4-сынып «Қазақ тілі» оқулығының құрылымы мен құрылысы
Мазмұны
І. Кіріспе бөлім
1.1 4.сынып «Қазақ тілі» құралының құрылымы мен құрылысы 3.4
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі 5.18
2.2 Күнтізбелік жоспар 19.24
Қорытынды бөлім 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
І. Кіріспе бөлім
1.1 4.сынып «Қазақ тілі» құралының құрылымы мен құрылысы 3.4
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі 5.18
2.2 Күнтізбелік жоспар 19.24
Қорытынды бөлім 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған «Қазақ тілі» оқулығында бағдарламаға сәйкес тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша оқушыларды теориялық мәліметтермен таныстыру, олардың қатесіз, сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру және ауызша да, жазбаша да дұрыс сөйлеуін жетілдіру мақсаты көзделді. Сондықтан 4 сынып оқулығы «Тіліміздің құрылысы», «Емле», «Тіл дамыту» деген үш бөлімге бөлініп, тақырыптық материалдар сабақ түрінде берілді. Мұның ұтымдылығы, біріншіден, өткен сынып бойынша қайталау материалдарын да жеке-жеке сабақ көлемінде еске түсіруге мүмкіндік жасалды, екіншіден, басты мақсат - оқушылардың бастауыш сыныптардан бастап өз ойын жүйелі де түсінікті етіп жеткізу, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру болғандықтан, қызықты мәтіндерді, мақал-мәтел, жұмбақтарды, жаңылтпаштарды талдатуға басты назар аударылды. Сондай- ақ сөйлеудің ауызша және жазбаша түрі, олардың ерекшеліктерін қамтыған материалдар берілді. Ана тілін қадірлей білу, сыпайы, әсерлі, дәлелді сейлей білуге баулу да бастауыш сыныптардан бастау алатын жұмыс, сондықтан оқулықта сөйлеу мәдениетіне де көңіл бөлінді.
Бастауыш сыныптарда бағдарламаға сәйкес қазақ тілінің теориялық материалдары бірізділік, сатылық, жүйелілік ұстанымдары бойынша беріледі. Сол себепті оқулықтағы теориялық материалдар мен жат-тығулар тілдің грамматикалық құрылысын жүйелі байланыста таныстыруды көздейді.
Алдыңғы сыныптарда тіл дыбыстары мен әріптері жайында берілген мағлұматтар 4-сыныпта буын үндестігі және дыбыс үндестігімен жалғасады. Одан әрі сөз тіркесі, жай және құрмалас сөйлем, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелері оқытылады.
«Тіліміздің құрылысы» бөліміндегі оқытылатын келесі тақырыптар - сөз мағынасы, күрделі сөздер және олардың түрлері, қыстырма сөзге қатысты мәліметтер. Сонымен бірге осы сыныпта сөз таптарына қатысты ұғымдар да кеңейтілді. Атап айтқанда, зат есімнің септелуі, тәуелденіп септелуі, жіктелуі, етістіктің шақтары, жіктелуі, сын есімнін дара, күрделі түрлері, дара, күрделі сан есімдер, жіктеу есімдіктері, үстеу, мезгіл, мекен, сын-қимыл үстеулері, шылаулар, одағай жайындағы мәліметтер қамтылды. «Емле» блогында сөздердің үндестік заңына байланысты жазылуы, күрделі сын есім, сан есімдердің, шылаулардын жазылуы, қысқарған сөздердің жазылуы, қыстырма, одағай сөздердің тыныс белгілеріне байланысты ережелер берілді. Арнайы берілген «Тіл дамыту» сабақтарында оқушылардың жұмысы тек қана дайын материалмен шектелмей, өз беттерімен де мәтін құрастырып, шығармашылықпен әрекеттенулері ескерілді.
Оқулықта жоғарыда аталған үш бөлім бойынша берілетін білім мазмұнын анықтауда алдымен қазақ тілінің салаларынан бағдарламаға сәйкес мәліметтерді меңгерте отырып, оқушылардың тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша білімдері толықтырылып, оларда білік, дағдылар қалыптастырылады. Ол білік, дағдыларды қалыптастыруда тілдің дыбыстық жүйесіндегі буын үндестігі, дыбыс үндестігін ажырата білу, сөз тіркесі мен сөйлемді, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелерін, күрделі сөздердің түрлерін және сөз таптарының ерекшеліктерін айырып, дұрыс, жүйелі сөйлей білу, мәтіндердің түрлерін айыра білу, сауатты жазу дағдыларынн меңгеру секілді мәселелерді игерту көзделеді.
Бастауыш сыныптарда бағдарламаға сәйкес қазақ тілінің теориялық материалдары бірізділік, сатылық, жүйелілік ұстанымдары бойынша беріледі. Сол себепті оқулықтағы теориялық материалдар мен жат-тығулар тілдің грамматикалық құрылысын жүйелі байланыста таныстыруды көздейді.
Алдыңғы сыныптарда тіл дыбыстары мен әріптері жайында берілген мағлұматтар 4-сыныпта буын үндестігі және дыбыс үндестігімен жалғасады. Одан әрі сөз тіркесі, жай және құрмалас сөйлем, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелері оқытылады.
«Тіліміздің құрылысы» бөліміндегі оқытылатын келесі тақырыптар - сөз мағынасы, күрделі сөздер және олардың түрлері, қыстырма сөзге қатысты мәліметтер. Сонымен бірге осы сыныпта сөз таптарына қатысты ұғымдар да кеңейтілді. Атап айтқанда, зат есімнің септелуі, тәуелденіп септелуі, жіктелуі, етістіктің шақтары, жіктелуі, сын есімнін дара, күрделі түрлері, дара, күрделі сан есімдер, жіктеу есімдіктері, үстеу, мезгіл, мекен, сын-қимыл үстеулері, шылаулар, одағай жайындағы мәліметтер қамтылды. «Емле» блогында сөздердің үндестік заңына байланысты жазылуы, күрделі сын есім, сан есімдердің, шылаулардын жазылуы, қысқарған сөздердің жазылуы, қыстырма, одағай сөздердің тыныс белгілеріне байланысты ережелер берілді. Арнайы берілген «Тіл дамыту» сабақтарында оқушылардың жұмысы тек қана дайын материалмен шектелмей, өз беттерімен де мәтін құрастырып, шығармашылықпен әрекеттенулері ескерілді.
Оқулықта жоғарыда аталған үш бөлім бойынша берілетін білім мазмұнын анықтауда алдымен қазақ тілінің салаларынан бағдарламаға сәйкес мәліметтерді меңгерте отырып, оқушылардың тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша білімдері толықтырылып, оларда білік, дағдылар қалыптастырылады. Ол білік, дағдыларды қалыптастыруда тілдің дыбыстық жүйесіндегі буын үндестігі, дыбыс үндестігін ажырата білу, сөз тіркесі мен сөйлемді, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелерін, күрделі сөздердің түрлерін және сөз таптарының ерекшеліктерін айырып, дұрыс, жүйелі сөйлей білу, мәтіндердің түрлерін айыра білу, сауатты жазу дағдыларынн меңгеру секілді мәселелерді игерту көзделеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. «Бастауыш мектеп» журналы 2005 ж. №8
2. «Бастауыш мектеп» журналы, 2003 ж. №6
3. «Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте» журналы №2 2007 ж.
4. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: Атамұра, 2003. -208-б.
5. Балтабаева Ж.Қ., «Қазақ тілі» әдістемелік құрал 4 сынып, Алматыкітап баспасы, 2011 жыл.
6. Дулатов М. Қазақ тілінің мұңы// Шығармалары. – Алматы, 1991. – 332-333 б.
7. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер . -Алматы: Ғылым, 1999. -361-б.
8. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. -Алматы: Ғылым, 1996. -210-б.
9. И.Ф. Харламов «Педагогика», 1990 ж.
10. Қазақ тілі туралы мәлімет //Қазақ тілін үйренейік! Изучаем казахский язык! –2006.-№7-8.- 14 б.
11. Қоянбаев «Педагогика». Алматы, 1984 ж.
12. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан – 2030»
1. «Бастауыш мектеп» журналы 2005 ж. №8
2. «Бастауыш мектеп» журналы, 2003 ж. №6
3. «Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте» журналы №2 2007 ж.
4. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: Атамұра, 2003. -208-б.
5. Балтабаева Ж.Қ., «Қазақ тілі» әдістемелік құрал 4 сынып, Алматыкітап баспасы, 2011 жыл.
6. Дулатов М. Қазақ тілінің мұңы// Шығармалары. – Алматы, 1991. – 332-333 б.
7. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер . -Алматы: Ғылым, 1999. -361-б.
8. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. -Алматы: Ғылым, 1996. -210-б.
9. И.Ф. Харламов «Педагогика», 1990 ж.
10. Қазақ тілі туралы мәлімет //Қазақ тілін үйренейік! Изучаем казахский язык! –2006.-№7-8.- 14 б.
11. Қоянбаев «Педагогика». Алматы, 1984 ж.
12. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан – 2030»
red0;;Мазмұны
І. Кіріспе бөлім
1.1 4-сынып Қазақ тілі құралының құрылымы мен құрылысы
3-4
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі
5-18
2.2 Күнтізбелік жоспар
19-24
Қорытынды бөлім
25
Қолданылған әдебиеттер тізімі
26
І. Кіріспе бөлім
1.1 4-сынып Қазақ тілі құралының құрылымы мен құрылысы
Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған Қазақ тілі оқулығында бағдарламаға сәйкес тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша оқушыларды теориялық мәліметтермен таныстыру, олардың қатесіз, сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру және ауызша да, жазбаша да дұрыс сөйлеуін жетілдіру мақсаты көзделді. Сондықтан 4 сынып оқулығы Тіліміздің құрылысы, Емле, Тіл дамыту деген үш бөлімге бөлініп, тақырыптық материалдар сабақ түрінде берілді. Мұның ұтымдылығы, біріншіден, өткен сынып бойынша қайталау материалдарын да жеке-жеке сабақ көлемінде еске түсіруге мүмкіндік жасалды, екіншіден, басты мақсат - оқушылардың бастауыш сыныптардан бастап өз ойын жүйелі де түсінікті етіп жеткізу, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру болғандықтан, қызықты мәтіндерді, мақал-мәтел, жұмбақтарды, жаңылтпаштарды талдатуға басты назар аударылды. Сондай- ақ сөйлеудің ауызша және жазбаша түрі, олардың ерекшеліктерін қамтыған материалдар берілді. Ана тілін қадірлей білу, сыпайы, әсерлі, дәлелді сейлей білуге баулу да бастауыш сыныптардан бастау алатын жұмыс, сондықтан оқулықта сөйлеу мәдениетіне де көңіл бөлінді.
Бастауыш сыныптарда бағдарламаға сәйкес қазақ тілінің теориялық материалдары бірізділік, сатылық, жүйелілік ұстанымдары бойынша беріледі. Сол себепті оқулықтағы теориялық материалдар мен жаттығулар тілдің грамматикалық құрылысын жүйелі байланыста таныстыруды көздейді.
Алдыңғы сыныптарда тіл дыбыстары мен әріптері жайында берілген мағлұматтар 4-сыныпта буын үндестігі және дыбыс үндестігімен жалғасады. Одан әрі сөз тіркесі, жай және құрмалас сөйлем, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелері оқытылады.
Тіліміздің құрылысы бөліміндегі оқытылатын келесі тақырыптар - сөз мағынасы, күрделі сөздер және олардың түрлері, қыстырма сөзге қатысты мәліметтер. Сонымен бірге осы сыныпта сөз таптарына қатысты ұғымдар да кеңейтілді. Атап айтқанда, зат есімнің септелуі, тәуелденіп септелуі, жіктелуі, етістіктің шақтары, жіктелуі, сын есімнін дара, күрделі түрлері, дара, күрделі сан есімдер, жіктеу есімдіктері, үстеу, мезгіл, мекен, сын-қимыл үстеулері, шылаулар, одағай жайындағы мәліметтер қамтылды. Емле блогында сөздердің үндестік заңына байланысты жазылуы, күрделі сын есім, сан есімдердің, шылаулардын жазылуы, қысқарған сөздердің жазылуы, қыстырма, одағай сөздердің тыныс белгілеріне байланысты ережелер берілді. Арнайы берілген Тіл дамыту сабақтарында оқушылардың жұмысы тек қана дайын материалмен шектелмей, өз беттерімен де мәтін құрастырып, шығармашылықпен әрекеттенулері ескерілді.
Оқулықта жоғарыда аталған үш бөлім бойынша берілетін білім мазмұнын анықтауда алдымен қазақ тілінің салаларынан бағдарламаға сәйкес мәліметтерді меңгерте отырып, оқушылардың тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша білімдері толықтырылып, оларда білік, дағдылар қалыптастырылады. Ол білік, дағдыларды қалыптастыруда тілдің дыбыстық жүйесіндегі буын үндестігі, дыбыс үндестігін ажырата білу, сөз тіркесі мен сөйлемді, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелерін, күрделі сөздердің түрлерін және сөз таптарының ерекшеліктерін айырып, дұрыс, жүйелі сөйлей білу, мәтіндердің түрлерін айыра білу, сауатты жазу дағдыларынн меңгеру секілді мәселелерді игерту көзделеді.
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі
3-сыныпта өтілген материалдарды қайталау. Оқулық 3-сыныпта өтілген материалдарды қайталау сабақтарынан басталады. 10 сабақ қайталауға арналды, яғни 3-сыныпта өтілген тақырыптар жинақтап берілгендіктен, қайталау сабақтарына бөлінген аз уақытты мұғалім ұтымды пайдала білгені жөн. Мысалы, Дыбыстар мен әріптерді қайталауға арналған сабақта оқушылардың жуан, жіңішке дауыстыларды, дауыссыз дыбыстардың түрлерін қаншалықты дәрежеде айыратындықтарын анықтап, соған сәйкес жұмыс түрлерін жүргізу қажет. Әрине, ол үшін оқулықта берілген жаттығуларды мақсаттарына сәйкес орындату керек. Сонда оқушылар жаттығуларды орындай отырып, дауысты, дауыссыз дыбыстардың түрлерін еске түсіреді. Мысалы, 1,2 жаттығуларды орындау арқылы оқушы сөздің соңы қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталып, қосымша дауыстыдан басталса, соңғы дыбыстың ұяң дауыссызға айналатынын естеріне түсіреді, ал 3-жаттығу көп нүктенің орнына дауыссыз дыбыстардың тиістісін қойып жазып, сөздердің жазылуына көңіл бөледі.
4-жаттығу жуан, жіңішке дауысты дыбыстарды табуға арналса, 5- жаттығуда л, р дыбыстарынан басталатын сөздерді бір бөлек, ы, і дыбыстарынан басталатын сөздерді бөлек жазып, олардың айтылуы мен жазылуын да есте сақтауға назар аударту қажет.
Оқулықтағы қайталау сабағында Сөйлем және оның түрлері де қамтылды. Бұл сабақты сөйлем деген не, сөйлемнің қандай түрлері бар, жалаң және жайылма сөйлемдердің қандай айырмашылықтары бар се- кілді сұрақтардан бастауға болады немесе жаттығуларды орындата отырып, ережелерді еске түсірген де ыңғайлы.
Сол себепті 1-жаттығудың тапсырмасы өлең жолдарындағы сөйлемдерді түрлеріне ажыратуға арналса, 2, 3-жаттығуларда сөйлемдерді түрлеріне қарай айырып, тыныс белгісін қою тапсырылған.
Өткен сыныптағы күрделі тақырыптардың бірі - сөйлем мүшелері. Осы тақырыпқа да қайталау сабағы берілді. Мұнда да Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін атау, Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері дегеніміз не? деген сұрақтар бұл жайында бұрын өткенді еске түсіруге себепші болады. Сондай-ақ оқушыларға осы тақырыпқа берілген жаттығуларды орындатқанда, сөйлемдерден тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерді сұрақ қою арқылы тауып, сөйлем мүшелерінің байланысын сызбамен көрсетуге коңіл бөлу керек.
Бастауыш сынып оқушыларына қиындық келтіретін тақырыптың бірі - қаратпа сөздердің тыныс белгісі. Сондықтан оқулықта осы тақырыпқа да қайталау сабағы берілді.
Қаратпа сөді қайталағанда, жаттығуларды орындата отырып, қаратпа создің біреудің назарын аудару үшін қолданылатын сөз екенін естеріне түсіріп, олардың тыныс бслгілерінің қойылу себебін сұрау кажет, жаттығулар тапсырмалары осы мақсатта берілді.
Сөз мағыналары мен құрамын қайталауға да оқулықта көңіл бө- лінді. Сондыктан мағынасы бір-біріне жуық, мағыналары қарама-қарсы, айтылуы бірдей, бірак мағыналары әртүрлі сөздердің ерекшеліктерін, туынды сөздердің калай жасалатындығын, түбірлес сөздер деген қандай сөздер екендігі туралы жаттығуларды орындата отырып, оқушылардың осы тақырып жайындағы білім деңгейлерін анықтауға болады.
3- сыныпта сөз таптары жайында мәлімет беріледі, сондықтан оқу- лықта сөз таптарын қайталауға да сабақтар арналды. Бұл сабақтар саны көп болмағанымен, өтілген сөз таптарының негізгі ерекшеліктерін қам- тиды, яғни жалпы, жалқы зат есімнің, етістіктің-болымды, болымсыз, негізгі, туынды түрлері, негізгі, туынды сын есімдер, сан есім түрлері. Әр сабақта осы сөз таптарының алдыңғы сыныпта өтілген ерекшеліктерін еске түсіретін жаттығулар берілген.
Тіл дамыту айдарына байланысты өтілген тіл және сөйлеу та- қырыбымен ауызекі тіл мен жазбаша тілдің айырмашылығы, мәтін та- қырыбы, түрлері, жоспарын еске түсіруге арналған сабақтағы жаттығуларды мақсатына қарай орындатып, оқушылардың білімдерін бекітуге болады.
Буын үндестігі және дыбыс үндестігін оқыту. Сөздегі дыбыстар, буындар бір-біріне ықпал жасайды. Сондықтан сөйлегенде, жазғанда түбір сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай қосымшаның да жуан, жіңішке болатындығы немесе дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, өзара үндесін келегіндігін түсіндіру үшін, бұл мәселе Буын үндестігі және Дыбыс үндестігі деген екі тақырыпқа бөлініп, әрқайсысына 2 сабақтан берілді.
Буын үндестігі тақырыбын өткенде алдымен берілген сөздерді буынға бөліп, одан соң сөздердің түбірі мен қосымшасын тауып, қосымшаның жуан немесе жіңішке буынды екендігін тапқызып (1-жаттығу), оқушыларды ойландыра отырып, қорытындыны өздеріне жасатуға болады. Содан соң оқулықтағы ережені оқытып, немесе мұғалім өзі ауызша айтып, тағы да түсіндіруі керек.
Оқушылар 2-жаттығуда көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны қоя отырып, сөйлемдерді көшіріп жазады. Әрине, мұнда түбірдің қандай буынды сөз екендігі, соған сай қандай қосымша жалғануы қажеттілігі сұралуы керек. Бұл жаттығудың келесі тапсырмасында қосымшалардың қайсысы жалғау, қайсысы жұрнақ екенін тауып, тиісті белгілермен белгілету, яғни оқушылардың қосымша түрлері туралы білімдерін еске түсіру мақсаты ескерілген.
Осы тақырыпқа берілген 3,4-жаттығулар да қосымшалардың неліктен сөзге жуан, жіңішке болып жалғанғандығын ажыратуға арналған. Ал 5-жаттығу күрделірек, мұндағы мақсат - тілімізде буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалардың да болатындығын көрсету. Сондықтан жаттығудың орындалу үлгісі көрсетілді және одан әрі буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар мысалдармен келтірілді. Бұл қосымшалар бойынша келесі сабақтарда да жұмыс жүргізген артық болмайды.
Буын үндестігі тақырыбына арналған келесі сабақта да 5 жаттығу беріліп, буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар көрсетілді.
Дыбыс үндестігі дауыссыз дыбыстардың, дауыссыз бен дауысты дыбыстардың бір-біріне ықпал етуінен болады. Бұл ерекшелік түбір сөздің соңғы дыбысы мен қосымшаның басқы дыбысының бір-біріне әсерінен байқалады. Мысалы, егер сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, қосымша қатаң дауыссыз дыбыстан басталады; ал сөздің соңғы дыбысы үнді дауыссызға аяқталса, қосымша үнді немесе ұяң дауыссыздан басталады, сөздің соңы ұяң дауыссызға аяқталса, қосымша да үяң дауыссыздан басталады.
Сондай-ақ түбір соңында келетін қ, к, п қатаң дауыссыздар дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда, ұяңданып, г, г, б дауыссыздарымен алмасады.
Дыбыс үндестігінде сөздердің айтылуы мен жазылуында өзгешелік болатын сөздерге, сөз тіркестеріне ерекше көңіл бөлу керек. Өйткені оқушылар бұндай сөздерді, сөзтіркестерін жазуда жиі қате жібереді, яғни ол сөздерді, сөз тіркестерін қалай естілсе, солай жазатын жағдайлары кездеседі. Сондықтан дыбыс үндестігінің екінші сабағы жазылуы мен айтылуында айырмашылық кездесетін сөздерге, сөз тіркестеріне арналды.
Сөз тіркесін оқыту. Сөз тіркесі тақырыбын өткенде, мұғалім алдымен сөз тіркесі курамындағы сөздердің толық мағыналары болатындығын, бір-бірімен байланысты айтылғандығын, яғни сөздер өзара сабақтаса байланысуы қажеттігін және ондай жағдайда бір сөз екінші бір сөзге тәуелді болатындығына көңіл бөлуі керек. Сондықтан сөз тіркесі құрамындағы сөздердің алдыңғысы бағыныңқы, соңғысы басыңқы болатындығына назар аударылуы тиіс.
Оқулықта сөз тіркесі бойынша бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне сәйкес мағлұмат берілді. Сөз тіркесі тақырыбына сабақ арналып, бірнеше жаттығу жұмыстары қамтылды. Оқушыларға сөздердің мағыналық байланысы дегеннің не екендігін аңғарту үшін екі топка бөлініп, сөздер берілді (1-жаттығу). Оқушыларға осы сөздерді бір-бірімен байланыстырып жазу тапсырылады. Осылайша сөздердің бір-бірімен мағыналық жағынан байланысып келіп, тіркес құрайтындығын және ол сөздердің әркайсысының жеке тұрғанда толық мағыналары бар сөздер екендігін, ал тіркескенде бір-біріне бағынатындығын,сондықтан олардың алдыңғысы бағыныңқы, кейінгісі басыңкы болатыны түсіндірілуі қажет.
Осылайша сөз тіркесі туралы түсінік берілгеннен кейін, сөз тіркестеріндегі сөздердің байланысын сызбамен көрсетуге, үйретуге немесе берілген басыңкы сөздердің алдынан бағыныңкы сөздерін тауып жазуға дағдыландыруға болады. Одан әрі оқушыларда сөз тіркесі туралы ұғым қалыптасқаннан соң, сөйлем ішінен сөз тіркестерін теріп жазу, сөз тіркестерін бір бөлек, сөйлемдерді бір бөлек жазу немесе берілген сөз тіркестерінен мәтін құрастыру секілді күрделірек жұмыстарды орындатуға оқулықта көңіл бөлінді.
Оқушылар әдетте сөз тіркестері мен бастауыш пен баяндауыштан ғана құралған жалаң сөйлемдерді бір-бірінен ажырата алмайды, шатастырады. Сондықтан сөз тіркестері туралы оқушылар түсінік алғаннан кейін осы мәселеге көңіл бөлу қажет. Оқушылар сөз тіркесі мен жалаң сөйлемді жаттанды емес, саналы түрде айыра алуы үшін, сөз тіркестері мен сөйлемдерді қатар беріп, олардың бір-бірінен ерекшелігін көрсетіп жаттықтыру қажет. Мысалы, Жаңбыр жауды. Күн жылынды. Су ақты. Бала жүгірді, т.б. секілді сөйлемдер мен жауған жаңбыр, күннің жылуы, аққан су, бала жүгірісі секілді сөз тіркестерін салыстыртуға болады. Немесе жалаң сөзден қүралған сөйлемді басқа сөздер арқылы жайылма сөйлемге айналдыру арқылы сөйлемдегі сөздердің көбеюінен сөйлем ішінде сөз тіркестері болатындығы ұғындырылуы тиіс. Мысалы, Жаңбыр кеше жауды. Күн ерте жылына бастады. Сайлардан су ақты. Бала қатты жүгірді. Осындай мысалдар арқылы оқушылар сөз тіркестері мен жалаң сөйлемдердің айырмашылықтарын тауып, дәлелдеуге дағдыланады, сөйтіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді оқыту. Оқушылардың алдыңғы сыныптардан сөйлем деген не, қандай шарттары бар, айтылу мақсаты мен дауыс ырғағына қарай қалай бөлінетіндігің, тұрлаусыз мүшелердің қатысу, қатыспауына қарай жалаң және жайылма болып бөлінетіндігі туралы үғымдары бар. Енді сөйлемдер құрылысына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екіге бөлінетіндігін, яғни жай сөйлем бір ғана тиянақты ойды білдіретіндігі, ал құрмалас сөйлем бірнеше жай сөйлемнен құралатындығы түсіндірілуі керек.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем туралы білімдерін бекіте түсу үшін, мәтіннен жай және құрмалас сөйлемдерді ажырата білу, құрмалас сөйлемдердің екінші сыңарларын тауып жазу, құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің тұрлаулы мушелерін табу секілді жұмыс түрлерін орындатуға болады және оқулықтағы жаттығулар да осы мақсаттарды көздеп берілген. Бұл тақырыпта құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілеріне көңіл бөлінуі керек.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің айырмашылығын түсіндіруде сызбаны пайдаланған әлдеқайда нәтижелі болады. Мысалы:
Жай сөйлем:
Бастауыш + баяндауыш.
Бастауыш + тұрлаусыз мүшелер + баяндауыш.
Құрмалас сөйлем:
Бастауыш + баяндауыш, бастауыш + баяндауыш.
Бастауыш + тұрлаулы мүшелер + баяндауыш, бастауыш + тұрлаулы му шелер + баяндауыш.
Сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін оқыту. Сөйлемнің дара және күрделі мүшелері тақырыбын бастамас бұрын сөйлем мүшелері деген не, оның қандай түрлері бар екендігін оқушылардың есіне түсіру мақсатында бір сабақ берілді. Осы сабақтағы жаттығуларды орындау барысында оқушылар сөйлем мүшелері туралы білетіндерін естеріне түсіреді және бұл сабақ Сөйлемнің дара және күрделі мүшелері деген жаңа сабаққа дайындық болады.
Құрылысы жағынан сөйлем мүшесі дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Әрине, сөйлем мүшесін осылай екі топқа бөлу жеке сөздің сөйлем мүшесі қызметін атқара алуы немесе атқара алмауы тұрғысынан қарастырылады. Егер бір сөз өз алдына сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын болса, онда ол дара мүше болады. Мысалы, Асқар кітапханаға барды деген сөйлемде Асқар (кім?) - бастауыш, барды (не істеді?) —баян- дауыш, кітапханаға (кайда?) - тұрлаусыз мүше, яғни сөйлемдегі үш сөз де жеке-жеке сөйлем мүшесі қызметін атқарып тұр. Сондықтан бұлардың әрқайсысы сөйлемнің дара мүшесі болады.
Енді мына сөйлемдерді алып қаралық: Сары ала күз келді. Өзен суының сарылы алыстан естіліп тұр. Бірінші сөйлемде сары ала - тұрлаусыз мүше. Тұрлаусыз мүше болып тұрған сары ала екі сөзден жасалған. Екінші сөйлемде өзен суының (тұрлаусыз мүше), естіліп тұр (баяндауыш) - екі сөзден жасалған күрделі мүшелер.
Осылайша сөйлемдегі сөздерді сөйлем мүшелеріне талдата отырып, олардың қанша сөзден жасалғанына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінетіндігі түсіндіріледі. Сондықтан оқулықтағы сөйлемнің дара және күрделі мүшелеріне арналған сабақтардың жаттығуларында сөйлем ішінен дара, күрделі мүшелерді табуға, олардың қандай сөз таптарынан жасалғандығын ажыратуға көңіл бөлінді. Сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін тапқызғанда олардың қай мүше екендігін, яғни бастауыш, баяндауыш, тұрлаусыз мүше болып тұрған сөздер неше сөзден жасалғандығын сұрап отыру керек. Әрине, бастауыш сыныпта тұрлаусыз мүшелердің түрлері оқылмайтындықтан, олардың тек қана сұрақ қою арқылы күрделі екендігі айтылады.
Мұнда да сөйлемнің дара, күрделі мүшелерін меңгертуде сызбаны пайдаланған тиімді:
Дара мүшелі сөйлемдер
Күрделі мүшелі сөйлемдер
Мадияр кітапты тез оқыды.
Гүлнұр шай құйды.
Ешкім ойындағысын айта алмады.
Гүлнұр шай кұя бастады.
Бірыңғай мүшелерді оқыту. Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері, дара және күрделі мүшелері оқылғаннан кейін, сөйлемнің бірыңғай мүшелерін меңгеру оқушыларға қиындық келтірмейді.
Оқулықта бірыңғай мүшелерге арналған сабақ негізінен олар бірдей тұлғадағы, бірдей сөз табынан болатындығын білдіру үшін 1-жаттығуда төрт қатарда арасында артық сөзі бар бірдей сұраққа жауап беретін сөздердің тобы берілді. Оқушылар әр қатардағы сөздерге сұрақ қоя отырып, бір сұраққа жауап беретін сөздерді және артық сөзді табады. Сөйтіп, бір сұраққа жауап беретін сөздердің бірнешеуі қатарынан келіп, арасына үтір қойылатынын түсінеді. Содан соң бір сөз табынан жасалып, бір сұраққа жауап беретін сөздерді сөйлем ішінен тауып үйренеді(2-жаттығу). Осылайша бірдей сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесімен байланысатын сөздердің сөйлемнің бірыңғай мүшесі болатындығын ұғынады. Мұғалімнің жетекші сұрақтары арқылы бірыңғай мүшенің анықтамасын айтулары керек.
Одан кейінгі 3, 4-жаттығулар да сөйлем ішінен бірыңғай мүшелерді табуға арналса, 5-жаттығу сурет бойынша сөйлем құрап жазуға арналған. Келесі сабақтар да бірыңғай мүше туралы оқушылардың білімдерін бекіту максатын көздеген, ал сабақ бірыңғай мүшелердің тыныс белгілеріне арналды. Әсіресе бірыңғай мүшелердің жалғаулықты шылаулармен келген кезде үтірдің қойылатын жағдайы мен қойылмайтын жағдайы нақты, көрнекілікпен түсіндірілуі кажет. Ол үшін салыстырып көрсететін сызбаларды пайдаланған жөн:
Бірыңғай мүшелер жалғаулықсыз байланысса, араларына үтір койылады.
Егер жалғаулык шылау бірыңғай мүшенің әр- қайсысымен қайталанып айтылса, араларына үтір қойылады.
Бірыңғай мүшелер және, мен, бен, пен жал- ғаулықтары арқылы байланысса, арасына үтір койылмайды.
Дастарқан үстінде құрт, ірімшік, жент салынған ыдыстар тұр.
Кеше де, бүгін де жаңбыр жауды.
Айгүл мен Айнүр және
Әсел мектептен бірге қайтты.
Күрделі сөздерді оқыту. Оқулықта күрделі сөздер және олардың түрлері - біріккен сөздер, кос сөздер, кысқарған сөздердің әрқайсысы жеке-жеке тақырып етіп берілді.
Алдымен күрделі сөздің өзін түсіндіру үшін дара сөздер мен күрделі сөздерді оқушылардың өздерін ойланта отырып, айырмашылықтарын тапқызу қажет. Мүғалімнің басшылығымен күрделі сөз туралы мағлұмат алғаннан кейін, күрделі сөздің ережесімен таныстырып, мысалдар арқылы түсіндіру керек.
2,3-жаттығуларды орындай отырып, оқушылардың күрделі сөз туралы түсініктері беки түседі.
Осылайша күрделі сөздер жайында түсінік алған оқушылар енді өз бттерімен күрделі сөздер қүрастыруға машықтануы тиіс. Сол максатпен 4-жаттығуда екі бағанда берілген сөздерден күрделі сөздер құрастыруға болады. Осы жаттығуды орындата отырып, өздері құрастырған күрделі сөздердің қайсысы қалай жазылатындығына назар аудару керек. Күрделі сөздердің жазылуын бірден бәрі игеріп кетпесе де, таныс бола бергендері жөн, оның үстіне күрделі сөздердің әркайсысына жеке-жеке тоқталғанда, олардың емлесі тағы да айтылады.
Келесі сабақтар да Біріккен сөздер және Біріккен сөздердің жазылуы деген мәселелерге арналды. Мүнда да алдымен жаттығу беріліп, одан кейін ережелер көрсетілді. Ережені оқып, талдаған соң 2-жаттығудағы ертегіден берілген үзіндіні оқытып, біріккен сөздерді тапқызып, олардың кандай түбірлерден құралып тұрғаны сұралуы тиіс.
Біріккен сөздердің мағыналарына қарай кісі аттары, құс атаулары, ойын атаулары т.б. болып келетіндігін аңғарту үшін (2-жаттығу) бірнеше
сөздер берілді. Бұл атауларды оқушылардың өздерінің білетіндерімен толықтыруға болады.
Келесі жаттығулар да оқушылардың біріккен сөздер жайындағы білімдерін тиянақтау мақсатын көздейді. Мүнда суретте бейнеленген зат атауларын қатыстырып, сөйлемдер құрастыру, екі бағанда берілген сөздерден біріккен сөздер жасау, біріккен сөздердің екінші сыңарын тауып жазу секілді жұмыс түрлері қамтылды.
Біріккен сөздердің жазылуы - курделірек тақырып. Әсіресе жерсу аттарында екі дауысты дыбыс қатар келгенде, айтылғанда біреуі түсіп қалып, бірақ жазғанда сақталатындығын (Сарыарқа, Қараой т.б.), ал кейбір кісі аттары айтылуы бойынша жазылатындығы (Қожахмет, Жұмәділ т.б.) кейбір біріккен сөздер өзгерген қалпында, айтылуынша (Ботагөз, Айғыз, қыстыгүні т.б.) мысалдар арқылы ұғындыруды қажет етеді. Сондықтан біріккен сөздердің емлесіне екі сағат берілді. Бұл сабақтағы жаттығулардың мақсаты да түрліше: сөйлем ішінен біріккен сөздерді тауып, қандай түбірлерден біріккенін, екі түбірдің арасындағы дауысты дыбыстарда өзгеріс бар ма, жок па, соны ажырағу, біріккен сөздердің айтылуы мен жазылуын салыстыру, біріккен түбірлер мен сөз тіркестерінің айырмашылығын табу, түбірлері өзгермей біріккен сөздерді бір бөлек, түбірлері дыбыстық өзгеріске түсіп, біріккен сөздерді бір бөлек көшіріп жазу, біріккен кісі, жер-су, ән-күй аттарын тауып жазу т.б.
Күрделі сөздердің бір түрі - кос сөздерге төрт сабақ арналды. Ал- дымен 1 -жаттығудағы қос сөздердің мағыналарын, қалай жасалып тұрғандығын оқушылар өздері ойланып айтулары қажет. Содан соң кос сөздің ережесі таныстырылып, бекіту жаттығулары орындалады. Одан әрі кос сөздердің қайталама және қосарлама түрлерін таныстыратын сабақтар берілді.
Күрделі сөздерге қатысты тақырыптардың бірі - қысқарған создерге де екі сабақ берілді. Қысқарған сөздердің толық түрін ажырату оқушыларға оңай емес, сондықтан қысқарған сөздерді оқытуда сызбаларды пайдаланған тиімді.
БҮҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ХШЖК - Халық шаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
1.1 4-сынып Қазақ тілі құралының құрылымы мен құрылысы
3-4
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі
5-18
2.2 Күнтізбелік жоспар
19-24
Қорытынды бөлім
25
Қолданылған әдебиеттер тізімі
26
І. Кіріспе бөлім
1.1 4-сынып Қазақ тілі құралының құрылымы мен құрылысы
Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған Қазақ тілі оқулығында бағдарламаға сәйкес тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша оқушыларды теориялық мәліметтермен таныстыру, олардың қатесіз, сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру және ауызша да, жазбаша да дұрыс сөйлеуін жетілдіру мақсаты көзделді. Сондықтан 4 сынып оқулығы Тіліміздің құрылысы, Емле, Тіл дамыту деген үш бөлімге бөлініп, тақырыптық материалдар сабақ түрінде берілді. Мұның ұтымдылығы, біріншіден, өткен сынып бойынша қайталау материалдарын да жеке-жеке сабақ көлемінде еске түсіруге мүмкіндік жасалды, екіншіден, басты мақсат - оқушылардың бастауыш сыныптардан бастап өз ойын жүйелі де түсінікті етіп жеткізу, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру болғандықтан, қызықты мәтіндерді, мақал-мәтел, жұмбақтарды, жаңылтпаштарды талдатуға басты назар аударылды. Сондай- ақ сөйлеудің ауызша және жазбаша түрі, олардың ерекшеліктерін қамтыған материалдар берілді. Ана тілін қадірлей білу, сыпайы, әсерлі, дәлелді сейлей білуге баулу да бастауыш сыныптардан бастау алатын жұмыс, сондықтан оқулықта сөйлеу мәдениетіне де көңіл бөлінді.
Бастауыш сыныптарда бағдарламаға сәйкес қазақ тілінің теориялық материалдары бірізділік, сатылық, жүйелілік ұстанымдары бойынша беріледі. Сол себепті оқулықтағы теориялық материалдар мен жаттығулар тілдің грамматикалық құрылысын жүйелі байланыста таныстыруды көздейді.
Алдыңғы сыныптарда тіл дыбыстары мен әріптері жайында берілген мағлұматтар 4-сыныпта буын үндестігі және дыбыс үндестігімен жалғасады. Одан әрі сөз тіркесі, жай және құрмалас сөйлем, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелері оқытылады.
Тіліміздің құрылысы бөліміндегі оқытылатын келесі тақырыптар - сөз мағынасы, күрделі сөздер және олардың түрлері, қыстырма сөзге қатысты мәліметтер. Сонымен бірге осы сыныпта сөз таптарына қатысты ұғымдар да кеңейтілді. Атап айтқанда, зат есімнің септелуі, тәуелденіп септелуі, жіктелуі, етістіктің шақтары, жіктелуі, сын есімнін дара, күрделі түрлері, дара, күрделі сан есімдер, жіктеу есімдіктері, үстеу, мезгіл, мекен, сын-қимыл үстеулері, шылаулар, одағай жайындағы мәліметтер қамтылды. Емле блогында сөздердің үндестік заңына байланысты жазылуы, күрделі сын есім, сан есімдердің, шылаулардын жазылуы, қысқарған сөздердің жазылуы, қыстырма, одағай сөздердің тыныс белгілеріне байланысты ережелер берілді. Арнайы берілген Тіл дамыту сабақтарында оқушылардың жұмысы тек қана дайын материалмен шектелмей, өз беттерімен де мәтін құрастырып, шығармашылықпен әрекеттенулері ескерілді.
Оқулықта жоғарыда аталған үш бөлім бойынша берілетін білім мазмұнын анықтауда алдымен қазақ тілінің салаларынан бағдарламаға сәйкес мәліметтерді меңгерте отырып, оқушылардың тіліміздің грамматикалық құрылысы бойынша білімдері толықтырылып, оларда білік, дағдылар қалыптастырылады. Ол білік, дағдыларды қалыптастыруда тілдің дыбыстық жүйесіндегі буын үндестігі, дыбыс үндестігін ажырата білу, сөз тіркесі мен сөйлемді, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді, сөйлемнің дара, күрделі, бірыңғай мүшелерін, күрделі сөздердің түрлерін және сөз таптарының ерекшеліктерін айырып, дұрыс, жүйелі сөйлей білу, мәтіндердің түрлерін айыра білу, сауатты жазу дағдыларынн меңгеру секілді мәселелерді игерту көзделеді.
II. Негізгі бөлім
2.1 Оқулықтағы нақты материалдарды оқыту әдістемесі
3-сыныпта өтілген материалдарды қайталау. Оқулық 3-сыныпта өтілген материалдарды қайталау сабақтарынан басталады. 10 сабақ қайталауға арналды, яғни 3-сыныпта өтілген тақырыптар жинақтап берілгендіктен, қайталау сабақтарына бөлінген аз уақытты мұғалім ұтымды пайдала білгені жөн. Мысалы, Дыбыстар мен әріптерді қайталауға арналған сабақта оқушылардың жуан, жіңішке дауыстыларды, дауыссыз дыбыстардың түрлерін қаншалықты дәрежеде айыратындықтарын анықтап, соған сәйкес жұмыс түрлерін жүргізу қажет. Әрине, ол үшін оқулықта берілген жаттығуларды мақсаттарына сәйкес орындату керек. Сонда оқушылар жаттығуларды орындай отырып, дауысты, дауыссыз дыбыстардың түрлерін еске түсіреді. Мысалы, 1,2 жаттығуларды орындау арқылы оқушы сөздің соңы қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталып, қосымша дауыстыдан басталса, соңғы дыбыстың ұяң дауыссызға айналатынын естеріне түсіреді, ал 3-жаттығу көп нүктенің орнына дауыссыз дыбыстардың тиістісін қойып жазып, сөздердің жазылуына көңіл бөледі.
4-жаттығу жуан, жіңішке дауысты дыбыстарды табуға арналса, 5- жаттығуда л, р дыбыстарынан басталатын сөздерді бір бөлек, ы, і дыбыстарынан басталатын сөздерді бөлек жазып, олардың айтылуы мен жазылуын да есте сақтауға назар аударту қажет.
Оқулықтағы қайталау сабағында Сөйлем және оның түрлері де қамтылды. Бұл сабақты сөйлем деген не, сөйлемнің қандай түрлері бар, жалаң және жайылма сөйлемдердің қандай айырмашылықтары бар се- кілді сұрақтардан бастауға болады немесе жаттығуларды орындата отырып, ережелерді еске түсірген де ыңғайлы.
Сол себепті 1-жаттығудың тапсырмасы өлең жолдарындағы сөйлемдерді түрлеріне ажыратуға арналса, 2, 3-жаттығуларда сөйлемдерді түрлеріне қарай айырып, тыныс белгісін қою тапсырылған.
Өткен сыныптағы күрделі тақырыптардың бірі - сөйлем мүшелері. Осы тақырыпқа да қайталау сабағы берілді. Мұнда да Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін атау, Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері дегеніміз не? деген сұрақтар бұл жайында бұрын өткенді еске түсіруге себепші болады. Сондай-ақ оқушыларға осы тақырыпқа берілген жаттығуларды орындатқанда, сөйлемдерден тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерді сұрақ қою арқылы тауып, сөйлем мүшелерінің байланысын сызбамен көрсетуге коңіл бөлу керек.
Бастауыш сынып оқушыларына қиындық келтіретін тақырыптың бірі - қаратпа сөздердің тыныс белгісі. Сондықтан оқулықта осы тақырыпқа да қайталау сабағы берілді.
Қаратпа сөді қайталағанда, жаттығуларды орындата отырып, қаратпа создің біреудің назарын аудару үшін қолданылатын сөз екенін естеріне түсіріп, олардың тыныс бслгілерінің қойылу себебін сұрау кажет, жаттығулар тапсырмалары осы мақсатта берілді.
Сөз мағыналары мен құрамын қайталауға да оқулықта көңіл бө- лінді. Сондыктан мағынасы бір-біріне жуық, мағыналары қарама-қарсы, айтылуы бірдей, бірак мағыналары әртүрлі сөздердің ерекшеліктерін, туынды сөздердің калай жасалатындығын, түбірлес сөздер деген қандай сөздер екендігі туралы жаттығуларды орындата отырып, оқушылардың осы тақырып жайындағы білім деңгейлерін анықтауға болады.
3- сыныпта сөз таптары жайында мәлімет беріледі, сондықтан оқу- лықта сөз таптарын қайталауға да сабақтар арналды. Бұл сабақтар саны көп болмағанымен, өтілген сөз таптарының негізгі ерекшеліктерін қам- тиды, яғни жалпы, жалқы зат есімнің, етістіктің-болымды, болымсыз, негізгі, туынды түрлері, негізгі, туынды сын есімдер, сан есім түрлері. Әр сабақта осы сөз таптарының алдыңғы сыныпта өтілген ерекшеліктерін еске түсіретін жаттығулар берілген.
Тіл дамыту айдарына байланысты өтілген тіл және сөйлеу та- қырыбымен ауызекі тіл мен жазбаша тілдің айырмашылығы, мәтін та- қырыбы, түрлері, жоспарын еске түсіруге арналған сабақтағы жаттығуларды мақсатына қарай орындатып, оқушылардың білімдерін бекітуге болады.
Буын үндестігі және дыбыс үндестігін оқыту. Сөздегі дыбыстар, буындар бір-біріне ықпал жасайды. Сондықтан сөйлегенде, жазғанда түбір сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай қосымшаның да жуан, жіңішке болатындығы немесе дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, өзара үндесін келегіндігін түсіндіру үшін, бұл мәселе Буын үндестігі және Дыбыс үндестігі деген екі тақырыпқа бөлініп, әрқайсысына 2 сабақтан берілді.
Буын үндестігі тақырыбын өткенде алдымен берілген сөздерді буынға бөліп, одан соң сөздердің түбірі мен қосымшасын тауып, қосымшаның жуан немесе жіңішке буынды екендігін тапқызып (1-жаттығу), оқушыларды ойландыра отырып, қорытындыны өздеріне жасатуға болады. Содан соң оқулықтағы ережені оқытып, немесе мұғалім өзі ауызша айтып, тағы да түсіндіруі керек.
Оқушылар 2-жаттығуда көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны қоя отырып, сөйлемдерді көшіріп жазады. Әрине, мұнда түбірдің қандай буынды сөз екендігі, соған сай қандай қосымша жалғануы қажеттілігі сұралуы керек. Бұл жаттығудың келесі тапсырмасында қосымшалардың қайсысы жалғау, қайсысы жұрнақ екенін тауып, тиісті белгілермен белгілету, яғни оқушылардың қосымша түрлері туралы білімдерін еске түсіру мақсаты ескерілген.
Осы тақырыпқа берілген 3,4-жаттығулар да қосымшалардың неліктен сөзге жуан, жіңішке болып жалғанғандығын ажыратуға арналған. Ал 5-жаттығу күрделірек, мұндағы мақсат - тілімізде буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалардың да болатындығын көрсету. Сондықтан жаттығудың орындалу үлгісі көрсетілді және одан әрі буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар мысалдармен келтірілді. Бұл қосымшалар бойынша келесі сабақтарда да жұмыс жүргізген артық болмайды.
Буын үндестігі тақырыбына арналған келесі сабақта да 5 жаттығу беріліп, буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар көрсетілді.
Дыбыс үндестігі дауыссыз дыбыстардың, дауыссыз бен дауысты дыбыстардың бір-біріне ықпал етуінен болады. Бұл ерекшелік түбір сөздің соңғы дыбысы мен қосымшаның басқы дыбысының бір-біріне әсерінен байқалады. Мысалы, егер сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, қосымша қатаң дауыссыз дыбыстан басталады; ал сөздің соңғы дыбысы үнді дауыссызға аяқталса, қосымша үнді немесе ұяң дауыссыздан басталады, сөздің соңы ұяң дауыссызға аяқталса, қосымша да үяң дауыссыздан басталады.
Сондай-ақ түбір соңында келетін қ, к, п қатаң дауыссыздар дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда, ұяңданып, г, г, б дауыссыздарымен алмасады.
Дыбыс үндестігінде сөздердің айтылуы мен жазылуында өзгешелік болатын сөздерге, сөз тіркестеріне ерекше көңіл бөлу керек. Өйткені оқушылар бұндай сөздерді, сөзтіркестерін жазуда жиі қате жібереді, яғни ол сөздерді, сөз тіркестерін қалай естілсе, солай жазатын жағдайлары кездеседі. Сондықтан дыбыс үндестігінің екінші сабағы жазылуы мен айтылуында айырмашылық кездесетін сөздерге, сөз тіркестеріне арналды.
Сөз тіркесін оқыту. Сөз тіркесі тақырыбын өткенде, мұғалім алдымен сөз тіркесі курамындағы сөздердің толық мағыналары болатындығын, бір-бірімен байланысты айтылғандығын, яғни сөздер өзара сабақтаса байланысуы қажеттігін және ондай жағдайда бір сөз екінші бір сөзге тәуелді болатындығына көңіл бөлуі керек. Сондықтан сөз тіркесі құрамындағы сөздердің алдыңғысы бағыныңқы, соңғысы басыңқы болатындығына назар аударылуы тиіс.
Оқулықта сөз тіркесі бойынша бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне сәйкес мағлұмат берілді. Сөз тіркесі тақырыбына сабақ арналып, бірнеше жаттығу жұмыстары қамтылды. Оқушыларға сөздердің мағыналық байланысы дегеннің не екендігін аңғарту үшін екі топка бөлініп, сөздер берілді (1-жаттығу). Оқушыларға осы сөздерді бір-бірімен байланыстырып жазу тапсырылады. Осылайша сөздердің бір-бірімен мағыналық жағынан байланысып келіп, тіркес құрайтындығын және ол сөздердің әркайсысының жеке тұрғанда толық мағыналары бар сөздер екендігін, ал тіркескенде бір-біріне бағынатындығын,сондықтан олардың алдыңғысы бағыныңқы, кейінгісі басыңкы болатыны түсіндірілуі қажет.
Осылайша сөз тіркесі туралы түсінік берілгеннен кейін, сөз тіркестеріндегі сөздердің байланысын сызбамен көрсетуге, үйретуге немесе берілген басыңкы сөздердің алдынан бағыныңкы сөздерін тауып жазуға дағдыландыруға болады. Одан әрі оқушыларда сөз тіркесі туралы ұғым қалыптасқаннан соң, сөйлем ішінен сөз тіркестерін теріп жазу, сөз тіркестерін бір бөлек, сөйлемдерді бір бөлек жазу немесе берілген сөз тіркестерінен мәтін құрастыру секілді күрделірек жұмыстарды орындатуға оқулықта көңіл бөлінді.
Оқушылар әдетте сөз тіркестері мен бастауыш пен баяндауыштан ғана құралған жалаң сөйлемдерді бір-бірінен ажырата алмайды, шатастырады. Сондықтан сөз тіркестері туралы оқушылар түсінік алғаннан кейін осы мәселеге көңіл бөлу қажет. Оқушылар сөз тіркесі мен жалаң сөйлемді жаттанды емес, саналы түрде айыра алуы үшін, сөз тіркестері мен сөйлемдерді қатар беріп, олардың бір-бірінен ерекшелігін көрсетіп жаттықтыру қажет. Мысалы, Жаңбыр жауды. Күн жылынды. Су ақты. Бала жүгірді, т.б. секілді сөйлемдер мен жауған жаңбыр, күннің жылуы, аққан су, бала жүгірісі секілді сөз тіркестерін салыстыртуға болады. Немесе жалаң сөзден қүралған сөйлемді басқа сөздер арқылы жайылма сөйлемге айналдыру арқылы сөйлемдегі сөздердің көбеюінен сөйлем ішінде сөз тіркестері болатындығы ұғындырылуы тиіс. Мысалы, Жаңбыр кеше жауды. Күн ерте жылына бастады. Сайлардан су ақты. Бала қатты жүгірді. Осындай мысалдар арқылы оқушылар сөз тіркестері мен жалаң сөйлемдердің айырмашылықтарын тауып, дәлелдеуге дағдыланады, сөйтіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемді оқыту. Оқушылардың алдыңғы сыныптардан сөйлем деген не, қандай шарттары бар, айтылу мақсаты мен дауыс ырғағына қарай қалай бөлінетіндігің, тұрлаусыз мүшелердің қатысу, қатыспауына қарай жалаң және жайылма болып бөлінетіндігі туралы үғымдары бар. Енді сөйлемдер құрылысына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екіге бөлінетіндігін, яғни жай сөйлем бір ғана тиянақты ойды білдіретіндігі, ал құрмалас сөйлем бірнеше жай сөйлемнен құралатындығы түсіндірілуі керек.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем туралы білімдерін бекіте түсу үшін, мәтіннен жай және құрмалас сөйлемдерді ажырата білу, құрмалас сөйлемдердің екінші сыңарларын тауып жазу, құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің тұрлаулы мушелерін табу секілді жұмыс түрлерін орындатуға болады және оқулықтағы жаттығулар да осы мақсаттарды көздеп берілген. Бұл тақырыпта құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілеріне көңіл бөлінуі керек.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің айырмашылығын түсіндіруде сызбаны пайдаланған әлдеқайда нәтижелі болады. Мысалы:
Жай сөйлем:
Бастауыш + баяндауыш.
Бастауыш + тұрлаусыз мүшелер + баяндауыш.
Құрмалас сөйлем:
Бастауыш + баяндауыш, бастауыш + баяндауыш.
Бастауыш + тұрлаулы мүшелер + баяндауыш, бастауыш + тұрлаулы му шелер + баяндауыш.
Сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін оқыту. Сөйлемнің дара және күрделі мүшелері тақырыбын бастамас бұрын сөйлем мүшелері деген не, оның қандай түрлері бар екендігін оқушылардың есіне түсіру мақсатында бір сабақ берілді. Осы сабақтағы жаттығуларды орындау барысында оқушылар сөйлем мүшелері туралы білетіндерін естеріне түсіреді және бұл сабақ Сөйлемнің дара және күрделі мүшелері деген жаңа сабаққа дайындық болады.
Құрылысы жағынан сөйлем мүшесі дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Әрине, сөйлем мүшесін осылай екі топқа бөлу жеке сөздің сөйлем мүшесі қызметін атқара алуы немесе атқара алмауы тұрғысынан қарастырылады. Егер бір сөз өз алдына сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын болса, онда ол дара мүше болады. Мысалы, Асқар кітапханаға барды деген сөйлемде Асқар (кім?) - бастауыш, барды (не істеді?) —баян- дауыш, кітапханаға (кайда?) - тұрлаусыз мүше, яғни сөйлемдегі үш сөз де жеке-жеке сөйлем мүшесі қызметін атқарып тұр. Сондықтан бұлардың әрқайсысы сөйлемнің дара мүшесі болады.
Енді мына сөйлемдерді алып қаралық: Сары ала күз келді. Өзен суының сарылы алыстан естіліп тұр. Бірінші сөйлемде сары ала - тұрлаусыз мүше. Тұрлаусыз мүше болып тұрған сары ала екі сөзден жасалған. Екінші сөйлемде өзен суының (тұрлаусыз мүше), естіліп тұр (баяндауыш) - екі сөзден жасалған күрделі мүшелер.
Осылайша сөйлемдегі сөздерді сөйлем мүшелеріне талдата отырып, олардың қанша сөзден жасалғанына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінетіндігі түсіндіріледі. Сондықтан оқулықтағы сөйлемнің дара және күрделі мүшелеріне арналған сабақтардың жаттығуларында сөйлем ішінен дара, күрделі мүшелерді табуға, олардың қандай сөз таптарынан жасалғандығын ажыратуға көңіл бөлінді. Сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін тапқызғанда олардың қай мүше екендігін, яғни бастауыш, баяндауыш, тұрлаусыз мүше болып тұрған сөздер неше сөзден жасалғандығын сұрап отыру керек. Әрине, бастауыш сыныпта тұрлаусыз мүшелердің түрлері оқылмайтындықтан, олардың тек қана сұрақ қою арқылы күрделі екендігі айтылады.
Мұнда да сөйлемнің дара, күрделі мүшелерін меңгертуде сызбаны пайдаланған тиімді:
Дара мүшелі сөйлемдер
Күрделі мүшелі сөйлемдер
Мадияр кітапты тез оқыды.
Гүлнұр шай құйды.
Ешкім ойындағысын айта алмады.
Гүлнұр шай кұя бастады.
Бірыңғай мүшелерді оқыту. Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері, дара және күрделі мүшелері оқылғаннан кейін, сөйлемнің бірыңғай мүшелерін меңгеру оқушыларға қиындық келтірмейді.
Оқулықта бірыңғай мүшелерге арналған сабақ негізінен олар бірдей тұлғадағы, бірдей сөз табынан болатындығын білдіру үшін 1-жаттығуда төрт қатарда арасында артық сөзі бар бірдей сұраққа жауап беретін сөздердің тобы берілді. Оқушылар әр қатардағы сөздерге сұрақ қоя отырып, бір сұраққа жауап беретін сөздерді және артық сөзді табады. Сөйтіп, бір сұраққа жауап беретін сөздердің бірнешеуі қатарынан келіп, арасына үтір қойылатынын түсінеді. Содан соң бір сөз табынан жасалып, бір сұраққа жауап беретін сөздерді сөйлем ішінен тауып үйренеді(2-жаттығу). Осылайша бірдей сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесімен байланысатын сөздердің сөйлемнің бірыңғай мүшесі болатындығын ұғынады. Мұғалімнің жетекші сұрақтары арқылы бірыңғай мүшенің анықтамасын айтулары керек.
Одан кейінгі 3, 4-жаттығулар да сөйлем ішінен бірыңғай мүшелерді табуға арналса, 5-жаттығу сурет бойынша сөйлем құрап жазуға арналған. Келесі сабақтар да бірыңғай мүше туралы оқушылардың білімдерін бекіту максатын көздеген, ал сабақ бірыңғай мүшелердің тыныс белгілеріне арналды. Әсіресе бірыңғай мүшелердің жалғаулықты шылаулармен келген кезде үтірдің қойылатын жағдайы мен қойылмайтын жағдайы нақты, көрнекілікпен түсіндірілуі кажет. Ол үшін салыстырып көрсететін сызбаларды пайдаланған жөн:
Бірыңғай мүшелер жалғаулықсыз байланысса, араларына үтір койылады.
Егер жалғаулык шылау бірыңғай мүшенің әр- қайсысымен қайталанып айтылса, араларына үтір қойылады.
Бірыңғай мүшелер және, мен, бен, пен жал- ғаулықтары арқылы байланысса, арасына үтір койылмайды.
Дастарқан үстінде құрт, ірімшік, жент салынған ыдыстар тұр.
Кеше де, бүгін де жаңбыр жауды.
Айгүл мен Айнүр және
Әсел мектептен бірге қайтты.
Күрделі сөздерді оқыту. Оқулықта күрделі сөздер және олардың түрлері - біріккен сөздер, кос сөздер, кысқарған сөздердің әрқайсысы жеке-жеке тақырып етіп берілді.
Алдымен күрделі сөздің өзін түсіндіру үшін дара сөздер мен күрделі сөздерді оқушылардың өздерін ойланта отырып, айырмашылықтарын тапқызу қажет. Мүғалімнің басшылығымен күрделі сөз туралы мағлұмат алғаннан кейін, күрделі сөздің ережесімен таныстырып, мысалдар арқылы түсіндіру керек.
2,3-жаттығуларды орындай отырып, оқушылардың күрделі сөз туралы түсініктері беки түседі.
Осылайша күрделі сөздер жайында түсінік алған оқушылар енді өз бттерімен күрделі сөздер қүрастыруға машықтануы тиіс. Сол максатпен 4-жаттығуда екі бағанда берілген сөздерден күрделі сөздер құрастыруға болады. Осы жаттығуды орындата отырып, өздері құрастырған күрделі сөздердің қайсысы қалай жазылатындығына назар аудару керек. Күрделі сөздердің жазылуын бірден бәрі игеріп кетпесе де, таныс бола бергендері жөн, оның үстіне күрделі сөздердің әркайсысына жеке-жеке тоқталғанда, олардың емлесі тағы да айтылады.
Келесі сабақтар да Біріккен сөздер және Біріккен сөздердің жазылуы деген мәселелерге арналды. Мүнда да алдымен жаттығу беріліп, одан кейін ережелер көрсетілді. Ережені оқып, талдаған соң 2-жаттығудағы ертегіден берілген үзіндіні оқытып, біріккен сөздерді тапқызып, олардың кандай түбірлерден құралып тұрғаны сұралуы тиіс.
Біріккен сөздердің мағыналарына қарай кісі аттары, құс атаулары, ойын атаулары т.б. болып келетіндігін аңғарту үшін (2-жаттығу) бірнеше
сөздер берілді. Бұл атауларды оқушылардың өздерінің білетіндерімен толықтыруға болады.
Келесі жаттығулар да оқушылардың біріккен сөздер жайындағы білімдерін тиянақтау мақсатын көздейді. Мүнда суретте бейнеленген зат атауларын қатыстырып, сөйлемдер құрастыру, екі бағанда берілген сөздерден біріккен сөздер жасау, біріккен сөздердің екінші сыңарын тауып жазу секілді жұмыс түрлері қамтылды.
Біріккен сөздердің жазылуы - курделірек тақырып. Әсіресе жерсу аттарында екі дауысты дыбыс қатар келгенде, айтылғанда біреуі түсіп қалып, бірақ жазғанда сақталатындығын (Сарыарқа, Қараой т.б.), ал кейбір кісі аттары айтылуы бойынша жазылатындығы (Қожахмет, Жұмәділ т.б.) кейбір біріккен сөздер өзгерген қалпында, айтылуынша (Ботагөз, Айғыз, қыстыгүні т.б.) мысалдар арқылы ұғындыруды қажет етеді. Сондықтан біріккен сөздердің емлесіне екі сағат берілді. Бұл сабақтағы жаттығулардың мақсаты да түрліше: сөйлем ішінен біріккен сөздерді тауып, қандай түбірлерден біріккенін, екі түбірдің арасындағы дауысты дыбыстарда өзгеріс бар ма, жок па, соны ажырағу, біріккен сөздердің айтылуы мен жазылуын салыстыру, біріккен түбірлер мен сөз тіркестерінің айырмашылығын табу, түбірлері өзгермей біріккен сөздерді бір бөлек, түбірлері дыбыстық өзгеріске түсіп, біріккен сөздерді бір бөлек көшіріп жазу, біріккен кісі, жер-су, ән-күй аттарын тауып жазу т.б.
Күрделі сөздердің бір түрі - кос сөздерге төрт сабақ арналды. Ал- дымен 1 -жаттығудағы қос сөздердің мағыналарын, қалай жасалып тұрғандығын оқушылар өздері ойланып айтулары қажет. Содан соң кос сөздің ережесі таныстырылып, бекіту жаттығулары орындалады. Одан әрі кос сөздердің қайталама және қосарлама түрлерін таныстыратын сабақтар берілді.
Күрделі сөздерге қатысты тақырыптардың бірі - қысқарған создерге де екі сабақ берілді. Қысқарған сөздердің толық түрін ажырату оқушыларға оңай емес, сондықтан қысқарған сөздерді оқытуда сызбаларды пайдаланған тиімді.
БҮҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ХШЖК - Халық шаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz