1 сынып Ана тілі оқулығының құрылымы мен құралысы
Жоспар
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құралысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
ІІІ. Үлгі сабақ жоспарлары
3.1 «Сөйлеу» сабақ жоспары
3.2 «Тіл және сөйлеу» сабақ жоспары
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Ә
Қосымша Б
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құралысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
ІІІ. Үлгі сабақ жоспарлары
3.1 «Сөйлеу» сабақ жоспары
3.2 «Тіл және сөйлеу» сабақ жоспары
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Ә
Қосымша Б
І. Кіріспе бөлім
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясында мемлекеттік тілдің мәртебесі көрсетілді. Одан әрі қарай "Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы" (1996, 4 қараша), "Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" (1998, 5 қазан), "Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің аясын кеңейту туралы" (1998, 14 тамыз) құжаттары бекітілді. Бұл мақсаттарда казақ тілін екінші тіл ретінде оқыту проблемасына үлкен мән берілген. Тілді оқытудың, үйретудің нақты міндеттері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550 жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында" - "тілдерді тиімді меңгеру саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу орындарында тілдерді оқытумен қатар жаңа әдістердің де керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр" деген мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Сонымен бірге қоғамдағы тіл проблемаларын шешу жөнінде кезек күттірмейтін шараларды айқындау, жүзеге асыру белгіленген. Бағдарламада бұл үшін қажетті ғылыми-әдістемелік, материалдық-техникалық және кадрлық ресурстармен камтамасыз ету, тілдің қоғамдық өмірдегі керемет аясын кеңейту шараларымен қатар оқу орындарында тілді оқыту мен үйрету әдістемелерінің сапасын жақсарту, тілдерді оқьпудың төлтума бағдарламалары мен жаңа технологияларын әзірлеу мәселелеріне айрықша назар аударылған. Мемлекеттік бағдарламаның тұжырымдарынан шығатын қорытынды — соңғы 10-15 жылда қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - қазіргі қоғам талабы, мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, яғни оған қоғамдық қызмет аясының кеңеюі, тілді оқыту мен үйретудің әдістемелерін жақсарту, тілдерді оқытудың жаңа технологиясының озық практикасын қорыту проблемасының бар екендігін көрсетіп отыр. Мемлекеттік тілдің қоғамдық аясының кеңеюі жаңа типтік бағдарламалар мен оқулықгарды жасауды, білікті кадрларды көбейтуді, техникалық құралдармен жабдықтауды айрықша талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің көптеген тармақтарында бұрынғы дәстүрлі әдістемелерден елеулі айырмашылықтары бар, жаңа ізденістегі соны оқыту әдістемелері қолданылып жүр. Бұл нақты айтқанда, үйренушінің дербес танымдық белсенділігін арттыратын жаңаша жаңғыртып оқыту (инновационная), жоғары белсенділікті дамыту (интерактивная), оқытудың көпдеңгейлік әдістемелері мен жобалық әдістер.
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясында мемлекеттік тілдің мәртебесі көрсетілді. Одан әрі қарай "Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы" (1996, 4 қараша), "Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" (1998, 5 қазан), "Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің аясын кеңейту туралы" (1998, 14 тамыз) құжаттары бекітілді. Бұл мақсаттарда казақ тілін екінші тіл ретінде оқыту проблемасына үлкен мән берілген. Тілді оқытудың, үйретудің нақты міндеттері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550 жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында" - "тілдерді тиімді меңгеру саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу орындарында тілдерді оқытумен қатар жаңа әдістердің де керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр" деген мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Сонымен бірге қоғамдағы тіл проблемаларын шешу жөнінде кезек күттірмейтін шараларды айқындау, жүзеге асыру белгіленген. Бағдарламада бұл үшін қажетті ғылыми-әдістемелік, материалдық-техникалық және кадрлық ресурстармен камтамасыз ету, тілдің қоғамдық өмірдегі керемет аясын кеңейту шараларымен қатар оқу орындарында тілді оқыту мен үйрету әдістемелерінің сапасын жақсарту, тілдерді оқьпудың төлтума бағдарламалары мен жаңа технологияларын әзірлеу мәселелеріне айрықша назар аударылған. Мемлекеттік бағдарламаның тұжырымдарынан шығатын қорытынды — соңғы 10-15 жылда қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - қазіргі қоғам талабы, мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, яғни оған қоғамдық қызмет аясының кеңеюі, тілді оқыту мен үйретудің әдістемелерін жақсарту, тілдерді оқытудың жаңа технологиясының озық практикасын қорыту проблемасының бар екендігін көрсетіп отыр. Мемлекеттік тілдің қоғамдық аясының кеңеюі жаңа типтік бағдарламалар мен оқулықгарды жасауды, білікті кадрларды көбейтуді, техникалық құралдармен жабдықтауды айрықша талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің көптеген тармақтарында бұрынғы дәстүрлі әдістемелерден елеулі айырмашылықтары бар, жаңа ізденістегі соны оқыту әдістемелері қолданылып жүр. Бұл нақты айтқанда, үйренушінің дербес танымдық белсенділігін арттыратын жаңаша жаңғыртып оқыту (инновационная), жоғары белсенділікті дамыту (интерактивная), оқытудың көпдеңгейлік әдістемелері мен жобалық әдістер.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
2. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде // Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. материалдары. – Алматы, 1996. – 132-136 б.
3. Б. А. Тұрғынбаева Дамыта оқыту технологиялары. Алматы. 2000 жыл.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
5. Балақаев М., Серғалиев М. Оқулық. - Алматы: Зият Пресс, 2004. - 140 б
6. Бастауыш мектеп. № 2. 2008 жыл
7. Бастауыш мектеп. №5. 2008 жыл
8. Бастауыш мектеп. №7. 1993жыл.
9. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
10. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
11. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
12. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
13. Қазақ тілінің оқу бағдарламалары. – Алматы, 1995. – 25 б.
14. Қазақстан мұғалімі 16 сәуір. 2008 жыл.
15. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы. – Алматы, 1997. – 40 б.
16. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
17. Н. Ә. Назарбаев «Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек» // «Егемен Қазақстан». 31 тамыз. 2000 жыл.
18. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми - әдістемелік негіздері: педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. - Алматы: 1994
19. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
20. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
21. Уәлиханұлы Н., Тілемісұлы Н. Сөз мәдениеті. - Алматы: 2002
1. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
2. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде // Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. материалдары. – Алматы, 1996. – 132-136 б.
3. Б. А. Тұрғынбаева Дамыта оқыту технологиялары. Алматы. 2000 жыл.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
5. Балақаев М., Серғалиев М. Оқулық. - Алматы: Зият Пресс, 2004. - 140 б
6. Бастауыш мектеп. № 2. 2008 жыл
7. Бастауыш мектеп. №5. 2008 жыл
8. Бастауыш мектеп. №7. 1993жыл.
9. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
10. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
11. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
12. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
13. Қазақ тілінің оқу бағдарламалары. – Алматы, 1995. – 25 б.
14. Қазақстан мұғалімі 16 сәуір. 2008 жыл.
15. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы. – Алматы, 1997. – 40 б.
16. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
17. Н. Ә. Назарбаев «Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек» // «Егемен Қазақстан». 31 тамыз. 2000 жыл.
18. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми - әдістемелік негіздері: педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. - Алматы: 1994
19. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
20. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
21. Уәлиханұлы Н., Тілемісұлы Н. Сөз мәдениеті. - Алматы: 2002
Жоспар
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құралысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
ІІІ. Үлгі сабақ жоспарлары
3.1 Сөйлеу сабақ жоспары
3.2 Тіл және сөйлеу сабақ жоспары
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Ә
Қосымша Б
І. Кіріспе бөлім
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Конституциясында мемлекеттік тілдің мәртебесі
көрсетілді. Одан әрі қарай "Қазақстан Республикасы тіл саясатының
тұжырымдамасы" (1996, 4 қараша), "Тілдерді қолдану мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы" (1998, 5 қазан), "Мемлекеттік органдарда
мемлекеттік тілдің аясын кеңейту туралы" (1998, 14 тамыз) құжаттары
бекітілді. Бұл мақсаттарда казақ тілін екінші тіл ретінде оқыту
проблемасына үлкен мән берілген. Тілді оқытудың, үйретудің нақты міндеттері
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550
жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында" - "тілдерді тиімді меңгеру
саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу
орындарында тілдерді оқытумен қатар жаңа әдістердің де керек екенін
тәжірибе көрсетіп отыр" деген мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Сонымен бірге
қоғамдағы тіл проблемаларын шешу жөнінде кезек күттірмейтін шараларды
айқындау, жүзеге асыру белгіленген. Бағдарламада бұл үшін қажетті ғылыми-
әдістемелік, материалдық-техникалық және кадрлық ресурстармен камтамасыз
ету, тілдің қоғамдық өмірдегі керемет аясын кеңейту шараларымен қатар оқу
орындарында тілді оқыту мен үйрету әдістемелерінің сапасын жақсарту,
тілдерді оқьпудың төлтума бағдарламалары мен жаңа технологияларын әзірлеу
мәселелеріне айрықша назар аударылған. Мемлекеттік бағдарламаның
тұжырымдарынан шығатын қорытынды — соңғы 10-15 жылда қазақ тілін
мемлекеттік тіл ретінде оқыту.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - қазіргі қоғам талабы,
мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, яғни оған қоғамдық қызмет аясының
кеңеюі, тілді оқыту мен үйретудің әдістемелерін жақсарту, тілдерді оқытудың
жаңа технологиясының озық практикасын қорыту проблемасының бар екендігін
көрсетіп отыр. Мемлекеттік тілдің қоғамдық аясының кеңеюі жаңа типтік
бағдарламалар мен оқулықгарды жасауды, білікті кадрларды көбейтуді,
техникалық құралдармен жабдықтауды айрықша талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің көптеген тармақтарында бұрынғы дәстүрлі
әдістемелерден елеулі айырмашылықтары бар, жаңа ізденістегі соны оқыту
әдістемелері қолданылып жүр. Бұл нақты айтқанда, үйренушінің дербес
танымдық белсенділігін арттыратын жаңаша жаңғыртып оқыту (инновационная),
жоғары белсенділікті дамыту (интерактивная), оқытудың көпдеңгейлік
әдістемелері мен жобалық әдістер.
Қазақ тілін оқыту процесінде қолданылып жүрген жаңаша жаңғыртып оқыту
әдістемесі мен жоғары белсенділікті дамыту әдістемесінің және көпдеңгейлік
оқыту әдістемесінің практикалық тәжірибесін ғылыми тұрғыдан біршама
негіздеп, талдап және жинақтап қазақ тілін өзгетілді дәрісханаларда
оқытатын оқытушылар үшін әдістемелік құрал жазудың уақыты келді.
Осыған орай біз ұсынып отырған еңбек мемлекеттік тілдің әлеуметтік-
коммуникативтік қызметін кеңейту мақсатында мектептерде, кәсіптік білім
беру жүйесінде және жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытып жатқан
оқытушыларга тілді оқыту әдістемесін жетілдіре түсуіне және біліктілігін
арттыруына арналған көмекші құрал болар деген мақсатта жазылды.
Бұған дейін кішкене бүлдіршіндерге хат танытып, оқуға және жазуға
үйреттіңіз. Сөйлем, сөз, буын, дыбыс тәрізді алғашқы тілдік ұғымдармен
таныстырылды. Енді шәкірттердің сол ұғымдарын тереңдете отырып,
интеграцияланған (кіріктірілген) оқулықпен жұмыс істейсіз. Сол оқулықпен
сапалы жұмыс жүргізе отырып, оқушылардың оқу-жазу дағдыларын одан әрі
жетілдіріп, олардың ойлау қабілетін дамытасыз, ақыл-ойларын кеңейте
түсесіз.
Енді сіздің пайдаланатыныңыз интеграцияланған оқулық болғандықтан, осы
“интеграция” сөзінің мәнін түсіндіре кетейік. Бұл терминге мынадай
түсініктемелер берілген:
– интеграция латынның integration - қалпына келтіру, қайта құру,
толысу, толықтыру сөзінен шыққан және білімнің бірнеше салаға
тарамдалуымен, яғни білімнің дифференциалдануымен қатарлас жүретін
білімнің өзара жақындасуы мен байланысын білдіретін процесс ретінде
түсіндіріледі;
– интеграциялау - бөліктерді бүтін шығатындай етіп біріктіру, яғни
бөліктерді біртұтас болатындай етіп біріктіру;
– қандай да бір бөліктердің, элементтердің бүтінге біріктірілуі және
бірдей типті қоғамдық құрылыстағы екі немесе одан да көп
мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарының өзара бейімделу және
біріктірілу процесі;
Жоғарыдағы түсініктемелердегі “интеграция” сөзінің жалпы мағыналары
бірдей екендігі байқалады. Ал осы сөзді ғылыми термин деңгейіне көтеру үшін
оның қандай да бір мәнді белгісін бөліп көрсетудің қажеттігін аңғартады.
Жалпы алғанда, интеграция проблемасы бастауыш мектепке қатысты қойылуы
мүмкін бе және ол қандай деңгейде екендігі жиі қойылып, оны шешумен
байланысты ізденістер үдей түсуде. Дегенмен бастауыш буын үшін мақсат,
міндетінің бір типтілігін ескере отырып, оқу іс-әрекеттерінің түрлерін,
олардың элементтері мен бөліктерін біріктіру және үйлестіру арқылы біртұтас
түрге келтіру процесі - интеграцияның қарапайым көрінісі ретінде бұрыннан
орын алып келе жатқан құбылыс.
Сіздердің қолдарыңыздағы “Ана тілі” оқулығы да сол интеграцияның
қарапайым көрінісі. Бұрын сауат ашу кезеңдері аяқталғаннан кейін (2-
жартыжылдықта) “Ана тілі”, “Қазақ тілі” деген екі пән оқытылғандығы
сіздерге белгілі. Жаңа буын оқулықатры қатарында жарық көрген Ана тілі
оқулығы сол екі пәнді біріктіріп оқыту нәтижесінде дүниеге келді. Бұл сол
Ана тілі оқулығына балама оқулық. Жаңа буын оқу бағдарламасы негізінде
жазылды. Бағдарламада оқу материалдарының тақырыптары көрсетілгендіктен,
сол негізге алынып жасалды. Грамматикалық тақырыптарға оқу материалдарын
бағындыру өте қиын, егер оқу тақырыптары грамматикалық объектіге байланысты
таңдалып алынса, интеграциялау мүмкіндігі мол болар еді. Дененмен оқу
тақырыптары мен грамматикалық объектілерді барынша байланыстырылды.
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құрылысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
“Ана тілі” интеграцияланған оқулық болғандықтан, онда әрбір тақырып
оқу мәтіндерінен басталады да, одан әрі грамматикалық тақырыпқа қатысты
жаттығулар беріледі. Оқу материалдары бағдарламада көрсетілген тақырыптарды
қамтиды. Ал грамматикалық материалдарды шартты түрде мынадай тарауларға
бөліп қарастыруға болады: тіл және сөйлеу, дыбыстар мен әріптер, мәтін,
сөйлем, сөз, жыл бойы өткенді қайталау. Енді әрбір тараудың мазмұнына
қысқаша тоқталып өтейік.
Тіл және сөйлеу. Бұл тарауда адамдардың бір-біріне қарым- қатынасы
сөйлеу арқылы жүзеге асатындығы туралы түсінік беріледі. Тілдің қарым-
қатынас жасау құралы екені, адамның ойы тіл арқылы, яғни тілдегі сөздер мен
сөйлемдер арқылы айтылып, белгілі болатыны нақты мысалдар бойынша
ұғындырылады.
Дыбыстар мен әріптер. Бұл - осы сыныптағы ең үлкен бөлімнің бірі.
Мұнда тілдің дыбыстық жүйесіне қатысты мәселелер сатылы түрде біртіндеп
таныстырылады. Ең алдымен дыбыс және әріп туралы берілген білім еске
түсіріліп, одан әрі кеңейтіле түседі. Дыбыстарды жазуда әріппен
танбалайтынымыз байқатылады. Әсіресе, дыбыстардың фонемалық кызметіне
(дыбыстың сөз мағынасына әсерін байқатуға) баса назар аударылады.
Тілдегі дыбыстардың дауысты және дауыссыз болып бөлінетіні туралы ұғым
сауат ашу кезеңінде-ақ берілген болатын. Сол себепті дыбыстардың бөлінісін
көрнекі түрде оқушылардың естеріне түсіру қажет. Бұл үшін мынадай сызбаны
пайдалануға болады:
Сұрақ-жауап әдісімен дыбыстардың дауысты, дауыссыз болып екі үлкен
топқа бөлінетіні еске түсірілгеннен кейін, оларды сызбадағы көп нүктенің
орнына жазып қойған жөн.
Бұл сыныпта дауысты дыбыстардың ерекшеліктерін, жуан және жіңішке
түрлерін танытуға көбірек орын беріледі. (Сабақтық жоспарын А қосымшадан
көруге болады). Сөздегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе біріңғай
жіңішке болып келуіне қарай сөздердің жуан не жіңішке айтылатыны
меңгертіледі. Сонымен бірге кейбір сөздерде жуан және жіңішке дауысты
дыбыстар аралас келетіні де нақты мысалдармен байқатылады. Мәселен: кітап,
мұғалім, кітапхана, дәріхана, сезімтал, құрметті т.б. Сондай –ақ жуан және
жіңішке жұп дауыстылардың ерекшеліктері де өзара салыстыру жолымен
аңғартылады.
Буын. Сөздегі бір дауысты немесе дауысты мен дауыссыз дыбыстар дауыс
толқынымен бөлшектеніп, топталып айтылады. Мысалы, бала, әке, жақсылык,
сияқты сөздер ба-ла, ә-ке, жақ-сы-лық болып, дауыс толқыны бөлшектеніп
айтыла алады. Міне, осындай сөздегі фонациялық (дыбыс жасайтын) ауаның
қарқынымен үзіліп, бөлшектеніп шығатын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс
тобы буын деп аталады.
Қазақ тілінде тек дауысты дыбыс буын құрай алады, ал дауыссыз дыбыстар
өз беттерімен буын құрай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тіөзбектеліп
келгенде ғана буын құралады. Сондықтан сөздің құрамында неше дауысты дыбыс
болса, сонша буын болады. Мысалы, көк, жер, ал, ел, от деген сөздерде бір
ғана дауысты бар, олар бір ғана буын құрайды: жа-са, о-рын, қы-зыл, деген
сөздер екі дауыстыдан тұрады, олар екі буыннан құралган; жол-дас-тық, ба-
зар-лық, бас-қар-ма деген сөздер үш дауыстыдан тұрады, бұлар — үш буынды
сөздер т. б.
Қазақ тіліндегі сөздер бір буынды, екі буынды және көп буынды бола
береді. Әдетте түбір сөз бір буынды, екі буынды болады да, көп буыңды
сөздер туынды түбір не сөз формалары болып келеді.
Буын құрайтын дауысты дыбыс болғандықтан, буын ішіңде дауысты және
дауыссыз дыбыстардың орнына байланысты қазақ тілінде буынның үш түрі
көрсетіліп жүр: 1) ашық буын, 2) тұйық буын, 3) бітеу буын.
1. Ашық буын бір ғана дауысты дыбыстан тұрады немесе дауыссыз дыбыстан
басталып, дауыстыға бітеді. Мысалы, а, ға, а, ба, ла, ке, ле деген буындар
ашық буын болып табылады.
2. Тұйық буын дауысты дыбыстан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы:
от, ар-ба, өрт, ант, ас—тық деген сөздердегі от, ар, өрт, ант, ас тәрізді
буындар тұйық буын болып табылады.
3. Бітеу буын дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді. Бітеу буында
кем дегенде үш дыбыс болады: дауыссыз+дауысты+дауыссыз. Кейде ортасында бір
дауысты басында я соңында екі дауыссыз болады: Мысалы, қант, мек-теп, жас-
тық, сүрт, көз, тақ-тай т. б.
Сөйлем — ойды білдіре алатын тілдің ең кіші бөлшегі. Сөйлемнен кіші –
тілдік бөлшектер, мысалы, жеке сөздер, сөз тіркестері ойды білдіре алмайды,
олар тек жалаң (жеке сөздер) я күрделі (сөз тіркестері) ұғымды ғана білдіре
алады.
Мысалы: Шай алдында тысқа шығып, далада бой жазып жүрген уақытта
Тоғжан жатқан үйді ойша іздеді. Сүйіндіктің үлкен уйіне жақын тұрған
кішілеу ақ үй бар. Асылбектің отауы болуы керек. (М. Әуезов). Бұл мысалда
бір-біріне жалғасқан 3 түрлі ой айтылған: 1) (Абайдың) Тоғжан жатқан үйді
ойша іздеуі; 2) кішілеу ақ үйдің орналасуы; 3) оның Асылбектің отауы болуы;
Әрбір ой әрбір сөйлемге қатысты. Сондықтан да кез келген сөйлемін жеке алып
қарасақ, осы көрсетілгендей, белгілі ойды білдіреді. Ал сол сөйлемдерді
құрап тұрған жеке сөздер мен сөз тіркестері ой білдіре алмайды: шай, тысқа,
шай алдында шығып, үйді іздеді т. б. дегендер тек ұғымды, түсінікті
білдіреді. Соңғы тіркес (үйді іздеді) ойды білдіріп, сөйлем болып тұрған
сияқты. Ондай мән білдіріп тұруы іздеді деген баяндауыштың тиянақты, жақ
тұлғасында тұрып, ол (Абай) деген бастауышпен қиысып қолданылуы да ойда
әбден қалыптасқандығынан екенін естен шығармау керек.
Сөйтіп, бір шама тиянақты ойды білдіре алатын сөздер тобын (кейде жеке
сөзді де) сөйлем дейміз.
Сөйлем — жеке сөзден де, сөз тіркесінен де бөлек тілдік единица.
Сөйлем әдетте бірнеше сөздер тобынан тұрады: ойды білдіруге тікелей қатысты
тұрлаулы (бастауыш және баяңдауыш) мүшелер мен тұрлаусыз мүшелер сөйлем
құрайды. Бірақ кейде сөйлемде сөздердің көбі түсіп қалып та жұмсалады,
қойылған сұракка бір сөзбен жауап беріледі, мекендік, мезгілдік ұғымды
білдіру үшін бөлек-бөлек сөйлемдер арасында атаулық мәнде жеке сөздер
қолданылып, сөйлем мәнінде жұмсалады. Міне, осыңдай ерекшеліктерді ескеріп,
сөйлем жеке сөзден де тұрады дейміз. Мысалы: Оспан мен Смағүлды жалындырып
алды да, екі үйректі канжығасынан шешіп беріп жатып:
- Ертеңді-кеш суды лайлағанша, тым құрыса бүлдірген терсеңдерші,—
деді.
- Бүлдірген? (М. Әуезов)
Бірақ жеке сөзден тұратын сөйлем сол контекст ішінде ғана сөйлем деп
танылады, оның сөйлем болу қасиеті сол контекстегі алдынғы, соңғы
сөйлемдерге тікелей катысты. Берілген мысалдағы бүлдірген, түн, қараңғылық
деген сөздерді контекссіз тұрганда сөйлем деуге болмайды.
Сөйлем ойды білдірумен бірге екінші бір ерекшелігі оның белгілі дауыс
ырғағы, интонациясы болады. Сөйлем тұлғасы жағынан да тиянақты болады.
Сөйлемнің тұлға жағынан тиянақтылығы көбіне ондагы баяндауыш тұлғасына
байланысты болады да, сол тұлғада сөйлемді аяқтап бітіруге болады. Мысалы,
Айша келіншектің қасына келді деп сөйлемді аяқтауга болады да, Айша
келіншектің қасына келіп (немесе келсе, келгелі т. б.) деп сөйлемді аяқтап
бітіруге болмайды.
Ал дауыс ырғағы, интонация жағынан сөйлемнің тиянақтылығы сөйлем
соңында дауыс ырғағының бәсеңдеп барып бітетін кідірістен көрінеді. Оны
схемамен былай көрсетуге болады: астыңғы сызық — сөйлем де, үстіңгі сызық —
дауыс ырғағының басталып, көтеріліп, бәсеңдеп кідіруі.
Жазуда сөйлем бір-бірінен айтылу мақсатына лайық нүкте, леп белгісі,
сұрау белгісі сияқты тыныс белгілері аркылы ажыратылады. Әр сөйлем бас
әріппен басталып жазылады.
Сонымен бірге оқушыларды заттан оның атын білдіретін сөзді дерексіз
ой арқылы бөліп алуға дағдыландыру қажет. Бұл дағды қарапайым мысалдар
төңірегіндегі әңгіме, сұрақ-жауап тәсілдері арқылы қалыптастырылуы тиіс.
Мысалы:
Мынау не? (Кітап, қалам, сағат, т.б. суреттері көрсетіледі.)
Кітап (қалам, сағат,т.б.).
Бұд сөздер әдетте оқушыларға жақсы таныс деректі заттардың атауы
болғаны жөн.
Мұғалім балалар айтқан сөзді тақтаға жазып қояды да, сол жазуды
көрсетіп, тағы да сұрайды:
Ал мынау не?
Бұл сұраққа жазу, кітап, кітаптың жазуы деген тәрізді әртүрлі сөздер
пайдаланылып, жауап берілуі мүмкін.
Оқушылар тақтадағы бұл жазудың осы көрсетілген нақты затқа (кітапқа)
қатысты екенін біледі. Бірақ қалай қатысты екенін ажырата алмауы заңды
нәрсе. Сондықтан мұғалімнің міндеті - бұл жазудың жай жазу емес, заттың өзі
де емес, сол заттың атауы екенін ұғындыра білу.
Осы үлгідегі мысал тағы да қайталанады:
Мынау не?
Сағат.
Рас, сағат. Заттың өзі. Ал енді осы заттың өздерің айтқан атын тақтаға
жазып қояйық. Бұл не болды сонда?
Сағаттың атын білдіретін сөз.
Оқушылар зат пен оның атын білдіретін сөздің аралығын ажыратқанша
мұндай мысалды бірнеше рет қайталауға болады.
Қорытынды:
Барлық заттың атын білдіретін сөз болады екен. Ол заттарды сол
аттарымен атаймыз. Қане, сыныптағы, көшедегі өздерің көріп тұрған заттарды
атаңдаршы?
Оқушылар атай бастайды:
Тақта, парта, ағаш, үй, машина...
Заттың атын білдіретін сөз туралы ұғым берілғеннен кейін, сол сөздерге
сұрақ қоя білуге дайындау жұмысы жүргізіледі. Ол үшін мынадай сұрақ
қойылады:
Ал енді осы сынып ішінде өздерің білмейтін зат бар ма? Болса, оның
атын білу үшін қалай сұрайсыңдар?
Сыныпта мұндай заттың жоқ болуы да мүмкін. Ондай жағдайда мұғалім өзі
әкелген көрнекі құралдардың бірін немесе суреттерді пайдалана алады.
Мысалы, жемістер бейнеленген суреттерді алайық. Алма, алмұрт, қара өрік,
шие, т.б. жемістердің (суреттегі) әркайсысына алдымен мұғалім, содан соң
оқушылар сұрақ қоя отырып, олардың бәрі де не? деген сұраққа жауап
беретінін анықтайды. Осындай үлгідегі ауызша жаттығу барысында мұғалім адам
бейнеленген (автобус жүргізушісінің, кондуктордың, дәрігердің, т.б.)
суреттерді көрсетеді. Адам бейнеленген суреттерге келгенде оқушылардың
ойланып қалуы мүмкін. Немесе алғашқы дағдысымен “Мынау не?” деп сұрақ қойып
жатса, мұғалім өзі араласады:
Ойланыңдаршы, адамға “Бұл не” деп айта ма?
Айтпайды.
Ал оларға қандай сұрақ қойылады?
Бұл кім?
Соңғы сұрақтың жауабын мұғалім айтса да, оқушылар айтса да бәрібір.
Маңыздысы - оқушының ойлануы, кенеттен жаңалыққа кез болуы. Осылайша заттың
атын білдіретін сөздерге кім? не? сұрақтары қойылатыны байқатылады. Кейінгі
сабақтарда не? нелер? кім? кімдер? сұрақтарына жауап беретін сөздер жеке-
жеке арнайы өтіледі.
“Заттың атын білдіретін сөздер” тақырыбынан тиісті мағлұмат алған
оқушыларға “Бас әріппен жазылатын сөздер” тақырыбын меңгерту онша көп
қиындық келтірмейді. Бұл тақырыпты оқыту балалардың сауатты жазуын
жетілдіру мақсатымен байланысты болып келеді. Енді олар кісі есімдерін,
олардың аты-жөндерін, жер-су атауларын, үй жануарларына қойылатын аттарды
бас әріппен жазу керек екенін білетін болады. Осы тақырыпты оқу кезінде
оқушылар адамға қатысты атау мен есімнің өзгешілігін, жан-жануарлар аттары
мен оларға қойылатын атаудың арасындағы айырмашылықты ұғынуы қажет.
Бұл сыныпта оқушылар қимылды білдіретін сөздерге не істеді? неғылды?
қайтті? деген сұрақтар қойып үйренеді. Қимылды білдіретін сөздерге сұрақ
қоя білу үшін, олар сол сөздердің мағынасын толық түсініп, қолданылу
ерекшеліктерін біршама ажырататын болуы қажет.
Қазақ тіліндегі қимылды білдіретін сөздер лексикалық мағынасы жағынан
әр алуан жайттарды қамтиды: қимылды (кел, жүгір), іс- әрекетті (оқы, жаз),
қимылдың қалпын (отыр, жатыр), т.б. Мұндай күрделі ұғымды бірден түсініп
кету қиын. Сондықтан “Заттың қимылын білдіретін сөздер” тақырыбын өткен
кезде оқушыларға ең алдымен нақты қимылды, содан соң іс-әрекетті, әрі қарай
қимылдың қалпын білдіретін сөздерге бірте-бірте сұрақ қойғызып үйрету
қажет. Түрлі мағынадағы етістіктерге сұрақ қоя отырып, балалар біртіндеп
олардың мағынасын ұғынады, бұл сөздерді сөйлем ішінен жаңылыспай табуы,
күнделікті ауызекі қарым- қатынастарында, жазба жұмыстарында дұрыс қолданып
үйренеді.
Бір ескеретін нәрсе - оқушылардың сөйлем ішінен, тіркескен сөзден
қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздерді үнемі ажыратып ала бермейтіндігі.
Бұл су тасыды, жем шашты, кітап оқыды, т.б. тіркестерге қатысты. Оқушылар
аталған тіркестерді түгелдей қимылды білдіретін сөздер қатарына жатқызып,
сұрақты да бұл тіркеске тұтастай қояды. Мұндай қатені болдырмаудың бір жолы
- арнаулы жұмыстар жүргізу. Мысалы, тақтаға төмендегідей үлгідегі сөздер
кассасы ілінеді:
Кім? не? Кімді? нені? Не істеді? қайтті? неғылды?
Болат кесті
Сәуле тасыды
Қасқыр ұстады
Үстел үстінде әртүрлі заттардың, жан-жануарлардың аттары жазылған
қатты қағаздар немесе олардың суреттері жатады. Оқушылар сол суреттер
арасынан жоғарыдағы сөздер кассасындағы көп нүктенің орнына дәл келетінін
тауып ілуі тиіс. Мұғалім сөздер кестесінің жоғары жағындағы сұрақтарға
оқушылардың назарын аударып отырады. Тапсырманы орындап болғаннан кейін
сөздер кассасындағы сөйлемдерді көрсетілген үлгі бойынша қысқартып оқу
сұралады. Мысалы, жоғарыда келтірілген сөйлемдер:
Кім? не? Кімді? нені? Не істеді?
қайтті?
неғылды?
Болат қауын кесті
Сәуле су тасыды
Қасқыр қоян ұстады
Берілген үлгі:
Кім? не? Кімді? нені?
Бұл жұмысты кезек-кезек ауызша орындаған оқушылар не істеді? неғылды?
қайтті? деген сұрақтардың сөз тіркесіне емес, жеке сөзге қойылатыны туралы
мұғалімнің түсіндіргенін оңай ұғады.
Қимылды білдіретін сөздердің мағынасын түсіндірумен бірге әртүрлі
заттар бәріне бірдей қолданылатын қимылды білдіретін сөздерді (балық жүзді,
кеме жүзді, үйрек жүзді т.б.) немесе түрлі қимылдарға қатысты ортақ
қолданылатын сөзді тапқызу (күн шықты, күн жылынды, күн батты т.б.)
жұмыстары жүргізілуі қажет.
“Заттың сынын білдіретін сөздер” тақырыбын оқыту барысында оқушылар ең
алдымен түр-түсті білдіретін сөздердің қандай? сұрағына жауап беретінін
оңай байқайды. Сондықтан оқулықта бірінші кезекте заттың түсін білдіретін
сөздер келтірілген жаттығулар ұсынылды. Мәселен, осы тақырыпқа қатысты
алғашкы жаттығуда шар туралы М. Әлімбаевтың өлеңі берілген. Оқулықтағы
немесе жеке суреттерде бейнеленген шарларды көрсете отырып түсінік
беріледі.
Балалар, мына суретте не бейнеленген?
Шар.
Шардың түсі қандай?
Қызыл.
Ал мынау не?
Бұл да шар.
Бұл қандай шар?
Сары шар.
Осылайша заттың түсін білдіретін сөздердің қандай? деген сұраққа жауап
беретінін меңгертіп алған соң, түсіндірілетін ұғымдарды әрі қарай
күрделендіре түсеміз. Нақты айтқанда, бұл тақырыпты оқыту барысында
оқушылар мынадай ұғымдарды:
– заттың сынын білдіретін сөздерге тек заттың түсін білдіретін сөздер
ғана емес, заттың алуан түрлі белгісін (көлемін, пішінін, түрін,
дәмін, т.б.) білдіретін сөздердің жататынын (биік, үлкен, сопақ, ащы),
ондай сөздердің бәріне қандай? қай? сұрақтары қойылатынын;
– қандай? кай? деген сұрақтар тек жансыз заттың түсін, сапасын,
белгісін білдіретін сөздерге ғана емес, адамның, жан-жануарлардың,
құбылыстардың әртүрлі қасиеттерін (мінезін, қылығын, белгісін,
өзгешілігін, т.б.) білдіретін сөздерге де қойылатынын (ақылды бала,
қорқақ қоян, т.б.);
– қандай? сұрағы мен кай? сұрағына жауап беретін сөздердің арасындағы
өзгешілікті (Қандай кітап? Қызық кітап. Қай кітап? Шеткі кітап);
– заттың сынын білдіретін сөздер заттың атын білдіретін сөздермен
байланысатынын (жүйрік ат, жасыл жапырақ) түсінуі қажет.
Аталған мәселелерді меңгертуде бағытталған тапсырмалар оқулықта толық
көрініс тапты деп ойлаймыз. Сонымен бірге сөз мағыналарының түрлі реңктерін
аңғартуға, қарама-қарсы мағынадағы немесе мәндес сөздерді табуға
бағытталған жұмыстар оқушылардың ойлау қабілеті мен сөздік қорларын
дамытатыны, әрі заттың сынын білдіретін сөздер туралы ұғымдарын кеңейтетіні
де ескерілді. (Сабақтың жоспарын Ә қосымшадан көруге болады).
“Заттың санын білдіретін сөздер” тақырыбына қатысты ұғымдарды оқушылар
оңай меңгереді. Бұл кезде математикадан ондықтарды қосып, азайтып үйренген
оқушылар үшін сан есімді танып-білу қиындық туғызбайды. Тек қанша? неше?
деген сұрақтарға жауап беретін сан есімдерді (яғни есептік сан есімдерді)
нешінші? деген сұраққа жауап беретін сөзге (реттік сан есімге) айналдырып
жаза білуге оқушыларды көбірек дағдыландыру керек. Сонымен бірге оқулықта
нешеу? сұрағына жауап беретін сан есімдердің (жинақтық сан есімнің)
ерекшеліктерін аңгартуға мән берілді.
Жыл бойы өткенді қайталау үшін оқулықта өтілген тақырыптың бәріне
бірдей мөлшерде материал берілді. Олардың өзара тығыз байланыста болуы
ескерілді, өйткені мұның өзі бір тақырып аясында өтілген екінші бір қажетті
мағлұматтарды қоса еске түсіруге мүмкіндік береді. Қай тақырыпты қандай
мөлшерде қайталап, қорыту қажеттігін әр мұғалім өзі шешеді.
Оқулықта ұсынылған жаттығулардың бала ұғымына лайық, жеңіл әрі қызықты
болуына баса назар аударылды. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық ойлауын
дамытатындай, өтілгелі отырған тілдік ұғымдарды өздіктерінен саналы түрде
түсініп, тұжырымдай алатындай тапсырмалар ойластырылды. Басқаша айтқанда,
дамыта оқыту принципін жүзеге асыруға мүмкіндік жасалды.
Төменде сабақ үлгілерін дамыта оқытудағы сабақ құрылымына сәйкес
ұсынып отырмыз. Өйткені дамыта оқытудағы сабақ құрылымының әртүрлі
қалыптасқан сабақ құрлымына қарағанда көптеген ерекшеліктері бар. Оқушының
оқу-танымдық әрекетінің психологиялық құрылым ерекшеліктеріне байланысты
сабақ үш кезеңге сай ұйымдастырылады:
Мотивациялық-бағдарлау кезең (мотивациялық-даярлық әдістері
қолданылады).
Операционалдық-орындаушылық кезең (оқу-танымдық, ізденім, ішінара
зерттеу, проблемалық әдістері қолданылады).
Рефлексиялық-бағалау кезеңі (өзіндік бақылау - өзін-өзі багалау
әдістері).
Мотивациялық-бағдарлау кезеңде оқу міндеттері қойылып, айқындалады.
Оқушылардың сабаққа қызығушылығын оятатындай тапсырмалар мен жұмыс түрлері
ұйымдастырылады. Соның негізінде оқушылардың жаңа тақырыпқа бет бұруына
жағдай жасайды-дағы жаңа тақырыпты танып-білу мотивациясын қалайды. Яғни
оқушылардың осыған дейінгі алған білімдері негізінде жаңа тақырыпты
меңгеруге дайындығын бақылау, жаңа тақырыпты меңгердудің алғышартын
қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі:
- үй тапсырмасын жаңа тақырыппен байланыстыру;
- жаңа тақырыпқа негіз болатын түсінік белгілер туралы ойларын
жинақтау;
- өткен мен әлі өтілмеген оқу материалын шебер байланыстырып сұрақ қою
арқылы проблемалық жағдаят тудыру;
- жаңа тақырыпты меңгертуге тірек болатын проблемалық сұрақтар қою,
жағдай жасау, ойланту;
- стандартты емес тапсырма беру;
- беймәлім танылмаған білім нысаны туралы ақпаратты проблемалы түрде
беру, яғни оқушыға білім неғұрлым беймәлім, жұмбақ көрінсе, соғұрлым оны
білсем деген ынтасы арта түсетіндігін ескеру қажет. Осы әрекеттерді
ұйымдастыру арқылы мұғалім жаңа сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз етеді.
Бұл оқушының өтілейін деп отырған тақырыптың қаншалықты қызықты да,
проблемалы екенін түйсініп, оны тануға деген ынтасын арттыра түсірері
сөзсіз. Сабақтың алғашқы кезеңі оқушыны осындай өз бетімен ізденетін
әрекеттерге итермелеуі керек.
Операционалдық-орындаушылық кезеңде жаңа тақырып оқушының тарапынан
теориялық тұрғыдан танылады. Осыған дейінгі кезеңде жасалған жұмыстардың
барлығы осы саты үшін кызмет етеді, оның нәтижесі мен жемісі осында
айқындалады. Білімді, теориялық ұғымды тануды мұғалім ұйымдастырғанмен,
енді оны тану оқушының мақсатына айналып, ол орындаушылық мазмұн алады,
яғни оқушының оқу-танымдық белсенді әрекеті осы кезеңде толық жүзеге асады.
Мұғалімнің мұндағы негізгі қызметі - оқушының оқу-танымдық әрекетін
қарапайым сабақ түрінде, диалектілік процесс негізінде жалпыдан нақтыға ету
сипатында ұйымдастыру. Аталған кезеңде төмендегідей жұмыстар жүргізіледі:
– жаңа тақырыпты, ұғымды меңгеру мақсатында түрлі жаттығулар мен
тапсырмалар орындалады;
– соның негізінде оқушы бір нақты теориялық шешімге келіп, тұжырым
жасайды;
– оқушылар жаңа теориялық ұғымды өзара талқылайды;
– жаңа танылған теориялық нысан туралы жалпы ереже, анықтама шығарады;
Нақты оқу тапсырмаларын орындау арқылы оқушы:
– берілген анықтама, ережені тәжірибеден өткізеді, оның акиқаттылығын
тексереді;
– жекелеген тапсырмаларды орындау барысында ережеге қатысты
ескертулерді анықтайды;
– жалпы ережеге сәйкес мысалдарды тауып, оларды түсіндіреді;
– түрлі тапсырмаларды орындап, теориялық білімін бекітеді, тексереді,
еркін қолданады.
Рефлексиялық-бағалау кезеңінде оқушының теориялық түсініктерді
меңгеруі тексеріледі, түзетулер енгізіліп, қайта қорытындыланады. Ол үшін:
– тақырып тұрғысында сұрақтар қойылады;
– арнайы тапсырмалар беріледі;
– тексеру жұмыстары жүргізіледі.
Бұл кезеңнің дәстүрлі оқытудан ерекшелігі оқушы өзінің осал тұстарын
анықтап, өз-өзіне іштей баға береді, өзінің не туралы білгеніне саналы
тұрғыдан келіп, саралайды. Осыған жеткізу үшін мұғалім сабақ тақырыбына
байланысты жалпылама сұрақтар беріп, рефлексиялы жаттығу, тапсырмалар
арқылы тексереді, оқушыларға ережелерді түйіндетеді.
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
Бастауыш мектепте оқытылатын әр пәннің оқушы тілін дамытуға қосар
үлесі болғанмен, бұл үлкен міндетті жүзеге асыруда Ана тілі пәнінің
атқаратын қызметі зор. Пәннің негізгі мақсатының өзі – оқушының сөздік
қорын дамыту. Және сөздік қормен қоса оқушының тіл мәдениеті нормаларын
меңгеруіне түрткі болады. Оқушылардың таза, жатық, түсінікті сөйлеуін
қалыптастыру – осы пәннің міндеттерінің бастысы. Осы орайда белгілі ғалым
Н. Уәлиев: Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық,
ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айыру
шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық, - дейді. Жалпы, ана тілі сабағы
арқылы жазу мен сөйлеу мәдениетінің алғышарты қаланады.
Сабақ үстінде жаңа сөз үйретілумен қатар сол сөзді дұрыс қолданудың
қажеттілігі туралы мұғалім тарапынан ескертіліп, ана тілінің ұлылығы,
байлығы туралы мәселе кешенді қарастырылғанда ғана оң шешімін таппақ.
Тіл байлығы - сөз байлығы. Лингвист - ғалым М. Балақаевтың: Ана тілін
жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы. Егер әрбір сөзді орнымен жұмсай
біліп, айтқан ойы мазмұнды, нысанаға дәл тиетіндей ұғымды шығып,
тыңдаушысын баурап алардай әсерлі болса, ана тілінің құдіреті сонда ғана
сезілер еді. Ал мұндай шеберлік тек тіл мәдениеті жоғары адамдардың ғана
қолынан келер жайт, - деген пікірімен келіспеске болмайды.
Бастауыш мектепте ана тілі сабағында сөздік қорды дамыту жұмыстары
түрлі әдіс - тәсілдер арқылы жүзеге асады:
- сұрақ - жауап;
- әңгімелесу;
- әңгімелеу;
- түсіндіру;
- зерттеу;
- түрлі шығармашылық тапсырмаларды орындату арқылы.
Сабақ сайын өтілген тақырып ауқымына қарай кем дегенде екі - үш сөзден
болсын оқушының лексикалық минимумы артып отырады. Және барлық үйренген
сөзі күнделікті өмірде белсенді қолданыла бермеуі мүмкін. Көнерген сөздер
(зат, киім - кешек, салт - дәстүр, музыкалық аспаптар, ай, жыл, қару -
жарақ атаулары), кәсіби сөздер т. б. қажеттілік болмаса, үнемі белсенді
қолданысқа түсе бермейді. Осыдан келіп сөздік қордағы сөздерді белсенді
және белсенді емес сөздер деп қарастыру қажеттігі туындайды.
Тіл байлығын арттырып, оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіруде
мәтіндермен жұмыс жүргізу аса маңызды. Көркем мәтінге тақырыптық талдау
жасап, негізгі ойын анықтау, кейіпкерлердің іс - әрекетіне баға беру, сол
арқылы оқушы танымын кеңейтіп, тәрбиелік жағына көңіл бөлу – бастауыш сынып
бағдарламасында ескерілетін жайт. Алайда, көркем мәтінді оқыған соң,
талдаған тұста сөздік жұмысын жүргізу одан әрі оқушының барынша дұрыс
түсініп, барлық талдауларға еркін қатысуына түрткі болады. Тіл дамыту
жұмыстары жүйелі жүріп, оны дұрыс меңгеруі үшін әр оқушыда жеке сөздік
дәптер болуы керек. Мұғалім оқушылардың дәптеріне төмендегідей кесте сызып
беріп, оның тұрақты толтырылуы талап етілсе құба - құп.
Жаңа сөз Мағынасы Синонимі Антонимі
Тек дәптерге жазғызып қою жеткіліксіз. Енді танысқан сөзді санада
тұрақтандыру үшін жаңа сөзбен түрлі жұмыстар жүргізіледі:
– мүмкіндік болса, заттың өзін көрсету;
– суретін көрсету;
– синониммен түсіндіру;
– антонимдері арқылы түсіндіру;
– мұғалімнің жалпы түсініктеме беруі т. б.
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының
тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді,
тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының
бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып,
әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау
жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау
үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар
ұйымдастырылады. Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ тәрізді сайыстар оқушының
тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал
етпек.
Оқушының тілін байыту жұмыстары тіл мәдениетімен тығыз байланысты
екені белгілі. Тіл мәдениеті бойынша бастауыш сынып оқушыларына мына
талаптар қойылады:
- сөздерді лексикалық, фонетикалық нормаға сай орынды қолдана алу;
- орфография, орфоэпия нормаларын сақтай білу;
- ауызша, жазбаша тілде сөздерді талғап қолдана білу;
- шамасы жеткенше ертегі, әңгіме жаза білу т. б.
Тіл дамытудағы өнімді тәсілдердің бірі – шығармашылық тапсырмалар.
Мұндай тапсырмалар – тіл мәдениеті талаптарын жүзеге асыруда аса тиімді.
Оның түрлері:
-шығарма, әңгіме жазу;
- сурет бойынша әңгіме жазу;
- икемі бар балаларға өлең шумақтарын жазғызу;
- ертегі жазу;
- көркем шығарма оқу;
- сайыс, рөлдік ойындарға қатыстыру;
әркімнің қабілетіне қарай деңгейлік жеке тапсырмалар беру;
- сөзжұмбақтар құрастыру;
- газет - журнал шығарту;
- балаларға арналған басылымдардағы сөзжұмбақ, ребустарды шешкізу;
-жұмбақтар құрастырту;
- хат жаздыру;
- белгілі бір шығармаға қысқаша пікір жаздыру т. б.
Оқушының сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін байытуда сыныптан тыс
оқуға да үлкен талап қойылады. Сыныптан тыс оқу мектеп бағдарламасында
арнайы ескеріледі, міндетті шығармалар тізімі беріледі, сағат саны
көрсетіледі. Әйтсе де, тек көрсетілген тізіммен шектеліп қалмай, сабақ
үстінде үйде оқып келуге оқушыларға қызықты әңгімелер мен ертегілер
ұсынылса, бұл біріншіден, нақты мақсатқа жетуге, екіншіден, оқушылардың
одан әрі де көркем шығарманы өз бетімен қызығушылық танытып оқуына септігін
тигізеді. Оқылған шығарманы тексеріп, сараптаудың жолдары көп:
– түсінгенін әңгімелету;
– сұрақтарға жауап бергізу;
– кейбір үзінділерді жатқа айтқызу;
– оқыған кітабы бойынша таныс емес сөздерін сөздік дәптеріне жазып
отыруға дағдыландыру;
– кейіпкерлер іс - әрекетіне баға бергізу;
– әңгімелердің ұқсастығын салыстыру;
– ең соңында сол шығармаға ұқсатып әңгіме жаздыртып көру т. б.
Мұғалім осындай жұмыстарды атқарту арқылы оқушылардың өздігінен кітап
оқуына бағыт береді. Көркем шығармамен жұмыс – оқушының тілін байытудың ең
тиімді жолы. Көркем шығарманы көп оқу арқылы оқушының танымы артып қана
қоймайды, ойын жүйелі жеткізуді, байланыстырып сөйлеуді, тілдің
орфоэпиялық, орфографиялық нормаларын дұрыс меңгеруді үйренеді. Алайда,
көркем шығармамен жұмыс істеу барысында есте ұстайтын жайт: шығарманың
оқушының жас ерекшелігіне сай болуы, мазмұнының қызықты болуы, тәрбиелік
мәнінің зор болуы, оқушыны жалықтыратындай тым көлемді болмауы.
Сонымен бірге ана тілі сабағында өтілген материалды бекіту үшін
оқушының ауызша сөйлеу мүмкіндігін арттыруға назар аударған дұрыс. Мұның
төте жолы – түрлі рөлдік ойындар. Ондай ойындар оқушының тілін, еске сақтау
қабілеттерін арттырады, зейінін шоғырландыруға көмек көрсетеді. Ойын
барысында өзіне бекітіліп берілген рөлді ойнау үшін оқушы ізденеді,
талаптанады, жинақталады, айтатын сөзін салмақтайды. Белгілі бір жағдаятқа
өзі кіріп, өз басынан өткереді. Нәтижесінде сөйлеу тілінің дұрыс
қалыптасуына осы ойынның жәрдемі тиетінін түсінеді.
Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстар оқушының ойлау
қабілетіне, сондай - ақ өз ойын жеткізе білуіне, шығармашылық ізденісіне
жол ашады. Мұндай жұмыстар оқушының білімін ғана жетілдіріп қоймайды, жеке
дара шығармашылық қабілетінің ашылуына түрткі болады.
Сабақ үдерісінде мұғалімнің басшылығымен мұндай жұмыстар жүзеге
асырылып, жүйелі орындалып отырса:
- оқушының сөздік қоры мен тілін байытуға ықпал етеді;
- ауызша және жазбаша тіл мәдениеті талаптарын меңгереді;
- сауатты жазуға үйретеді;
- оқушы өз бетімен шығармашылықпен айналысуға үйренеді.
Қорыта келгенде, мақала көлемінде ана тілі сабақтарында оқушының тіл
байлығын арттыруға жәрдемі тиетін әдіс - тәсілдер мен іс - әрекет түрлері
қарастырылды. Осындай жұмыстар жүйелі жүргізіліп отырса, кез келген
мұғалімнің мақсатына жететіні даусыз.
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
Бастауыш сыныпта Ана тілі және Қазақ тілі сабағында ұтымды уақыт
тауып, шығармашылық жұмыс түрлерін жүргізуге болады. Ол үшін мұғалім
мәтіннің, жаттығудың өн - бойынан шығармашылық тапсырмаға лайықты жағдайлар
іздеп табуы керек. кейбір практикалық тапсырмаларды да шығармашылық арнаға
бұрып, өзгертуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялы әдеттегіден тыс, ерекше. Олар
естіген әңгімелер, ертегі желісімен өзі де оларды құрастыра алады.
Сондықтан мұғалім ертегіні немесе әңгімені бастап беріп, оны аяқтауға
оқушыға тапсыратын болса, балалар оны аяқтаудың түрлі жолдарын қарастырады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда мен мынадай әртүрлі әдіс - тәсілдерді
қолданамын.
Олар мыналар:
1. Мәтін, ертегіні, әңгімені өз ойларымен аяқтау. Мысалы; Қайсар
атасымен қыдырып жүреді. Кенет қой қора жақтан түтіннің иісі келді. Қараса,
қой қора өртеніп жатыр екен.
- Қайсар не істеді?
Бұл мәтінді бір - екі бала былай деп аяқтапты.
Қайсар жүгіріп барып, өрт сөндіргіш машинасын шақырды. Жан - жақтан
көмекке адамдар да келді. Өрт сөндірушілер мен көршілердің көмегімен өртті
шығынсыз өшіріп алды. Қайсардың елгезектігіне атасы риза болды.
Қайсар ойланбастан қораға жүгіріп кірді де, қойларды айдап шықты. Сол
кезде қораның үсті құлап түсті. Қайсар қойларды аман алып қалды. Шопан
Қайсарға риза - шылығын білдіріп, қошақан сыйлады.
2. Ақын, жазушылардың мәтіндерін басқаша аяқтау.
Мысалы: Шона Смаханұлының (Тәкаппар) мысалын Әлібек былай аяқтады:
Балықты жағада ойнап жүрген Асқар тауып алды. Оның жағдайын көріп аяп
кетті. Оны жүгіріп барып теңізге салып жіберді. Содан бері балық өзінің
туған теңіңзін ешқашан жамандамайтын болыпты.
3. Белгілі мақал негізінде әңгіме жазғызу.
4. Мәтін бойынша мақал құрастыру.
5. Табиғат құбылыстарына, заттарға жұмбақтар құрастыру. Мысалы:
Дидардың құраған жұмбағы:
Өзі жас, мұртты
Сүтті ұрлап ішті. мысық
Әр үйде белін буған бір пысық бар. сыпыртқы
6. Әңгімелерді салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.
7. Шығарма, мәтін құрастыру.
Тақырып бойынша.
Жоспар бойынша
Тірек сөздер арқылы
8. Өлең құрастыру.
Дайын өлең жолдарын бір, екі жолын беру арқылы.
Дайын ұйқастарды ұсыну арқылы.
9. Шығармадағы әңгімеге ұқсас оқиғалар айтқызу.
10. Көлемі ұзақ шығармаларды жоспар құру арқылы қысқартып әңгімелету.
11. Кейіпкерлерге мінездеме бергізу.
12. Шығарма бойынша сурет салғызу, ауызша суреттеу, қиялдау арқылы
суреттеу.
13. Рөлге бөліп оқыту.
14. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды
шешкізу (анаграмма, сөзжұмбақ, ребус, құрастырмалы ойындар т. б.)
15. Қайталау сабақтарында, оқыған мәтіндері бойынша өз беттерінше тест
тапсырмаларын құрастыру.
16. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп өлең, әңгіме, ертегілер
жазғызу т. с. с.
Сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылығын дамыту үшін әр түрлі
кездесулерден, саяхаттардан, жураналдардан оқығандардан алған әсерлерін
әңгімелету. Шығарма ретінде жаздыруға, (Ана тілінен) оқытылып отырған
шығармалардың авторлары туралы толық мағлұмат жинап, реферат жазғызуға
болады.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне,
психологиялық таралым, шығармашылық қабілетінің даралығына қарап, әр сынып
бойынша әрі қарай жалғастыра беруге болады.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани
әлемін байыту, сабаққа ынта жігерін арттыру, дарындылығын дамыту -бүгінгі
таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру,
олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу материалын терең ұғына
білуге баулу. Оқушылардың өздік жұмысының жоғары түрінде олардың өз еркімен
амал тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Өз бетінше
ізденімпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын дайындау, жаңаны
қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу, оңтайлы
әдістерді таңдап алу, белгілі бір нәтижеге ұмтылу оқушылардың шығармашылық
дербестігін қалыптастырудың алғышарты болып табылады.
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары
өзінен өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметінің нәтижесі және өз
кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау
үрдісінде қалыптасады.Оқудағы дербестік оқып үйренетін тақырыпқа, пайда
болған мәселеге, міндетке тұрақты ынталылық пайда боуымен, назар мен ой-
сана әрекетінің бағыттылығымен, салыстыру мен салмақтау, оқып жатқан
материалды түсінуімен бейімделінеді. Белсендірудің қандай да тәсілі мен
әдістерін пайдаланғанда оқушының қабілетін ескеру керек. Күрделі танымдық
міндеттерді танымдық қабілет дәрежесі жоғары оқушыларға ғана тапсыруға
болады.
Оқушылардың шығармашылық дербестігін, ізденімпаздығын қалыптастыруда
сыныптан тыс, жеке ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық ой,
шығармашылық апталықтың маңызы зор. Барлық жұмыстарда оқушылардың
тандауымен қалау ұсыныстарын ескеру қажет. Оқушылардың танымдық
ізденімпаздық белсенділігін, шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс
түрлерін пайдалану-олардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.
Сонымен қатар, оқушылардьщ шығармашылық дербестігі мен ізденімпаздығын
қалыптастыруда шеберлік қажет. Шығармашылық-оқушының танымдық қабілеттеріне
мотивациялық тұрғыда басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс - әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі.
Оқушының шығармашылық дербестігі қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы
жана сипатқа ие болады. Оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың
мәні мынада деген тұжырым жасауға болады:
-білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылығының артуы;
-оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы;
- жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
- тұрақты ізденімпаздық шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі дамуы;
- оқу танымдық міндеттері мен мақсаттарын орындауға талпыну.
Шығармашылық дербестік оқушы іс-әрекетінің сапасы ретінде көріне
отырып, үнемі ізденіп, белсенді әрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге
көтеріп, түрлі туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды
эмоциялық көңіл - күй орнатады. Сабақта түрлі танымдық тапсырмаларды
мейлінше кеңінен пайдалану оқушылардың оқу материалына деген қызығушылығын
тудырады. Жұмыс түрлерін шығармашылық сипатқа өзгертіп, сабақтан тыс
уақытта өздігінен ізденіп, белгілі бір оң нәтижеге жетуге бағыттау
дербестіктің қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан- жақты дамуына жағымды ықпал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құралысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
ІІІ. Үлгі сабақ жоспарлары
3.1 Сөйлеу сабақ жоспары
3.2 Тіл және сөйлеу сабақ жоспары
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Ә
Қосымша Б
І. Кіріспе бөлім
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Конституциясында мемлекеттік тілдің мәртебесі
көрсетілді. Одан әрі қарай "Қазақстан Республикасы тіл саясатының
тұжырымдамасы" (1996, 4 қараша), "Тілдерді қолдану мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы" (1998, 5 қазан), "Мемлекеттік органдарда
мемлекеттік тілдің аясын кеңейту туралы" (1998, 14 тамыз) құжаттары
бекітілді. Бұл мақсаттарда казақ тілін екінші тіл ретінде оқыту
проблемасына үлкен мән берілген. Тілді оқытудың, үйретудің нақты міндеттері
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550
жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында" - "тілдерді тиімді меңгеру
саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу
орындарында тілдерді оқытумен қатар жаңа әдістердің де керек екенін
тәжірибе көрсетіп отыр" деген мәселеге ерекше көңіл бөлінген. Сонымен бірге
қоғамдағы тіл проблемаларын шешу жөнінде кезек күттірмейтін шараларды
айқындау, жүзеге асыру белгіленген. Бағдарламада бұл үшін қажетті ғылыми-
әдістемелік, материалдық-техникалық және кадрлық ресурстармен камтамасыз
ету, тілдің қоғамдық өмірдегі керемет аясын кеңейту шараларымен қатар оқу
орындарында тілді оқыту мен үйрету әдістемелерінің сапасын жақсарту,
тілдерді оқьпудың төлтума бағдарламалары мен жаңа технологияларын әзірлеу
мәселелеріне айрықша назар аударылған. Мемлекеттік бағдарламаның
тұжырымдарынан шығатын қорытынды — соңғы 10-15 жылда қазақ тілін
мемлекеттік тіл ретінде оқыту.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - қазіргі қоғам талабы,
мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, яғни оған қоғамдық қызмет аясының
кеңеюі, тілді оқыту мен үйретудің әдістемелерін жақсарту, тілдерді оқытудың
жаңа технологиясының озық практикасын қорыту проблемасының бар екендігін
көрсетіп отыр. Мемлекеттік тілдің қоғамдық аясының кеңеюі жаңа типтік
бағдарламалар мен оқулықгарды жасауды, білікті кадрларды көбейтуді,
техникалық құралдармен жабдықтауды айрықша талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің көптеген тармақтарында бұрынғы дәстүрлі
әдістемелерден елеулі айырмашылықтары бар, жаңа ізденістегі соны оқыту
әдістемелері қолданылып жүр. Бұл нақты айтқанда, үйренушінің дербес
танымдық белсенділігін арттыратын жаңаша жаңғыртып оқыту (инновационная),
жоғары белсенділікті дамыту (интерактивная), оқытудың көпдеңгейлік
әдістемелері мен жобалық әдістер.
Қазақ тілін оқыту процесінде қолданылып жүрген жаңаша жаңғыртып оқыту
әдістемесі мен жоғары белсенділікті дамыту әдістемесінің және көпдеңгейлік
оқыту әдістемесінің практикалық тәжірибесін ғылыми тұрғыдан біршама
негіздеп, талдап және жинақтап қазақ тілін өзгетілді дәрісханаларда
оқытатын оқытушылар үшін әдістемелік құрал жазудың уақыты келді.
Осыған орай біз ұсынып отырған еңбек мемлекеттік тілдің әлеуметтік-
коммуникативтік қызметін кеңейту мақсатында мектептерде, кәсіптік білім
беру жүйесінде және жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытып жатқан
оқытушыларга тілді оқыту әдістемесін жетілдіре түсуіне және біліктілігін
арттыруына арналған көмекші құрал болар деген мақсатта жазылды.
Бұған дейін кішкене бүлдіршіндерге хат танытып, оқуға және жазуға
үйреттіңіз. Сөйлем, сөз, буын, дыбыс тәрізді алғашқы тілдік ұғымдармен
таныстырылды. Енді шәкірттердің сол ұғымдарын тереңдете отырып,
интеграцияланған (кіріктірілген) оқулықпен жұмыс істейсіз. Сол оқулықпен
сапалы жұмыс жүргізе отырып, оқушылардың оқу-жазу дағдыларын одан әрі
жетілдіріп, олардың ойлау қабілетін дамытасыз, ақыл-ойларын кеңейте
түсесіз.
Енді сіздің пайдаланатыныңыз интеграцияланған оқулық болғандықтан, осы
“интеграция” сөзінің мәнін түсіндіре кетейік. Бұл терминге мынадай
түсініктемелер берілген:
– интеграция латынның integration - қалпына келтіру, қайта құру,
толысу, толықтыру сөзінен шыққан және білімнің бірнеше салаға
тарамдалуымен, яғни білімнің дифференциалдануымен қатарлас жүретін
білімнің өзара жақындасуы мен байланысын білдіретін процесс ретінде
түсіндіріледі;
– интеграциялау - бөліктерді бүтін шығатындай етіп біріктіру, яғни
бөліктерді біртұтас болатындай етіп біріктіру;
– қандай да бір бөліктердің, элементтердің бүтінге біріктірілуі және
бірдей типті қоғамдық құрылыстағы екі немесе одан да көп
мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарының өзара бейімделу және
біріктірілу процесі;
Жоғарыдағы түсініктемелердегі “интеграция” сөзінің жалпы мағыналары
бірдей екендігі байқалады. Ал осы сөзді ғылыми термин деңгейіне көтеру үшін
оның қандай да бір мәнді белгісін бөліп көрсетудің қажеттігін аңғартады.
Жалпы алғанда, интеграция проблемасы бастауыш мектепке қатысты қойылуы
мүмкін бе және ол қандай деңгейде екендігі жиі қойылып, оны шешумен
байланысты ізденістер үдей түсуде. Дегенмен бастауыш буын үшін мақсат,
міндетінің бір типтілігін ескере отырып, оқу іс-әрекеттерінің түрлерін,
олардың элементтері мен бөліктерін біріктіру және үйлестіру арқылы біртұтас
түрге келтіру процесі - интеграцияның қарапайым көрінісі ретінде бұрыннан
орын алып келе жатқан құбылыс.
Сіздердің қолдарыңыздағы “Ана тілі” оқулығы да сол интеграцияның
қарапайым көрінісі. Бұрын сауат ашу кезеңдері аяқталғаннан кейін (2-
жартыжылдықта) “Ана тілі”, “Қазақ тілі” деген екі пән оқытылғандығы
сіздерге белгілі. Жаңа буын оқулықатры қатарында жарық көрген Ана тілі
оқулығы сол екі пәнді біріктіріп оқыту нәтижесінде дүниеге келді. Бұл сол
Ана тілі оқулығына балама оқулық. Жаңа буын оқу бағдарламасы негізінде
жазылды. Бағдарламада оқу материалдарының тақырыптары көрсетілгендіктен,
сол негізге алынып жасалды. Грамматикалық тақырыптарға оқу материалдарын
бағындыру өте қиын, егер оқу тақырыптары грамматикалық объектіге байланысты
таңдалып алынса, интеграциялау мүмкіндігі мол болар еді. Дененмен оқу
тақырыптары мен грамматикалық объектілерді барынша байланыстырылды.
ІІ. Ана тілі оқулығының құрылымы мен құрылысы
2.1 Оқулықтың құрылымы мен мазмұны туралы
“Ана тілі” интеграцияланған оқулық болғандықтан, онда әрбір тақырып
оқу мәтіндерінен басталады да, одан әрі грамматикалық тақырыпқа қатысты
жаттығулар беріледі. Оқу материалдары бағдарламада көрсетілген тақырыптарды
қамтиды. Ал грамматикалық материалдарды шартты түрде мынадай тарауларға
бөліп қарастыруға болады: тіл және сөйлеу, дыбыстар мен әріптер, мәтін,
сөйлем, сөз, жыл бойы өткенді қайталау. Енді әрбір тараудың мазмұнына
қысқаша тоқталып өтейік.
Тіл және сөйлеу. Бұл тарауда адамдардың бір-біріне қарым- қатынасы
сөйлеу арқылы жүзеге асатындығы туралы түсінік беріледі. Тілдің қарым-
қатынас жасау құралы екені, адамның ойы тіл арқылы, яғни тілдегі сөздер мен
сөйлемдер арқылы айтылып, белгілі болатыны нақты мысалдар бойынша
ұғындырылады.
Дыбыстар мен әріптер. Бұл - осы сыныптағы ең үлкен бөлімнің бірі.
Мұнда тілдің дыбыстық жүйесіне қатысты мәселелер сатылы түрде біртіндеп
таныстырылады. Ең алдымен дыбыс және әріп туралы берілген білім еске
түсіріліп, одан әрі кеңейтіле түседі. Дыбыстарды жазуда әріппен
танбалайтынымыз байқатылады. Әсіресе, дыбыстардың фонемалық кызметіне
(дыбыстың сөз мағынасына әсерін байқатуға) баса назар аударылады.
Тілдегі дыбыстардың дауысты және дауыссыз болып бөлінетіні туралы ұғым
сауат ашу кезеңінде-ақ берілген болатын. Сол себепті дыбыстардың бөлінісін
көрнекі түрде оқушылардың естеріне түсіру қажет. Бұл үшін мынадай сызбаны
пайдалануға болады:
Сұрақ-жауап әдісімен дыбыстардың дауысты, дауыссыз болып екі үлкен
топқа бөлінетіні еске түсірілгеннен кейін, оларды сызбадағы көп нүктенің
орнына жазып қойған жөн.
Бұл сыныпта дауысты дыбыстардың ерекшеліктерін, жуан және жіңішке
түрлерін танытуға көбірек орын беріледі. (Сабақтық жоспарын А қосымшадан
көруге болады). Сөздегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе біріңғай
жіңішке болып келуіне қарай сөздердің жуан не жіңішке айтылатыны
меңгертіледі. Сонымен бірге кейбір сөздерде жуан және жіңішке дауысты
дыбыстар аралас келетіні де нақты мысалдармен байқатылады. Мәселен: кітап,
мұғалім, кітапхана, дәріхана, сезімтал, құрметті т.б. Сондай –ақ жуан және
жіңішке жұп дауыстылардың ерекшеліктері де өзара салыстыру жолымен
аңғартылады.
Буын. Сөздегі бір дауысты немесе дауысты мен дауыссыз дыбыстар дауыс
толқынымен бөлшектеніп, топталып айтылады. Мысалы, бала, әке, жақсылык,
сияқты сөздер ба-ла, ә-ке, жақ-сы-лық болып, дауыс толқыны бөлшектеніп
айтыла алады. Міне, осындай сөздегі фонациялық (дыбыс жасайтын) ауаның
қарқынымен үзіліп, бөлшектеніп шығатын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс
тобы буын деп аталады.
Қазақ тілінде тек дауысты дыбыс буын құрай алады, ал дауыссыз дыбыстар
өз беттерімен буын құрай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тіөзбектеліп
келгенде ғана буын құралады. Сондықтан сөздің құрамында неше дауысты дыбыс
болса, сонша буын болады. Мысалы, көк, жер, ал, ел, от деген сөздерде бір
ғана дауысты бар, олар бір ғана буын құрайды: жа-са, о-рын, қы-зыл, деген
сөздер екі дауыстыдан тұрады, олар екі буыннан құралган; жол-дас-тық, ба-
зар-лық, бас-қар-ма деген сөздер үш дауыстыдан тұрады, бұлар — үш буынды
сөздер т. б.
Қазақ тіліндегі сөздер бір буынды, екі буынды және көп буынды бола
береді. Әдетте түбір сөз бір буынды, екі буынды болады да, көп буыңды
сөздер туынды түбір не сөз формалары болып келеді.
Буын құрайтын дауысты дыбыс болғандықтан, буын ішіңде дауысты және
дауыссыз дыбыстардың орнына байланысты қазақ тілінде буынның үш түрі
көрсетіліп жүр: 1) ашық буын, 2) тұйық буын, 3) бітеу буын.
1. Ашық буын бір ғана дауысты дыбыстан тұрады немесе дауыссыз дыбыстан
басталып, дауыстыға бітеді. Мысалы, а, ға, а, ба, ла, ке, ле деген буындар
ашық буын болып табылады.
2. Тұйық буын дауысты дыбыстан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы:
от, ар-ба, өрт, ант, ас—тық деген сөздердегі от, ар, өрт, ант, ас тәрізді
буындар тұйық буын болып табылады.
3. Бітеу буын дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді. Бітеу буында
кем дегенде үш дыбыс болады: дауыссыз+дауысты+дауыссыз. Кейде ортасында бір
дауысты басында я соңында екі дауыссыз болады: Мысалы, қант, мек-теп, жас-
тық, сүрт, көз, тақ-тай т. б.
Сөйлем — ойды білдіре алатын тілдің ең кіші бөлшегі. Сөйлемнен кіші –
тілдік бөлшектер, мысалы, жеке сөздер, сөз тіркестері ойды білдіре алмайды,
олар тек жалаң (жеке сөздер) я күрделі (сөз тіркестері) ұғымды ғана білдіре
алады.
Мысалы: Шай алдында тысқа шығып, далада бой жазып жүрген уақытта
Тоғжан жатқан үйді ойша іздеді. Сүйіндіктің үлкен уйіне жақын тұрған
кішілеу ақ үй бар. Асылбектің отауы болуы керек. (М. Әуезов). Бұл мысалда
бір-біріне жалғасқан 3 түрлі ой айтылған: 1) (Абайдың) Тоғжан жатқан үйді
ойша іздеуі; 2) кішілеу ақ үйдің орналасуы; 3) оның Асылбектің отауы болуы;
Әрбір ой әрбір сөйлемге қатысты. Сондықтан да кез келген сөйлемін жеке алып
қарасақ, осы көрсетілгендей, белгілі ойды білдіреді. Ал сол сөйлемдерді
құрап тұрған жеке сөздер мен сөз тіркестері ой білдіре алмайды: шай, тысқа,
шай алдында шығып, үйді іздеді т. б. дегендер тек ұғымды, түсінікті
білдіреді. Соңғы тіркес (үйді іздеді) ойды білдіріп, сөйлем болып тұрған
сияқты. Ондай мән білдіріп тұруы іздеді деген баяндауыштың тиянақты, жақ
тұлғасында тұрып, ол (Абай) деген бастауышпен қиысып қолданылуы да ойда
әбден қалыптасқандығынан екенін естен шығармау керек.
Сөйтіп, бір шама тиянақты ойды білдіре алатын сөздер тобын (кейде жеке
сөзді де) сөйлем дейміз.
Сөйлем — жеке сөзден де, сөз тіркесінен де бөлек тілдік единица.
Сөйлем әдетте бірнеше сөздер тобынан тұрады: ойды білдіруге тікелей қатысты
тұрлаулы (бастауыш және баяңдауыш) мүшелер мен тұрлаусыз мүшелер сөйлем
құрайды. Бірақ кейде сөйлемде сөздердің көбі түсіп қалып та жұмсалады,
қойылған сұракка бір сөзбен жауап беріледі, мекендік, мезгілдік ұғымды
білдіру үшін бөлек-бөлек сөйлемдер арасында атаулық мәнде жеке сөздер
қолданылып, сөйлем мәнінде жұмсалады. Міне, осыңдай ерекшеліктерді ескеріп,
сөйлем жеке сөзден де тұрады дейміз. Мысалы: Оспан мен Смағүлды жалындырып
алды да, екі үйректі канжығасынан шешіп беріп жатып:
- Ертеңді-кеш суды лайлағанша, тым құрыса бүлдірген терсеңдерші,—
деді.
- Бүлдірген? (М. Әуезов)
Бірақ жеке сөзден тұратын сөйлем сол контекст ішінде ғана сөйлем деп
танылады, оның сөйлем болу қасиеті сол контекстегі алдынғы, соңғы
сөйлемдерге тікелей катысты. Берілген мысалдағы бүлдірген, түн, қараңғылық
деген сөздерді контекссіз тұрганда сөйлем деуге болмайды.
Сөйлем ойды білдірумен бірге екінші бір ерекшелігі оның белгілі дауыс
ырғағы, интонациясы болады. Сөйлем тұлғасы жағынан да тиянақты болады.
Сөйлемнің тұлға жағынан тиянақтылығы көбіне ондагы баяндауыш тұлғасына
байланысты болады да, сол тұлғада сөйлемді аяқтап бітіруге болады. Мысалы,
Айша келіншектің қасына келді деп сөйлемді аяқтауга болады да, Айша
келіншектің қасына келіп (немесе келсе, келгелі т. б.) деп сөйлемді аяқтап
бітіруге болмайды.
Ал дауыс ырғағы, интонация жағынан сөйлемнің тиянақтылығы сөйлем
соңында дауыс ырғағының бәсеңдеп барып бітетін кідірістен көрінеді. Оны
схемамен былай көрсетуге болады: астыңғы сызық — сөйлем де, үстіңгі сызық —
дауыс ырғағының басталып, көтеріліп, бәсеңдеп кідіруі.
Жазуда сөйлем бір-бірінен айтылу мақсатына лайық нүкте, леп белгісі,
сұрау белгісі сияқты тыныс белгілері аркылы ажыратылады. Әр сөйлем бас
әріппен басталып жазылады.
Сонымен бірге оқушыларды заттан оның атын білдіретін сөзді дерексіз
ой арқылы бөліп алуға дағдыландыру қажет. Бұл дағды қарапайым мысалдар
төңірегіндегі әңгіме, сұрақ-жауап тәсілдері арқылы қалыптастырылуы тиіс.
Мысалы:
Мынау не? (Кітап, қалам, сағат, т.б. суреттері көрсетіледі.)
Кітап (қалам, сағат,т.б.).
Бұд сөздер әдетте оқушыларға жақсы таныс деректі заттардың атауы
болғаны жөн.
Мұғалім балалар айтқан сөзді тақтаға жазып қояды да, сол жазуды
көрсетіп, тағы да сұрайды:
Ал мынау не?
Бұл сұраққа жазу, кітап, кітаптың жазуы деген тәрізді әртүрлі сөздер
пайдаланылып, жауап берілуі мүмкін.
Оқушылар тақтадағы бұл жазудың осы көрсетілген нақты затқа (кітапқа)
қатысты екенін біледі. Бірақ қалай қатысты екенін ажырата алмауы заңды
нәрсе. Сондықтан мұғалімнің міндеті - бұл жазудың жай жазу емес, заттың өзі
де емес, сол заттың атауы екенін ұғындыра білу.
Осы үлгідегі мысал тағы да қайталанады:
Мынау не?
Сағат.
Рас, сағат. Заттың өзі. Ал енді осы заттың өздерің айтқан атын тақтаға
жазып қояйық. Бұл не болды сонда?
Сағаттың атын білдіретін сөз.
Оқушылар зат пен оның атын білдіретін сөздің аралығын ажыратқанша
мұндай мысалды бірнеше рет қайталауға болады.
Қорытынды:
Барлық заттың атын білдіретін сөз болады екен. Ол заттарды сол
аттарымен атаймыз. Қане, сыныптағы, көшедегі өздерің көріп тұрған заттарды
атаңдаршы?
Оқушылар атай бастайды:
Тақта, парта, ағаш, үй, машина...
Заттың атын білдіретін сөз туралы ұғым берілғеннен кейін, сол сөздерге
сұрақ қоя білуге дайындау жұмысы жүргізіледі. Ол үшін мынадай сұрақ
қойылады:
Ал енді осы сынып ішінде өздерің білмейтін зат бар ма? Болса, оның
атын білу үшін қалай сұрайсыңдар?
Сыныпта мұндай заттың жоқ болуы да мүмкін. Ондай жағдайда мұғалім өзі
әкелген көрнекі құралдардың бірін немесе суреттерді пайдалана алады.
Мысалы, жемістер бейнеленген суреттерді алайық. Алма, алмұрт, қара өрік,
шие, т.б. жемістердің (суреттегі) әркайсысына алдымен мұғалім, содан соң
оқушылар сұрақ қоя отырып, олардың бәрі де не? деген сұраққа жауап
беретінін анықтайды. Осындай үлгідегі ауызша жаттығу барысында мұғалім адам
бейнеленген (автобус жүргізушісінің, кондуктордың, дәрігердің, т.б.)
суреттерді көрсетеді. Адам бейнеленген суреттерге келгенде оқушылардың
ойланып қалуы мүмкін. Немесе алғашқы дағдысымен “Мынау не?” деп сұрақ қойып
жатса, мұғалім өзі араласады:
Ойланыңдаршы, адамға “Бұл не” деп айта ма?
Айтпайды.
Ал оларға қандай сұрақ қойылады?
Бұл кім?
Соңғы сұрақтың жауабын мұғалім айтса да, оқушылар айтса да бәрібір.
Маңыздысы - оқушының ойлануы, кенеттен жаңалыққа кез болуы. Осылайша заттың
атын білдіретін сөздерге кім? не? сұрақтары қойылатыны байқатылады. Кейінгі
сабақтарда не? нелер? кім? кімдер? сұрақтарына жауап беретін сөздер жеке-
жеке арнайы өтіледі.
“Заттың атын білдіретін сөздер” тақырыбынан тиісті мағлұмат алған
оқушыларға “Бас әріппен жазылатын сөздер” тақырыбын меңгерту онша көп
қиындық келтірмейді. Бұл тақырыпты оқыту балалардың сауатты жазуын
жетілдіру мақсатымен байланысты болып келеді. Енді олар кісі есімдерін,
олардың аты-жөндерін, жер-су атауларын, үй жануарларына қойылатын аттарды
бас әріппен жазу керек екенін білетін болады. Осы тақырыпты оқу кезінде
оқушылар адамға қатысты атау мен есімнің өзгешілігін, жан-жануарлар аттары
мен оларға қойылатын атаудың арасындағы айырмашылықты ұғынуы қажет.
Бұл сыныпта оқушылар қимылды білдіретін сөздерге не істеді? неғылды?
қайтті? деген сұрақтар қойып үйренеді. Қимылды білдіретін сөздерге сұрақ
қоя білу үшін, олар сол сөздердің мағынасын толық түсініп, қолданылу
ерекшеліктерін біршама ажырататын болуы қажет.
Қазақ тіліндегі қимылды білдіретін сөздер лексикалық мағынасы жағынан
әр алуан жайттарды қамтиды: қимылды (кел, жүгір), іс- әрекетті (оқы, жаз),
қимылдың қалпын (отыр, жатыр), т.б. Мұндай күрделі ұғымды бірден түсініп
кету қиын. Сондықтан “Заттың қимылын білдіретін сөздер” тақырыбын өткен
кезде оқушыларға ең алдымен нақты қимылды, содан соң іс-әрекетті, әрі қарай
қимылдың қалпын білдіретін сөздерге бірте-бірте сұрақ қойғызып үйрету
қажет. Түрлі мағынадағы етістіктерге сұрақ қоя отырып, балалар біртіндеп
олардың мағынасын ұғынады, бұл сөздерді сөйлем ішінен жаңылыспай табуы,
күнделікті ауызекі қарым- қатынастарында, жазба жұмыстарында дұрыс қолданып
үйренеді.
Бір ескеретін нәрсе - оқушылардың сөйлем ішінен, тіркескен сөзден
қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздерді үнемі ажыратып ала бермейтіндігі.
Бұл су тасыды, жем шашты, кітап оқыды, т.б. тіркестерге қатысты. Оқушылар
аталған тіркестерді түгелдей қимылды білдіретін сөздер қатарына жатқызып,
сұрақты да бұл тіркеске тұтастай қояды. Мұндай қатені болдырмаудың бір жолы
- арнаулы жұмыстар жүргізу. Мысалы, тақтаға төмендегідей үлгідегі сөздер
кассасы ілінеді:
Кім? не? Кімді? нені? Не істеді? қайтті? неғылды?
Болат кесті
Сәуле тасыды
Қасқыр ұстады
Үстел үстінде әртүрлі заттардың, жан-жануарлардың аттары жазылған
қатты қағаздар немесе олардың суреттері жатады. Оқушылар сол суреттер
арасынан жоғарыдағы сөздер кассасындағы көп нүктенің орнына дәл келетінін
тауып ілуі тиіс. Мұғалім сөздер кестесінің жоғары жағындағы сұрақтарға
оқушылардың назарын аударып отырады. Тапсырманы орындап болғаннан кейін
сөздер кассасындағы сөйлемдерді көрсетілген үлгі бойынша қысқартып оқу
сұралады. Мысалы, жоғарыда келтірілген сөйлемдер:
Кім? не? Кімді? нені? Не істеді?
қайтті?
неғылды?
Болат қауын кесті
Сәуле су тасыды
Қасқыр қоян ұстады
Берілген үлгі:
Кім? не? Кімді? нені?
Бұл жұмысты кезек-кезек ауызша орындаған оқушылар не істеді? неғылды?
қайтті? деген сұрақтардың сөз тіркесіне емес, жеке сөзге қойылатыны туралы
мұғалімнің түсіндіргенін оңай ұғады.
Қимылды білдіретін сөздердің мағынасын түсіндірумен бірге әртүрлі
заттар бәріне бірдей қолданылатын қимылды білдіретін сөздерді (балық жүзді,
кеме жүзді, үйрек жүзді т.б.) немесе түрлі қимылдарға қатысты ортақ
қолданылатын сөзді тапқызу (күн шықты, күн жылынды, күн батты т.б.)
жұмыстары жүргізілуі қажет.
“Заттың сынын білдіретін сөздер” тақырыбын оқыту барысында оқушылар ең
алдымен түр-түсті білдіретін сөздердің қандай? сұрағына жауап беретінін
оңай байқайды. Сондықтан оқулықта бірінші кезекте заттың түсін білдіретін
сөздер келтірілген жаттығулар ұсынылды. Мәселен, осы тақырыпқа қатысты
алғашкы жаттығуда шар туралы М. Әлімбаевтың өлеңі берілген. Оқулықтағы
немесе жеке суреттерде бейнеленген шарларды көрсете отырып түсінік
беріледі.
Балалар, мына суретте не бейнеленген?
Шар.
Шардың түсі қандай?
Қызыл.
Ал мынау не?
Бұл да шар.
Бұл қандай шар?
Сары шар.
Осылайша заттың түсін білдіретін сөздердің қандай? деген сұраққа жауап
беретінін меңгертіп алған соң, түсіндірілетін ұғымдарды әрі қарай
күрделендіре түсеміз. Нақты айтқанда, бұл тақырыпты оқыту барысында
оқушылар мынадай ұғымдарды:
– заттың сынын білдіретін сөздерге тек заттың түсін білдіретін сөздер
ғана емес, заттың алуан түрлі белгісін (көлемін, пішінін, түрін,
дәмін, т.б.) білдіретін сөздердің жататынын (биік, үлкен, сопақ, ащы),
ондай сөздердің бәріне қандай? қай? сұрақтары қойылатынын;
– қандай? кай? деген сұрақтар тек жансыз заттың түсін, сапасын,
белгісін білдіретін сөздерге ғана емес, адамның, жан-жануарлардың,
құбылыстардың әртүрлі қасиеттерін (мінезін, қылығын, белгісін,
өзгешілігін, т.б.) білдіретін сөздерге де қойылатынын (ақылды бала,
қорқақ қоян, т.б.);
– қандай? сұрағы мен кай? сұрағына жауап беретін сөздердің арасындағы
өзгешілікті (Қандай кітап? Қызық кітап. Қай кітап? Шеткі кітап);
– заттың сынын білдіретін сөздер заттың атын білдіретін сөздермен
байланысатынын (жүйрік ат, жасыл жапырақ) түсінуі қажет.
Аталған мәселелерді меңгертуде бағытталған тапсырмалар оқулықта толық
көрініс тапты деп ойлаймыз. Сонымен бірге сөз мағыналарының түрлі реңктерін
аңғартуға, қарама-қарсы мағынадағы немесе мәндес сөздерді табуға
бағытталған жұмыстар оқушылардың ойлау қабілеті мен сөздік қорларын
дамытатыны, әрі заттың сынын білдіретін сөздер туралы ұғымдарын кеңейтетіні
де ескерілді. (Сабақтың жоспарын Ә қосымшадан көруге болады).
“Заттың санын білдіретін сөздер” тақырыбына қатысты ұғымдарды оқушылар
оңай меңгереді. Бұл кезде математикадан ондықтарды қосып, азайтып үйренген
оқушылар үшін сан есімді танып-білу қиындық туғызбайды. Тек қанша? неше?
деген сұрақтарға жауап беретін сан есімдерді (яғни есептік сан есімдерді)
нешінші? деген сұраққа жауап беретін сөзге (реттік сан есімге) айналдырып
жаза білуге оқушыларды көбірек дағдыландыру керек. Сонымен бірге оқулықта
нешеу? сұрағына жауап беретін сан есімдердің (жинақтық сан есімнің)
ерекшеліктерін аңгартуға мән берілді.
Жыл бойы өткенді қайталау үшін оқулықта өтілген тақырыптың бәріне
бірдей мөлшерде материал берілді. Олардың өзара тығыз байланыста болуы
ескерілді, өйткені мұның өзі бір тақырып аясында өтілген екінші бір қажетті
мағлұматтарды қоса еске түсіруге мүмкіндік береді. Қай тақырыпты қандай
мөлшерде қайталап, қорыту қажеттігін әр мұғалім өзі шешеді.
Оқулықта ұсынылған жаттығулардың бала ұғымына лайық, жеңіл әрі қызықты
болуына баса назар аударылды. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық ойлауын
дамытатындай, өтілгелі отырған тілдік ұғымдарды өздіктерінен саналы түрде
түсініп, тұжырымдай алатындай тапсырмалар ойластырылды. Басқаша айтқанда,
дамыта оқыту принципін жүзеге асыруға мүмкіндік жасалды.
Төменде сабақ үлгілерін дамыта оқытудағы сабақ құрылымына сәйкес
ұсынып отырмыз. Өйткені дамыта оқытудағы сабақ құрылымының әртүрлі
қалыптасқан сабақ құрлымына қарағанда көптеген ерекшеліктері бар. Оқушының
оқу-танымдық әрекетінің психологиялық құрылым ерекшеліктеріне байланысты
сабақ үш кезеңге сай ұйымдастырылады:
Мотивациялық-бағдарлау кезең (мотивациялық-даярлық әдістері
қолданылады).
Операционалдық-орындаушылық кезең (оқу-танымдық, ізденім, ішінара
зерттеу, проблемалық әдістері қолданылады).
Рефлексиялық-бағалау кезеңі (өзіндік бақылау - өзін-өзі багалау
әдістері).
Мотивациялық-бағдарлау кезеңде оқу міндеттері қойылып, айқындалады.
Оқушылардың сабаққа қызығушылығын оятатындай тапсырмалар мен жұмыс түрлері
ұйымдастырылады. Соның негізінде оқушылардың жаңа тақырыпқа бет бұруына
жағдай жасайды-дағы жаңа тақырыпты танып-білу мотивациясын қалайды. Яғни
оқушылардың осыған дейінгі алған білімдері негізінде жаңа тақырыпты
меңгеруге дайындығын бақылау, жаңа тақырыпты меңгердудің алғышартын
қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі:
- үй тапсырмасын жаңа тақырыппен байланыстыру;
- жаңа тақырыпқа негіз болатын түсінік белгілер туралы ойларын
жинақтау;
- өткен мен әлі өтілмеген оқу материалын шебер байланыстырып сұрақ қою
арқылы проблемалық жағдаят тудыру;
- жаңа тақырыпты меңгертуге тірек болатын проблемалық сұрақтар қою,
жағдай жасау, ойланту;
- стандартты емес тапсырма беру;
- беймәлім танылмаған білім нысаны туралы ақпаратты проблемалы түрде
беру, яғни оқушыға білім неғұрлым беймәлім, жұмбақ көрінсе, соғұрлым оны
білсем деген ынтасы арта түсетіндігін ескеру қажет. Осы әрекеттерді
ұйымдастыру арқылы мұғалім жаңа сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз етеді.
Бұл оқушының өтілейін деп отырған тақырыптың қаншалықты қызықты да,
проблемалы екенін түйсініп, оны тануға деген ынтасын арттыра түсірері
сөзсіз. Сабақтың алғашқы кезеңі оқушыны осындай өз бетімен ізденетін
әрекеттерге итермелеуі керек.
Операционалдық-орындаушылық кезеңде жаңа тақырып оқушының тарапынан
теориялық тұрғыдан танылады. Осыған дейінгі кезеңде жасалған жұмыстардың
барлығы осы саты үшін кызмет етеді, оның нәтижесі мен жемісі осында
айқындалады. Білімді, теориялық ұғымды тануды мұғалім ұйымдастырғанмен,
енді оны тану оқушының мақсатына айналып, ол орындаушылық мазмұн алады,
яғни оқушының оқу-танымдық белсенді әрекеті осы кезеңде толық жүзеге асады.
Мұғалімнің мұндағы негізгі қызметі - оқушының оқу-танымдық әрекетін
қарапайым сабақ түрінде, диалектілік процесс негізінде жалпыдан нақтыға ету
сипатында ұйымдастыру. Аталған кезеңде төмендегідей жұмыстар жүргізіледі:
– жаңа тақырыпты, ұғымды меңгеру мақсатында түрлі жаттығулар мен
тапсырмалар орындалады;
– соның негізінде оқушы бір нақты теориялық шешімге келіп, тұжырым
жасайды;
– оқушылар жаңа теориялық ұғымды өзара талқылайды;
– жаңа танылған теориялық нысан туралы жалпы ереже, анықтама шығарады;
Нақты оқу тапсырмаларын орындау арқылы оқушы:
– берілген анықтама, ережені тәжірибеден өткізеді, оның акиқаттылығын
тексереді;
– жекелеген тапсырмаларды орындау барысында ережеге қатысты
ескертулерді анықтайды;
– жалпы ережеге сәйкес мысалдарды тауып, оларды түсіндіреді;
– түрлі тапсырмаларды орындап, теориялық білімін бекітеді, тексереді,
еркін қолданады.
Рефлексиялық-бағалау кезеңінде оқушының теориялық түсініктерді
меңгеруі тексеріледі, түзетулер енгізіліп, қайта қорытындыланады. Ол үшін:
– тақырып тұрғысында сұрақтар қойылады;
– арнайы тапсырмалар беріледі;
– тексеру жұмыстары жүргізіледі.
Бұл кезеңнің дәстүрлі оқытудан ерекшелігі оқушы өзінің осал тұстарын
анықтап, өз-өзіне іштей баға береді, өзінің не туралы білгеніне саналы
тұрғыдан келіп, саралайды. Осыған жеткізу үшін мұғалім сабақ тақырыбына
байланысты жалпылама сұрақтар беріп, рефлексиялы жаттығу, тапсырмалар
арқылы тексереді, оқушыларға ережелерді түйіндетеді.
2.2 Ана тілі сабақтарында оқушылардың тіл байлығын дамыту
Бастауыш мектепте оқытылатын әр пәннің оқушы тілін дамытуға қосар
үлесі болғанмен, бұл үлкен міндетті жүзеге асыруда Ана тілі пәнінің
атқаратын қызметі зор. Пәннің негізгі мақсатының өзі – оқушының сөздік
қорын дамыту. Және сөздік қормен қоса оқушының тіл мәдениеті нормаларын
меңгеруіне түрткі болады. Оқушылардың таза, жатық, түсінікті сөйлеуін
қалыптастыру – осы пәннің міндеттерінің бастысы. Осы орайда белгілі ғалым
Н. Уәлиев: Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық,
ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айыру
шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық, - дейді. Жалпы, ана тілі сабағы
арқылы жазу мен сөйлеу мәдениетінің алғышарты қаланады.
Сабақ үстінде жаңа сөз үйретілумен қатар сол сөзді дұрыс қолданудың
қажеттілігі туралы мұғалім тарапынан ескертіліп, ана тілінің ұлылығы,
байлығы туралы мәселе кешенді қарастырылғанда ғана оң шешімін таппақ.
Тіл байлығы - сөз байлығы. Лингвист - ғалым М. Балақаевтың: Ана тілін
жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы. Егер әрбір сөзді орнымен жұмсай
біліп, айтқан ойы мазмұнды, нысанаға дәл тиетіндей ұғымды шығып,
тыңдаушысын баурап алардай әсерлі болса, ана тілінің құдіреті сонда ғана
сезілер еді. Ал мұндай шеберлік тек тіл мәдениеті жоғары адамдардың ғана
қолынан келер жайт, - деген пікірімен келіспеске болмайды.
Бастауыш мектепте ана тілі сабағында сөздік қорды дамыту жұмыстары
түрлі әдіс - тәсілдер арқылы жүзеге асады:
- сұрақ - жауап;
- әңгімелесу;
- әңгімелеу;
- түсіндіру;
- зерттеу;
- түрлі шығармашылық тапсырмаларды орындату арқылы.
Сабақ сайын өтілген тақырып ауқымына қарай кем дегенде екі - үш сөзден
болсын оқушының лексикалық минимумы артып отырады. Және барлық үйренген
сөзі күнделікті өмірде белсенді қолданыла бермеуі мүмкін. Көнерген сөздер
(зат, киім - кешек, салт - дәстүр, музыкалық аспаптар, ай, жыл, қару -
жарақ атаулары), кәсіби сөздер т. б. қажеттілік болмаса, үнемі белсенді
қолданысқа түсе бермейді. Осыдан келіп сөздік қордағы сөздерді белсенді
және белсенді емес сөздер деп қарастыру қажеттігі туындайды.
Тіл байлығын арттырып, оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіруде
мәтіндермен жұмыс жүргізу аса маңызды. Көркем мәтінге тақырыптық талдау
жасап, негізгі ойын анықтау, кейіпкерлердің іс - әрекетіне баға беру, сол
арқылы оқушы танымын кеңейтіп, тәрбиелік жағына көңіл бөлу – бастауыш сынып
бағдарламасында ескерілетін жайт. Алайда, көркем мәтінді оқыған соң,
талдаған тұста сөздік жұмысын жүргізу одан әрі оқушының барынша дұрыс
түсініп, барлық талдауларға еркін қатысуына түрткі болады. Тіл дамыту
жұмыстары жүйелі жүріп, оны дұрыс меңгеруі үшін әр оқушыда жеке сөздік
дәптер болуы керек. Мұғалім оқушылардың дәптеріне төмендегідей кесте сызып
беріп, оның тұрақты толтырылуы талап етілсе құба - құп.
Жаңа сөз Мағынасы Синонимі Антонимі
Тек дәптерге жазғызып қою жеткіліксіз. Енді танысқан сөзді санада
тұрақтандыру үшін жаңа сөзбен түрлі жұмыстар жүргізіледі:
– мүмкіндік болса, заттың өзін көрсету;
– суретін көрсету;
– синониммен түсіндіру;
– антонимдері арқылы түсіндіру;
– мұғалімнің жалпы түсініктеме беруі т. б.
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының
тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді,
тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының
бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып,
әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау
жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау
үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар
ұйымдастырылады. Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ тәрізді сайыстар оқушының
тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал
етпек.
Оқушының тілін байыту жұмыстары тіл мәдениетімен тығыз байланысты
екені белгілі. Тіл мәдениеті бойынша бастауыш сынып оқушыларына мына
талаптар қойылады:
- сөздерді лексикалық, фонетикалық нормаға сай орынды қолдана алу;
- орфография, орфоэпия нормаларын сақтай білу;
- ауызша, жазбаша тілде сөздерді талғап қолдана білу;
- шамасы жеткенше ертегі, әңгіме жаза білу т. б.
Тіл дамытудағы өнімді тәсілдердің бірі – шығармашылық тапсырмалар.
Мұндай тапсырмалар – тіл мәдениеті талаптарын жүзеге асыруда аса тиімді.
Оның түрлері:
-шығарма, әңгіме жазу;
- сурет бойынша әңгіме жазу;
- икемі бар балаларға өлең шумақтарын жазғызу;
- ертегі жазу;
- көркем шығарма оқу;
- сайыс, рөлдік ойындарға қатыстыру;
әркімнің қабілетіне қарай деңгейлік жеке тапсырмалар беру;
- сөзжұмбақтар құрастыру;
- газет - журнал шығарту;
- балаларға арналған басылымдардағы сөзжұмбақ, ребустарды шешкізу;
-жұмбақтар құрастырту;
- хат жаздыру;
- белгілі бір шығармаға қысқаша пікір жаздыру т. б.
Оқушының сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін байытуда сыныптан тыс
оқуға да үлкен талап қойылады. Сыныптан тыс оқу мектеп бағдарламасында
арнайы ескеріледі, міндетті шығармалар тізімі беріледі, сағат саны
көрсетіледі. Әйтсе де, тек көрсетілген тізіммен шектеліп қалмай, сабақ
үстінде үйде оқып келуге оқушыларға қызықты әңгімелер мен ертегілер
ұсынылса, бұл біріншіден, нақты мақсатқа жетуге, екіншіден, оқушылардың
одан әрі де көркем шығарманы өз бетімен қызығушылық танытып оқуына септігін
тигізеді. Оқылған шығарманы тексеріп, сараптаудың жолдары көп:
– түсінгенін әңгімелету;
– сұрақтарға жауап бергізу;
– кейбір үзінділерді жатқа айтқызу;
– оқыған кітабы бойынша таныс емес сөздерін сөздік дәптеріне жазып
отыруға дағдыландыру;
– кейіпкерлер іс - әрекетіне баға бергізу;
– әңгімелердің ұқсастығын салыстыру;
– ең соңында сол шығармаға ұқсатып әңгіме жаздыртып көру т. б.
Мұғалім осындай жұмыстарды атқарту арқылы оқушылардың өздігінен кітап
оқуына бағыт береді. Көркем шығармамен жұмыс – оқушының тілін байытудың ең
тиімді жолы. Көркем шығарманы көп оқу арқылы оқушының танымы артып қана
қоймайды, ойын жүйелі жеткізуді, байланыстырып сөйлеуді, тілдің
орфоэпиялық, орфографиялық нормаларын дұрыс меңгеруді үйренеді. Алайда,
көркем шығармамен жұмыс істеу барысында есте ұстайтын жайт: шығарманың
оқушының жас ерекшелігіне сай болуы, мазмұнының қызықты болуы, тәрбиелік
мәнінің зор болуы, оқушыны жалықтыратындай тым көлемді болмауы.
Сонымен бірге ана тілі сабағында өтілген материалды бекіту үшін
оқушының ауызша сөйлеу мүмкіндігін арттыруға назар аударған дұрыс. Мұның
төте жолы – түрлі рөлдік ойындар. Ондай ойындар оқушының тілін, еске сақтау
қабілеттерін арттырады, зейінін шоғырландыруға көмек көрсетеді. Ойын
барысында өзіне бекітіліп берілген рөлді ойнау үшін оқушы ізденеді,
талаптанады, жинақталады, айтатын сөзін салмақтайды. Белгілі бір жағдаятқа
өзі кіріп, өз басынан өткереді. Нәтижесінде сөйлеу тілінің дұрыс
қалыптасуына осы ойынның жәрдемі тиетінін түсінеді.
Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстар оқушының ойлау
қабілетіне, сондай - ақ өз ойын жеткізе білуіне, шығармашылық ізденісіне
жол ашады. Мұндай жұмыстар оқушының білімін ғана жетілдіріп қоймайды, жеке
дара шығармашылық қабілетінің ашылуына түрткі болады.
Сабақ үдерісінде мұғалімнің басшылығымен мұндай жұмыстар жүзеге
асырылып, жүйелі орындалып отырса:
- оқушының сөздік қоры мен тілін байытуға ықпал етеді;
- ауызша және жазбаша тіл мәдениеті талаптарын меңгереді;
- сауатты жазуға үйретеді;
- оқушы өз бетімен шығармашылықпен айналысуға үйренеді.
Қорыта келгенде, мақала көлемінде ана тілі сабақтарында оқушының тіл
байлығын арттыруға жәрдемі тиетін әдіс - тәсілдер мен іс - әрекет түрлері
қарастырылды. Осындай жұмыстар жүйелі жүргізіліп отырса, кез келген
мұғалімнің мақсатына жететіні даусыз.
2.3 Ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылығын дамыту
Бастауыш сыныпта Ана тілі және Қазақ тілі сабағында ұтымды уақыт
тауып, шығармашылық жұмыс түрлерін жүргізуге болады. Ол үшін мұғалім
мәтіннің, жаттығудың өн - бойынан шығармашылық тапсырмаға лайықты жағдайлар
іздеп табуы керек. кейбір практикалық тапсырмаларды да шығармашылық арнаға
бұрып, өзгертуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялы әдеттегіден тыс, ерекше. Олар
естіген әңгімелер, ертегі желісімен өзі де оларды құрастыра алады.
Сондықтан мұғалім ертегіні немесе әңгімені бастап беріп, оны аяқтауға
оқушыға тапсыратын болса, балалар оны аяқтаудың түрлі жолдарын қарастырады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда мен мынадай әртүрлі әдіс - тәсілдерді
қолданамын.
Олар мыналар:
1. Мәтін, ертегіні, әңгімені өз ойларымен аяқтау. Мысалы; Қайсар
атасымен қыдырып жүреді. Кенет қой қора жақтан түтіннің иісі келді. Қараса,
қой қора өртеніп жатыр екен.
- Қайсар не істеді?
Бұл мәтінді бір - екі бала былай деп аяқтапты.
Қайсар жүгіріп барып, өрт сөндіргіш машинасын шақырды. Жан - жақтан
көмекке адамдар да келді. Өрт сөндірушілер мен көршілердің көмегімен өртті
шығынсыз өшіріп алды. Қайсардың елгезектігіне атасы риза болды.
Қайсар ойланбастан қораға жүгіріп кірді де, қойларды айдап шықты. Сол
кезде қораның үсті құлап түсті. Қайсар қойларды аман алып қалды. Шопан
Қайсарға риза - шылығын білдіріп, қошақан сыйлады.
2. Ақын, жазушылардың мәтіндерін басқаша аяқтау.
Мысалы: Шона Смаханұлының (Тәкаппар) мысалын Әлібек былай аяқтады:
Балықты жағада ойнап жүрген Асқар тауып алды. Оның жағдайын көріп аяп
кетті. Оны жүгіріп барып теңізге салып жіберді. Содан бері балық өзінің
туған теңіңзін ешқашан жамандамайтын болыпты.
3. Белгілі мақал негізінде әңгіме жазғызу.
4. Мәтін бойынша мақал құрастыру.
5. Табиғат құбылыстарына, заттарға жұмбақтар құрастыру. Мысалы:
Дидардың құраған жұмбағы:
Өзі жас, мұртты
Сүтті ұрлап ішті. мысық
Әр үйде белін буған бір пысық бар. сыпыртқы
6. Әңгімелерді салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.
7. Шығарма, мәтін құрастыру.
Тақырып бойынша.
Жоспар бойынша
Тірек сөздер арқылы
8. Өлең құрастыру.
Дайын өлең жолдарын бір, екі жолын беру арқылы.
Дайын ұйқастарды ұсыну арқылы.
9. Шығармадағы әңгімеге ұқсас оқиғалар айтқызу.
10. Көлемі ұзақ шығармаларды жоспар құру арқылы қысқартып әңгімелету.
11. Кейіпкерлерге мінездеме бергізу.
12. Шығарма бойынша сурет салғызу, ауызша суреттеу, қиялдау арқылы
суреттеу.
13. Рөлге бөліп оқыту.
14. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды
шешкізу (анаграмма, сөзжұмбақ, ребус, құрастырмалы ойындар т. б.)
15. Қайталау сабақтарында, оқыған мәтіндері бойынша өз беттерінше тест
тапсырмаларын құрастыру.
16. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп өлең, әңгіме, ертегілер
жазғызу т. с. с.
Сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылығын дамыту үшін әр түрлі
кездесулерден, саяхаттардан, жураналдардан оқығандардан алған әсерлерін
әңгімелету. Шығарма ретінде жаздыруға, (Ана тілінен) оқытылып отырған
шығармалардың авторлары туралы толық мағлұмат жинап, реферат жазғызуға
болады.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне,
психологиялық таралым, шығармашылық қабілетінің даралығына қарап, әр сынып
бойынша әрі қарай жалғастыра беруге болады.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани
әлемін байыту, сабаққа ынта жігерін арттыру, дарындылығын дамыту -бүгінгі
таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру,
олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу материалын терең ұғына
білуге баулу. Оқушылардың өздік жұмысының жоғары түрінде олардың өз еркімен
амал тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Өз бетінше
ізденімпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын дайындау, жаңаны
қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу, оңтайлы
әдістерді таңдап алу, белгілі бір нәтижеге ұмтылу оқушылардың шығармашылық
дербестігін қалыптастырудың алғышарты болып табылады.
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары
өзінен өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметінің нәтижесі және өз
кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау
үрдісінде қалыптасады.Оқудағы дербестік оқып үйренетін тақырыпқа, пайда
болған мәселеге, міндетке тұрақты ынталылық пайда боуымен, назар мен ой-
сана әрекетінің бағыттылығымен, салыстыру мен салмақтау, оқып жатқан
материалды түсінуімен бейімделінеді. Белсендірудің қандай да тәсілі мен
әдістерін пайдаланғанда оқушының қабілетін ескеру керек. Күрделі танымдық
міндеттерді танымдық қабілет дәрежесі жоғары оқушыларға ғана тапсыруға
болады.
Оқушылардың шығармашылық дербестігін, ізденімпаздығын қалыптастыруда
сыныптан тыс, жеке ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық ой,
шығармашылық апталықтың маңызы зор. Барлық жұмыстарда оқушылардың
тандауымен қалау ұсыныстарын ескеру қажет. Оқушылардың танымдық
ізденімпаздық белсенділігін, шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс
түрлерін пайдалану-олардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.
Сонымен қатар, оқушылардьщ шығармашылық дербестігі мен ізденімпаздығын
қалыптастыруда шеберлік қажет. Шығармашылық-оқушының танымдық қабілеттеріне
мотивациялық тұрғыда басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс - әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі.
Оқушының шығармашылық дербестігі қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы
жана сипатқа ие болады. Оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың
мәні мынада деген тұжырым жасауға болады:
-білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылығының артуы;
-оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы;
- жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
- тұрақты ізденімпаздық шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі дамуы;
- оқу танымдық міндеттері мен мақсаттарын орындауға талпыну.
Шығармашылық дербестік оқушы іс-әрекетінің сапасы ретінде көріне
отырып, үнемі ізденіп, белсенді әрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге
көтеріп, түрлі туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды
эмоциялық көңіл - күй орнатады. Сабақта түрлі танымдық тапсырмаларды
мейлінше кеңінен пайдалану оқушылардың оқу материалына деген қызығушылығын
тудырады. Жұмыс түрлерін шығармашылық сипатқа өзгертіп, сабақтан тыс
уақытта өздігінен ізденіп, белгілі бір оң нәтижеге жетуге бағыттау
дербестіктің қалыптасуына негіз болады.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан- жақты дамуына жағымды ықпал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz