Несеп жүйесі

Жоспар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. Несеп жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1 Несеп құрамы және қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2 Несеп жасалу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.3 Несеп жасалудың рефлекторлық жолмен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.4 Несеп жасалудың гуморалдық жолмен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.5 Несептің шығарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.6 Бүйректің гомеостатикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35

Кіріспе
Шумлянский - Боумен капсуласының кеңістігінде қаннан сүзілу арқылы қан плазмасына ұқсас, коллоид заттарынан ажыратылған алғашқы несеп жасалады.
Шумақ капсуласының қуысынан микропипетка арқылы алынған ультрасүзіндінің (алғашқы несептің) құрамы осмобелсенді заттар - глюкоза, мочевина, несеп қышқылы, креатин және т.б. концентрациясы бойынша плазма құрамына ұқсас екендігі анықталды. Біраз иондар мөлшерінің шумақтық мембрананың екі жағындағы аздаған айырмашылықтары плазмадан мембрана арқылы диффуздалмайтын аниондарға байланысты. Бұлар катиондардың бір бөлігін ұстап қалады. Сондай - ақ, шұмақ сүзгісінен өтпейтін плазма белоктары да кейбір катиондарды өзімен байланыстырып, жібермейді. ( Доннан теңдігі деп аталатын құбылыс). Сөйтіп, ультрасүзінді фракциясында ( f ) тек бос және еркін диффуздалатын иондар ғана болады.
Шумақтық сүзілудің шамасын есептеу үшін тазарту принципіне негізделген әдісті қолданады. Бұл үшін физиологиялық инертті, улы емес және қан плазмасындағы белоктармен байланыспайтын, мембрана саңылаулары арқылы еркін өтетін, бірақ реабсорбцияланбайтын және бүйрек каналшаларында секреттелмейтін заттарды ( фруктоза полимері - инулин, маннитол, полиэтиленгликоль, креатинин, т.б.) пайдаланады.
Несеп құрамы мочевина, несеп қышқылы, креатинин және басқа белоктың ыдырау өнімдері, органикалық емес тұздар кіреді. Несеп түсінің сарғыш болуы құрамындағы пигмент - урохром, уробилин сияқты заттарға байланысты. Несептің pH әлсіз қышқылдық болады, бірақ тамақтану процесіне қарай өзгеріп тұрады. Түзілетін несептің мөлшері организмге түскен судың мөлшеріне байланысты; орта есеппен бір тәулікте 1,5 л, сыбағалы салмағы 1,010 - 1,025 болатын несеп жасалады. Несептің мөлшері азайса, құрамындағы қатты заттардың концентрациясы көбейіп, сыбағалы салмағы артады.
2.1 Несеп құрамы және қасиеті.
Шумақтық сүзілу шамаларын өзара салыстыруға болатындай ету үшін оны дене беткейінің стандартты көрсеткішіне - 1,73 м2 келтіреді. Қалыпты жағдайда ер кісінің бүйрегінің шумақтық сүзілуі - 125 мл/мин, ал әйелдерде - 110 мл/мин маңында болады. Инулин арқылы өлшенген шумақтық сүзілу шамасы инулиннен тазару коэффинценті немесе инулиндік клиренс - Cin сол уақыт ішіндегі қандай қан плазмасының инулиннен арылғанына да көрсеткіш бола алады. Су нефрон қуысына тек шұмақта сүзілу арқылы өтеді. Ол каналшаларда реабсорбцияланады, бұдан инулин концентрациясы өседі. Инулиннің концентрациялық көрсеткіші /Uin - инулиннің несептегі концентрациясы, Pin - инулиннің плазмадағы концентрациясы/ сүзіндінің каналшаларды бойлап ағуы барысында қанша есеге азаятынын білдіреді. Бір

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев. Алматы, «Ғылым», 2005.
2. Адам физиологиясы. Х.К.Сатпаева. Алматы, «Білім», 1995.
3. Ф.А.Исмагулова, И.М.Төленбеков. Анатомия, физиология және гигиенаның кейбір мәселелері. Алматы, «Мектеп», 1970.
4. Ф.А.Исмагулова, И.М.Төленбеков. Адам физиологиясы. Алматы, «Мектеп», 1985.
5. Нормальная физиология. Под. ред. проф. А.В.Коробкова, М., «Высшая школа», 1980.
6. Общий курс физиологии человека и жифотных, в двух книгах. Под. ред. А.Д.Наздрачева, М., «Высшая школа», 1991.
7. Қ.С.Рымжанов Тыныс физиологиясы. Алматы, РБК, 1994.
8. Основы физиологии человека, в двух томах. Под. ред. Б.И.Ткаченко, С-Петербург, 1980.
9. Физиология человека. Под. ред. Г.И.Косицкого, М., «Медицина», 1985.
10. Физиология человека, в двух томах.
11. Физиология человека, в 4-х томах. Под. ред. Р.Шмита и Г.Тевса. М., «Мир», 1986.
12. Физиология человека, в 3-х томах. Под. ред. Р.Шмита и Г.Тевса. М., «Мир», 1996.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

ІІ. Несеп жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4

2.1 Несеп құрамы және қасиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..4

2.2 Несеп жасалу механизмі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5
2.3 Несеп жасалудың рефлекторлық жолмен реттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Несеп жасалудың гуморалдық жолмен реттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

2.5 Несептің шығарылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..25

2.6 Бүйректің гомеостатикалық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33

Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..35

Кіріспе

Шумлянский - Боумен капсуласының кеңістігінде қаннан сүзілу арқылы қан
плазмасына ұқсас, коллоид заттарынан ажыратылған алғашқы несеп жасалады.
Шумақ капсуласының қуысынан микропипетка арқылы алынған
ультрасүзіндінің (алғашқы несептің) құрамы осмобелсенді заттар - глюкоза,
мочевина, несеп қышқылы, креатин және т.б. концентрациясы бойынша плазма
құрамына ұқсас екендігі анықталды. Біраз иондар мөлшерінің шумақтық
мембрананың екі жағындағы аздаған айырмашылықтары плазмадан мембрана арқылы
диффуздалмайтын аниондарға байланысты. Бұлар катиондардың бір бөлігін ұстап
қалады. Сондай - ақ, шұмақ сүзгісінен өтпейтін плазма белоктары да кейбір
катиондарды өзімен байланыстырып, жібермейді. ( Доннан теңдігі деп аталатын
құбылыс). Сөйтіп, ультрасүзінді фракциясында ( f ) тек бос және еркін
диффуздалатын иондар ғана болады.
Шумақтық сүзілудің шамасын есептеу үшін тазарту принципіне негізделген
әдісті қолданады. Бұл үшін физиологиялық инертті, улы емес және қан
плазмасындағы белоктармен байланыспайтын, мембрана саңылаулары арқылы еркін
өтетін, бірақ реабсорбцияланбайтын және бүйрек каналшаларында
секреттелмейтін заттарды ( фруктоза полимері - инулин, маннитол,
полиэтиленгликоль, креатинин, т.б.) пайдаланады.

Несеп құрамы мочевина, несеп қышқылы, креатинин және басқа
белоктың ыдырау өнімдері, органикалық емес тұздар кіреді. Несеп түсінің
сарғыш болуы құрамындағы пигмент - урохром, уробилин сияқты заттарға
байланысты. Несептің pH әлсіз қышқылдық болады, бірақ тамақтану процесіне
қарай өзгеріп тұрады. Түзілетін несептің мөлшері организмге түскен судың
мөлшеріне байланысты; орта есеппен бір тәулікте 1,5 л, сыбағалы салмағы
1,010 - 1,025 болатын несеп жасалады. Несептің мөлшері азайса, құрамындағы
қатты заттардың концентрациясы көбейіп, сыбағалы салмағы артады.
2.1 Несеп құрамы және қасиеті.
Шумақтық сүзілу шамаларын өзара салыстыруға болатындай ету үшін оны
дене беткейінің стандартты көрсеткішіне - 1,73 м2 келтіреді. Қалыпты
жағдайда ер кісінің бүйрегінің шумақтық сүзілуі - 125 млмин, ал әйелдерде
- 110 млмин маңында болады. Инулин арқылы өлшенген шумақтық сүзілу шамасы
инулиннен тазару коэффинценті немесе инулиндік клиренс - Cin сол уақыт
ішіндегі қандай қан плазмасының инулиннен арылғанына да көрсеткіш бола
алады. Су нефрон қуысына тек шұмақта сүзілу арқылы өтеді. Ол каналшаларда
реабсорбцияланады, бұдан инулин концентрациясы өседі. Инулиннің
концентрациялық көрсеткіші Uin - инулиннің несептегі
концентрациясы, Pin - инулиннің плазмадағы концентрациясы сүзіндінің
каналшаларды бойлап ағуы барысында қанша есеге азаятынын білдіреді. Бір
минутта сүзілген инулиннің мөлшері - шұмақтық сүзілу жылдамдығын қан
плазмасындағы инулин концентрациясына ( Pin ) көбейтуге тең ( Сin Pin
). Несеппен сыртқа шығарылатын инулиннің мөлшері - несептегі инулин
концентрациясы мен ( Uin ) сыртқа шығарылатын несеп көлемінің ( Ү )
көбейтіндісіне тең, яғни Uin Ү; инулин реабсорбцияланбайтындықтан және
секреттелмейтіндіктен және тек сүзілетіндіктен Cin ˙ Pin = Uin ˙ V;
бұдан,
(млмин).
Негізі капсуланың кеңістігінде жасалған алғашқы несептің құрамында
белок болмайды. Мальпигий шумағынан өтетін плазманың 16 - 110 бөлігі
сүзіліп капсула кеңістігіне түседі.
Плазманың коллоидтары ( негізінде белоктар ) тудыратын онкотикалық
қысым алғашқы несептің сүзілуін қиындатқанымен мальпигий щумағындағы
капиллярлардың қан қысымы плазма коллоидтарының суды ұстау қабілетінен
жоғары болады.
Шумлянский - Боумен капсуласының кеңістігінде сұйықтың сүзіліп өтуі
мальпигий шумағын құрайтын капиллярлардың қан қысымы мен кеңістік ішіндегі
қысым теңескенше жүреді. Мальпигий шумағында қанның қысымы 60 - 70 мм с.б.
Ал плазмадағы коллоид - осмос қысымы 30 мм с.б. Осы екі қысымның айырымы (
40 мм с.б. ) фильтрация ( сүзілу ) қысымы деп аталады. Егер қанның қысымы
күрт төмен түссе, несеп жасалу азаяды немесе тіпті тоқталады.

2.2 Несеп жасалу механизмі.
Шумақтағы капиллярлардың жалпы беткейі бүйректің 100 гр. массасына
шаққанда 1,5 м2 - тай болады. Капиллярлар қуысынан капсула кеңістігіне
қарай қанның сұйық бөлімін сүзетін мембрана 3 қабаттан тұрады: эндотелий
клеткалары,, базальдық мембрана және капсуланың ішкі қабырғасындағы
эпителий клеткалары - подоциттер. Эндотелий клеткалары беткейінің 30 %
пайызына дейін дөңгелек және сопақша тесіктер ( саңылаулар ) алып жатады.
Қалыпты қан айналу кезінде ең ірі белокты молекулалар эндотелий
саңылауларын жауып тұратын тосқауыл қабат түзеді де, олар арқылы формалы
элементтер мен ұсақ дисперсияланған белоктар өте алмайды. Плазма мен судың
қалған компмненттері бұлардан жеңіл өтіп, базальдық мембранаға еркін
жетеді. Адамда бұл мембрана 3 қабаттан тұрады. Оның біреуі орталық, екеуі -
шеткі. Базальдық мембранадағы саңылаулар диаметрі - 5 - 6 нм - дей. Ендеше
бұлардан ірі молекулалардың өтуі қиын. Подоцит клеткалары аяқшаларының
арасындағы (1-сурет) - диаметрі 6 нм - дің шамасында саңылаулы мембрана
бар. Бұл клеткалар аяқшаларымен базальдық мембранаға бекиді, ал сыртқы беті
капсула қуысына қараған. Нефрон капсуласының қуысына өтетіндер: инулин
(полисахарид ), 22 % жұмыртқа альбумині, 3 % гемоглобин, 0,01 % - тен аздау
сарысу альбумині. Базальдық мембрана мен подоциттер бетіндегі және олардың
аяқшалары арасындағы теріс зарярдты молекулалар геомерулярлық сүзгі арқылы
теріс зарярды белоктардың еркін өтуіне кедергі келтіреді. Сөйтіп базальдық
мембрана және эпителилік тосқауыл ультрасүзіндінің ( фильтраттың) құрамын
анықтайды. Ескеретін бір жәйт: шумақтағы саңылаулар диаметрінің өзгеріп
тұратындағы; белокты молекулалар конфигурациясының да өзгерістері кейде ірі
молекулалардың да алғашқы несеп құрамына өтуіне жағдай тудырады.

1 – сурет. Шумақтың сүзгіш мембрасының құрылысы (схема) 1 –
эндотелий; 2-базальдық мембрана; 3-подоцит; 4-эндотелидегі тесік, 5-
подоциттің саңылаулы мембранасы.

Капсуса кеңістігінде жасалған алғашқы несеп одан әрі каналдармен
аққанда, олардың қабырғасы арқылы су және организмге керекті, мысалы еріген
кейбір тұздар, амин қышқылдары, глюкоза т.б. кері сіңіп қанға өтеді.
Каналдарда нағыз немесе соңғы несеп жасалады. Кері сіңу - реабсорбция деп
аталады. Адамда реабсорбция жүретін бүйрек каналдарының ауданы 6 м2.
Капсулаларда қан құрамындағы еріген заттары бар су өте көп мөлшерде
сүзіледі. Алғашқы несеп жасалғанда, қанның көп мөлшерде суынан айырылуы
уақытша ғана жағдай, өйткені нағыз ( соңғы ) несеп жасалу процесінде несеп
каналдарының қабырғасынан су қанға кері сіңеді; организмге сырттан су
енгізуді керек етпейді. Реарбсорбция процесі бүйректің несеп жүретін
каналдарының қабырғасын құрайтын эпителий клеткаларының спецификалық
активті жұмысы арқылы іске асады. Сонымен, несеп жасалу механизмі бірінен
соң бірі жүретін екі процестен тұрады: фильтрация және реабсорбция.
Несеп жасалғанда бүйрек өте көп энергия жұмсайды, ал ол энергия
бүйректегі өте жедел жүретін тотығу процесінен босап шығады. Энергияның
көпшілігі реарбсорцияға кетеді. Реарбсорбция мен осмосқа байланысты
пассивті түрде болады.
Каналдарда калий және кальций иондары 90 % , несеп қышқылы 80 % ,
фосфаттар 55 % , натрий және хлор иондары 40 % кері сіңіеді.
Су каналдарының қабырғасынан кері сіңгендіктен соңғы (нағыз) несептің
мөлшері, алғашқы несептен әлде қайда аз болады. Ал құрамындағы организмге
керек емес заттардың концентрациясы көп болады.
Каналшаларда жүретін реарбсорбцияны оның қай бөлімінде жүретіндігіне
қарай проксимальдық және дистальдық деп бөледі. Түрлі заттардың несептен
лимфаға және қанға тасымалдану механизміне байланысты пассивті, алғашқы
белсенді реабсорбция және соңғы белсенді реарбсорбция деп бөледі.
Нефронның порксимальды сегментінде қалыпты жағдайларда
ультрасүзіндідегі глюкоза, белоктар, амин қышқылдары, пептидтер,
витаминдер, мочевина, несеп қышқылы, натрий, калий, кальций, магний, хлор,
фосфат иондары толығымен дерлік кері сіңіріледі. Проксимальді бөлімінің
соңғы жағында оның қуысында ультрасүзінді мөлшерінің 13 - і ғана қалады.

Қан мен несептің құрамындағы әртүрлі заттардың мөлшері
1 – кесте
Заттар Құрамы (% есебімен) Қанмен салыстырғанда
несептегі мөлшерінің
қанша есе көптігі
Қан Соңғы несепте
плазмасында
Су 90-91 95-96 1
Мочевина 0,03 2,0 65
Несеп қышқылы 0,004 0,05 12
Глюкоза 0,1-0,12 - -
Белок 7,0-8,0 - -
Калий 0,02 0,15 7
Натрий 0,32 0,35 1
Фосфат 0,009 0,15 16
сулфат 0,002 0,18 90
Креатинин 0,001 0,075 75

Судың кері сіңуі натрий мен хлорибтер реарбсорбциясына байланысты.
Натрийдің проксимальды бөліміндегі реарбсорбциясы әрі пассивті, әрі
белсенді тасымалдану арқылы жүреді. Мұндай жағдай бүйрек каналшаларындағы
эпителий клеткаларының полярлы, ассиметриялы болуынан. Олардың каналша
қуысына қараған плазмалық мембрасының ( люминальдық лат. - Lumen қуыс,
немесе апикальдық - лат. apex - төбесі деп аталатын бөлімінің ) клетканың
базолатеральдық деп аталатын түбіндегі және бүйіріндегі мембранадан көп
қасиеттері жағынан айырмашылығы бар. люминальдық мембранада Na, K - АТФ -
аза, Ca - АТФ - аза, кейбір органикалық заттарды тасушылар болады. Міне осы
айтылған ерекшіліктерге орай натрий эпителий клеткасына оның апикальды (
люминальды ) мембранасындағы натрий каналдары арқылы концентрациялық және
электрохимиялық градиент бойынша пассивті түрде түседі. Ал оның эпителий
клеткасынан базолатеральдық мембрана арқылы ткань сұйықтығына өтуі, АТФ
энергиясын пайдаланатын натрий - калий насосының қызметіне байланысты
белсенді түрде орындалады. Натриймен қосарланып өтетін аниондар -
бикарбонаттар. Бұл жерде хлоридтер нашар сіңіріледі. Сондықтан каналшамен
қозғалу барысында несеп мөлшері азайғанда, ондағы хлоридтер үлесі өседі.
Проксимальды каналшалардың соңғы учаскелеріндегі клеткалық байланыстар
хлоридтерді жақсы өткізе алатындықтан олар концентрациялық градиент бойынша
несептен пассивті түрде су мен натрий өтеді. Осындай бір ионның (натрий)
пассивті тасымалдануының басқа ионның (хлорид) пассивті тасымалдануымен
бірге жүруін котранспорт (котасымалдану) деп атайды. Сөйтіп, нефронның
проксимальды бөлімінде су мен иондардың кері сіңірілуінің екі механизмі бар
екен:
1. Натрийдің белсенді тасылуымен байланысты су мен бикарбонаттардың
пассивті реарбсорбциясы.
2. Хлоридтер пассивті реарбсорбциясымен бірге жүретін натрий мен
судың пассивті кері өтуі.
Проксимальдық бөлімдегі осмос қысымы қан плазмасындағыдай ( аз
осмосты ) болады, өйткені натрий мен басқа да электролиттердің кері өтуі
судың да тиісті осмостық эквивалентінің сіңірілуімен бірге жүреді.
Глюкоза мен амин қышқылдарының проксимальдық реабсорбциясы эпителий
клеткаларының апикальды мембранасындағы көмкерме (әдәпті) құрылымдарындағы
арнайы тасымалдаушылар көмегімен іске асады. Бұлар осы қызметті егер
натрийді байланыстырып және тасымалдаса ғана орындайды деп есептеледі.
Градиент бойынша натрийдің клетка ішіне пассивті ауысуы мембрана арқылы
глюкоза мен амин қышқылдарын тасушылардың да өтуін тудырады. Бұл процесс
опындалу үшін натрийдің клетка ішіндегі төменгі концентрациясы керек. Ал
оны белсенді қызмет атқарушысы калий - натрий насосы іске асырады.
Сондықтан, глюкоза мен амин қышқылдарының тасымалдануы натрий мен
байланысты болғандықтан, ал натрийдің транспорты ( тасымалдануы ) белсенді
әрекетке байланыстылықтан, тасымалданудың бұл түрін соңғы белсенді және
симпорт деп атайды. Мұның мәнісі - бір заттың ( глюкоза )
пассивті тасымалдануының басқа заттың ( натрийдің ) белсенді
тасымалдануымен бірге бір тасымалданушы көмегімен орындалуы.
Глюкоза реабсорбциясы үшін оның әр молекуласын байланыстыратын
тасымалдаушы молекула керек болғандықтан, оның мөлшері шамадан артып кеткен
жағдайда, глюкозаны тасымалдаушылардың жетіспеушілігінен, несеп құрамында
қант пайда болады. Бұл жағдайды " заттың каналшалардағы максимальды
тасымалдануы" деп атайды. Каналшалар тасымалдануының максималды шамасына "
шығарудың бүйректік табалдырығы " сәйкес келеді. Шығарудың бүйректік
табалдырығы дегеніміз заттың бұдан әрі каналшалардан түгел реабсорбциялана
алмайтындығынан ақырғы несеп құрамындағы пайда болуын тудытатын оның
қандағы және алғашқы несептегі концентрациясы.
Несеп жасалу процесін жақсы түсіну үшін, қанның плазмасы мен несептің
құрамындағы заттардың концентрациясын салыстыру керек (1-кесте).
Таблицаны пайдалана отырып, 1 дм3 соңғы ( нағыз ) несеп жасалу үшін
қаннан қандай мөлшерде алғашқы несеп капсулаға сүзілуі керек және оның
қандай мөлшері каналдарда кері сіңуі керек екендігін есептеп шығаруға
болады.
Сульфаттар концентрациясы соңғы несепте басқа шығарылатын заттармен
салыстырғанда көп болғандықтан, кері сіңудің көрсеткіші етіп сульфаттарды
аламыз. Сульфаттар концентрациясы 90 есе артады. Ендеше 1 дм3 нағыз несеп
90 дм3 қанның плазмасынан жасалады. Сонда сульфаттар каналдарда кері
сіңбейді, нағыз несеп құрамымен организмнен толық шығарылады. Адамда
мльпигий шумағында минут сайын қан плазмасынан капсула кеңістігіне сүзілген
120 дм3 сұйықтың каналдар қабырғасынан 103 дм3 кері сіңеді.
Алғашқы несептің құрамы 2 топқа бөлінеді: 1) табалдырық ( порог ) және
2) табалдырық емес заттар.
Соңғы несептің құрымымен қанда концентрациясы керекті мөлшерден артық
заттар шығарылса, олар табалдырық заттары деп аталады және олардың қандағы
концентрациясы керекті мөлшерде ғана болады, ол заттар нағыз несептің
құрамына кірмейді.
Табалдырық заттарына - қант, хлоридтер, фосфаттар, калий, кальций,
натрий, несеп қышқылы жатады. Бұл заттар каналдарда кері сіңеді, сөйтіп,
организмдегі зат алмасу процесіне қатысады. Бүйрек бұл заттардың қандағы
қажетті концентрациясының сақталуын реттейді. Егер қанға NaCl тұзын шамадан
тыс енгізсек , керекті мөлшерден артығы соңғы несептің құрамына кіреді.
Сонымен бүйрек плазмадағы электролиттердің тұрақты концентрациясын сақтайды
екен.
Табалдырық емес заттар каналдардан кері сіңбейді де, организмнен
толыққа жақын нағыз несеп құрамымен шығарылады. Оларға сульфаттар, креатин,
мочевина жатады.
Проксимальды каналшаларда сүзілу арқылы болымсыз мөлшерде ғана өткен
белоктар пиноцитоз көмегімен толығымен кері қанға түседі. Эпителий
клеткаларының апикальды мембранасының беткейіне ұсақ белоктар молекулалар
абсорбцияланып, одан әрі клетка ішіне сіңіріледі де, вакуолилер пайда
болады. Бұлар жылжу барысында лизосомалармен бірігеді. Мұның ішіндегі
протеолиттік ферменттер сіңірілген белоктарды ыдыратады. Пайда болған
төменгі молекулалы фрагменттер мен амин қышқылдары клетканың базолатеральды
мембранасы арқылы өтіп қанға түседі.
Иондар мен судың дистальдық реабсорбциясы мөлшері жағынан
проксимальдықтан әлде қайда аз. Әйткенмен ол түрлі реттеуші әсерлерден
өзгере отырып, ақырғы несептің құрамын анықтайды және осыған орай бүйрек
организмдегі су балансына байланысты концентрлі несепті немесе сұйылған
несепті бөліп шығара алады. Нефронның дистальдық бөлімінде натрийдің
белсенді реабсорбциясы жүреді. Бұл жерде барлық сүзілген натрийдің 10%-і
ғана кері сіңірілетініне қарамастан, бұдан оның несептегі мөлшері едәуір
кемиді де, ал интерстициальдық сұйықтықтағы концентрациясы өседі. Сөйтіп,
несеп пен ткань сұйықтығы арасындағы осмостық қысым градиенті көбейеді.
Хлор негізінен натрийдің соңынан пассивті түрде өтеді. Натрий иондарының
реабсорбциясына байланысты дистальдық каналшалар эпителиі несепке Н –
иондарын секрециялайды. Натрийді протонға айырбастау түрінде жүретін бұл
тасымалдауды антипорт деп атайды. Калий, кальций және фосфаттар
дистальдық бөлімде белсенді сіңіріледі. Юкстамедуллярлы нефрондардың
жинағыш түтіктерінің қабырғасы вазопрессин әсерінен мочевина өткізгіштігін
жоғарылатады. Осыдан каналша қуысындағы жоғарғы концентрациялы күйдегі
мочевина пассивті түрде қоршаған интерстициальды кеңістікке өтіп, сол
жердегі осмолярлықты өсіреді. Вазопрессин әсерінен дистальдық ирек
каналшалардың және жинағыш түтіктердің қабырғасының су өткізгіштігі де
жақсарады. Бұдан оның осмостық градиент бойынша бүйректің ми затының
геперосмолярлы интерстициіне реабсорбциясы жүреді де, одан әрі қанға өтеді.
Генле ілгегінде несептің изотониялығы бұзылады. Өйткені, мұнда ерекше
механизм – бұрылысты – ағысқа кері көбейтуші жүйе – қызмет етеді. (2-
сурет). Бұл жүйе жұмысының мәнісі – ілгектің екі иінінің – төмен қарай
кететін (проксимальды ) және жоғары қарай бағытталатын ( дистальды )
иіндердің бір – біріне жанаса орналасып тұтас бір механизм ретінде өзара
байланысты қызмет атқаратындығында. Проксимальды бөлімінің эпителийі суды
өткізеді де, керісінше натрий иондарын өткізбейді. Ал дистальдық бөлімінің
эпителийі натрий иондарын активті түрде ткань сұйықтығына реабсорбциялайды
да, бірақ суды олай қарай жібермейді (өткізбейді) екен. Генле ілгегінің
проксимальды бөлімі арқылы жүретін несеп өз құрамындағы суды
жоғалтатындықтан біртіндеп қоюлана береді. Бұл жерде судың өтуі пассивті
процесс. Өйткені ілгектің катар орналасқан дистальды бөлімі ткань
(интерстициялық)

2 – сурет. Ағысқа кері-бұрылысты жүйедегі осмостық өзгерістер схемасы.
А-осмостық сұйылу, Б-осмостық концентрлену, І-қыртыс заты, ІІ-сыртқы ми
заты, ІІІ-ішкі ми заты, 1-шумақ, 2-проксимальды ирек каналша, 3-төмен
бағытталған жіңішке тармақ, 4-жоғары бағытталған жіңішке тармақ, 5- Генле
ілгегінің жоғары бағытталған жуан тармағы, 6- дисталды ирек канклша, 7-
бүйрек қыртыс қабатындағы жинағыш түтік, 8- бүйректің сыртқы ми затындағы
жинағыш түтік, 9- бүйректің ішкі ми затындағы жинағыш түтік, цифрлармен
каналша қуысындағы сұйықтық пен клеткааралық заттың осмомоляльдығы
берілген; каналша қуысынан шығарылатын стрелкалар (бағдар сызықтар) судың
(Н2О), электролит еместердің (Нэ), электролитттердің (Э), мочевинаның (М)
реабсорбциясын көрсетеді; тұтас (үзіліссіз) бағдар сызықтар -белсенді
тасымалды, пунктирлер (үзілістілер) – диффузияны көрсетеді.
сұйықтығына натрий иондарын активті түрде реабсорбциялайды; өткені натрий
иондары өзіне суды дистальдық бөлімнен емес, проксимальдық бөлімнен
тартатыны көрінеді. Міне осыдан бұл бөлім арқылы жылжу барсында несеп
біртіндеп қоюлана келіп, ілгектің иілетін ұшында ең жоғарғы
концентрациясына жетеді. Несептің осындай жоғарғы концентрациясы дистальдық
бөлімде натрий иондарының одан ткань сұйықтығына өтуіне себепкер болады.
Себебі, бұл бөлім эпителийі натрий иондарын сыртқа карай активті өткізеді
де, суды өткізбейді. Натрий иондарының көптеп өтуіне ткань сұйықтығының
осмос қысымы жоғарылайды да, бұрын айтқанымыздай, бұдан проксимальдық
бөлімнен судың іштен сыртқы ортаға өтуі күшейеді. Сөйтіп, проксимальдық
бөлімдегі несеп құрамынан судың сыртқа өтуі дистальдық бөлімде натрий
иондарының ткань сұйықтығына өтуін қамтамасыз етеді, ал дистальдық бөлімнен
сыртқа өткен натрий иондары өз тарапынан проксимальдық бөлімде судың
реабсорбциялануына жағдай жасайды. Бұл екі процесс қатар жүреді. Натрий
иондарының несеп құрамынан кетуіне байланысты ілгектің иілісінде
гипертониялық болған несеп дистальдық бөлімнің (жоғары қарай бағытталған
иіннің) аяқ жағында изотониялық, тіпті гипотониялық қысымы бар (қан
плазмасына салыстырғанда) ерітіндіге айналады. Екінші қатардағы ирек
каналшаларда натрийдің, калийдің, судың тағы басқа заттардың кері сіңуі
жалғасады. Бірінші қатардағы ирек каналшалар мен Генле ілгектеріндегі
натрий және калий иондарының реабсорбциясының шамасы тұрақты болса
(міндетті реабсорбция), екінші қатардағы ирек каналшаларда бұл процесс
шамасы өзгермелі (факультативтік реабсорбция) болады. Бұл натрий мен
қандағы концентрациясына байланысты және олардың организмдегі мөлшерінің
тұрақтылығын сақтауда маңызды реттеуші механизм болып есептеледі. Сонымен
бүйрек каналшаларынан жинағыш түтіктерге көп мөлшерде сұйық несеп түседі
де, онда концентрленеді, сондықтан да бүйрек астаушасына тәулігіне 1-1,5л.
несеп түседі. Гипотониялық несептің концентрленуі негізінен судың сіңуі
есебінен жүреді, өйткені жинағыш түтіктің қабырғалары суды жақсы өткізеді,
әрі олар ткань сұйықтығының осмос қысымы жоғары бөлімі – бүйректің ми
қабатының интерстициальдық тканін бойлап өтеді.
Бүйректің ми затында жоғарыда айтылғаннан басқа – сосудтық (тамырлық)
ағысқа кері жүйе де болады. Бұл қан капиллярларынан түзіледі.
Юкстамедулярлық нефрондардың қан жүретін торының ми затына тереңдей енетін
тік төмен бағытталған және онымен параллель, жоғары бағытталған ұзын
тармақтары болады. Міне осы тамырдың төмен бағытталғаны арқылы қозғалу
барысында каннан қоршаған интерстициальдық кеңістікке (ондағы осмос
қысымының жоғары болатындығына байланысты) біртіндеп су өтеді. Оның есесіне
қанға натрий және мочевина өтеді де, ол біраз қоюланып, қозғалысы
баяулайды. Жоғары бағытталған капилляр тамырында ол өтетін тканьде осмос
қысымы біртіндеп кеми беретіндіктен, енді кері құбылыс байқалады:
концентрациялық градиент бойынша натрий мен мочевина қайтадан тканьге
диффузданады, ал су қанға сіңіріледі. Сөйтіп, бұл ағысқа кері жүйе де ми
затының терең қабаттарындағы жоғарғы осмос қысымының сақталуына
көмектеседі.
Сипатталған ағысқа кері жүйелердің қызметі көп жағдайда олардағы
сұйықтардың (несеп пен қанның) қозғалу (ағу) жылдамдықтарына байланысты
болады. Егер олар баяу ақса баяндалған процестер жүруіне жеткілікті уақыт
болатындықтан, көбінесе, несеп құрамындағы осмобелсенді заттар мен су
реабсорбциясыжеткілікті жүретіндіктен, бүйректің несепті концентрлеу
қабілеті жоғарылайды. Ал ағыс жылдам болса, интерстициге осмобелсенді
заттар тиісті мөлшерде өтіп үлгермейді, несеп концентрленуі де азаяды,
осыдан сұйық (сыбағалы балмағы төмең) несеп сыртқа шығарылады. Бұл
жағдайды интерстициден осмобелсенді заттарды “шайып әкету” деп атайды.
Әр түрлі заттардың каналшалардағы реабсотбциясын іске асыратын
механизмдер бір түрлі болмайтындығын бұған байланысты осыған дейін
баяндалған мәліметтерден де түсінуге болады. Дегенмен, бұл туралы кеңірек
және нақтырақ мағлұмат алу үшін біраз қосымша дәйектемелер ұсынған жөн
болар.
Егер зат каналша қуысынан қанға қарай концентрациялық және
электрохимиялық градиентке кері өтсе, бұл процесті белсенді тасымалдау деп
атайды. Мұның алғашқы белсенді және соңғы белсенді делінетін екі түрі
болатыны бұған дейін айтылған. Алғашқы белсенді тасымалдауда заттың өтуі
электрохимиялық градиентке кері клетка метаболизмнің энеhгиясы есебінен
жүреді. Мұның айқын мысалын натрий иондарының тасылуынан көруге болады. Бұл
үшін АТФ-тің энергиясын пайдаланатын Na – K - АТФ- аза ферменті
қатысады. Соңғы белсенді тасымалдауда зат концентрациялық градиентке кері
өтеді, бірақ нақ соған клетка энергиясы шығындалмайды. Бұл механизмнің
көмегімен, мәселен, глюкоза мен амин қышқылдары реабсорбцияланады.
Проксимальдық каналша клеикасының апикальды мембранасында глюкоза арнайы
тасушымен қосылысқа түседі, ал бұл өзіне міндетті түрде натрийді қосып
алады. Міне осы кешен тасушы + органикалық зат + натрий ионы мембрана
арқылы тасымалдану қабілетіне ие болады. Клетка ішіне түскеннен соң ол
ыдырап глюкоза мен натрий босанады. Клетка мембранасының таңдамалы және бір
бағытты өткізгіштік қасиетіне байланысты глюкоза кері каналша қуысынан өте
алмайды. Глюкоза тасылуына жұмсалатын знергия көзі натрийдің каналша
қуысындағы мөлшерінің клетка ішіндегіге қарағанда көп болатындығы. Өйткені
клетканың базальдық плазмалық мембранасындағы Na, K - АТФ –аза ферменті
натриді цитоплазмадан белсенді түрде ткань сұйықтығын қарай өткізіп
отырады. Клетка ішінде босанған глюкоза одан әрі базальдық мембранадан
жеңілденген диффузия арқылы өтеді. Осы механизмнің көмегімен қаннан каналша
қуысына сүзілген глюкоза проксимальдық бөлімде толығымен реабсорьцияланады.
Қалыпты жағдайда бір тәулікке несеп құрамымен сыртқа небәрі 130 мг-дай ғана
қант шығарылады. Қан плазмасыңдағы глюкоза мөлшері 5 тен 10 ммольл-ге
дейін өссе, несеп құрамында глюкоза пайда болады. Мәселе мынада:
проксимальды бөлімдегі клетканың люминальды мембранасында глюкоза тасушылар
саны шектеулі болады. Олар глюкозамен толық қаныққан жағдайда оның
максимальды жүреді. Ал бұдан артығы несеп құрамына өтеді. Глюкоза
реабсорбциясының максимальды шамасын анықтаудың проксимальды каналшар
клеткаларының реабсорбциялаушы қабілетін функциональды тұрғыдан бағалауда
үлкен маңызы бар.
Глюкоза тасымалдауының максимальды шамасын (TMG) анықтау үшін
қанға оны тасушылар толық қанығатындай мөлшерге дейін глюкоза жібереді. TMG
шамасы шумақта сүзілген глюкоза мөлшері (шумақ сүзіндісінің көлемін - Cin
- қан плазмасындағы глюкоза концентрациясына PG -көбейтуден табылған) мен
оның несеппен шығарылған мөлшерінің (несептегі глюкоза концентрациясын -
UG - шығарылған несеп көлеміне - V - көбейтуден табылған) арасындағы айырма
тең болады: TMG = Cin . PG – UG . V.
Проксимальды каналшар клеткалары арқылы амин қышқылдары
түгелдей дерлік реабсорбцияланады. Бұған арналған ең кем дегенде төрт
механизм бар: нейтральда амин қышқылдарына, екі негізділерге,
дикарбоксильділерге және амин қышқылдарына арналған болып бөлінеді. Мұның
әрқайсысы бір топқа жататын амин қышқылдарын кері сіңіруге қызмет етеді.
Амин қышқылдарының жеке топтарын тасымалдайтын жүйелерді бақылайтын
клеткаішілік жеке генетикалық механизмдер бар.
Әлсіз қышқылдар мен негіздердің несептегі шамасы олардың
шумақтағы сүзілуіне, Проксимальдық каналшалардағы реабсорбция мен
секрециясына, дистальдық каналшалар мен жинағыш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.