұжымдарының
қатысуымен Мәскеуде өткен әдебиет пен өнер онкүндіктерінде (1936, 1958)
көрсетілді.
Қазақ музыкасын шетелдіктерге алғаш паш етушілердің бірі Ә.Қашаубаев
болды. Ол 1925 жылы Парижде, 1927 жылы Майндағы Франкфуртте ән шырқады. 60
– 70-жылдары Қазақстан композиторлары ұжымдық тәсілмен бірқатар опералық
шығармалар жазды. Бірақ бұл шығармашылық тәсілдің елеулі кемшіліктері
болды. Соның бастысы – бір шығарманың әр түрлі нақышта жазылуы еді.
Сондықтан композиторлар бұл тәсілден бас тартып, С.Мұхамеджанов “Айсұлу”
(1964), Е.Рахмадиев “Алпамыс” (1972), Жұбанова “Еңлік-Кебек” (1975),
Қожамияров “Садыр Палуан” (1977) атты опералық шығармалар жазды, Жұбанова,
Қожамияров, М.Сағатов балет жанрында еңбек етті. Брусиловский бесінші,
алтыншы, Қожамияров бірінші, екінші, Жұбанова “Жігер” атты симфонияларын
жазды. Рахмадиев “Дайрабай”, “Құдаша думан” симфониялық күйлерін ұсынды.
Қазақ музыкасы үшін бұл күй жанрының өзіндік жаңалығы болатын.
60 – 70-жылдарда ән жанрында жемісті еңбек еткен Б.Байқадамовтың,
Ә.Еспаевтың, М.Маңғытаевтың, Ш.Қалдаяқовтың, Ә.Бейсеуовтің, Т.Базарбаевтың,
Е.Хасанғалиевтің шығармалары халық ілтипатына бөленді. Кейінгі жылдары
опера, симфония, балет саласында – С.Мұхамеджанов (“Ақан сері – Ақтоқты”),
Б.Жұбаниязов (“Махамбет”), Жұбанова, Рахмадиев, С.Кибирова (“Үш торай”),
А.Серкебаев (“Мой брат Маугли”), С.Еркінбеков (“Мәңгі алау”), аспаптық-
камералық және вокалдық музыкада – Ж.Дастенов, Маңғытаев, Сағатов,
Ж.Тұрсынбаев, Т.Мұхамеджанов, т.б. композиторлар жемісті еңбек етті.
Қазақстан өнер шеберлері Венгрияда (1970, 1973), Германияда (1970,
1972, 1975), Польшада (1971, 1975), Моңғолияда (1971), Чехословакияда
(1972, 1974), Кубада кеңінен танымал болды. Азияда – Сингапур, Малайзия,
Шри-Ланка, Пәкстан (1973), Үндістан; Еуропа елдерінде – Финляндия (1971),
Франция, Германия (1972), Италия (1976), Швецияда (1970, 1984) өткізілген
КСРО мәдениеті күндерінде Қазақстанның еңбек сіңірген ұжымдары – Құрманғазы
атындағы халық аспаптар оркестрі, хор капелласы, ән-би ансамблі,
классикалық би ансамблі, “Отырар сазы” оркестрі, “Гүлдер”, “Дос-Мұқасан”,
“Арай” ансамбльдері, “Сазген” этнографиялық ансамблі, т.б. қатысты. КСРО
халық артистері – Б.Төлегенова, Р.Бағланова, Е.Серкебаев және Р.Жамановалар
қойған концерттерін шет ел көрермендері жоғары бағалады. 70-жылдарда Қазақ
музыкасының талантты жас өнерпаздары бүкілодақтық және дүниежүзілік музыка
сахнасына шықты. Олардың қатарында Паганини атындағы халықаралық
скрипкашылар байқауының (Италия, Генуя, 1971) лауреаты Э.Нақыпбекова,
Глинка атындағы бүкілодақтық әншілер бәйгесінің (Мәскеу, 1976) лауреаты
М.Мұсабаев, осы байқаудың дипломанты Р.Жұбатырова, бүкілодақтық дирижерлер
байқауының (Мәскеу, 1976) лауреаты Т.Мыңбаев, Герберт фон Кароян қорының
халықаралық байқауының дипломанты (1978) Т.Әбдірәшев, Глинка атындағы
бүкілодақтық әншілер байқауы (1975) мен Р.Шуман атындағы халықаралық
әншілер байқауының (Германия, Цвиккау, 1977) және Рио-де-Жанейрода өткен
әншілердің халықаралық байқауының (Бразилия, 1979) лауреаты Ә.Дінішев,
халықаралық скрипкашылар байқауының (Белград, 1977) дипломанты және
халықаралық скрипкашылар байқауының (Жапония, Токио, 1982) лауреаты
А.Мұсаходжаева, Глинка атындағы бүкілодақтық әншілер байқауының (Мәскеу,
1977) лауреаты, әнші Ғ.Қ. Есімов, Болгарияда өткен халықаралық эстрада
әндері байқауының (Болгария, София, 1977) “Алтын Орфей” жүлдесін жеңіп
алып, “Алтын микрофон” атты халықаралық байқауда (Түркия, Стамбұл, 1979)
екінші орынды иеленген әнші Р.Рымбаева, Ж.Б. Виотти атындағы халықаралық
пианинода ойнаушылар байқауының (Верчелли, 1980) үздік І сыйлығына ие
болған Г.Қадырбекова, М.Лонг және Ж.Тибо атындағы байқаудың (Франция,
Париж, 1983) жеңімпазы атанған Ж.Ж. Әубәкірова, Халықаралық скрипкашылар
байқауының (Париж, 1985) лауреаты Г.Мырзабекова, т.б. бар. 1988 – 99
жылдары “Франциядағы қазақ күндерінде” Ж.Әубәкірова жеке концертімен,
М.Бисенғалиев (скрипка), А.Бөрібаев (виолончель), Т.Ормантаев (пианино),
М.Мұхамедқызы мен Н.Үсенбаева (екеуі де – әнші) өз өнерлерін көрсетті. 2003
жылы мамырда композитор Б.Жұманиязовтың “Махамбет” операсының (либреттосы –
Б.Аманшиндікі) беташар қойылымы өтті. Қазақтың музыка мәдениеті аясында
музыкатану ғылымы да қанатын кең жайды. Затаевич, Жұбанов, Ерзакович,
Н.Тифтикиди, И.Дубовский, Ю.Аравин,М.Ахметова секілді аға буын ғалымдардың
Қазақ музыкасын зерттеуге қосқан үлестері көп. Олардың ізін баса
З.Қоспақов, Т.Бекхожина, Ә.Мұхамбетова, С.Елеманова, С.Күзембаева,
Б.Қарақұлов, т.б. өнер зерттеушілері шықты. Бүгінде Қазақ музыкасы – аяғына
нық тұрған, әлем мәдениетінде өзіндік орны айқындалған өнер саласына
айналды.
Соның ішінде қозғайын деп отырған тақырып, вокалдық-хор музыкасы,
оның тәрбиесі, әдіс-тәсілдері.Хор (грек. choros) — ежелгі грек театрындағы
трагедия мен комедияларда өнер көрсететін орындаушылар тобы. Оның даму
эволюциясы салтанатты хор лирикасының пайда болуымен тығыз байланысты.
Дионис құдайдың құрметіне арналған хор әндерінен драманың өмірге келгені
белгілі. Осыған орай хор алғашында басты рөл атқарды. Мысалы, трагедияхоры
12 — 15, ал комедия хоры 24 қатысушыдан (хоревтен) құралды. Б.з.б. 4
ғасырдың аяғында хор театр спектакльдеріне қатыспайтын болды, ол тек халық
мерекелерінде ғана бой көрсетіп отырды. Қазақ театрында алғаш рет реж.
Ә.Мәмбетов 1967 жылы қойған М.Әуезовтің “Қара қыпшақ Қобыланды”
спектаклінде хор пайдаланылды. Вокалдық музыка орындаушылар ұжымы. Хор
дауыс құрамына байланысты біртектес (әйелдер, ерлер, балалар хоры) немесе
аралас болып келеді. Аралас хор сопрано, альт (әйел дауыстары), тенор, бас
(ерлер даусы) партияларын орындайтын төрт топтан құралады. Егер хор
құрамында аталған партиялардың бірі болмаса, онда ол жартылай аралас хор
делінеді. Әрбір хорлық партия хор шығармасының ыңғайына қарай бірнеше дара
партияларға (1 және 2-сопрано) бөліне алады. Аралас хор құрамында ең
кемінде 12 адам (яғни 3 топты құрайтын 4 партиядан: сопрано, альт, тенор
және бас даусынан), ал кәсіби хор құрамында 100 — 120 адамға дейін болады.
Мысалы, Қазақтың мемлекеттік хор капелласы, М.Е. Пятницкий атындағы орыстың
халық хоры, т.б. Хорға арналған музыкалық шығарма. Ішекті музалық
аспаптардың, қос, үш, т.б. бір дыбысты ішектер тобы.
Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
Өнердің кез-келген түрінің өзіне ғана тән образдарды мәнерлеп
суреттейтін құрамдары бар. Музыкада негізгі құрамдар – мелодия (әуен),
ырғақ (метроритм), гармония, тембр (бояу), полиграфия т.б.
Мелодия (әуен) – белгілі бір көркем ойды бейнелейтін, ырғақ пен
ладтық-интонациялық жағынан жүйеге келтірілген түрліше жоғарылықтағы
дыбыстар тізбегі. Әуен – музыкалық шығарманың негізі болып табылады. Ол
жеке өзі көркем бейнені терең де жанжақты көрсете алады. Бірынғай түтас
басқыштар бойымен қозғалып құрылған әуендар аз. Әуендік қозғалыс бағытының
түрлері:
1)толықтырылған кішігірім аралық интервалдық секірістерден тұратын әуендер,
оларда ұзақ жоғарылау мен төмендеу жоқ;
2) Әуендік толқынымен айқын көрінген әуендер, мұндай әуендер үзақ мерзімді
жоғарылау мен төмендеудің бірігіп үйлесуінен құрылады;
3)Әдетте бір қалыпты бейнелейтін бір ғана дыбысқа қайтып оралатын әуендер.
Әуендер қашанда өзінің ішкі құрылымы мен нақтылық логикасы
арқылы аяқталған белгілі бір түсінікті білдіреді. Әуеннің бөлшектену
дәрежесі түрлі тарихи стильдерде әр қалай болады. Мысалы, полифониялық
стильде үздіксіз даму басым түседі. Ал, гомофондық-гармониядық тұрғыдағы
әуендерге керісінше, әуеннің формасын бөлшектеуге, яғни кезеңді (периодты)
сөйлемге, сөйлемді – фразаларға, фразаны – мотивтерге бөлу тән қасиет, әуен
дамуының ең жоғарғы сатысы – оның шиенленісу шыңы, кульминация деп аталады.
Метроритм (ырғақ). Метр – музыкалық ритмнің байланыс жүйесін,
тепе-тең ұзақтықтағы уақыт үлесін өзара алмасу тәсілін реттейтін өлшем.
Ритмде дыбыстардың уақыттық ара-қатынасы анықталады. Метрлік өлшемсіз
дыбыстардың жүйелі түрде алмасуы мүмкін емес.
Кейбір музыкалық жанрлар белгілі бір өлшемді талап естеді,
мысалы, вальс –үш үлесті, марш екі немесе төрт үлесті өлшеуде жазылады.
Өлшем музыкадағы жүйенің негізі ретінде оның кәсіби сипат алу барысында
қалыптасты.
Тембр – дыбыстың сапасы (бояуы). Ол әр түрлі аспаптарда
немесе түрлі дауыстарда орындалған белгілі бір биіктікегі дыбыстарды
ажыратуға мүмкіндік туғызады. Тембр арқылы дауыс ырғағын өзгерте отырып,
сезім-күйді білдіруге болады. Тембр дыбыс тербелісінің формасына байланысты
болады. Тембрге музыкалық аспаптың материалы, формасы, дыбыс шағару тәсілі
т.б. әсер етеді.
Гармония – үндеу деген мағынада музыка теориясының
аккордтардың құрылымын және олардың жалпы музыкалық даму барысында ара
қатынасын зерттейтін бөлімі. Гармония – музыкалық форма тудырудың негізгі
факторы. Музыкалық шығармада тональдық, модуляция, каденция сияқты
гармониялық ладтық құрамдар ерекше роль атқарады. Гармония мелодия (әуен),
ритм (ырғақ) және басқа музыкалық компоненттермен бірге көркем ойды жүзеге
асыруға қатысады.
Полифония –бір уақытта естілетін көп дауысты музыка. Мұнда
көптеген дауыстардың әр-қайсысы жеке-жеке, мәнерлі, анық естіліп тұрады.
Полифония заңы бір-біріне ұқсамайтын әуендерді біріктіріп, бір музыкалық
арнаға әкеліп құяды. Полифониялық музыканың аса көрнекті өкілдері -немістің
ұлы композиторлары И.С. Бах және Г.Ф. Гендель.
Композиция – латынның "compositio" ойлап шығару, "құрастыру" деген
сөзінен шыққан ұғым.
Кез келген суретті салу композициядан басталады. Композиция дегеніміз
салынатын суреттегі барлық бөліктерді байланыстырып, орынды құрастыру,
үйлестіру. Сурет мазмұнын ашу, пішінді нақты табу, шығарма көлемін табу
т.б. дұрыс беру композициялық құрылым элементтеріне байланысты.
Үйлесімділік құрылымы күшті көркем шығарма адамға айрықша әсер етеді.
Үйлестіру мен сюжет өзара тығыз байланыста болады. Сюжет дегеніміз
шығарманың мазмұнының көрінісі, оқиғалар жүйесі. Компзициялық шешімде
симметрия және ассимметрия үлкен рөл атқарады, және оның түстік, реңдік
қатнастары өте маңызды.
Яғни форматқа сурет ішіндегі бейнелерді белгілі бір ретпен
ыңғайластырып, жарасымды орналастыруы. Дұрыс композициялық шешімдер арқылы
бейнелейтін көріністі шашыратпауға, ұсақ бөлшектердің, басты назар
аударылуы қажет басты бөлшектердің ерекшеліктерін көру қажет. Суретші өз
шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу үшін онда бейнеленетін адамдар
мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір ретпен орналастыруға көп көңіл
бөледі. Әдетте шығармада оқиғаның негізгі өтетін және басты кейіпкерлер
орналасатын белгілі бір орталық болады. Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері өз
шығармаларында бас кейіпкерлерін әдетте қақ ортаға орналастырған.
Композицияның одан да басқа шешімдері бола береді
Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін
қасиеті. Бір сөзбен айтқанда, қабілет дегеніміз – ұғымталдық, зеректік,
алғырлық, қағілездік, сезімталдық, байыптылық, табандылық, адалдық,
еңбекқорлық және т.б. қасиеттердің белгілі деңгейде жетілген жиынтығы.
Қабілеттің дамуының табиғи негізін құрайтын бар қабілет жиынтығы дарыған
оқушыны – дарынды, талант дейміз. Нышандардың жинағын дарындылық деп
атайды. Бұл туа бітетін қасиет. Кейбір балалар оқуға түспей тұрып та
қабілеттіліктерін танытады. Тек қана дарындылық жалғыз өзі уақытта дами
алады. Қабілеттілік – шеберлікті тез игеруге алғышарт болса, шеберлік
жолындағы еңбек талантының ұшталуына, жетілуіне, іске асуына көмектеседі.
Еңбек бәріне жеңбек деген халық мәтелі әр уақыт асқан талантты деген
домбырашының жадында болғаны дұрыс. П.И. Чайковский айтқан екен Адам
неғұрлым талантты болса, соғұрлым еңбекқор болуы керек, - деп. Шеберлік
дегеніміз білімнің еңбек арқылы іске асуы, өнердің қорытындысы. Болмаса
естуі өткір адам музыкант болады деу өте қате пікір. Адамға белгілі бір
қызметті көңілдегідей атқару мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің
ерекше қиысуын талант деп атаймыз. Музыка маманына керекті есту, есте
сақтау, ырғақ қабілеттері бәріне жеткілікті дәрежеде болмайды. Осы үш
қабілеттің ішінде ішкі сезімталдық естуі басым болса құба-құп. Барлық
қасиетті де дамытуға болады, өте жақсы деген деңгейге де жетеді. Бірақ
табиғаттан қанға беріліп, ана сүтімен дарығанға не жетсін.
Музыкалық талант – музыкалық қабілеттердің ең биік шыңы. Ол - әсер,
ес, ақыл, сезім, есту, ырғақ, есте сақтау. Жан танымдық зерттеулерге көңіл
бөлсек, қабілеттер дегеннің өзі сыртқы әсерді қабылдап, оның жанда көрініс
табуы. Бұл ми мен (нейрондар) жүйке тамырлары, талшықтары арқылы іске асады
екен.
Осы қабілеттердің жұмысын данышпан Абай үш топқа бөледі. Ақыл, сезім
және қайрат. Осы үш топ арқылы сыртқы ортадан болған құбылысты әсер деп
атайды. Бар адам баласы әсерлене алады, әсіресе құлақ нейрондары арқылы
болатын, оның ішінде, дауыс, дыбыс әсері ең керекті құбылыс. Әсерленудің
жұғымды, жұғымсыз болуы әсерленудің қажыбы (тоны) деп аталады. Естуге
байланысты жағымды дыбысты (консенанс), жағымсыз дыбысты (диссонанс)
білеміз.
М. Жұмабаев Педагогогика еңбегінде нейрондардың әсерді миға апарып
жеткізуін, орналастыруын локолизация деп атайды. Әсерленуді туғызған
себепті перцепция деп атаған. Яғни музыкалық қабілеті жоғары адамдардың
құлақ нейрондары музыкаға дыбыс арқылы локолизацияланады. Бұл әсердің
музыкалық дыбыстан болғандығын анықтаймыз. Мұны перцепция деп атаған. Ал
мұны бұрынғы болған тәжірибелермен толықтыру Апперцепция болып табылады
екен. Сыртқы сезім әсерленулерінің алты түрі бар: Көру, есту, сипау, тату,
иіскеу, ет сезімі. Осының бәрі түгел болғанда адам есі түгел болады: 1)
Есту, 2) Көру сезімдері ең керекті сезімдер. Әрине мұнан басқасы керегі жоқ
деген ұғым тумайды. Сипау, ет сезімдері музыка мамандары үшін қалыс
қалмайтын сезімдердің бірі. Адам ән салса тамағымен (тіл), аспапта
орындаушылардың барлығы үрмелі аспаптарда қол, ерін, көкірек демі, ал
домбырашылар екі қол дейміз, алайда барлық дене мүшелерінің бірлікті
қозғалысы арқылы жеткізетініміз кім-кімге болса да белгілі. Бірақ музыка
маманы үшін есту мен көрудің өте жоғары болғаны дұрыс.
Музыкалық оқу орындарына қабылдау емтихандарында жалпы музыкаға бет
бұрған адамзат баласы бойынан негізгі үш қасиет іздейміз. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, ол есту, есте сақтау және ырғақ. Бірақ бұл үшін қасиеттің бір
баста түгел кездеспейтіндігі өте жиі кездеседі. Ең бірінші кезекте – Есту
қасиеті. Есту қасиеті де негізінен табиғатынан берілген құба-құп. Бала
жасынан есту қабілетін жолға қойса, нені көріп, нені есітіп өседі осы
тұрғыда сезінуде дайындалады. Қазіргі заманда барша жұртшылық баласын
домбыраға үйір ғып өсірмейтіні қақ. Есту арқылы жан сезіміне нерв
талшықтары арқылы мида (перцепция) толқу болып, ес, ақыл арқылы шығарма
мазмұнына керекті дыбыс бояуын беру үшін қимыл жасаймыз. Апперцепция
құбылысы осы жерде туындайды. Бір мысал – біздің күйлерімізде табиғат, адам
өмірі, жан-жануарлар бар тіршілік суреттелген дейік. Ауыл өмірінен бейхабар
қала баласы сабақта отыр.
Күнделікті бәрімізде мысық та бар екенін ойласақ, бұл тұста да
апперцепция қасиеті болмай қалады. Себебі бес онан да көп қабатты үйлерде
тұратын бала бұл жағдаймен таныс емес. Әннің сөзін жаттатқызып, әуенін
үйреткенмен әсерленуі, туғызған перцепция толқуы жалған, табиғи жолмен іске
аспайды, қиындықпен алады. Қошақан, лақ, бота, құлын туралы әндер,
күйлердің үзінділері түсініксіз. Баяғы ботаның көзіне ғашық боп, лақпен
бірге құдықтың дересін тапаған, қозымен бірге ойнаған, құлынмен бірге
жарысқан баланы таппақ түгілі, колледжге түсуге келгендердің өзіне ұлт
өмірінің осындай ғажайып тұстары тарих болып тұр. Тіпті кейбір ұстаздарының
өзіне де бұл кино арқылы таныс болуы мүмкін. Осындай өліара шақта оқу
құралдарынан басқа, көгілдір экран, радио, ақпарат құралдарының дұрыс жолға
қойылуы да басты мәселе екені туындайды.
Сонда да суретін көрсетіп, салғызып айтып беріп, орындап, тыңдатқызып
апперцепция жоқ болса да, қиялымен елестете, ести алмаса да, перцепцияны
қолдан жасағанның өзінде домбырашылар қауымын дайындауда көп болғанмен
нағыз ауылдың иісі аңқыған қазақи, табиғи күйшілер бар. Ауылдан, қаланың
және керісінше кіндігі ажырамауы күйші үшін маңызды оқиға. Өркениетті
мәдениетті білу, жан-жақты білім алу басты шарт, бірақ жапырақ жайған
еменнің тамыры әрі тереңдей беруі ұлт өнері үшін өте керек.
Бастапқы баспалдақта балалар әсерінің перцепция, аперцепция
құбылыстары әлсіз боп келеді. Өсе келе жаттығады. Сондықтан есту, көру
сезімдері жақсы жолға қойылғаны абзал. Күйші алдында жағын таянып жатып күй
тыңдаған баланың, кейін домбырашы болғанда табиғи күйші атына ие болып,
құйма-құйма әдісіне жақын тұратыны да осыдан болса керек. Мылқаудан соқыр
болса да құлағы еститін адамның сезімдері, әсерленуі өте жоғары, сондықтан
да ең бірінші кезекте есту қабілеті тұрады.
Әр түрлі дыбыстарды адам, жан-жануар т.б. бәрі естиді. Есту қабілетін
тәрбиелеуге болады, дей тұрғанмен кейде музыкалық дыбысты естіп айтқанмен,
табиғатындағы бояуын, негізін, қасиетін ажырата алмайды. Баланың есту
сезімін ілгерілету үшін бесік жастан балаға музыка құралдарының үнін
естірте беру керек. Домбыраға түрлі күй тартып отырсаң, алдында отырған
бала тырп етпей, шын ынтасымен тыңдап отырмай ма? Баланың есту сезіміне аса
көп әсер беретін – бесік жыры. Баланы қолына алған, баланың бесігі жанына
келген ана үндемей отырмасын жырлай берсін. Бала сөзін ұқпаса да, күйінен
әсерленеді. Жас балаға қазақтың Әлди-әлди ақ бөпем деп басталатын бесік
жырын жырлау керек. Бұл жырдың күйі де, әні де тәтті, - дейді М. Жұмабаев
Педагогика деген еңбегінде.
Үйде қоңыр домбыраның орнына, телевизор, магнитофон, т.б. техникалық
музыка аспаптары сайрап тұрған, әлди-әлдидің орнына баю-баюшкиге құлағы
үйренген балаларды да күйге үйретіп келеміз. Кейде бұларды асфальттың
балалары деп те ұстаздардың атауына қарағанда қаланың қасаң тәртібіне
түскен болашақ домбырашылар екенін білеміз. Бұл тұста – ата-ананы болмаса
шәкіртті, қоғамды, адамды кінәлаудан аулақпыз. Өмір ағысымен, тынысымен
тіршілік қылып домбыра өнерін оған қай бағытта, қандай деңгейде болса да,
үйренуді ниет қылған шәкірттің бәріне оның бастауын ашуға тиіспіз. Жол ашар
қабілеттің бірі есту арнайы жолға қойылады. Домбыраға тікелей бет бұруы
мамандықтан басталады.
Музыкалық есту қабілеті. Есту қабілеті дыбыс объектісін толық
білмейінше, көзіне елестетпейінше беріле бермейтін қасиет. Дала баласының
көргені, сезгені мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық-хор тәрбиесінің
орны.
2. Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
3. Ән айтуға баулу,үйретудің дидактикалық негізі.
Кіріспе
Хордық тәрбие – баллар мен жас өспірімдердің бос уақытын тиімді
өткізіп, мәдениетті түрде тынығуына жол ашады, вокалдық сабақтан сусындап,
ән айтуға деген қабылеттері жетіле түседі. Хорда айтылатын әндер көбіне
Отансүйгіштікке, мәдениеттің құндылықтарын қастерлеуге тәрбиелейді. Ал
кәсіби деңгейдегі хор орындау концерттің әрін келтіріп, көрермендерге
тамаша компазициялық ән орындау арқылы ұмытылмас әсер қалдырады. Хорға
қатысатын әр-бір әншінің вокалдық деңгейі ансамбльдің жұмысына тікелей әсер
етеді, хормейстерің шеберлігі, сахнаны дұрыс пайдаланып, сахна қимылын
шебер қиыстыра білуі, әндерді дұрыс таңдап, репертуарды талғамды түрде
толықтыра білуі, вокалдық тұрғыдан әнді түрлі дауыс партияларына бөлу
шеберлігі, бәрі-бәрі хордық жұмыстың бірегей көрінісі, алға жетелер күші
болып табылады.
Баса назар аударатын жайттар – ол музыкалық қабілет, балларды
музыкалық қабілетке үйрете білу; музыка деген түсініктің жан-жақты ашылып,
хорға қатысушылардың құштарлығын, ынтымағын, өнерге деген жақсы,ізгі
көзқарастарын қалыптастыру; сахнада вокалистердің мәдениет сақтауы, сахна
тілі, артикуляция, диафрагмамен жұмыс істей алуларын қадағалау,үйрете білу;
киім-киіс,жүріс-тұрыстарын ретке келтіру; сахнаны дұрыс пайдаланып, ықшам
да шапшаң, жеңіл қимылды сахна хореографиясына қол жеткізе
білу; хордың репертуарына деген талғам, ән таңдай білу; әр-бір шараға сай
әндерді дайындап,нақышына келтіріп жеткізе білу; хорға қатысушылармен
сыпайы түрде қарым-қатынас жасай білу. Дәл осындай шарттарды орындай білу
үшін кез-келген мәдени тынығу жұмысы маманы келесі ақпараттарға қанығып,
негіз ала білуі қажет.
. Музыка өнері, Қазақ мәдениетіндегі музыка, вокалдық-хор тәрбиесінің
орны.
Музыка – адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен
эстетикалық тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор.
Сондықтан жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты
ойластырып, олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше
көнiл бөлуiмiз керек.
Білім саласындағы әлемдік дамуды ескерту, Қазақстан Республикасындағы
жоғары білім беруді, соның ішінде музыкалық білім беруді реформалау жоғары
мектептегі музыкалық-педагогикалық процестерді ұйымдастырудың қалыптасқан
негіздерін әдіснамалық-теориялық тұрғыдан терең пайымдауды қажет етеді.
Қазіргі таңда болашақ музыка мұғалімдерін даярлау ісі белгілі бір жүйеге
келтіріліп жатқанымен бұл салада лайықты оқулықтар, оқу құралдары жоқ деуге
болады.
Музыкалық білім беру педагогикасы – педагогика, психология,
музыкатану ғылымдарын ұштастыратын қалыптасу үстіндегі ғылым саласы.
Өкінішке орай, оның дербестігі, мазмұны, объектісі, пәні, тіпті
терминологиясы жөнінде әлі де бірыңғай пікір-пайымдаулар қалыптасқан жоқ.
Кейінгі жылдары музыкалық білім берудің тарихи, әдіснамалық-
теориялық мәселелері, әдістемесі ресей ғалымдарының бірен-саран
еңбектерімен танымал болғанымен, қазақ тіліндегі оқулықтар, оқу құралдары,
әдістемелік ұсыныстар жоқтың қасы. Бұл сөз жоқ, болашақ музыка мұғалім пәні
мұғалімнің кәсіби даярлау ісіне нұсқан келтіруде.
Ұсынылып отырған оқу құралы Музыкалық білім мамандығы бойынша мемлекеттік
жалпыға міндетті стандартына сәйкес дайындалған.
Оқу құралының Музыкалық білім беру педагогикасының жалпы мәселелері атты
бірінші бөлімінде музыкалық білім беру педагогикасының пәні мен міндеттері,
ғылым ретінде дамуы мен қалыптасуы, оның өзге ғылымдармен байланысы
баяндалады.
Екінші – Музыкалық педагогикадағы халықтық салт-дәстүрлер атты
бөлімінде қазақ халқының ән және әншілік өнеріне, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлеріне тоқталып, оның халық өмірімен тығыз байланыстылығы,
тарихылығы, көркем образдылығы, философиялық ой-тереңдігі қарастырылды.
Үшінші - Музыкалық білім беру педагогикасының теориясы атты
бөлімінде музыкалық-педагогикалық процестің мәні, музыканы оқыту
принциптері, музыканың әдебиетпен байланысы мазмұндалды. Біз бұл оқу
құралымызда музыкалық білім беру педагогикасының барлық мәселелерін жан-
жақты қарастырдық деп айта алмаймыз.
Музыкалық білім беру педагогикасында әлі де шешімін табар көптеген
проблемалар бар.
Аталған мәселелерді ойдағыдай дұрыс шешім табуы жоғары білім беру
жүйесінде болашақ маман даярлауға арналған Музыкалық білім берудің тарихы
мен теориясы, Музыканы оқыту әдістемесі, Музыкалық-педагогикалық
практикум курстары бойынша оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіру ісімен
тығыз байланысты деп есептейміз.
Музыка өмір көріністерін дыбыстық көркем образдар арқылы
суреттейді. Өзінің эмоциялық бағыты арқылы музыка адамзат тарихында
қоғамдық-идеялық, мәдени-тәрбиелік және ұйымдастырушылық роль атқарады.
Музыканың тарихи дамуы қоғамдық дамудың жалпы заңына бағынады. Музыканың
адам сезімін, ойын, іс-әрекетін дыбыстық формада суреттейтін қатынас құралы
ретінде маңызы зор. Музыкада дыбыстық, биіктік және уақыттық (ритмдік)
қатынастары өте қатаң тәртіпке келтірілген.
Философиялық және әлеуметтік идеялар әлемін кеңінен қамту үшін
композиторлар таза музыканың (программасыз аспаптық) шеңберінен шығып,
нақтылы мазмұнды білдіретін сөзге (программалық-вокалдық және аспаптық),
сонымен қатар сахналық іс-әрекетке бой бұрады.
Музыка мазмұнында бір нәрсені әшкерелеу емес, қайта мақұлдау,
дәріптеу басым болады. Сондықтан, гуманистік бастаманы таратушы ретінде
музыканың өнегелік-тәрбиелік мәні өте зор.
Музыка алғашқы қауымда синкреттік өнердің құрамында болды (би,
поэзия аралас). Ол (синкреттік өнер) көпшілікке қажетті салтжора ретінде,
сонымен қатар бірігіп еңбек ету кезінде адамдардың рухани санасын тәрбиелеу
әрі қатынас құралы мақсатын атқарған. Музыка дыбыстары тәртіпке келтіріліп,
логикалық жағынан тұрақты және тұрақсыз бірнеше тондардан ғана тұратын әуен
саздарымен алмасты. Сөйтіп, музыкалық дыбыс жүйесінде өлшеммен ладтың ең
қарапайым түрлері туды.
Қазақ халқының қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негіздері. Қазақ
мәдениетінің мемлекеттік кезеңі. Қазақ хандығының материалды мәдениеті.
Жаңа заман көшпелілері. Қазақ киіз үйінің символикасы. Қазақ халқының салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, рәміз-рәсімдері. Жеті аталық үрдіс. Эпос әлемі.
Қазақстан дәстүрлі әдеп жүйесі, сенім-нанымдары. Дүниетанымдық синкретизм.
Қазақтардың дүние туралы түсініктері, тілі, жазуы, емшілік тәсілдері,
музыкасы. Қазақ халқының ментальдық ерекшеліктері.
Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуі. Отарлау әлде
мәдениеттер сұхбаты? Қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін күресі.
Миссионерлік әрекеттер және патшалық Ресейдің исламға көзқарасы. Қазақ
антиутопиясы. Зарзаман мәдениеті. Қазақ ағартушылығы Ш. Уалихановтың
мәдениеттанулық ізденістері. Дәстүрлі мәдениет пен жаңашылдық. Ы.
Алтынсарин – қазақ ағартушылығының тікелей түлғасы. Абай – қазақтың рухани
мәдениетінің жеткен шыңы. Шәкәрімнің мәдениеттанулық көзқарастары. Ұлттық
сананың оянуы және ұлт-азаттық қозғалыс.
Қазақ музыкасы – өмір шындығын дыбыстық көркем бейнелермен көрсететін
музыкалық өнердің ұлттық саласы. Қазақ халқының музыка мұрасы аса бай. Ол
музыка фольклоры және музыка тарихы салаларына жіктеледі. Алғашқы салаға
суырып салмалық негізде туған эпикалық жанрлар – жыр, толғау, терме,
желдірме және лирикалық әндер мен айтыс өнері, екіншісіне көне түркі
дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер
енеді. Қазақ фольклорының елеулі бір арнасы – эпос. Оған тән музыкалық
мақам-саздардың қазақ мәдениетінен алатын орны ерекше. Әдеби мәтінге
қарағанда музыкалық мақамның марқалау болатыны белгілі. Қазақ эпосы
негізінен екі түрлі поэзиялық өлшемге негізделсе (7 – 8 буынды жыр және 11
буынды қара өлең), оның мақамы да осы жүйеге құрылады. Қазақ музыкасындағы
сырлы сазды, терең толғанысқа толы кең тынысты, әуезді әндер – 19 ғасырдан
желі тартса, речитативті әуенге құрылған эпикалық дәстүр – алғашқы,
лирикалық әндер – соңғы құбылыс. Бірақ, дәстүр тұрғысынан келгенде қазақ
даласының түрлі аймақтарында олардың бәрі бірдей сақтала бермеген. Сыр
бойы, Атырау алқабында – эпос, Жетісуда – терме, Орталық Қазақстанда кең
тынысты лирикалық әндер басым дамыған. Қазақ музыканың үлкен бір арнасы –
қобыз, сыбызғы және домбыра күйлері. Бұл үшеуінің де арнайы музыкалық қоры
мол сақталған, сол себепті халық аспаптары ретінде танылады. Ал жетіген,
адырна, үскірік, шаңқобыз, асатаяқ секілді музыкалық аспаптар фольклорлық
сатыда ғана көрінеді. Олардың ұлттық сипатынан гөрі типологогиялық табиғаты
үстем. Мысалы, бір ғана шаңқобыз аспабын кеңес дәуіріндегі халықтардың
барлығынан дерлік кездестіруге болады. Музыкалық аспаптар бүгінде олардың
дыбыс шығару ерекшеліктеріне сай хордофон, идиофон және аэрофон болып
жіктеліп жүр.
Қазақ музыкасы фольклорлық сатыда қалмай, ауызекі дәстүрге негізделген
суырып салмалық өнермен қатар жеке өнер саласы, тіпті ілім ретінде де
қалыптасып келеді. Ертедегі орхон-енисей жазбалары, орта
ғасырлардағыҚорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі
тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде әл-
Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген шығыс
ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған.
Фарабидің “Музыканың ұлы кітабы” күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған,
әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде
шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып
келгенін аңғартады. 15 – 18 ғасырлырдағы жыраулық өнер тудырған эпик
дәстүрдің Қазақ музыкасынан алатын орны ерекше. Қазақ халқының осы
қалыптасу кезеңінде ұлттық болмысымызға тән музыкалық ырғақтар, екпіндік
ерекшеліктер көріне бастаған. Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі –
синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-
жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім.
Бірі – ән өнері, екіншісі – күйшілік дәстүр. Осы негізде 19 ғасырда қазақ
даласында екі түрлі халықтық кәсіби-музыкалық дәстүр қалыптасқан. Бірі –
Ықылас, Сарымалай, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Сейтек, Сүгір,
Тәттімбет, т.б. өнерпаздар бастаған күйшілер тобы болса, екіншісі – Біржан,
Ақан, Мұхит, Мәди, Жаяу Мұса, Естай, Үкілі Ыбырай, Абай, Нартай, Майра,
т.б. сал-серілерден арқау тартатын әншілік өнер. 19 – 20 ғасырларда
айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық
ерекшелігімен дараланады. Бірі – кең ауқымды төкпе, екіншісі – сырлы да
өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз
еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел
арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері
бар. Музыкалық ырғақтың көркемдік мәні. Қазақ сайын даласында өткен заманда
мәңгілік мәнді музыкалық мұра қалдырған қаншама ұлыларымыз болды. Асыл
мұраның жетпегені бар екені ақиқат, бізге жетіп бүгінгі күні құндылығы
былай тұрсын, ұлттық рухани биіктігімізді дәлелдеп әлемде дарынды адамзат
баласы атанғанымыз да осы дараларымыздың арқасында. Рухани мұраны киіз
кіпапқа жазбаса да, көкірек сарайында сақтап домбыра, қобыз, ән арқылы
ұрпақтан ұрпаққа сыйлады. Дала консерваториясының әуенге хатталған саф
алтындай мұрасын қалдырды. Өмірге қазақ деген ұлт пайда болғаннан бері ой-
сана, салт-дәстүр, парасат пайымы, әлеуметтік өмір тынысы, наным-сенімі,
діні, қайғысы, қуанышы, арқылы, фәлсафасы – мәдени мұрада табиғи ырғағымен
жазылды.
Ең ілгері дамыған аспаптық музыкамызды (домбыра, қобыз, сыбызғы,
шертер, жетіген, сырнай, ысқырық) күй деп атап, бабалар тынысын естіп,
сақтауға тырысып келеді. Күй қақында алғашқы ғылыми түсінікті Қ. Жұбанов
түйіндесе, қазақ кәсіби өнерінің асуы да, белесі-беделі де Ақаң есімімен
байланысты. А. Жұбанов – заманды жалғастырған Алтын көпір. Ол өзінің
зерттеу еңбектерінде он маман емес, бір уақытқа келмейтін қауымның игілікті
ісін атқарды. Бәріміз бас қойып, бітіре алмай жүргенімізде де жасырмаған
жөн.
Домбыра үйрету әдісі пәнінің қай қырынан келсеңіз де, А. Жұбанов
еңбектеріне үңілмей өте алмайсыз. Ырғақтың көркемдік мәніне келгенде де
мына бір ойын жеткізбекшіміз: Ақсақ киік күйінің ырғағында үш аяқтап келе
жатқан киіктің жүрісінің суреті бар. Бірақ күй тек ақсаған киіктің сырт
суреті емес, жаралы жанның бәріне тән қиындық жағдайды, одан алатын ерлік,
төзімділік, күрес қажеттігін суреттейтін күй, - десе, Ақсақ құлан күйінің
бас буынында ырғағындағы баяу, бірақ нық қағыстарындағы ат тұяғының дүрсілі
барын сезіндіреді. Алғашқыдағы бөкен желістің ырғағында екінші дауыста
өтетін тақырыптық әуен, сай-сүйегіңді сырқыратады, қандай музыка
түсінбейтін керең құлақ болса да, бір трагедиалық оқиғаның барынан хабар
береді. Орта буында басындағы лейтмотив құбыла, өршелендіре, жігерлендіре
тартылады. Бірінші дауыста бөкен-желіс ырғағы емес, сатырлап шапқан құлан
тұяғының сарыны келеді. Ал екінші дауыстың ырғағында құланның үйірін көріп,
олжалы боламын деген баланың ойына қарсы, жоқ, ол ойың орындалмайды
дегендей, тағдыр тақырыбы бұрынғыдан да күшейіп, ажалдай аузын ашып,
көлденең тартыла береді. Енді ең жоғары сағасында музыканың ырғағы өзгеріп,
баяндау кезеңінен енді үлкен қақтығыс суреті келеді. Оның барлығы ладтық
өзгеріс арқылы тыңдаушыға дәлелденеді. Қағыс та қаттыланып тасыр-тұсыр
құланның сарыны бірінші дауыстың ырғағында тайға таңба басқандай анықталып
естілсе, екінші дауыстың ырғағында алғашқы тақырып әуен тональдық кейпін
өзгертіп, ол енді ажал аузындағы адамның жан шығар алдындағы ышқынған үнін
береді, өмір мен өлімнің екі арасындағы арпалыстың суреті көз алдыңа
келгендей болды. Ұйқы-тұйқы, талас-тартыстан кейін күйдің желісі сырғып,
бас буынға бір-ақ шыққанда оқиғаның тоқ етері анықтала түседі.
Бұрынғысындай емес, күйдің орта буынындағы қағыстар өзгеріп, біркелкі
ырғақтан пунктирлі ырғаққа көшіп, лейтмотивті 2 рет қайталап барып, ең
бірінші бөкен желісті ырғаққа келіп, баяулата келіп, аяңға түсіп, бірінші
дауыста жүрістің бәрі тынып, тек үстіңгі ішекті түйе – талдылай қаққан
дыбыс арқылы қаралы үн естілер – естілмес болып, хан баласын о дүниеге
аттандырады - дейді.
Ал қазақ музыкасын зеттеуге біраз үлес қосқан П. Аравин Дәулеткерей
жйне XIX ғасырдағы қазақ музыкасы деген кітабында Дәулеткерейдің
Ақжелеңінде кездесетін кейбір алғашқы ұялардың Құрманғазының Серпер,
Саранжап, Ұзақтың Ақжелең, Түркештің Көңіл ашар күйлерінен кездесетін
дыбыс ырғақтарын айта отырып, бірақ ондай ұқсастықтарынан шығарманы бір
авторға таңдауға болмайтындығын дәлелдейді және де Қыз Ақжелеңде анық та
айқын көңілді ырғақтың үлгілерімен келетін би сипаты белгілі орын алған.
Дәулеткерейдің Қос ішек және Қоңыр күйлерінде триольді ырғақпен келетін
марш екпінді кездеседі , - деп жазды. Бағдарламалығы суырып салмалық
туралы сипаттама бере келіп, ырғақтың құрылымын егжей-тегжейлі талдайды. Ол
екі үлесті және төрт үлесті өлшемдердің, сол сияқты ¾ және 86, кей
жағдайда алмасып отыратын өлшемдер жиі кездесетінін, ырғақтық формулаларды
мысалға алады, дыбыстың тақ сандарға бөлінбейтіндігін (триольдан басқа)
және көп ырғақтық құрылымдардың жоқтығын атап көрсетеді.
Домбыра музыкасына теориялық талдау жасау жөнінде Н.Ф. Тифтикиди
мазмұнды еңбектер жазды. Ол онда қазақ күйлерінің ырғақтық, өлшемдік және
әуендік жақтарын зеттеді. Мысалы: Қазақ халқының домбыра музыкасы
ырғағының заңдылықтары деген мақаласында домбырадағы музыкаға арналған
шығармадағы ырғақ пен әуеннің байланысын ашуға тырысты. Музыка тілімен
айтқанда домбырада ұзақтығы төрттен бірден артық дыбыстар ырғақ жағынан
бөлшектеуді талап етеді. Күй музыкасы көптеген ырғақтық байланыстарды
талдау жасау арқылы Н.Ф. Тифтикиди мынадай орынды қорытындыға келеді.
Қазақ домбыра музыкасының негізгі ырғағы біркелкілік (равномерность) бұл
ұзақтық қайшылығы жоқ, ең қарапайым ырғақтық сурет, - дейді және күйдің
атауына кіретін сөздер ырғағы көп жағдайда шығарманың өзіндегі бастапқы
ырғақтық қозғалысқа қызмет етеді, бұл оның бағдарламасын анықтайды,- деп
жазды.
Жоғарыдағы келтірілген мысалдардан ырғақтың музыкадағы ең көрнекті
роль атқаратынына көзіміз жетті. Кейбір күйлердің басталысындағы әуендегі
кескіннің қайталанып орындалуының өзі кіріспе ролін атқарып, бара-бара
шығарманың бүкіл ырғақтық негізінен құрайтын негізгі желіге айналады.
Белгілі орыс ғылыми зерттеушісі Б.М. Тепловтың пікірі бойынша ырғақ
музыкалық шығармадағы дыбыстардың белгілі бір уақыт аралығында алма-кезек
ауысуы, музыкалық көркемдік тездету көп байқалады: бұл әрине ырғақ желісін
түсінбегендік.
Ырғақсыз музыка болмайды. Ырғақ арқылы музыканың айтайын деген ойын,
шығарманың негізін, тынысын бейнелейтіндігін естуге болады. Адам жүрегі бір
қалыпты соғысынан қорыққанда дүрсілдейді, қуанғанда лүпілдейді, болмаса
машина моторы бірқалыпты айналысынан жылдамдықты үдетсең тездейді және
керісінше жарамсыз болғанда істен шығады. Шығарманың жүрегі, моторы ырғақ.
Біз ғалымдардың домбыра күйлерінің ырғақ мәселесіне байланысты тұжырымдарын
бекерге келтіріп отырғанымыз жоқ.
Ырғақтың шығармадағы көркемдік мәніне қатысы бар қағидаларды айтып
өтсек, күй атауының ырғақтық көрінісі:
1) күй жанрына байланысты да ырғақтық желіс. Ақжелең, Желдірме,
Қосбасар, Қоштасу, Шалқыма т.б;
2) күйге қойылған екпіндік көрсеткіш: Байсалды, асықпай, жай, өте жай,
орташа, тез, өте тез т.б. Мұнда негізгі екпінді сөзге сол күй мазмұнына
байланысты жақындата түсетін сын есім сөздер қолданылады. Мысалы: Асықпай –
мұңды, Жай – ойлану; Байсалды – тебіреніспен т.с.с;
3) күй бастан аяққа бір екпінде орындалмайды, әңгімені, ойды дұрыс
жеткізудегі тыныс белгілері қандай роль атқарса, сол күйдің өн бойында осы
құбылыс сақталуы керек. Тыныс белгілерінің орамды қолданылуы – күйдің ырғақ
тұтастығымен, мазмұн тұтастығын беріп, тыңдаушыға жетеді;
4) ырғақтың көркемдік мәніне оң қол қағысының әсері жоқ емес. Күйде
жалғыз немесе барлық саусақ іші-сыртымен келетін тұтпа қағыстар болады. Осы
қағыстарды күй мазмұнына сәйкес ептілікпен, қимылмен алмаса, ырғақ
бұзылады. Дәулеткерей Құдаша. Кейбір домбырашылар тіпті тұтпайды,
біреулері түгел жұдырық қояды. Екі жағдайда бірінші де құдаша мінезіне
сәйкес емес, жалаң ырғақ, екіншісінде ауырлық, болмаса ерсілеу мінез
береді. Қағысқа байланысты ырғақ шықпады, күй мазмұны орындалмады. Оң қолды
жеңіл, сұқ саусақ тұсынан тұтқанда ғана межеден көрінеміз;
5) оң қол қағысы келгенмен сол қол жауап бермесе, ешқандай ырғақ
табиғатына ене алмаймыз;
6) ырғақ өлшемге байланысты да дұрыс жолға қойылмаса, күй хаттауда
оның мазмұнын ашпайтын өлшемнің керегі жоқ;
7) ырғақтың дыбыс бояуы – динамикалық белгілерге байланыстылығы
орындаушылар арасында p.mp.- белгілері келсе, ырғақты жайлату, қатайтқанда
тездету көп байқалады. Бұл әрине ырғақ желісін түсінбегендік;
8) ырғақ көркемдік мәніне терең бойлау үшін сол заманның күйін, оның
алған тақырыбын түсіну қажет. Осы орайда қала мен ауыл тұрмысының
айырмашылығы шығады. Біздің күйіміздің басым бөлігінде дала тынысы, бұрынғы
тұрмыс-тіршілігі бейнеленген. Алған біліміне, нота сауатына байланысты бәрі
де орындайды. Тереңірек бойлап, сол уақытпен сырласу үшін өз жан-жақты
ізденуінен басқа – басты міндет ұстазда қалады.
Музыка маманының күйшіге керек – маңызды қасиеті. Күй ырғағының
күрделілігі соншалық – бір жинақпен қамтылмайды. Мамандардың әрдайым
назарында болып, зерттеуді қажет етеді.
19 ғасырдың аяқ шенінен бастап Қазақ музыкасы шет ел және орыс
саяхатшыларының назарына ілікті. П.Георги, В.Андреев, В.Добровольский,
С.Рыбаков, А.Левшин, А.Алекторов, М.Готовский, Р.Пфенниг, А.Эйхгорн,
Н.Савичев секілді шығыстанушылары Қазақ музыкасы, оның көрнекті өкілдері
туралы тың әрі қызықты мәліметтер жеткізді. А.В. Затаевич қазақтың
музыкалық фольклорын жинап, оларды нотаға түсіріп, жүйелеуде үлкен қызмет
атқарды. Алайда Қазақстанда кәсіби музыка өнерінің туып, қалыптасуы 30-
жылдардан басталады. Осы кезеңде А.Жұбанов, Қазақстанға шақырылған Е.Г.
Брусиловский, Б.Г. Ерзакович, т.б. музыка мамандары кәсіби музыка өнерінің
негізін қалады. Жұбанов халық аспаптары оркестрін ұйымдастырып, халық
композиторларының өмірі мен шығармашылығын зерттеді.Брусиловский “Қыз
Жібек”, “Жалбыр” секілді алғашқы қазақ операларын жазды. И.Н. Надировтың
“Терең көл” (1939), А.А. Зильбердің “Бекет” (1940), В.В. Великановтың
“Тұтқын қыз” (1939), Брусиловскийдің “Ер Тарғын” (1937) опералары Қазақ
музыкасының кезекті жетістіктері болды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары қазақ
композиторлары “Гвардия алға” (Брусиловский), “Амангелді” (Брусиловский,
М.Төлебаев), “Абай” (Жұбанов, Л.Хамиди), “Біржан – Сара” (М.Төлебаев)
секілді күрделі туындылар берді. Опера жанрымен қатар композиторлар
“Сарыарқа” (Брусиловский), “Абай” (Жұбанов), “Қазақ симфониясы”
(Великанов), “Ризвангүл” (Қ.Қожамияров), “Жайлауда” (Қ.Мусин) атты
симфониялық шығармалар (поэма), “Коммунизм оттары”, “Кеңестік Қазақстан”
атты кантаталар жазды. Брусиловский мен Ғ.Жұбанова оркестр мен жеке
музыкалық аспапқа арналған концерт жанрында да елеулі еңбек етті. Қазақ
музыкасының жетістіктері кәсіби және көркемөнерпаздар ұжымдарының
қатысуымен Мәскеуде өткен әдебиет пен өнер онкүндіктерінде (1936, 1958)
көрсетілді.
Қазақ музыкасын шетелдіктерге алғаш паш етушілердің бірі Ә.Қашаубаев
болды. Ол 1925 жылы Парижде, 1927 жылы Майндағы Франкфуртте ән шырқады. 60
– 70-жылдары Қазақстан композиторлары ұжымдық тәсілмен бірқатар опералық
шығармалар жазды. Бірақ бұл шығармашылық тәсілдің елеулі кемшіліктері
болды. Соның бастысы – бір шығарманың әр түрлі нақышта жазылуы еді.
Сондықтан композиторлар бұл тәсілден бас тартып, С.Мұхамеджанов “Айсұлу”
(1964), Е.Рахмадиев “Алпамыс” (1972), Жұбанова “Еңлік-Кебек” (1975),
Қожамияров “Садыр Палуан” (1977) атты опералық шығармалар жазды, Жұбанова,
Қожамияров, М.Сағатов балет жанрында еңбек етті. Брусиловский бесінші,
алтыншы, Қожамияров бірінші, екінші, Жұбанова “Жігер” атты симфонияларын
жазды. Рахмадиев “Дайрабай”, “Құдаша думан” симфониялық күйлерін ұсынды.
Қазақ музыкасы үшін бұл күй жанрының өзіндік жаңалығы болатын.
60 – 70-жылдарда ән жанрында жемісті еңбек еткен Б.Байқадамовтың,
Ә.Еспаевтың, М.Маңғытаевтың, Ш.Қалдаяқовтың, Ә.Бейсеуовтің, Т.Базарбаевтың,
Е.Хасанғалиевтің шығармалары халық ілтипатына бөленді. Кейінгі жылдары
опера, симфония, балет саласында – С.Мұхамеджанов (“Ақан сері – Ақтоқты”),
Б.Жұбаниязов (“Махамбет”), Жұбанова, Рахмадиев, С.Кибирова (“Үш торай”),
А.Серкебаев (“Мой брат Маугли”), С.Еркінбеков (“Мәңгі алау”), аспаптық-
камералық және вокалдық музыкада – Ж.Дастенов, Маңғытаев, Сағатов,
Ж.Тұрсынбаев, Т.Мұхамеджанов, т.б. композиторлар жемісті еңбек етті.
Қазақстан өнер шеберлері Венгрияда (1970, 1973), Германияда (1970,
1972, 1975), Польшада (1971, 1975), Моңғолияда (1971), Чехословакияда
(1972, 1974), Кубада кеңінен танымал болды. Азияда – Сингапур, Малайзия,
Шри-Ланка, Пәкстан (1973), Үндістан; Еуропа елдерінде – Финляндия (1971),
Франция, Германия (1972), Италия (1976), Швецияда (1970, 1984) өткізілген
КСРО мәдениеті күндерінде Қазақстанның еңбек сіңірген ұжымдары – Құрманғазы
атындағы халық аспаптар оркестрі, хор капелласы, ән-би ансамблі,
классикалық би ансамблі, “Отырар сазы” оркестрі, “Гүлдер”, “Дос-Мұқасан”,
“Арай” ансамбльдері, “Сазген” этнографиялық ансамблі, т.б. қатысты. КСРО
халық артистері – Б.Төлегенова, Р.Бағланова, Е.Серкебаев және Р.Жамановалар
қойған концерттерін шет ел көрермендері жоғары бағалады. 70-жылдарда Қазақ
музыкасының талантты жас өнерпаздары бүкілодақтық және дүниежүзілік музыка
сахнасына шықты. Олардың қатарында Паганини атындағы халықаралық
скрипкашылар байқауының (Италия, Генуя, 1971) лауреаты Э.Нақыпбекова,
Глинка атындағы бүкілодақтық әншілер бәйгесінің (Мәскеу, 1976) лауреаты
М.Мұсабаев, осы байқаудың дипломанты Р.Жұбатырова, бүкілодақтық дирижерлер
байқауының (Мәскеу, 1976) лауреаты Т.Мыңбаев, Герберт фон Кароян қорының
халықаралық байқауының дипломанты (1978) Т.Әбдірәшев, Глинка атындағы
бүкілодақтық әншілер байқауы (1975) мен Р.Шуман атындағы халықаралық
әншілер байқауының (Германия, Цвиккау, 1977) және Рио-де-Жанейрода өткен
әншілердің халықаралық байқауының (Бразилия, 1979) лауреаты Ә.Дінішев,
халықаралық скрипкашылар байқауының (Белград, 1977) дипломанты және
халықаралық скрипкашылар байқауының (Жапония, Токио, 1982) лауреаты
А.Мұсаходжаева, Глинка атындағы бүкілодақтық әншілер байқауының (Мәскеу,
1977) лауреаты, әнші Ғ.Қ. Есімов, Болгарияда өткен халықаралық эстрада
әндері байқауының (Болгария, София, 1977) “Алтын Орфей” жүлдесін жеңіп
алып, “Алтын микрофон” атты халықаралық байқауда (Түркия, Стамбұл, 1979)
екінші орынды иеленген әнші Р.Рымбаева, Ж.Б. Виотти атындағы халықаралық
пианинода ойнаушылар байқауының (Верчелли, 1980) үздік І сыйлығына ие
болған Г.Қадырбекова, М.Лонг және Ж.Тибо атындағы байқаудың (Франция,
Париж, 1983) жеңімпазы атанған Ж.Ж. Әубәкірова, Халықаралық скрипкашылар
байқауының (Париж, 1985) лауреаты Г.Мырзабекова, т.б. бар. 1988 – 99
жылдары “Франциядағы қазақ күндерінде” Ж.Әубәкірова жеке концертімен,
М.Бисенғалиев (скрипка), А.Бөрібаев (виолончель), Т.Ормантаев (пианино),
М.Мұхамедқызы мен Н.Үсенбаева (екеуі де – әнші) өз өнерлерін көрсетті. 2003
жылы мамырда композитор Б.Жұманиязовтың “Махамбет” операсының (либреттосы –
Б.Аманшиндікі) беташар қойылымы өтті. Қазақтың музыка мәдениеті аясында
музыкатану ғылымы да қанатын кең жайды. Затаевич, Жұбанов, Ерзакович,
Н.Тифтикиди, И.Дубовский, Ю.Аравин,М.Ахметова секілді аға буын ғалымдардың
Қазақ музыкасын зерттеуге қосқан үлестері көп. Олардың ізін баса
З.Қоспақов, Т.Бекхожина, Ә.Мұхамбетова, С.Елеманова, С.Күзембаева,
Б.Қарақұлов, т.б. өнер зерттеушілері шықты. Бүгінде Қазақ музыкасы – аяғына
нық тұрған, әлем мәдениетінде өзіндік орны айқындалған өнер саласына
айналды.
Соның ішінде қозғайын деп отырған тақырып, вокалдық-хор музыкасы,
оның тәрбиесі, әдіс-тәсілдері.Хор (грек. choros) — ежелгі грек театрындағы
трагедия мен комедияларда өнер көрсететін орындаушылар тобы. Оның даму
эволюциясы салтанатты хор лирикасының пайда болуымен тығыз байланысты.
Дионис құдайдың құрметіне арналған хор әндерінен драманың өмірге келгені
белгілі. Осыған орай хор алғашында басты рөл атқарды. Мысалы, трагедияхоры
12 — 15, ал комедия хоры 24 қатысушыдан (хоревтен) құралды. Б.з.б. 4
ғасырдың аяғында хор театр спектакльдеріне қатыспайтын болды, ол тек халық
мерекелерінде ғана бой көрсетіп отырды. Қазақ театрында алғаш рет реж.
Ә.Мәмбетов 1967 жылы қойған М.Әуезовтің “Қара қыпшақ Қобыланды”
спектаклінде хор пайдаланылды. Вокалдық музыка орындаушылар ұжымы. Хор
дауыс құрамына байланысты біртектес (әйелдер, ерлер, балалар хоры) немесе
аралас болып келеді. Аралас хор сопрано, альт (әйел дауыстары), тенор, бас
(ерлер даусы) партияларын орындайтын төрт топтан құралады. Егер хор
құрамында аталған партиялардың бірі болмаса, онда ол жартылай аралас хор
делінеді. Әрбір хорлық партия хор шығармасының ыңғайына қарай бірнеше дара
партияларға (1 және 2-сопрано) бөліне алады. Аралас хор құрамында ең
кемінде 12 адам (яғни 3 топты құрайтын 4 партиядан: сопрано, альт, тенор
және бас даусынан), ал кәсіби хор құрамында 100 — 120 адамға дейін болады.
Мысалы, Қазақтың мемлекеттік хор капелласы, М.Е. Пятницкий атындағы орыстың
халық хоры, т.б. Хорға арналған музыкалық шығарма. Ішекті музалық
аспаптардың, қос, үш, т.б. бір дыбысты ішектер тобы.
Әншілік , музыкалық түсініктер, хормен жұмыс.
Өнердің кез-келген түрінің өзіне ғана тән образдарды мәнерлеп
суреттейтін құрамдары бар. Музыкада негізгі құрамдар – мелодия (әуен),
ырғақ (метроритм), гармония, тембр (бояу), полиграфия т.б.
Мелодия (әуен) – белгілі бір көркем ойды бейнелейтін, ырғақ пен
ладтық-интонациялық жағынан жүйеге келтірілген түрліше жоғарылықтағы
дыбыстар тізбегі. Әуен – музыкалық шығарманың негізі болып табылады. Ол
жеке өзі көркем бейнені терең де жанжақты көрсете алады. Бірынғай түтас
басқыштар бойымен қозғалып құрылған әуендар аз. Әуендік қозғалыс бағытының
түрлері:
1)толықтырылған кішігірім аралық интервалдық секірістерден тұратын әуендер,
оларда ұзақ жоғарылау мен төмендеу жоқ;
2) Әуендік толқынымен айқын көрінген әуендер, мұндай әуендер үзақ мерзімді
жоғарылау мен төмендеудің бірігіп үйлесуінен құрылады;
3)Әдетте бір қалыпты бейнелейтін бір ғана дыбысқа қайтып оралатын әуендер.
Әуендер қашанда өзінің ішкі құрылымы мен нақтылық логикасы
арқылы аяқталған белгілі бір түсінікті білдіреді. Әуеннің бөлшектену
дәрежесі түрлі тарихи стильдерде әр қалай болады. Мысалы, полифониялық
стильде үздіксіз даму басым түседі. Ал, гомофондық-гармониядық тұрғыдағы
әуендерге керісінше, әуеннің формасын бөлшектеуге, яғни кезеңді (периодты)
сөйлемге, сөйлемді – фразаларға, фразаны – мотивтерге бөлу тән қасиет, әуен
дамуының ең жоғарғы сатысы – оның шиенленісу шыңы, кульминация деп аталады.
Метроритм (ырғақ). Метр – музыкалық ритмнің байланыс жүйесін,
тепе-тең ұзақтықтағы уақыт үлесін өзара алмасу тәсілін реттейтін өлшем.
Ритмде дыбыстардың уақыттық ара-қатынасы анықталады. Метрлік өлшемсіз
дыбыстардың жүйелі түрде алмасуы мүмкін емес.
Кейбір музыкалық жанрлар белгілі бір өлшемді талап естеді,
мысалы, вальс –үш үлесті, марш екі немесе төрт үлесті өлшеуде жазылады.
Өлшем музыкадағы жүйенің негізі ретінде оның кәсіби сипат алу барысында
қалыптасты.
Тембр – дыбыстың сапасы (бояуы). Ол әр түрлі аспаптарда
немесе түрлі дауыстарда орындалған белгілі бір биіктікегі дыбыстарды
ажыратуға мүмкіндік туғызады. Тембр арқылы дауыс ырғағын өзгерте отырып,
сезім-күйді білдіруге болады. Тембр дыбыс тербелісінің формасына байланысты
болады. Тембрге музыкалық аспаптың материалы, формасы, дыбыс шағару тәсілі
т.б. әсер етеді.
Гармония – үндеу деген мағынада музыка теориясының
аккордтардың құрылымын және олардың жалпы музыкалық даму барысында ара
қатынасын зерттейтін бөлімі. Гармония – музыкалық форма тудырудың негізгі
факторы. Музыкалық шығармада тональдық, модуляция, каденция сияқты
гармониялық ладтық құрамдар ерекше роль атқарады. Гармония мелодия (әуен),
ритм (ырғақ) және басқа музыкалық компоненттермен бірге көркем ойды жүзеге
асыруға қатысады.
Полифония –бір уақытта естілетін көп дауысты музыка. Мұнда
көптеген дауыстардың әр-қайсысы жеке-жеке, мәнерлі, анық естіліп тұрады.
Полифония заңы бір-біріне ұқсамайтын әуендерді біріктіріп, бір музыкалық
арнаға әкеліп құяды. Полифониялық музыканың аса көрнекті өкілдері -немістің
ұлы композиторлары И.С. Бах және Г.Ф. Гендель.
Композиция – латынның "compositio" ойлап шығару, "құрастыру" деген
сөзінен шыққан ұғым.
Кез келген суретті салу композициядан басталады. Композиция дегеніміз
салынатын суреттегі барлық бөліктерді байланыстырып, орынды құрастыру,
үйлестіру. Сурет мазмұнын ашу, пішінді нақты табу, шығарма көлемін табу
т.б. дұрыс беру композициялық құрылым элементтеріне байланысты.
Үйлесімділік құрылымы күшті көркем шығарма адамға айрықша әсер етеді.
Үйлестіру мен сюжет өзара тығыз байланыста болады. Сюжет дегеніміз
шығарманың мазмұнының көрінісі, оқиғалар жүйесі. Компзициялық шешімде
симметрия және ассимметрия үлкен рөл атқарады, және оның түстік, реңдік
қатнастары өте маңызды.
Яғни форматқа сурет ішіндегі бейнелерді белгілі бір ретпен
ыңғайластырып, жарасымды орналастыруы. Дұрыс композициялық шешімдер арқылы
бейнелейтін көріністі шашыратпауға, ұсақ бөлшектердің, басты назар
аударылуы қажет басты бөлшектердің ерекшеліктерін көру қажет. Суретші өз
шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу үшін онда бейнеленетін адамдар
мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір ретпен орналастыруға көп көңіл
бөледі. Әдетте шығармада оқиғаның негізгі өтетін және басты кейіпкерлер
орналасатын белгілі бір орталық болады. Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері өз
шығармаларында бас кейіпкерлерін әдетте қақ ортаға орналастырған.
Композицияның одан да басқа шешімдері бола береді
Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін
қасиеті. Бір сөзбен айтқанда, қабілет дегеніміз – ұғымталдық, зеректік,
алғырлық, қағілездік, сезімталдық, байыптылық, табандылық, адалдық,
еңбекқорлық және т.б. қасиеттердің белгілі деңгейде жетілген жиынтығы.
Қабілеттің дамуының табиғи негізін құрайтын бар қабілет жиынтығы дарыған
оқушыны – дарынды, талант дейміз. Нышандардың жинағын дарындылық деп
атайды. Бұл туа бітетін қасиет. Кейбір балалар оқуға түспей тұрып та
қабілеттіліктерін танытады. Тек қана дарындылық жалғыз өзі уақытта дами
алады. Қабілеттілік – шеберлікті тез игеруге алғышарт болса, шеберлік
жолындағы еңбек талантының ұшталуына, жетілуіне, іске асуына көмектеседі.
Еңбек бәріне жеңбек деген халық мәтелі әр уақыт асқан талантты деген
домбырашының жадында болғаны дұрыс. П.И. Чайковский айтқан екен Адам
неғұрлым талантты болса, соғұрлым еңбекқор болуы керек, - деп. Шеберлік
дегеніміз білімнің еңбек арқылы іске асуы, өнердің қорытындысы. Болмаса
естуі өткір адам музыкант болады деу өте қате пікір. Адамға белгілі бір
қызметті көңілдегідей атқару мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің
ерекше қиысуын талант деп атаймыз. Музыка маманына керекті есту, есте
сақтау, ырғақ қабілеттері бәріне жеткілікті дәрежеде болмайды. Осы үш
қабілеттің ішінде ішкі сезімталдық естуі басым болса құба-құп. Барлық
қасиетті де дамытуға болады, өте жақсы деген деңгейге де жетеді. Бірақ
табиғаттан қанға беріліп, ана сүтімен дарығанға не жетсін.
Музыкалық талант – музыкалық қабілеттердің ең биік шыңы. Ол - әсер,
ес, ақыл, сезім, есту, ырғақ, есте сақтау. Жан танымдық зерттеулерге көңіл
бөлсек, қабілеттер дегеннің өзі сыртқы әсерді қабылдап, оның жанда көрініс
табуы. Бұл ми мен (нейрондар) жүйке тамырлары, талшықтары арқылы іске асады
екен.
Осы қабілеттердің жұмысын данышпан Абай үш топқа бөледі. Ақыл, сезім
және қайрат. Осы үш топ арқылы сыртқы ортадан болған құбылысты әсер деп
атайды. Бар адам баласы әсерлене алады, әсіресе құлақ нейрондары арқылы
болатын, оның ішінде, дауыс, дыбыс әсері ең керекті құбылыс. Әсерленудің
жұғымды, жұғымсыз болуы әсерленудің қажыбы (тоны) деп аталады. Естуге
байланысты жағымды дыбысты (консенанс), жағымсыз дыбысты (диссонанс)
білеміз.
М. Жұмабаев Педагогогика еңбегінде нейрондардың әсерді миға апарып
жеткізуін, орналастыруын локолизация деп атайды. Әсерленуді туғызған
себепті перцепция деп атаған. Яғни музыкалық қабілеті жоғары адамдардың
құлақ нейрондары музыкаға дыбыс арқылы локолизацияланады. Бұл әсердің
музыкалық дыбыстан болғандығын анықтаймыз. Мұны перцепция деп атаған. Ал
мұны бұрынғы болған тәжірибелермен толықтыру Апперцепция болып табылады
екен. Сыртқы сезім әсерленулерінің алты түрі бар: Көру, есту, сипау, тату,
иіскеу, ет сезімі. Осының бәрі түгел болғанда адам есі түгел болады: 1)
Есту, 2) Көру сезімдері ең керекті сезімдер. Әрине мұнан басқасы керегі жоқ
деген ұғым тумайды. Сипау, ет сезімдері музыка мамандары үшін қалыс
қалмайтын сезімдердің бірі. Адам ән салса тамағымен (тіл), аспапта
орындаушылардың барлығы үрмелі аспаптарда қол, ерін, көкірек демі, ал
домбырашылар екі қол дейміз, алайда барлық дене мүшелерінің бірлікті
қозғалысы арқылы жеткізетініміз кім-кімге болса да белгілі. Бірақ музыка
маманы үшін есту мен көрудің өте жоғары болғаны дұрыс.
Музыкалық оқу орындарына қабылдау емтихандарында жалпы музыкаға бет
бұрған адамзат баласы бойынан негізгі үш қасиет іздейміз. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, ол есту, есте сақтау және ырғақ. Бірақ бұл үшін қасиеттің бір
баста түгел кездеспейтіндігі өте жиі кездеседі. Ең бірінші кезекте – Есту
қасиеті. Есту қасиеті де негізінен табиғатынан берілген құба-құп. Бала
жасынан есту қабілетін жолға қойса, нені көріп, нені есітіп өседі осы
тұрғыда сезінуде дайындалады. Қазіргі заманда барша жұртшылық баласын
домбыраға үйір ғып өсірмейтіні қақ. Есту арқылы жан сезіміне нерв
талшықтары арқылы мида (перцепция) толқу болып, ес, ақыл арқылы шығарма
мазмұнына керекті дыбыс бояуын беру үшін қимыл жасаймыз. Апперцепция
құбылысы осы жерде туындайды. Бір мысал – біздің күйлерімізде табиғат, адам
өмірі, жан-жануарлар бар тіршілік суреттелген дейік. Ауыл өмірінен бейхабар
қала баласы сабақта отыр.
Күнделікті бәрімізде мысық та бар екенін ойласақ, бұл тұста да
апперцепция қасиеті болмай қалады. Себебі бес онан да көп қабатты үйлерде
тұратын бала бұл жағдаймен таныс емес. Әннің сөзін жаттатқызып, әуенін
үйреткенмен әсерленуі, туғызған перцепция толқуы жалған, табиғи жолмен іске
аспайды, қиындықпен алады. Қошақан, лақ, бота, құлын туралы әндер,
күйлердің үзінділері түсініксіз. Баяғы ботаның көзіне ғашық боп, лақпен
бірге құдықтың дересін тапаған, қозымен бірге ойнаған, құлынмен бірге
жарысқан баланы таппақ түгілі, колледжге түсуге келгендердің өзіне ұлт
өмірінің осындай ғажайып тұстары тарих болып тұр. Тіпті кейбір ұстаздарының
өзіне де бұл кино арқылы таныс болуы мүмкін. Осындай өліара шақта оқу
құралдарынан басқа, көгілдір экран, радио, ақпарат құралдарының дұрыс жолға
қойылуы да басты мәселе екені туындайды.
Сонда да суретін көрсетіп, салғызып айтып беріп, орындап, тыңдатқызып
апперцепция жоқ болса да, қиялымен елестете, ести алмаса да, перцепцияны
қолдан жасағанның өзінде домбырашылар қауымын дайындауда көп болғанмен
нағыз ауылдың иісі аңқыған қазақи, табиғи күйшілер бар. Ауылдан, қаланың
және керісінше кіндігі ажырамауы күйші үшін маңызды оқиға. Өркениетті
мәдениетті білу, жан-жақты білім алу басты шарт, бірақ жапырақ жайған
еменнің тамыры әрі тереңдей беруі ұлт өнері үшін өте керек.
Бастапқы баспалдақта балалар әсерінің перцепция, аперцепция
құбылыстары әлсіз боп келеді. Өсе келе жаттығады. Сондықтан есту, көру
сезімдері жақсы жолға қойылғаны абзал. Күйші алдында жағын таянып жатып күй
тыңдаған баланың, кейін домбырашы болғанда табиғи күйші атына ие болып,
құйма-құйма әдісіне жақын тұратыны да осыдан болса керек. Мылқаудан соқыр
болса да құлағы еститін адамның сезімдері, әсерленуі өте жоғары, сондықтан
да ең бірінші кезекте есту қабілеті тұрады.
Әр түрлі дыбыстарды адам, жан-жануар т.б. бәрі естиді. Есту қабілетін
тәрбиелеуге болады, дей тұрғанмен кейде музыкалық дыбысты естіп айтқанмен,
табиғатындағы бояуын, негізін, қасиетін ажырата алмайды. Баланың есту
сезімін ілгерілету үшін бесік жастан балаға музыка құралдарының үнін
естірте беру керек. Домбыраға түрлі күй тартып отырсаң, алдында отырған
бала тырп етпей, шын ынтасымен тыңдап отырмай ма? Баланың есту сезіміне аса
көп әсер беретін – бесік жыры. Баланы қолына алған, баланың бесігі жанына
келген ана үндемей отырмасын жырлай берсін. Бала сөзін ұқпаса да, күйінен
әсерленеді. Жас балаға қазақтың Әлди-әлди ақ бөпем деп басталатын бесік
жырын жырлау керек. Бұл жырдың күйі де, әні де тәтті, - дейді М. Жұмабаев
Педагогика деген еңбегінде.
Үйде қоңыр домбыраның орнына, телевизор, магнитофон, т.б. техникалық
музыка аспаптары сайрап тұрған, әлди-әлдидің орнына баю-баюшкиге құлағы
үйренген балаларды да күйге үйретіп келеміз. Кейде бұларды асфальттың
балалары деп те ұстаздардың атауына қарағанда қаланың қасаң тәртібіне
түскен болашақ домбырашылар екенін білеміз. Бұл тұста – ата-ананы болмаса
шәкіртті, қоғамды, адамды кінәлаудан аулақпыз. Өмір ағысымен, тынысымен
тіршілік қылып домбыра өнерін оған қай бағытта, қандай деңгейде болса да,
үйренуді ниет қылған шәкірттің бәріне оның бастауын ашуға тиіспіз. Жол ашар
қабілеттің бірі есту арнайы жолға қойылады. Домбыраға тікелей бет бұруы
мамандықтан басталады.
Музыкалық есту қабілеті. Есту қабілеті дыбыс объектісін толық
білмейінше, көзіне елестетпейінше беріле бермейтін қасиет. Дала баласының
көргені, сезгені мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz