Мүйізді ірі қаралардағы желінсау ауруының этиологиясы
Жоспар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. Несеп жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2.1 Мүйізді ірі қаралардағы желінсау ауруының этиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.2 Желінсаудың патогенезі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.3 Ауруды анықтау және ауруды ажыратып балау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.4 Сиырлардың желінсауын емдеудің негізгі қағидалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. Несеп жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2.1 Мүйізді ірі қаралардағы желінсау ауруының этиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.2 Желінсаудың патогенезі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.3 Ауруды анықтау және ауруды ажыратып балау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.4 Сиырлардың желінсауын емдеудің негізгі қағидалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі бағдарламасында елді азық түлікпен және шикізат өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында ауылшаруашылығын дамытудың кешенді шаралары қарастырылған.
Бағдарламада арнайы кешендерді, фермерлік қосалқы шаруашылықтарды дамыта отырып, алдағы уақытта малшаруашылығы өнімдерін көбейту қарастырылған. Сонымен қатар мал және шикізат өнімдерін өңдеуге үлкен мән берілген.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта мал ауруларын анықтау мен оны емдеудің алдыңғы қатардағы әдістері мен жолдарын табу және практикаға енгізу, сонымен қатар жануарлар мен құстардың ауруларын және шығынын азайтатын ветеринариялық санитариялық шараларды жүзеге асыру жүйесі ойластырылуда.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін ветеринариялық қызметтің негізгі мақсаты шаруашылықтарда ветеринариялық шараларды сапалы әрі уақытылы жүргізіп, жануарларды жұқпалы емес, жұқпалы және паразиттік аурулардан тазарту, қауіпті індеттерден адамды сақтандыру, мал ауруын азайту, шығынға жол бермей, шаруашылықтарға келтіретін зиянды барынша азайту болып саналады. Ветеринария саласының экономикалық, биологиялық және медициналық санитариялық маңызы да жоғары.
Әлемнің және республикамыздың ветеринария саласындағы жетістіктері де айтуға тұрарлықтай. Көрнекті ғалымдардың жан жақты жүргізген ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде жануарлардың көптеген ауруларын жою әдістері және аурулардан сақтандырудың жолдары ойластырылып табылған.
Қазақстан Республикасында жануарлар ауруларымен күресу шаралары ҚР Президенті бекіткен (Бірінші заң 1995 жылы 25маусымда, екіншісі 2002 жылы 10 шілдеде қабылданған, заң 6 тараудан 37 баптан тұрады). «Ветеринария туралы заң» негізінде, Үкімет жарғылары және ҚР Ауылшаруашылығы министрлігінің ветеринария туралы заң актілері мен нұсқаулары бойынша жүргізіледі. Қазақстанда ветеринария саласын қадағалау органдары мемлекеттің басқаруында болады, жүргізілетін ветеринариялық шаралар жоспарлы түрде, ал аса қауіпті жұқпалы ауруларды және карантиндік шараларды қоспағанда, ветеринариялық жұмыстардың барлық түрлері бәсекелестік ортаға берілген және лицензиялауға жатады. Ветеринариялық препараттарды өндіру саласы да бәсекелестік ортаға қарайды.
Жануарлардың ауруларымен күресудің негізі - аурудың алдын алу болып табылады. Сиыр шаруашылығында жүргізілетін ветеринариялық шаралар шаруашылықтың жоспарлы жұмыстары құрамына кіреді және мал шаруашылық мамандарымен біріге отырып жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі бағдарламасында елді азық түлікпен және шикізат өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында ауылшаруашылығын дамытудың кешенді шаралары қарастырылған.
Бағдарламада арнайы кешендерді, фермерлік қосалқы шаруашылықтарды дамыта отырып, алдағы уақытта малшаруашылығы өнімдерін көбейту қарастырылған. Сонымен қатар мал және шикізат өнімдерін өңдеуге үлкен мән берілген.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта мал ауруларын анықтау мен оны емдеудің алдыңғы қатардағы әдістері мен жолдарын табу және практикаға енгізу, сонымен қатар жануарлар мен құстардың ауруларын және шығынын азайтатын ветеринариялық санитариялық шараларды жүзеге асыру жүйесі ойластырылуда.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін ветеринариялық қызметтің негізгі мақсаты шаруашылықтарда ветеринариялық шараларды сапалы әрі уақытылы жүргізіп, жануарларды жұқпалы емес, жұқпалы және паразиттік аурулардан тазарту, қауіпті індеттерден адамды сақтандыру, мал ауруын азайту, шығынға жол бермей, шаруашылықтарға келтіретін зиянды барынша азайту болып саналады. Ветеринария саласының экономикалық, биологиялық және медициналық санитариялық маңызы да жоғары.
Әлемнің және республикамыздың ветеринария саласындағы жетістіктері де айтуға тұрарлықтай. Көрнекті ғалымдардың жан жақты жүргізген ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде жануарлардың көптеген ауруларын жою әдістері және аурулардан сақтандырудың жолдары ойластырылып табылған.
Қазақстан Республикасында жануарлар ауруларымен күресу шаралары ҚР Президенті бекіткен (Бірінші заң 1995 жылы 25маусымда, екіншісі 2002 жылы 10 шілдеде қабылданған, заң 6 тараудан 37 баптан тұрады). «Ветеринария туралы заң» негізінде, Үкімет жарғылары және ҚР Ауылшаруашылығы министрлігінің ветеринария туралы заң актілері мен нұсқаулары бойынша жүргізіледі. Қазақстанда ветеринария саласын қадағалау органдары мемлекеттің басқаруында болады, жүргізілетін ветеринариялық шаралар жоспарлы түрде, ал аса қауіпті жұқпалы ауруларды және карантиндік шараларды қоспағанда, ветеринариялық жұмыстардың барлық түрлері бәсекелестік ортаға берілген және лицензиялауға жатады. Ветеринариялық препараттарды өндіру саласы да бәсекелестік ортаға қарайды.
Жануарлардың ауруларымен күресудің негізі - аурудың алдын алу болып табылады. Сиыр шаруашылығында жүргізілетін ветеринариялық шаралар шаруашылықтың жоспарлы жұмыстары құрамына кіреді және мал шаруашылық мамандарымен біріге отырып жүргізіледі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Абаимова А. Д. Резистентность организма коров и эффективность их лечение при мастите в лактационный период / А. Д. Абаимова. – Москва,1999. – 24с
2. Абакаров А. М. Этиологическое значение микрофлоры при мастите коров в период запуска и сухостоя в хозяйствах Дагестана / А. М. Абакаров /Эпизотологические проблемы ветеринарной санитарий; Тез. Докл. Науч.- технич. Конференции.- Москва,1993.-Ч.2.-С.79-81
3. Абдрахманов Т.Д. Разработка способов диагностики, терапии, профилактики послеродового гнойно-катарального эндометрита и субклинического мастита у коров авторев. дис.... д-ра вет. Наук /Т. Д. Абдрахманов. – Саратов,2002.-48с
4. Абзалова А. Г. Влияние молозива и молока корв, больных субклиническим маститом на заболевание телят диспепсией /А. Г. Абзалова – Казань, 1974. – 16с
5. Акатов В. А. Ультразвук и его применение в ветеринарии / В. А. Акатов, В. А, Париков – М.; Колос, 1970. – 190 с., ил
6. Андреев Г. М. Хиносепт и дифурол для профилактики мастита у коров / Г. М. Андреев, Г. И. Соловьева // Научные основы профилактики и лечения патологии воспроизводительной функции с. – х. Животных; Тез. Докл Всесоюзн. Конф.- Воронеж, 1988.- С.189
7. Антоповский Н. М. Стабилизация вакуумного режима доильных установок / Н. М. Антроповский, Ю. И. Залевский, В. К. Скорин // Механизация и электрификация сельского хозяйства. – 1998.- №10. – С. 11-13
8. Батькаев Р. Р.. Влияние различных факторов на распространение мастита в стадах алатауской и черно – пестрой пород / Р. Р. Батькаев , В. Ф. Зубрянов.- 1991.-№11.-С. 21-23.
9. Бацанов Н. П. Йодополимер в профилактике мастита у коров/ Н. П. Бацанов, П. Д. Евдокимов//Диагностика, лечение ипрофилактика болезней с-х. Животных и птиц .1987.-С. 21-23
10. Белобороденко А. М. Динамика распространения маститов и частота заболеваемости отдельных четвертей вымени у коров / А.М. Белобороденко // Незаразные и паразитарные болезни с.-х. животных: Сб. науч.трудов. – Новосибирск, 1981. – С. 39.
11. Беляев В.И. Профилактика мастита путем отбора наследственно устойчивых коров /В.И. Беляев // Ветеринария. – 1990. –N 12. – С. 45-46.
12. Варганов А.И. Распространение иэтиология мастита и эндометрита у коров / А.И. Варганов, А.В. Филатов- Москва,1999.-С.7-8.
13. Варганов А.И. Эффективность биосана при мастите у коров /А.И.Варганов, В.И. Слободяник Тез. докл.-Воронеж, 1994.-С. 217-218.
14. Василев В.Г. Машинное доение и мастит / В.Г.Василев //Ветеринария, 1998.-С.36-37.
15. Василев В.Г. Морфологические изменение при скрытом мастите /В.Г. Василев, О.П. Ионова // Ветеринария.-1980.-С.49.
16. Ветра Я.А. Основы химиотерапий акушерско-гинекологических заболеваний микробно- воспалительной этиологий / Я.А.Ветра, Р.С. Шафран // Тез. докл. Научно-практич, конф.-Рига,1982.-С.24-27
17. Видякина Е. В. Разработка и эффект способа терапии больных маститом коров с использованием озонированного подсолнечного масла / Е. В. Видякина. – Воронеж, 2004. 21с
18. Гринин А. С. Метод лечения маститов у корв импульсатором магнитого поля/ А. С. Гринин, В. И. Шарлай- Воронеж, 1994.-С.252-253
19. Туребеков О.Т. «Сиырдың акушерлік-гинекологиялық аурулары» Алматы 2010.
20. Гродь А. И. Современная и доильная техника для коровников привязного содержания/ А. И. Гродь, А. И. Лаурс. М.; ГОСНИТИ,2002.-С. 14-16
21. Гудимова Т. Е. Эпизотологическая связь маститов с некоторыми акушерскими и гинеколог заболеваниями у коров в условьях крупных ферм и комплексов/ Т. Е. Гудимова.. – Львов, 1989.- С. 10-12
22. Данкверт С. А. Современное состояние перспективы развития молочного полкомплекса Росии/ С. А. Данкверт, И. М. Дунин.2003. – С.5-8
23. Демидова В. В. Сравнительная эффективность методов лечения при маститах / В. В. Демидова- Благовещенск, 1987. – С. 77-81
24. Джуланов М. Н. Роль экологических факторов в этилогии мастита у коров в условиях Казахстана/ М. Н. Джуланов.- Львов, 1992. – 16с
25. Дудко И. С. К морфологии молочной железы коров, больных маститом/ И. С. Дудко, О. Н. Якубчак. Воронеж, 1993. – С. 121-122
26. Дюрич Г. Н. Антисептическая обработка вымени коров в условьях машинного доения / Г. Н. Дюрич, Е.И. Герцен. Тез. докл. Всесоюз. Науч-практич. Конф.- Рига, 1982.- С.55-57
27. Емельянов А. В. Этиопатогенетическая оценка маститов и их профилактика при помощи вакцины / А. В. Емельянов, Я. Р. Блузманис // Теоритические и практические аспекты возникновения и развития болезней животных и защита их здоровья в современных условьях; Матер. Междунар. Конф.., посвящященной 30 летию ВНИИПФ и Т.- Воронеж, 2000.-С.156-158
1. Абаимова А. Д. Резистентность организма коров и эффективность их лечение при мастите в лактационный период / А. Д. Абаимова. – Москва,1999. – 24с
2. Абакаров А. М. Этиологическое значение микрофлоры при мастите коров в период запуска и сухостоя в хозяйствах Дагестана / А. М. Абакаров /Эпизотологические проблемы ветеринарной санитарий; Тез. Докл. Науч.- технич. Конференции.- Москва,1993.-Ч.2.-С.79-81
3. Абдрахманов Т.Д. Разработка способов диагностики, терапии, профилактики послеродового гнойно-катарального эндометрита и субклинического мастита у коров авторев. дис.... д-ра вет. Наук /Т. Д. Абдрахманов. – Саратов,2002.-48с
4. Абзалова А. Г. Влияние молозива и молока корв, больных субклиническим маститом на заболевание телят диспепсией /А. Г. Абзалова – Казань, 1974. – 16с
5. Акатов В. А. Ультразвук и его применение в ветеринарии / В. А. Акатов, В. А, Париков – М.; Колос, 1970. – 190 с., ил
6. Андреев Г. М. Хиносепт и дифурол для профилактики мастита у коров / Г. М. Андреев, Г. И. Соловьева // Научные основы профилактики и лечения патологии воспроизводительной функции с. – х. Животных; Тез. Докл Всесоюзн. Конф.- Воронеж, 1988.- С.189
7. Антоповский Н. М. Стабилизация вакуумного режима доильных установок / Н. М. Антроповский, Ю. И. Залевский, В. К. Скорин // Механизация и электрификация сельского хозяйства. – 1998.- №10. – С. 11-13
8. Батькаев Р. Р.. Влияние различных факторов на распространение мастита в стадах алатауской и черно – пестрой пород / Р. Р. Батькаев , В. Ф. Зубрянов.- 1991.-№11.-С. 21-23.
9. Бацанов Н. П. Йодополимер в профилактике мастита у коров/ Н. П. Бацанов, П. Д. Евдокимов//Диагностика, лечение ипрофилактика болезней с-х. Животных и птиц .1987.-С. 21-23
10. Белобороденко А. М. Динамика распространения маститов и частота заболеваемости отдельных четвертей вымени у коров / А.М. Белобороденко // Незаразные и паразитарные болезни с.-х. животных: Сб. науч.трудов. – Новосибирск, 1981. – С. 39.
11. Беляев В.И. Профилактика мастита путем отбора наследственно устойчивых коров /В.И. Беляев // Ветеринария. – 1990. –N 12. – С. 45-46.
12. Варганов А.И. Распространение иэтиология мастита и эндометрита у коров / А.И. Варганов, А.В. Филатов- Москва,1999.-С.7-8.
13. Варганов А.И. Эффективность биосана при мастите у коров /А.И.Варганов, В.И. Слободяник Тез. докл.-Воронеж, 1994.-С. 217-218.
14. Василев В.Г. Машинное доение и мастит / В.Г.Василев //Ветеринария, 1998.-С.36-37.
15. Василев В.Г. Морфологические изменение при скрытом мастите /В.Г. Василев, О.П. Ионова // Ветеринария.-1980.-С.49.
16. Ветра Я.А. Основы химиотерапий акушерско-гинекологических заболеваний микробно- воспалительной этиологий / Я.А.Ветра, Р.С. Шафран // Тез. докл. Научно-практич, конф.-Рига,1982.-С.24-27
17. Видякина Е. В. Разработка и эффект способа терапии больных маститом коров с использованием озонированного подсолнечного масла / Е. В. Видякина. – Воронеж, 2004. 21с
18. Гринин А. С. Метод лечения маститов у корв импульсатором магнитого поля/ А. С. Гринин, В. И. Шарлай- Воронеж, 1994.-С.252-253
19. Туребеков О.Т. «Сиырдың акушерлік-гинекологиялық аурулары» Алматы 2010.
20. Гродь А. И. Современная и доильная техника для коровников привязного содержания/ А. И. Гродь, А. И. Лаурс. М.; ГОСНИТИ,2002.-С. 14-16
21. Гудимова Т. Е. Эпизотологическая связь маститов с некоторыми акушерскими и гинеколог заболеваниями у коров в условьях крупных ферм и комплексов/ Т. Е. Гудимова.. – Львов, 1989.- С. 10-12
22. Данкверт С. А. Современное состояние перспективы развития молочного полкомплекса Росии/ С. А. Данкверт, И. М. Дунин.2003. – С.5-8
23. Демидова В. В. Сравнительная эффективность методов лечения при маститах / В. В. Демидова- Благовещенск, 1987. – С. 77-81
24. Джуланов М. Н. Роль экологических факторов в этилогии мастита у коров в условиях Казахстана/ М. Н. Джуланов.- Львов, 1992. – 16с
25. Дудко И. С. К морфологии молочной железы коров, больных маститом/ И. С. Дудко, О. Н. Якубчак. Воронеж, 1993. – С. 121-122
26. Дюрич Г. Н. Антисептическая обработка вымени коров в условьях машинного доения / Г. Н. Дюрич, Е.И. Герцен. Тез. докл. Всесоюз. Науч-практич. Конф.- Рига, 1982.- С.55-57
27. Емельянов А. В. Этиопатогенетическая оценка маститов и их профилактика при помощи вакцины / А. В. Емельянов, Я. Р. Блузманис // Теоритические и практические аспекты возникновения и развития болезней животных и защита их здоровья в современных условьях; Матер. Междунар. Конф.., посвящященной 30 летию ВНИИПФ и Т.- Воронеж, 2000.-С.156-158
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі
бағдарламасында елді азық түлікпен және шикізат өнімдерімен қамтамасыз ету
мақсатында ауылшаруашылығын дамытудың кешенді шаралары қарастырылған.
Бағдарламада арнайы кешендерді, фермерлік қосалқы шаруашылықтарды
дамыта отырып, алдағы уақытта малшаруашылығы өнімдерін көбейту
қарастырылған. Сонымен қатар мал және шикізат өнімдерін өңдеуге үлкен мән
берілген.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта мал ауруларын анықтау мен оны
емдеудің алдыңғы қатардағы әдістері мен жолдарын табу және практикаға
енгізу, сонымен қатар жануарлар мен құстардың ауруларын және шығынын
азайтатын ветеринариялық санитариялық шараларды жүзеге асыру жүйесі
ойластырылуда.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін ветеринариялық қызметтің
негізгі мақсаты шаруашылықтарда ветеринариялық шараларды сапалы әрі
уақытылы жүргізіп, жануарларды жұқпалы емес, жұқпалы және паразиттік
аурулардан тазарту, қауіпті індеттерден адамды сақтандыру, мал ауруын
азайту, шығынға жол бермей, шаруашылықтарға келтіретін зиянды барынша
азайту болып саналады. Ветеринария саласының экономикалық, биологиялық және
медициналық санитариялық маңызы да жоғары.
Әлемнің және республикамыздың ветеринария саласындағы жетістіктері де
айтуға тұрарлықтай. Көрнекті ғалымдардың жан жақты жүргізген ғылыми
зерттеулерінің нәтижесінде жануарлардың көптеген ауруларын жою әдістері
және аурулардан сақтандырудың жолдары ойластырылып табылған.
Қазақстан Республикасында жануарлар ауруларымен күресу шаралары ҚР
Президенті бекіткен (Бірінші заң 1995 жылы 25маусымда, екіншісі 2002 жылы
10 шілдеде қабылданған, заң 6 тараудан 37 баптан тұрады). Ветеринария
туралы заң негізінде, Үкімет жарғылары және ҚР Ауылшаруашылығы
министрлігінің ветеринария туралы заң актілері мен нұсқаулары бойынша
жүргізіледі. Қазақстанда ветеринария саласын қадағалау органдары
мемлекеттің басқаруында болады, жүргізілетін ветеринариялық шаралар
жоспарлы түрде, ал аса қауіпті жұқпалы ауруларды және карантиндік шараларды
қоспағанда, ветеринариялық жұмыстардың барлық түрлері бәсекелестік ортаға
берілген және лицензиялауға жатады. Ветеринариялық препараттарды өндіру
саласы да бәсекелестік ортаға қарайды.
Жануарлардың ауруларымен күресудің негізі - аурудың алдын алу болып
табылады. Сиыр шаруашылығында жүргізілетін ветеринариялық шаралар
шаруашылықтың жоспарлы жұмыстары құрамына кіреді және мал шаруашылық
мамандарымен біріге отырып жүргізіледі.
Жануарлар ауруларымен күресу мақсатында кешенді жалпы және арнайы
шаралар жүргізіледі. Жануар ағзасының саулығын қорғау, шаруашылық
мамандарының күнделікті жұмыстарының басты нәтижесі болып саналуы қажет.
Жануар өнімінің өнімділігін арттыру және оның саулығын сақтау өзара тығыз
байланысты.
Курстық жұмыстық максаты – жануарлардағы желінсауды емдеу кезіндегі
тиімді әдістерді іздестіру болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- осы тақырыптағы әдебиеттермен танысу;
- мүйізді ірі қараның желінсау ауруларын балау және алдын алудың
тиімді жолдарын қарастыру;
- аталған ауруға қарсы жүргізілетін ветеринарлық-санитарлық шаралардың
неғұрлым озық, нәтижелі тәсілдері және басқа да аспектілерін меңгеру;
- мүйізді ірі қараның желінсау ауруларын анықтау, алдын алу жөніндегі
алынған теориялық біліктілікті көрсету, материалдар мен құралдарды
шаруашылықта және зертханаларда қолдана білу.
Осыларды ескере отырып, курстық жұмысымды халық игілігіне жарату үшін
орындап, ұсынып отырмын.
Мұнда мүйізді ірі қаралардың желінсау ауруының пайда болу себептері,
аурудың жалпы сипаттамалары туралы көп мәлімет келтірдім.
Сонымен қатар бұл ауруды басқаларымен шатастырып, ажырата алмау
мүмкіндігін ескеріп, аурудың белгілеріне де тоқталдым.
IІ.Әдебиетке шолу
Сиыр шаруашылығы – біздің еліміздегі мал шаруашылығының негізгі
саласының бірі болып табылады. Мал шаруашылығынан түсетін пайданың 50% осы
ірі қара малынан алынады. Мүйізді ірі қара – негізгі сүт өндіруші болып
табылады (98%).
Қазақстанда 1810 жылға дейін жануарлар ауруларын емдеумен малшы
қазақтар өздері айналысқан, содан кейін Ресейден жұмыс бабымен келген
ветеринарлық мамандары, ал 1891жылдан бастап ветеринариялық қызмет
жекеленіп, өз алдына бөлініп шыққан.
Мамандарды Омбы, Тобыл ветеринариялық мектептері, сонымен қатар Қазан,
Юрьев, Варшава ветеринариялық институттары дайындаған. 1897 жылы тұңғыш
ветеринариялық бактериологиялық лаборатория Оралда ашылған. 1920 жылы
ветеринариялық бас басқарма құрылып, Қазақстанда ветеринариялық саланың
дамуына А.П.Петровский, У.Б.Базанов, Т.И.Исенгулов, К.И.Скрябин,
А.П.Сейдалин және тағы да басқа ғалымдар үлкен үлес қосқан.
А. Д. Абаимова (1999 ж) пікірінше, сүтті сиыр шаруашылығы – ауыл
шаруашылығы салаларының алдыңғы қатарына жатады. Бірақ, саланың өсуіне әр
түрлі аурулар, соның ішінде желінсау кері әсерін тигізеді [1].
Желінсау – сүт безінің қабынуы, ол жануар организмінің төзімділігінің
төмендеуінен және инфекцияның асқынуынан, ішкі және сыртқы орта
факторларының әсерінен, сүт безінде әртүрлі қабыну процестерінен пайда
болуы мүмкін.
Желінсаудың белгілері: бездің қатаюы, терінің қызаруы, температураның
көтерілуі. Қабынудың дамуында без үлкейеді, тері ширығады.
А. М. Абакаров (1993 ж) зерттеулерінде , бұл аурудың түрлі әлем
елдерінде ең көп таралғандығын көрсеткен. Тіркелген зерттеулер бойынша 5-
36% жануарларда тіркелген. Жыл ішінде бұл аурумен 68% сиыр табыны ауырады.
Желінсаумен ауырған малдың сүт беру кезінде сүттілігі 150-200 кг
төмендейді. Желінсаумен ауырған сиыр сүті адамға, әсіресе, сәбилерге
қолдануға қауіп тудырады. Сондықтан, желінсауды тек ветеринарлық тұрғыдан
емес, сонымен қатар әлеуметтік мәселе ретінде қарастырған жөн. Сүт өндіруші
фермалардың ең негізгі мақсаты – сиырды дұрыс саууды ұйымдастыру [2].
Т. Д. Абдрахманов (2002 ж) мәліметтерінде желінсау – желіннің
механикалық, химиялық немесе биологиялық әсерлердің салдарынан қабынуы деп
көрсетілген [3].
А. Г. Абзалова (1974 ж) айтуынша, желінсау ауруы барлық жануарларда,
соның ішінде сиырларда өте көп кездеседі [4].
В. А. Акатов (1970 ж) айтуы бойынша, жануарды жеткіліксіз азықтандыру
иммунитетті төмендетіп, соның әсерінен желінсау пайда болуы мүмкін.
Тәжірибе жүзінде көрсеткендей, теріс энергетикалық балансты сиырларда
желінсаумен ауыру қаупі жоғары. [5]
Г. М. Андреев (1988 ж) мәлімдеуінше, сиыр желіні бөлек-бөлек төрт сүт
безінен тұрады. Төртеуі желінді ұстап тұратын байламдармен бөлінген. Мықты
байламдар өте маңызды, олар көп уақыт аралығында желіннің тазалығын сақтап
тұрады. Сүт те, микроорганизмдер де желіннің бір бөлігінен екіншісіне
тікелей түсе алмайды: сүт шығады және бактериялар емізік жолы арқылы енеді.
Егер желіннің бір бөлімі желінсаумен зақымданған болса, онда қалған үш
бөлігі сау болады [6].
Әрбір бөлік емізікшеден, сүт безінің қуысынан, сүт каналынан және
секреторлық ұлпадан тұрады. Желіннің маңызды органы бұл секреторлық ұлпа,
ол сүтті өндіретін бірнеше миллион альвеолдан тұрады. Ұзақ уақыт ішінде
желінсау секреторлық ұлпаларға зиян келтіреді. Күн ішінде сүт өндірілуіне
орай, альвеолдар сызданады. Сүт сүт каналы өзегі арқылы және емізікше
цистернасы арқылы шығады.
Әрбір альвеола сүт өнімдеріне қажет қоректі заттар әкелетін артериалды
қанмен жабдықталған. Альвеоланың ішкі қабырғасы сүт синтездеуші ұлпа
қабатымен немесе эпителиймен қапталған.
Н. М. Атроповский (1988ж) қан әкелген әрбір клетка элементтерді сүт
компоненттеріне айналдырады: сүт қышқылы - сүт майына, амин қышқылы –
ақуызға, ал глюкоза – лактозаға. Лейкоциттер және қан организмінің қорғаушы
процесінің басқа да қатысушылары альвеолаға қан арқылы түседі [7].
ІІІ. Негізгі бөлім
3.1 Мүйізді ірі қаралардағы желінсау ауруының этиологиясы
Сүт безіне микроорганизмдер емізік каналы арқылы, жара, қан арқылы,
басқа да органдарға қабыну процесі арқылы еніп отырады.
Өнім беруші жануарларда желінсау жиі кездеседі. Оның пайда болуының
басты себептері – сауудың, әсіресе машинамен сауудың физиологиялық
негізінің бұзылуы, сонымен қатар малды бағудың және азықтандырудың
кемшілігі. Осының барлығы сүт безінде қабыну процесінің дамуына және
патогенді микрофлора әрекетінің пайда болуын бейімдейді.
Мал шаруашылығында ветеринариялық санитариялық талаптарды, мөлшерлерді
қолдану және технологиялық үрдістерді ұйымдастыру, сапасы жоғары мал және
мал өнімдерін алу мал басын көбейту және жануарларды бордақылау істері
ветеринариялық білімді қажет етеді.
Мал шарушылығы өнімдерін жоғарылатудың негізгі шаралары сапалы өнім
алу, сонымен қатар сиырлардың өндіру қызметін жоғарылату арқылы мал санын
көбейту.
Көптеген жағдайларда сиырлардың субклиникалық желінсауларын емдеу
мақсатында антибиотиктер терапиясы қолданылады, ал бұл ем, өкінішке орай,
сүт тұтынушыларын уытты-аллергиялық ауруларға шалдығуына әкелуі мүмкін[8].
Алайда мал бастарын көбейтіп, сүт өнімділігін жоғарылатуды тежеуші
факторлардың бірі болып сиырлардың акушерлік-гинекологиялық аурулары,Оның
ішінде – желінсау болып табылады. Бұл ауруда сүт өнімділігі төмендейді,
сиырлар мерзімінен бұрын шығынға ұшырайды. Сүт безіне қандай себептер әсер
етпесе де, қабыну дамуының механизмдері біркелкі болып қала береді. Осы
кезде жүйке тітіркенуі мен өткізгіштігі бұзылады, лимфо және
гемодинамикалық бұзылулар дамиды. Бұл органның әртүрлі әсерлерге жоғары
сезімталдығымен түсіндіріледі, мұны биологиялық, химиялық және физикалық
факторлармен байланыстыруға болады
Желінсаудың тууына әсер еткен негізгі себептерді білгенде ғана, онымен
күресуге болады. Бірақ, бұл аурудың себептері әлі ашылған жоқ. Желінсаудың
бастауы емізік каналына патогенді микроорганизмдердің енуінен және олардың
желіннің үлпершекті бөлігінде көбеюінен болады. Осы факторлардың әсерінен
желінсау ауруына күдік туады. Желінсаудың себептерін және әсер ету
факторларын ажырата білу қажет. Жалпы үш себебі бар: микроағзалар, ағзаның
улануы (интоксикация) және химиялық жарақат. Желінсаудың пайда болуында
микроорганизмдер 85% құрайды. Олар негізгі себеп болып табылады[9].
Ауру көбіне галоктогенді жол арқылы пайда болады, яғни галоктогенді
жол маңызды роль атқарады. Көбінесе маңызды қоздырушылары
— стафилококк, стрептококк, диплоко кк, микрококк бактериялары,
микоплазмалар, вирустар мен саңырауқұлақтар. Бірақ, ең маңызды қоздырушысы
ретінде патогенді стафилококк пен стрептококк саналған, өйткені олар ауру
сиырдың сүтімен және желін секретімен көп бөлінеді.
Ауру малдың сүтінен стрептоккоктың 226 штаммын бөліп алды. Олардың
78,32 % В тобына, 10,62 % - С және 9,28 % А тобына тиісті. В тобының
стрептококктары ірі қара малында желінсаудың арнайы қоздырушылары, сондай-
ақ, адамда менингит, эндокардит, бүйрек ауруларының тууына әсер етеді.
20 ғасырдың 50 жылдарына дейін мүйізді ірі қара стафилококк
инфекциясына төзімді деп саналып келді. Кейін бұл пікір дереу өзгерді.
Авторлар мәліметтеріне қарағанда, алтын стафилококк барлық стафилококктың
ішінде көп кездесетін қоздырушы болып табылады. Оның үлесінде 9,6%-дан 89%-
ға дейін жағдайлар бар, бірақ алтын стафилококк тудырған желінсау өте
қауіпті, ол клетка ішіне еніп кетеді.
Стафилококкпен зарарланған тағамды қолданғанда адамның 90% ауруға
ұшырайды.
Сонымен қатар, жеткіліксіз және толық емес азықтандыру организмнің
төзімділігінің төмендеуін, жергілікті реакцияларды, сонымен қатар,
желінсаудың қоздырушыларының көбеюін тудырады. Ерекше қауіпті пестицид
қалдықтары, нитраттар мен нитриттердің мөлшерден тыс көп болуы, зең
саңырауқұлақтарымен зақымдалған азықтар тудырады.
Рациондағы жеткіліксіз протеинді толықтыру үшін карбамидті және азотты
қалдықтарды дұрыс қолданбау жануарда жіті және созылмалы улану тудырады;
осы жерде желіннің қорғаныш механизмі бұзылады[10].
Желіннің морфофункционалдық қасиеттері (көлемі, бөліктерінің тіктігі,
емізікшелерінің көлемі және ұзындығы, емізік сфинктерінің тонусы, сүт
берудің жылдамдығы ) желінсауға тұрақтылығына әсер ететіндігін көрсеткен.
Қазіргі уақытта патогенді микроорганизмдердің 90% түрі желінсаудың
қоздырушылары.
Желінсаудың ең басты қоздырушылары әртүрлі микрофлоралар болуы мүмкін:
бактериялар, микроскопиялық саңырауқұлақтар, түрлі су өсімдіктері,
вирустар, риккетсиилер.
Бактериялық желінсау кокк түрінде (стрептококк, стафилококк,
диплококк) және сонымен қатар, таяқша түрдегі формада (ішек таяқшасы,
коринобактериялар, энтеробактериялар) өтеді. Сүт безінде қоздыруды
тудыратын әр түрлі бактерияларды бірнеше түрге бөлуге болады. Бұлар - алтын
стафилококк, агалактиялық және дисгалактиялық стрептококктар, желін
стрептокогы, ішек таяқшасы, коринебактериялар.
Соңғы уақытта м.і.қ. желінсауын ішек таяқшалары тудырады. Құрамында
ішек таяқшалары бар сүт және сүт өнімдері тағамдық инфекциямен улануды
тудырады.
Монокультурадағы сияқты, түрлі ассоциацияларда бактериологиялық
зерттеу кезінде, зақымдалған бөліктің секреттерінің 90-95% бактериялық
желінсауға ұшырағанын байқауға болады.
Вирусты және риккетсиозды себептерден пайда болған желінсау аусыл, күл
және басқа түрлі жіті инфекциялық аурулар эпизоотиясында тіркелген[11] .
Желінсаудың қоздырғыштары микробтың сүт безіне ену жолын үш түрге
бөліп қарастыруға болады: галактогенді (емізік каналы арқылы), гемотогенді,
лимфагенді.
Галактогенді жол негізгі жол ретінде корсетіледі. Нақты қорғаушы
тосқауылдарды игеруде және сүт цистернасында ауру қоздырушысының жиналуында
мынадай факторлар пайда болады: емізік ұшында көп микроорганизмдер
орналасуы; емізік каналының функциясының бұзылуы; сауу агрегатының дұрыс
жұмыс жасамауы нәтижесінде емізіктің астыңғы бөлігінен сүт цистернасында
аспирация пайда болуы мүмкін. Сүт цистернасына түсіп, тез көбейіп,
ұлпаларға енеді.
Гематогенді жол пиемиялық ошақ әсерінен басқа органдарда (жатыр,
бүйрек, бауыр, ішек т.б.) болуы мүмкін.
Лимфагенді жол желін терісінің жарақатында орын алады; бұдан кейін
зақымдалған аймақта микробтардың бір жерде жиналуы болады, олардың тез
көбеюі жоғарғы лимфатикалық тамырлар желісі арқылы сүт безінің
паренхимасына енеді .
Ішек жарығының қабынуынан, лимфатикалық және қантамыр желісінде
микробтың транслокациясына шектеу қойылмайды; олар алғашында мезентериальды
лимфатикалық түйінінде жиналады, содан кейін сүт безіне көшеді .
желінсаудың 15%-ы микроорганизмдердің қатысуынсыз өтеді және
организмнің улануынан немесе механикалық, термиялық, химиялық жарақат
нәтижесінен болатындығын көрсеткен.
Сонымен қатар, сүт безінің безді ұлпасы химиялық, механикалық, салқын
әсерлеріне өте сезімтал. Барлық дерлік химиялық заттардың ішкіцистерналы
қолданылуы қандай да бір мөлшерде ұлпалардың тітіркенуін, сонымен қатар
қабынудың асқынуын тудырады. Сонымен, емізікшеде катетеризацияны көп
қолдану, әсіресе ұзын металды катетрді пайдалану әр кезде іріңді катаральді
желінсаудың пайда болуымен аяқталады[12] .
Уланудың ішкі және сыртқы көздерін ажыратады. Ішкі жол жатырдың
субинволюциясында, эндометритте, нефритте және басқа да ауруларда орын
алады, аналық малда токсиндердің жиналуын шығарады. Сыртқы жол бұзылған
азықпен азықтанғанда удың ішке түсуімен, улы өсімдіктермен уланумен
сипатталады.
Желінсаудың пайда болу себебінде маңызды орын алатын факторлар:
-сүт безінің анатомиялық және функционалды аномалиясы;
-жануарды дұрыс азықтандырмау және бағып-күтімнің нашарлығы;
-сауу аппаратының технологиясы және санитарлы-гигиеналы ережелердің
бұзылуы;
-желін терісінің аурулары (тері ауруы, жарықтар, емізік жарасы,
жарақаттар, шиқан ауруы және тағы басқалары);
-репродукті және басқа органдардың аурулары;
-желінсауға бейімділіктің тұқымқуалағыштығы.
желінсау жағдайында жануар орнының микроклиматы, маңызды параметрлері
орын алады. Салқын, дымқыл жерде, желде ұсталған жануарлар ауруға көп
шалдығады. Бір жағынан, жазда қоршалмаған ашық алаңдағы жануар организмінің
қатты қызып кетуі қауіпті. Бұл жаз айларында аурудың көтерілуі себептерінің
бірі болып табылады.
Желінсаудың әсер ету факторы ретінде сауу машинасы қатысады. Сауу
машинасы желінсаудың пайда болуына бірнеше жолмен әсер етеді:
- микроорганизмнің резервуары ретінде;
- емізікшенің зақымдалуы, емізік каналының тосқауыл функцияларының
бұзылуы арқылы;
- ауру қоздыратын бактериялардың бір сиырдан екіншісіне механикалық
жолмен берілу есебінен;
Сауу машинасының сүт безіне кері әсері оның дұрыс жұмыс жасамауымен
байланысты. Көбіне келесі бұзылулар жиі көрінеді:
- сауудан бұрын желінді дұрыс тазаламау;
- вакуумның артық болуы немесе оның сауу процесінде тұрақсыздығы;
- сауу стакандарының желінде тұрып қалуы;
- вакуумды ажыратпай тұрып, сауу стакандарын алу;
- сауу аппаратын жуып шаймай бір сиырдан екіншісіне ауыстыру және сауу
стакандарының дезинфекциясы;
- желінсаудың клиникалық формасымен ауыратын сиырларға сауу
аппараттарын қолдану [13] .
3.2 Желінсаудың патогенезі және жіктелуі
Сүт безіне енген микробтар тез арада көбее бастайды. Патогенді кокктер
тіршілік әрекетінің өнімдерімен эпителий торшаларының бетіндегі адгезиядан
кейін әсер етеді, эпителийдің тітіркенуін және өлуін шақырады. Сонымен
қатар, олардың терең қабаттарға енуін жеңілдетеді.
Таяқша тәрізді бактериялар өміршеңдік процесінде эндотоксин бөліп
шығарады. Ол бактериалды клеткалардың еруінен және өлуінен кейін босап
шығады. Эндотоксиннің нәтижесінде сүт безі ұлпаларында қатты қабыну
реакциясы пайда болады. Мұндай желінсау организмнің жалпы улануымен ауыр
түрде өтеді (күйзеліс, қызба, алдыңғы қарындардың атониясы, іш өту).
Ауру қоздыратын агенттің әсеріне жауап ретінде сүт безіндегі қорғаушы
реакциялардың кешені түзіледі. Қорғаудың бірінші линиясы – емізік каналы.
Ол бактерия үшін сенімді тосқауыл болып табылады. Циркулярлық бұлшықеттер
сауу аралығында оның тығыз жабылуын қамтамасыз етеді. Емізік каналының
кілегейлі қабаты көп қабатты жалпақ эпителиймен қапталған, жоғары қабаты
әркез түлейді, себебі механикалық түрде канал қабырғаларын тазалайды.
Жапқыш эпителийдің клетка бөліктері бактерияға механикалық тосқауыл болатын
кератин бөліп шығарады.
Микробтар емізік каналын машинамен сауу немесе сауу аралығында жеңе
алады. Емізікшенің ұшының зақымдануы бұл тұрғыда жақсы жағдай тудырады.
Зақымданған бөліктер желінсаудың қоздырушылары үшін резервуар болып
табылады, соңғылары тамшыланып, жоғарыға ауысып сүт цистернасына ауысады.
Емізікшенің ұшының зақымдануы кезінде клиникалық желінсаудың пайда
болуы шамамен 10 есеге өскен.
Емізік каналы арқылы енген микрофлора клеткалық және гуморальдық
қорғаныштың әсеріне тап болады. Бірінші топқа сүт цистернасында өмір сүруші
микроб комменсалды жатқызады. Олар желінсаудың қоздырушыларына қарама-қарсы
әсер етеді. Сүт безінде әркез полиморфты ядролы лейкоциттер, макрофагтар,
лимфотциттер қатысады. Алғашқы екі топ бактерия фагоцитозын жүзеге асырады.
Сонымен қатар, олар бактерияға қарсы супероксид бөліп шығарады. Лимфоциттер
иммунды қорғаныш механизмінде арнайы антителдердің синтезделу жолына
қатысады.
Қандағыға қарағанда, желіндегі полиморфты ядролы лейкоцит пен
макрофактың белсенділігі төмен, себебі онда гликоген аз мөлшерде болса,
сүтте көп мөлшердегі майлы шариктің және казеиннің бар болуымен
сипатталады. Соңынан бактерия клеткаларының фагоцитозына тән белгілер пайда
болады.
Желіннің гуморальды қорғаныш факторы лактопероксидазды, лизоцим,
лактоферрин, комплимент байланыстырушы заттар және иммуноглобулинмен
көрсетілген. Гуморальды қорғаныштың басты компоненті – лактопероксидаза. Ол
сүт қышқылын бөліп шығаратын бактерияны ұстап қалады.
Лактоферрин без молекулаларын байланыстырады, нәтижесінде оған қажет
бактериялардың (ішек таяқшасы, алтын стафилококк) өсуінің тежелуі болады.
Иммуноглобулиндер қаннан тіке шығып лимфотциттердің қатысуымен сүт
безінде тікелей түзіледі. Бірақ сүттегі концентрациясы қандағыға қарағанда
50 есеге төмен.
жетілген қорғаныш механизміне қарамастан, желінсау сүт безінің кез
келген функционалды жағдайында дамиды. Бұл органның анатомиялық
ерекшеліктеріне қарап түсінуге болады: қан және лимфа тамырларының көптігі,
ұштасудың жиынтығы, паренхиманың дәнекер ұлпалы негізден басым болуы. Бөлек
физиологиялық кезеңде клеткалық және гуморальдық қорғаныш факторларының
қысымы көрсетіледі. Сонымен суалудың алғашқы 3 аптасында сүт цистернасында
және емізік каналында лейкоциттердің, әсіресе плазматикалық клеткалардың
және лимфоциттердің болуы азаяды[14].
Сүт безі ұлпасына микробтардың енуіне жауап ретінде қантамырлы реакция
пайда болады, ол изоляцияға және зақымданған агенттің жойылуына
бағытталады. Ол тамырлардың кеңеюін, қан ағудың бәсеңдеуін, қантамырлы
қабырғаның порозности көтерілуін қамтиды.
Қантамырлардың бұзылуы нәтижесінде дәнекер ұлпалы негіздің жоғары
дәрежеде глобулин және фибрионегені бар серозды сұйықтықтың инфильтрациясы
өтеді. Бұдан соң қанның формалы элементтері орын ауыстырады
Желінсаудың дамуында лимфа қайтуының бұзылуы маңызды рөл атқарады. Ол
лимфатикалық капиллярдың зақымдануы салдарынан болады.
патологиялық процесс біртіндеп альвеола мен сүт жолында таралады, онда
безді және жапқыш эпителийдің бөртуі, опат болуы және түлеуі болады. Бұзылу
кешені сүт секрециясының төмендеуін, сүт жолында мақташықтар мен казеиннің,
іріңнің ұйындысын және рН-тың сілтілі бағытқа алынуын қамтиды. Секреттің
сілтілігі гидрокарбонаттың жиналуымен түсіндіріледі, ол қан плазмасының
басты көзі қызметін атқарады. Сүт жолдарының тарылуы кезінде ақуыз
коагулятынан түлеген эпителий тромблары пайда болады[28] .
желінсаудың даму динамикасына қабыну реакциясы тән. Сондықтан, сүт
безінің қабынуы жергілікті кешенді қабыну белгілеріне ие. Оның белгілері:
гиперемия, ісіну, температураның көтерілуі, ауру, функциялардың бұзылуы.
Басқа да қабыну белгілері сияқты желінсауда да келесі бір бірімен өзара
байланысқан процестері жүреді: ұлпаның тітіркенуі және бүлінуі, қан
айналымының бұзылуы, экссудация және эмиграция процестерімен жергілікті
қантамырынан лейкоцит, фагоцитоз және пролиферацияның шығуы. Бұл белгілер
бұзылған сүт безінің зақымдалған ұлпаларынан қабынған экссудат пен
клеткалық инфильтрацияның шығуына әкеліп соқтырады. Олардың қабыну
процестерін көрсетеді.
Организмнің қорғану қабілеті бұзылғанда сүт безінің ұлпаларына енген
микроорганизмдер оларда біртіндеп үйренісе бастайды, яғни тез көбейеді және
өзінің эндотоксиндерімен желін ұлпаларының клеткаларын бұзады. Ол
экспериментальды жолмен бактериялық токсиндерді сүт безіне енгізумен
дәлелденген.
Жануардың жеке ерекшеліктері олардың физиологиялық жағдайына, тұқым
қуалаушылығына қатысты.
Ғалымдардың соңғы зерттеулері желіннің құрылымының түрлі
ерекшеліктерімен желінсаумен ауыруында байланыс бар екенін дәлелдеген. Баға
критерийларында емізік каналындағы кератин затының саны, мөлшері мен
көлемі, сауғаннан кейінгі емізік каналының диаметрінің өзгеруі қызмет
атқарады.
емізік каналының ішкі қабатын жауып тұратын кератин саны – желінсаудың
дамуында үлкен роль атқарады. Кератин желінге сыртқы ортадан енеді. Сауу
кезінде ол солған клеткалармен және өлтірілген бактериялармен (40%) бөлініп
шығады. Сауудан кейін кератин саны тез қалпына келеді, ол емізік каналының
эпителиінің дұрыс функциясын қамтамасыз етеді. Бұл заттың жетіспеуі,
микроорганизмдердің желін ұлпасына терең енуіне мүмкіндік тудырады және
қабынуды шақырады. Бірақ, кератиннің шектен тыс болуы да сүт сапасын
бұзады. Сонымен қатар, шығарылған және кетірілмеген кератин сыртқы ортада
желінсауды тудыратын бактериялардың көбеюіне септігін тигізеді. Емізік
каналынан шықпаған кератиннің шектен тыс болуы саууға байланысты.
Кератиннің шығарылуы емізікшедегі кератиннің түзілуін қамтамасыз етеді.
Кератині төмен сиырларда бұл түзілім жоқ. Яғни, кератин сақиналары
емізікшенің соңғы бөлігіндегі эпидермистің гиперкератозы болып табылады.
Олар әр түрлі формадағы қатайған терінің сақинасы сияқты болады. Бұндай
сақинаның еркіне және формасына орай, емізікшені кератин сақинасы жоқ (N),
тік сақиналы (S), тік емес және бұдырлы сақиналы, диаметрі 2-6мм (R) және
өте тік емес және бұдырлы сақиналы (VR) деп бөледі. Табында 20% сиыр R
сақиналы және 10% NR сақиналы болуы керек [15].
Соңғы ұшының формасына емізікшенің орналасуы, ұзындығы, сүттілігі және
сүттілік кезеңі әсер етеді. Егер жіңішке және тегіс кератинді сақина болса,
желінсаудың дамуын азайтады. Көбіне желінсауға шалдығатын сиырлардың
сақинасы жоқ немесе сызығы нақты емес, бозарған. Тегіс және жіңішке сақина
емізік каналының тесіктерін толыңымен жабады, желінге патогенді
микроорганизмдердің енуін болдырмайды. Сақина болмағанда емізік тесіктері
жаймен жабылады және микроорганизмдер желінге түсуге үлгереді. Егер
емізікшелер сақинасы тік болмаса, олардың бұдырлы сыртында бактерияның көп
бөлігі жиналады, ол желінді жуғанда дұрыс кетпейді. Осының нәтижесінде
микроорганизмдер желінге еркін енеді. Желінсау ауруына сауудан кейінгі
емізік каналының диаметрінің өзгеруі көп әсер береді.
Желінсау зақымдалған желін бөлігінің ұлпаларында жергілікті процесс
тудырып қана қоймай, сонымен қатар, организмнің анық көрінетін реакциясын,
тәбеттің төмендеуін, асқазан-ішек трактасы және жүрек қан тамыр
системасының бұзылуын, температураның 40 одан да жоғары көтерілуін
көрсетеді. Сүт безінде және басқа да органдардағы қабыну процесі
организмнің ауыр реакциясы болып табылады.
Алынған экспеирментальді мәліметтердің мәлімдеуінше, сүт безінің
қабынуы бар сиырлардың сүтінде соматикалық клеткалардың көбеюімен қатар,
лактоза, белок (казеин, сарысу протеині) әртүрлі ферменттердің бос май
қышқылдары және басқа да компоненттердің деңгейі өзгереді. Бұл өзгерістер
бірқатар зерттеушілердің пайымдауынша сүттің, сонымен қатар оның
өнеркәсіптік өңделетін өнімдерінің дәмдік сапасы мен қасиетінің өзгеруіне
әкеледі. Сүт безінің бұл дисфункциясының дамуында микробтық фактордың алар
орнын ескере отырып, зерттеушілер желінсаудың әсіресе, сауылатын сиырларда
үлкен санитарлық-эпидемиологиялық маңыздылығын көрсетеді.
Қазіргі уақытта бөлек микроорганизмдердің патогендігін анықтауда нақты
шектеу жоқ .
Желінсаумен ауырған сиырлардың желінінен әртүрлі микроорганизмдердің
120 түрі анықталған.
Сүт безінің қабыну себебінде стрептококктар, стафилокококктар және
сонымен қатар, ішек таяқшалары тобының бактериялары маңызды роль атқарады.
Қабынудың негізгі қоздырушысы Str. Agalactiae (25-85% жағдайында)
болып табылады, бұл басқа стрептококктармен салыстырғанда сүт безінде өмір
сүру жағдайына біршама жақсы дағдыланған, серологиялық В тобына жатады.
Str. Agalactiae кейін желінсауды тудыруы бойынша екінші орында Str.
Uberis. Оны сиыр денесінің бетінен, желінінен және емшегінен анықтаған.ол
серологиялық Е тобына жатады[16].
жұқпалы желінсаудың этиологиялық құрылысында Staph. aureus (30,5-
29,3%), Staph. epidermidis (32,5-24,9%), Str. agalactiae (22,0-17,7%), Str.
dysgalactiae (16,6-15,9%), Str. uberis (4,6-3,5%) басқа микроорганизмдер 2%
шамасын құрайды.
Суалу кезеңінде желінсаумен зақымдалған сиыр желінінен алынған
секреттер сынамасының 85%-да патогенді стафилококктар, диплококктар,
сальмонеллалар және ішек таяқшалары анықталды. Сынаманың 76,5% микрофлора
монокультура түрінде, ал басқаларында 2-3 түрлі бактерияның ассоциясында
ұсынылған..
клиникалық анық қабынудың дамуы көбіне аралас микрофлораның әсер
етуінен жүзеге асады.
Кейбір бактериялар түрлері, әсіресе патогенсіз желін ұлпаларының
әртүрлі деңгейіндегі тітіркенуін ғана тудырады.
Суалу кезеңіндегі желінсау қоздырушылары сауылатын кезеңдегі
микроорганизмдер болып табылады .
Согуп-ebacterium pyogenes Ps. aeruginosa және Ps. Fluorescens
тудырған патогенді желінсаулар сирек кездескенмен ауыр түрде өтеді, қиын
емделеді. Ауырып жазылған сиырларда сүт өнімділігі қалпына жай түседі,
бұрынғы деңгейінен 25-30% төмен болады. Кей жағдайда желіннің 41 бөлігінің
сему жағдайы кездеседі.
Сүт безінің дисфункциясының туындауының негізгі себебі – машиналық
сауу кезінде вакуумның ауытқуы, желіннің босауынан кейін сауу стакандарының
ұзақ ұсталуы, бұзылған аппараттарда жұмыс істеу және әртүрлі қаттылықтағы
емізікше резиналарын қолдану болып табылады[32] .
Желіні қабынған сиырлардан алынған уыз және сүт биологиялық сапасы кем
болуына байланысты төлдің ауруларға төзімділігін төмендетеді. Ол
желінсаудың патогендерімен зақымдалуына байланысты төлдің өсуінің тежелуін,
ауыруын және тіпті өлуін тудырады.
Желіндерінің 41 семген немесе емдеуге жатпайтын сиырларды әдетте
жарамсыздыққа шығарады. Сүтті фермаларда осы себеппен жарамсыздыққа
шығарылған сиырлардың саны барлық жарамсыздыққа шығарылған сиырлардың
шамамен 20% құрайды[17] .
Желін терісінің және емізікшенің аурулары мен механикалық
зақымданулары саууда немесе сауу аралығында желін безіне енетін желінсаудың
қоздырушы резервуарын түзеді. Әсіресе, емізікше ұшының зақымдануы өте
қауіпті болып табылады[.
Желінсаумен эндометриттің арасында тығыз байланыс бар, яғни бұл желін
безі мен жатырдың анатомиялық және функциональды бірдейліктерімен
түсіндіріледі.
Жіктелуі. Желінсаудың нақты жіктелуіне біздің елде және шетелдерде
мүмкіндік жасалынған. Н.И.Полянцевтің жіктеуі бойынша аурудың пайда болуына
орай: клиникалық және жасырын; өтуіне орай: жіті, жітілеу, созылмалы;
клиникалық белгілеріне қарай: серозды, катаральды, іріңді, фибринозды,
геморрагиялық болып бөлінеді.
Қоздырушының пайда болуына орай: арнайы емес – бактериалды, микозды,
асептикалық;
Арнайы – аусылды, актиномикозды, туберкулезді, бруцеллезді,
лептоспирозды болып бөлінеді.
Желінсаудың жасырын түрінде малдың сүті біртіндеп азая береді және
сүттің физикалық-химиялық қасиеті өзгереді. Аурудың өту және көріну
белгілеріне қарай серозды, катаральді, фибринозды, іріңді, геморрагиялық
желінсау деп бөледі. Бие, қой, ешкі желінсаумен ауырғанда да жоғарыдағыдай
белгілер байқалады. Кейде оларда желінсаудың өзгеше түрі дамиды: биеде —
ботриомикоз, қойда — іріңді желінсау. Ауру малды клиникалық белгілеріне
қарап немесе сүтті лабораториялық тексеру арқылы анықтайды. Тез емдемесе
ауру асқынып, желіннен қайтып сүт шықпай қалуы мүмкін. Ауру малды оқшаулап,
астына құрғақ төсеніш салады. Құрғақ, құнарлы шөп беріп, желініне майлы
дәрі жағып, таңып тастайды. Венасына новокаин қосылған окситоцин енгізеді,
бұлшық етіне антибиотиктер мен сульфаниламидтер, желінсауға қарсы
препараттар (мастицид, мастикур, т.б.) егеді. Желінсау ауруынан мал
шаруашылығына көп зиян келеді, сондықтан ауру тудыратын себептерді алдын
ала жойып отыру тиімді.[18].
Серозды желінсау – ұлпаның қабынған бөлігі қантамырымен лимфа
тамырларынан тері арқылы шыққан жылтыр сұйық серуммен сіңеді. Ауру жалпы
жағдайдың бұзылуынан басталады: жануарлар үркулі, тамаққа тәбеті төмен,
дене температурасы көтерілген, сүттілігі біртіндеп және тез арада түсіп
кетеді. Сипалағанда желіннің үлкен бөлігі ауырсынады. Бұл бөліктің
температурасы қарама қарсы бөлігімен салыстырғанда көтеріңкі. Ауырған
бөліктің сүті сұйық және онда ақуыз мақташықтары бар. Уақытылы басталған
емнен кейін үш күн ішінде сауығу байқалады.
Катаральды желінсау – желін қуысының және сүт жолының кілегейлі
қабығының қабынуынан басталады. Сүт сапасы төмендемейді, бірақ онда аққан
клеткасының жабысқан бүртіктері және өлген кілегейлі қабықтың бөлігі бар.
Жануардың жалпы жағдайы өзгермейді. Қабыну процесі тері ұлпасына таралғанда
сүт сапасы төмендейді, онда мақташықтар мен қан ұйындысы пайда болады.
Қалған сүт сынамасында кілегейлі-іріңді тұнба (шөгінді) көрінеді.
Зақымдалған бөліктегі емізікшенің көлемі грек жаңғағындай болады. Егер
уақытылы ем жүргізілсе, қабыну белгілері басылады, бірақ өнімділігі толық
қалпына келмейді. Толық ем көрестілмеген жағдайда, ауру созылмалы күйге
ауысады.
Фибринозды желінсау – катаральды желінсаудың асқынуы әсерінен дамиды.
Ұлпа сұйықтығында қан ақуызы фибриннің болуына байланысты фибринозды
желінсау деп аталады. Ауру жағдайдың нашарлауымен, t көтерілуімен,
желіннің ауыруымен, сүттіліктің төмендеуімен және мүлде тоқтап қалуымен
сипатталады. Алғашында сүтте фибринозды үгінді пайда болады, содан кейін
зақымдалған емізік бөлігінен фибринозды крошка және ірің аралас сарысу
шығады. Сүт қуысын қолмен ұстап қарағанда, оның негізінде қар сықырындай
дыбыс естіледі. Фибринозды желінсаудың асқынуынан желіннің іріңдеуі дамиды.
Жануар сауыққан кейін де зақымдалған өнімнің бөлігі толық қалпына келмейді.
Іріңді желінсау – катаралды және фибринозды желінсаудың асқынуынан
пайда болады. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде ауру
жануардың жалпы жағдайы нашарлап, дене т 41,5°С жетеді, тамақтан бас
тартады. Желіннің зақымданған бөлігі ісінген, сипалағанда жануар қатты
ауырсынады, сүттілігі дереу төмендеп, зақымданған бөліктен ірің аралас
сарысу бөлінеді. Уақытылы ем жүргізілсе қабыну процесі басылып, созылмалы
түрге ауысуы мүмкін.
Геморрагиялық желінсау – сүттіліктің алғашқы күндерінде басталып,
желіннің жартысын немес толықтай зақымдап, ұлпаның қанмен толуымен
сипатталады. Ауру жануардың жалпы күйінің нашарлауымен, ісікпен және
желіннің ауырсынуымен көрсетіледі. Желіннің зақымданған бөлігінен құрамында
ұсақ мақташықтары бар сулы-қызыл сүт шығады.
Желінсаудың субклиникалық және клиникалық түрлері бар. Субклиникалық
желінсаудың алдын алу, анықтау және емдеу тәжірибесіндегі және қазіргі
заманғы ғылымның жетістіктеріне қарамастан, соңғы жылдары бұндай
патологиясы бар сиырлар саны біршама өсті[19].
А.П.Студенцовтың ұсынған жіктеуі біршама белгілі. Оның негізіне
аурудың клиникалық көрсетілімдері және патологоанатомилық белгілері жатады.
Автор сүт безінде қабынудың барлық классикалық түрі орын алатындығын нақты
анықтаған. Ол желінсауды серозды, фибринозды, геморрагиялық деп жіктеді.
Қазіргі кезде ғылымның дамуына орай келесі себептерге байланысты
бұл жіктеуді жеткілікті деп мойындауға болмайды:
- желінсаудың пайда болуына (клиникалық, жасырын) және аурудың өтуіне
орай (жіті, жітілеу, созылмалы) нақты анықтаудың болмауы;
- емдеу әдістерінде нақты маңызы бар этиологиялық факторлардың
ескерілмеуі;
- сүт безі бөлігінің атрофиясы – желінсауды жіктеуде нәтижелі емес.
Клиникалық түрі (А.Студенцов бойынша) былайша жіктеледі.
Сулы (серозды) желінсау-катаралды желінсау:
А) сүт цистернасы мен сүт жолының катары,
Б) альвеоланың катары
Фибринді желінсау, іріңді желінсау:
А) іріңді-катаралды желінсау
Б) желін бітеу жарасы
В) желін флегмонасы
Геморрагиялық (қанды) желінсау
Індеттің асқынуынан болған желінсау:
А) желін аусылы,
Б) желін актиномикозы,
В) желін туберкулезі.
Желіннің асқынуы:
А) желін индустриясы (ет желін)
Б) желін гангренасы.
Бұл жіктеудің негізіне келесі факторлар кіреді:
- сүт безіндегі қабыну процесі жергілікті реакция ғана емес, ағзаның
жалпы реакциясы ретінде көрінеді;
- морфологиялық бір түрге жататын қоздырушы ағзаның патогенділігі мен
реактивтілігінен бөлек әр түрлі қабыну формасын тудыруы мүмкін.
Серозды желінсау – сиырдың жалпы күйі өзгермейді не сәл нашарлайды,
аздап ыстығы көтерілуі мүмкін. Желіннің терісі қызарған, кернелген,
тырсылдап тұрады, сәл тиіп кетсе қатты ауырады. Көбінесе желін жартылай не
тұтасымен зақымданады. Оның кей жерлері босаңсыған, көлемі ұлғайған, сауып
алынған сүттің түсі сырттай қарағанда өзгермеген, бірақ кейін ол сұйылады,
оған ірімтіктер араласады.
Катаралды желінсау. Сиырдың жалпы күйі онша өзгермеген, тәбеті қашып,
ыстығы көтерілген. Желін терісі өзгермеген, сәл қызған, сипап, сыққан кезде
онша ауырмайды. Әдетте желіннің бір бөлігі ғана қабынады. Сауған кезде
үрпіден судай сұйық сүт шығады. Оның түсі ақшыл- сұрғылттау, сарғыштау
болып келген, оған түйіршіктер араласқан. Альвеола катары кезінде
түйіршіктер ұдайы (басынан аяғына дейін) кездесіп отырады, ал цистерна мен
сүт жолының катары болса, сүтке ірімтік кейде ғана араласады да, кейін,
сауу аяқталарда жойылып кетеді.
Фибринді желінсау. Сиыр арықтаған, оның жалпы күйі нашар, тәбеті
төмендеген не мүлде жойылған. Малдың ыстығы көтерілген. Ол жүрген кезде
ақсайды. Желін терісі тырсиып кернелген, қызарған, тиіп кетсе қатты
ауырады. Әдетте желіннің бір бөлігі ғана зақымданған. Ол ұлғайған,
қатайған. Желіннің кейбір жерлері жұмсарған. Үрпілер ісінген, сыққан кезде
олардан сықыр естілуі мүмкін (крепитация). Сауған кезде сүт орнына сарысу
шығады. Оған фибрин талшықтары, кейде ұйыған қан, ткань үзінділері, қою
жалқаяқ араласады.
Іріңді-катаралды желінсау. Сиыр мең-зең болып жем-шөптен бас тартады.
Оның ыстығы көтеріледі, ол ақсайды. Желін терісі тырсиған, қызарған, тиіп
кетсе қатты ауырады. Желіннің зақымданған бөлігі ұлғайған, кей жерлері
жұмсарған. Сауған кезде желіннен ірің не ірің аралас жылымшы су, кейде қан
шығады.
Геморрагиялық желінсау. Сиырдың жалпы күйі нашар, ыстығы көтерілген.
Ол жүрген кезде ақсайды. Желін терісі ісінген, қызарған, қызған, тиіп
кетсе, қатты ауырады. Әдетте желін бүтіндей не жартылай зақымданады.
Желіннің қабынған бөлігі ұлғайған, қатайған, үрпілері ісінген. Сауған кезде
олардан сүт шықпайды, шықса да өте аз шығады. Шыққан сұйық қызғылт тартқан,
оған ірімтік араласқан. Желінсаудың бір түрі екінші бір түрімен қабысып
қосақтаса жүруі мүмкін. Сондықтан оларды әбден анықтап алған жөн[20] .
Тәнді желінсау - бұл белгілі бір аурулардың салдарынан болатын желін
аурулары.
Желін аусылы - мал аусыл ауруымен ауырғанда желінде, емшектерде
көлкілдек суға толған күлдіреуіктер пайда болады және олар жарылып жараға
айналады.
Емі. Жара болған жерлеріне йод иемесе йод-глицерин жағады.
Шаруашылықта аусылды жою мақсатында тиісті ветеринариялық - санитарлық
шаралар ұйымдастырылады. Желін актиномикозы - желін ұлпасына сәулелі
саңырауқұлақтар енгенде байқалады. Зақымданған жерлер іріңдеп жазылмайтын
ойық жараларға айналады. Жараланған бөлікке 0,5 %-дық новокаин
ерітіндісінде ерітілген 1 млн ӘБ пеиициллин егуді ұсынған. Сиырға ауызынан
5г калий йодидін күніне екі реттен береді, жараны дезинфекциялық
ерітінділермен тазартып жуып-шаяды да, антимикробтық майлар жағады.
Желін туберкулезі - .мал организміне туберкулез коздырғыштары емгенде
байқалады. Желіннің шалдыққан жағында лимфа түйінінің көлемі ұлғайып,
қолмен ұстағанда ауырсынады. Мұндай малдарға емдеу шаралары жүргізілмейді.
малды жарамсыздыққа шығарып, шұжык. жасауға етке өткізеді. Акушерлік
ветеринарияның негізін қалаушы О. В. Горелик 2002ж өз жіктеуін ұсынды. Ол
желінсаудың үш формасын бөлген: терілі, интерстициальды, паренхималы.
Агалактия мен гипогалактияның себептерінің түрлілігіне байланысты жеті
түрі бар.Туа пайда болған агалактия және гипогалактия - бұл сүт безі нашар
дамыған малда байқалады. Бұл асылдандыру жұмыстарын жұмыстарын ұйымдастыру,
сүтті сиырларды өсіру үшін жоспарлы сұрыптаудың болмауынан туындайды.
Клиникалық белгілері. Сүт безі нашар дамыған, ешқандай қабыну
белгілері жоқ. Емшектері де дұрыс жетілмейді, кейде олардың үрпі тесігі де
болмауы мүмкін.
Алдын-алу. Туа пайда болған агалактия және гипогалактия байқалған
малды жарамсыздыққа шығарып, толықгырушы жас малды дер кезінде анықтап,
олардың енелерінің сүттілік белгілеріне қарап тандап алу керек.
Кәріліктен болған агалактия және гипогалактия - малдың жасына
байланысты сүт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі
бағдарламасында елді азық түлікпен және шикізат өнімдерімен қамтамасыз ету
мақсатында ауылшаруашылығын дамытудың кешенді шаралары қарастырылған.
Бағдарламада арнайы кешендерді, фермерлік қосалқы шаруашылықтарды
дамыта отырып, алдағы уақытта малшаруашылығы өнімдерін көбейту
қарастырылған. Сонымен қатар мал және шикізат өнімдерін өңдеуге үлкен мән
берілген.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта мал ауруларын анықтау мен оны
емдеудің алдыңғы қатардағы әдістері мен жолдарын табу және практикаға
енгізу, сонымен қатар жануарлар мен құстардың ауруларын және шығынын
азайтатын ветеринариялық санитариялық шараларды жүзеге асыру жүйесі
ойластырылуда.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін ветеринариялық қызметтің
негізгі мақсаты шаруашылықтарда ветеринариялық шараларды сапалы әрі
уақытылы жүргізіп, жануарларды жұқпалы емес, жұқпалы және паразиттік
аурулардан тазарту, қауіпті індеттерден адамды сақтандыру, мал ауруын
азайту, шығынға жол бермей, шаруашылықтарға келтіретін зиянды барынша
азайту болып саналады. Ветеринария саласының экономикалық, биологиялық және
медициналық санитариялық маңызы да жоғары.
Әлемнің және республикамыздың ветеринария саласындағы жетістіктері де
айтуға тұрарлықтай. Көрнекті ғалымдардың жан жақты жүргізген ғылыми
зерттеулерінің нәтижесінде жануарлардың көптеген ауруларын жою әдістері
және аурулардан сақтандырудың жолдары ойластырылып табылған.
Қазақстан Республикасында жануарлар ауруларымен күресу шаралары ҚР
Президенті бекіткен (Бірінші заң 1995 жылы 25маусымда, екіншісі 2002 жылы
10 шілдеде қабылданған, заң 6 тараудан 37 баптан тұрады). Ветеринария
туралы заң негізінде, Үкімет жарғылары және ҚР Ауылшаруашылығы
министрлігінің ветеринария туралы заң актілері мен нұсқаулары бойынша
жүргізіледі. Қазақстанда ветеринария саласын қадағалау органдары
мемлекеттің басқаруында болады, жүргізілетін ветеринариялық шаралар
жоспарлы түрде, ал аса қауіпті жұқпалы ауруларды және карантиндік шараларды
қоспағанда, ветеринариялық жұмыстардың барлық түрлері бәсекелестік ортаға
берілген және лицензиялауға жатады. Ветеринариялық препараттарды өндіру
саласы да бәсекелестік ортаға қарайды.
Жануарлардың ауруларымен күресудің негізі - аурудың алдын алу болып
табылады. Сиыр шаруашылығында жүргізілетін ветеринариялық шаралар
шаруашылықтың жоспарлы жұмыстары құрамына кіреді және мал шаруашылық
мамандарымен біріге отырып жүргізіледі.
Жануарлар ауруларымен күресу мақсатында кешенді жалпы және арнайы
шаралар жүргізіледі. Жануар ағзасының саулығын қорғау, шаруашылық
мамандарының күнделікті жұмыстарының басты нәтижесі болып саналуы қажет.
Жануар өнімінің өнімділігін арттыру және оның саулығын сақтау өзара тығыз
байланысты.
Курстық жұмыстық максаты – жануарлардағы желінсауды емдеу кезіндегі
тиімді әдістерді іздестіру болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- осы тақырыптағы әдебиеттермен танысу;
- мүйізді ірі қараның желінсау ауруларын балау және алдын алудың
тиімді жолдарын қарастыру;
- аталған ауруға қарсы жүргізілетін ветеринарлық-санитарлық шаралардың
неғұрлым озық, нәтижелі тәсілдері және басқа да аспектілерін меңгеру;
- мүйізді ірі қараның желінсау ауруларын анықтау, алдын алу жөніндегі
алынған теориялық біліктілікті көрсету, материалдар мен құралдарды
шаруашылықта және зертханаларда қолдана білу.
Осыларды ескере отырып, курстық жұмысымды халық игілігіне жарату үшін
орындап, ұсынып отырмын.
Мұнда мүйізді ірі қаралардың желінсау ауруының пайда болу себептері,
аурудың жалпы сипаттамалары туралы көп мәлімет келтірдім.
Сонымен қатар бұл ауруды басқаларымен шатастырып, ажырата алмау
мүмкіндігін ескеріп, аурудың белгілеріне де тоқталдым.
IІ.Әдебиетке шолу
Сиыр шаруашылығы – біздің еліміздегі мал шаруашылығының негізгі
саласының бірі болып табылады. Мал шаруашылығынан түсетін пайданың 50% осы
ірі қара малынан алынады. Мүйізді ірі қара – негізгі сүт өндіруші болып
табылады (98%).
Қазақстанда 1810 жылға дейін жануарлар ауруларын емдеумен малшы
қазақтар өздері айналысқан, содан кейін Ресейден жұмыс бабымен келген
ветеринарлық мамандары, ал 1891жылдан бастап ветеринариялық қызмет
жекеленіп, өз алдына бөлініп шыққан.
Мамандарды Омбы, Тобыл ветеринариялық мектептері, сонымен қатар Қазан,
Юрьев, Варшава ветеринариялық институттары дайындаған. 1897 жылы тұңғыш
ветеринариялық бактериологиялық лаборатория Оралда ашылған. 1920 жылы
ветеринариялық бас басқарма құрылып, Қазақстанда ветеринариялық саланың
дамуына А.П.Петровский, У.Б.Базанов, Т.И.Исенгулов, К.И.Скрябин,
А.П.Сейдалин және тағы да басқа ғалымдар үлкен үлес қосқан.
А. Д. Абаимова (1999 ж) пікірінше, сүтті сиыр шаруашылығы – ауыл
шаруашылығы салаларының алдыңғы қатарына жатады. Бірақ, саланың өсуіне әр
түрлі аурулар, соның ішінде желінсау кері әсерін тигізеді [1].
Желінсау – сүт безінің қабынуы, ол жануар организмінің төзімділігінің
төмендеуінен және инфекцияның асқынуынан, ішкі және сыртқы орта
факторларының әсерінен, сүт безінде әртүрлі қабыну процестерінен пайда
болуы мүмкін.
Желінсаудың белгілері: бездің қатаюы, терінің қызаруы, температураның
көтерілуі. Қабынудың дамуында без үлкейеді, тері ширығады.
А. М. Абакаров (1993 ж) зерттеулерінде , бұл аурудың түрлі әлем
елдерінде ең көп таралғандығын көрсеткен. Тіркелген зерттеулер бойынша 5-
36% жануарларда тіркелген. Жыл ішінде бұл аурумен 68% сиыр табыны ауырады.
Желінсаумен ауырған малдың сүт беру кезінде сүттілігі 150-200 кг
төмендейді. Желінсаумен ауырған сиыр сүті адамға, әсіресе, сәбилерге
қолдануға қауіп тудырады. Сондықтан, желінсауды тек ветеринарлық тұрғыдан
емес, сонымен қатар әлеуметтік мәселе ретінде қарастырған жөн. Сүт өндіруші
фермалардың ең негізгі мақсаты – сиырды дұрыс саууды ұйымдастыру [2].
Т. Д. Абдрахманов (2002 ж) мәліметтерінде желінсау – желіннің
механикалық, химиялық немесе биологиялық әсерлердің салдарынан қабынуы деп
көрсетілген [3].
А. Г. Абзалова (1974 ж) айтуынша, желінсау ауруы барлық жануарларда,
соның ішінде сиырларда өте көп кездеседі [4].
В. А. Акатов (1970 ж) айтуы бойынша, жануарды жеткіліксіз азықтандыру
иммунитетті төмендетіп, соның әсерінен желінсау пайда болуы мүмкін.
Тәжірибе жүзінде көрсеткендей, теріс энергетикалық балансты сиырларда
желінсаумен ауыру қаупі жоғары. [5]
Г. М. Андреев (1988 ж) мәлімдеуінше, сиыр желіні бөлек-бөлек төрт сүт
безінен тұрады. Төртеуі желінді ұстап тұратын байламдармен бөлінген. Мықты
байламдар өте маңызды, олар көп уақыт аралығында желіннің тазалығын сақтап
тұрады. Сүт те, микроорганизмдер де желіннің бір бөлігінен екіншісіне
тікелей түсе алмайды: сүт шығады және бактериялар емізік жолы арқылы енеді.
Егер желіннің бір бөлімі желінсаумен зақымданған болса, онда қалған үш
бөлігі сау болады [6].
Әрбір бөлік емізікшеден, сүт безінің қуысынан, сүт каналынан және
секреторлық ұлпадан тұрады. Желіннің маңызды органы бұл секреторлық ұлпа,
ол сүтті өндіретін бірнеше миллион альвеолдан тұрады. Ұзақ уақыт ішінде
желінсау секреторлық ұлпаларға зиян келтіреді. Күн ішінде сүт өндірілуіне
орай, альвеолдар сызданады. Сүт сүт каналы өзегі арқылы және емізікше
цистернасы арқылы шығады.
Әрбір альвеола сүт өнімдеріне қажет қоректі заттар әкелетін артериалды
қанмен жабдықталған. Альвеоланың ішкі қабырғасы сүт синтездеуші ұлпа
қабатымен немесе эпителиймен қапталған.
Н. М. Атроповский (1988ж) қан әкелген әрбір клетка элементтерді сүт
компоненттеріне айналдырады: сүт қышқылы - сүт майына, амин қышқылы –
ақуызға, ал глюкоза – лактозаға. Лейкоциттер және қан организмінің қорғаушы
процесінің басқа да қатысушылары альвеолаға қан арқылы түседі [7].
ІІІ. Негізгі бөлім
3.1 Мүйізді ірі қаралардағы желінсау ауруының этиологиясы
Сүт безіне микроорганизмдер емізік каналы арқылы, жара, қан арқылы,
басқа да органдарға қабыну процесі арқылы еніп отырады.
Өнім беруші жануарларда желінсау жиі кездеседі. Оның пайда болуының
басты себептері – сауудың, әсіресе машинамен сауудың физиологиялық
негізінің бұзылуы, сонымен қатар малды бағудың және азықтандырудың
кемшілігі. Осының барлығы сүт безінде қабыну процесінің дамуына және
патогенді микрофлора әрекетінің пайда болуын бейімдейді.
Мал шаруашылығында ветеринариялық санитариялық талаптарды, мөлшерлерді
қолдану және технологиялық үрдістерді ұйымдастыру, сапасы жоғары мал және
мал өнімдерін алу мал басын көбейту және жануарларды бордақылау істері
ветеринариялық білімді қажет етеді.
Мал шарушылығы өнімдерін жоғарылатудың негізгі шаралары сапалы өнім
алу, сонымен қатар сиырлардың өндіру қызметін жоғарылату арқылы мал санын
көбейту.
Көптеген жағдайларда сиырлардың субклиникалық желінсауларын емдеу
мақсатында антибиотиктер терапиясы қолданылады, ал бұл ем, өкінішке орай,
сүт тұтынушыларын уытты-аллергиялық ауруларға шалдығуына әкелуі мүмкін[8].
Алайда мал бастарын көбейтіп, сүт өнімділігін жоғарылатуды тежеуші
факторлардың бірі болып сиырлардың акушерлік-гинекологиялық аурулары,Оның
ішінде – желінсау болып табылады. Бұл ауруда сүт өнімділігі төмендейді,
сиырлар мерзімінен бұрын шығынға ұшырайды. Сүт безіне қандай себептер әсер
етпесе де, қабыну дамуының механизмдері біркелкі болып қала береді. Осы
кезде жүйке тітіркенуі мен өткізгіштігі бұзылады, лимфо және
гемодинамикалық бұзылулар дамиды. Бұл органның әртүрлі әсерлерге жоғары
сезімталдығымен түсіндіріледі, мұны биологиялық, химиялық және физикалық
факторлармен байланыстыруға болады
Желінсаудың тууына әсер еткен негізгі себептерді білгенде ғана, онымен
күресуге болады. Бірақ, бұл аурудың себептері әлі ашылған жоқ. Желінсаудың
бастауы емізік каналына патогенді микроорганизмдердің енуінен және олардың
желіннің үлпершекті бөлігінде көбеюінен болады. Осы факторлардың әсерінен
желінсау ауруына күдік туады. Желінсаудың себептерін және әсер ету
факторларын ажырата білу қажет. Жалпы үш себебі бар: микроағзалар, ағзаның
улануы (интоксикация) және химиялық жарақат. Желінсаудың пайда болуында
микроорганизмдер 85% құрайды. Олар негізгі себеп болып табылады[9].
Ауру көбіне галоктогенді жол арқылы пайда болады, яғни галоктогенді
жол маңызды роль атқарады. Көбінесе маңызды қоздырушылары
— стафилококк, стрептококк, диплоко кк, микрококк бактериялары,
микоплазмалар, вирустар мен саңырауқұлақтар. Бірақ, ең маңызды қоздырушысы
ретінде патогенді стафилококк пен стрептококк саналған, өйткені олар ауру
сиырдың сүтімен және желін секретімен көп бөлінеді.
Ауру малдың сүтінен стрептоккоктың 226 штаммын бөліп алды. Олардың
78,32 % В тобына, 10,62 % - С және 9,28 % А тобына тиісті. В тобының
стрептококктары ірі қара малында желінсаудың арнайы қоздырушылары, сондай-
ақ, адамда менингит, эндокардит, бүйрек ауруларының тууына әсер етеді.
20 ғасырдың 50 жылдарына дейін мүйізді ірі қара стафилококк
инфекциясына төзімді деп саналып келді. Кейін бұл пікір дереу өзгерді.
Авторлар мәліметтеріне қарағанда, алтын стафилококк барлық стафилококктың
ішінде көп кездесетін қоздырушы болып табылады. Оның үлесінде 9,6%-дан 89%-
ға дейін жағдайлар бар, бірақ алтын стафилококк тудырған желінсау өте
қауіпті, ол клетка ішіне еніп кетеді.
Стафилококкпен зарарланған тағамды қолданғанда адамның 90% ауруға
ұшырайды.
Сонымен қатар, жеткіліксіз және толық емес азықтандыру организмнің
төзімділігінің төмендеуін, жергілікті реакцияларды, сонымен қатар,
желінсаудың қоздырушыларының көбеюін тудырады. Ерекше қауіпті пестицид
қалдықтары, нитраттар мен нитриттердің мөлшерден тыс көп болуы, зең
саңырауқұлақтарымен зақымдалған азықтар тудырады.
Рациондағы жеткіліксіз протеинді толықтыру үшін карбамидті және азотты
қалдықтарды дұрыс қолданбау жануарда жіті және созылмалы улану тудырады;
осы жерде желіннің қорғаныш механизмі бұзылады[10].
Желіннің морфофункционалдық қасиеттері (көлемі, бөліктерінің тіктігі,
емізікшелерінің көлемі және ұзындығы, емізік сфинктерінің тонусы, сүт
берудің жылдамдығы ) желінсауға тұрақтылығына әсер ететіндігін көрсеткен.
Қазіргі уақытта патогенді микроорганизмдердің 90% түрі желінсаудың
қоздырушылары.
Желінсаудың ең басты қоздырушылары әртүрлі микрофлоралар болуы мүмкін:
бактериялар, микроскопиялық саңырауқұлақтар, түрлі су өсімдіктері,
вирустар, риккетсиилер.
Бактериялық желінсау кокк түрінде (стрептококк, стафилококк,
диплококк) және сонымен қатар, таяқша түрдегі формада (ішек таяқшасы,
коринобактериялар, энтеробактериялар) өтеді. Сүт безінде қоздыруды
тудыратын әр түрлі бактерияларды бірнеше түрге бөлуге болады. Бұлар - алтын
стафилококк, агалактиялық және дисгалактиялық стрептококктар, желін
стрептокогы, ішек таяқшасы, коринебактериялар.
Соңғы уақытта м.і.қ. желінсауын ішек таяқшалары тудырады. Құрамында
ішек таяқшалары бар сүт және сүт өнімдері тағамдық инфекциямен улануды
тудырады.
Монокультурадағы сияқты, түрлі ассоциацияларда бактериологиялық
зерттеу кезінде, зақымдалған бөліктің секреттерінің 90-95% бактериялық
желінсауға ұшырағанын байқауға болады.
Вирусты және риккетсиозды себептерден пайда болған желінсау аусыл, күл
және басқа түрлі жіті инфекциялық аурулар эпизоотиясында тіркелген[11] .
Желінсаудың қоздырғыштары микробтың сүт безіне ену жолын үш түрге
бөліп қарастыруға болады: галактогенді (емізік каналы арқылы), гемотогенді,
лимфагенді.
Галактогенді жол негізгі жол ретінде корсетіледі. Нақты қорғаушы
тосқауылдарды игеруде және сүт цистернасында ауру қоздырушысының жиналуында
мынадай факторлар пайда болады: емізік ұшында көп микроорганизмдер
орналасуы; емізік каналының функциясының бұзылуы; сауу агрегатының дұрыс
жұмыс жасамауы нәтижесінде емізіктің астыңғы бөлігінен сүт цистернасында
аспирация пайда болуы мүмкін. Сүт цистернасына түсіп, тез көбейіп,
ұлпаларға енеді.
Гематогенді жол пиемиялық ошақ әсерінен басқа органдарда (жатыр,
бүйрек, бауыр, ішек т.б.) болуы мүмкін.
Лимфагенді жол желін терісінің жарақатында орын алады; бұдан кейін
зақымдалған аймақта микробтардың бір жерде жиналуы болады, олардың тез
көбеюі жоғарғы лимфатикалық тамырлар желісі арқылы сүт безінің
паренхимасына енеді .
Ішек жарығының қабынуынан, лимфатикалық және қантамыр желісінде
микробтың транслокациясына шектеу қойылмайды; олар алғашында мезентериальды
лимфатикалық түйінінде жиналады, содан кейін сүт безіне көшеді .
желінсаудың 15%-ы микроорганизмдердің қатысуынсыз өтеді және
организмнің улануынан немесе механикалық, термиялық, химиялық жарақат
нәтижесінен болатындығын көрсеткен.
Сонымен қатар, сүт безінің безді ұлпасы химиялық, механикалық, салқын
әсерлеріне өте сезімтал. Барлық дерлік химиялық заттардың ішкіцистерналы
қолданылуы қандай да бір мөлшерде ұлпалардың тітіркенуін, сонымен қатар
қабынудың асқынуын тудырады. Сонымен, емізікшеде катетеризацияны көп
қолдану, әсіресе ұзын металды катетрді пайдалану әр кезде іріңді катаральді
желінсаудың пайда болуымен аяқталады[12] .
Уланудың ішкі және сыртқы көздерін ажыратады. Ішкі жол жатырдың
субинволюциясында, эндометритте, нефритте және басқа да ауруларда орын
алады, аналық малда токсиндердің жиналуын шығарады. Сыртқы жол бұзылған
азықпен азықтанғанда удың ішке түсуімен, улы өсімдіктермен уланумен
сипатталады.
Желінсаудың пайда болу себебінде маңызды орын алатын факторлар:
-сүт безінің анатомиялық және функционалды аномалиясы;
-жануарды дұрыс азықтандырмау және бағып-күтімнің нашарлығы;
-сауу аппаратының технологиясы және санитарлы-гигиеналы ережелердің
бұзылуы;
-желін терісінің аурулары (тері ауруы, жарықтар, емізік жарасы,
жарақаттар, шиқан ауруы және тағы басқалары);
-репродукті және басқа органдардың аурулары;
-желінсауға бейімділіктің тұқымқуалағыштығы.
желінсау жағдайында жануар орнының микроклиматы, маңызды параметрлері
орын алады. Салқын, дымқыл жерде, желде ұсталған жануарлар ауруға көп
шалдығады. Бір жағынан, жазда қоршалмаған ашық алаңдағы жануар организмінің
қатты қызып кетуі қауіпті. Бұл жаз айларында аурудың көтерілуі себептерінің
бірі болып табылады.
Желінсаудың әсер ету факторы ретінде сауу машинасы қатысады. Сауу
машинасы желінсаудың пайда болуына бірнеше жолмен әсер етеді:
- микроорганизмнің резервуары ретінде;
- емізікшенің зақымдалуы, емізік каналының тосқауыл функцияларының
бұзылуы арқылы;
- ауру қоздыратын бактериялардың бір сиырдан екіншісіне механикалық
жолмен берілу есебінен;
Сауу машинасының сүт безіне кері әсері оның дұрыс жұмыс жасамауымен
байланысты. Көбіне келесі бұзылулар жиі көрінеді:
- сауудан бұрын желінді дұрыс тазаламау;
- вакуумның артық болуы немесе оның сауу процесінде тұрақсыздығы;
- сауу стакандарының желінде тұрып қалуы;
- вакуумды ажыратпай тұрып, сауу стакандарын алу;
- сауу аппаратын жуып шаймай бір сиырдан екіншісіне ауыстыру және сауу
стакандарының дезинфекциясы;
- желінсаудың клиникалық формасымен ауыратын сиырларға сауу
аппараттарын қолдану [13] .
3.2 Желінсаудың патогенезі және жіктелуі
Сүт безіне енген микробтар тез арада көбее бастайды. Патогенді кокктер
тіршілік әрекетінің өнімдерімен эпителий торшаларының бетіндегі адгезиядан
кейін әсер етеді, эпителийдің тітіркенуін және өлуін шақырады. Сонымен
қатар, олардың терең қабаттарға енуін жеңілдетеді.
Таяқша тәрізді бактериялар өміршеңдік процесінде эндотоксин бөліп
шығарады. Ол бактериалды клеткалардың еруінен және өлуінен кейін босап
шығады. Эндотоксиннің нәтижесінде сүт безі ұлпаларында қатты қабыну
реакциясы пайда болады. Мұндай желінсау организмнің жалпы улануымен ауыр
түрде өтеді (күйзеліс, қызба, алдыңғы қарындардың атониясы, іш өту).
Ауру қоздыратын агенттің әсеріне жауап ретінде сүт безіндегі қорғаушы
реакциялардың кешені түзіледі. Қорғаудың бірінші линиясы – емізік каналы.
Ол бактерия үшін сенімді тосқауыл болып табылады. Циркулярлық бұлшықеттер
сауу аралығында оның тығыз жабылуын қамтамасыз етеді. Емізік каналының
кілегейлі қабаты көп қабатты жалпақ эпителиймен қапталған, жоғары қабаты
әркез түлейді, себебі механикалық түрде канал қабырғаларын тазалайды.
Жапқыш эпителийдің клетка бөліктері бактерияға механикалық тосқауыл болатын
кератин бөліп шығарады.
Микробтар емізік каналын машинамен сауу немесе сауу аралығында жеңе
алады. Емізікшенің ұшының зақымдануы бұл тұрғыда жақсы жағдай тудырады.
Зақымданған бөліктер желінсаудың қоздырушылары үшін резервуар болып
табылады, соңғылары тамшыланып, жоғарыға ауысып сүт цистернасына ауысады.
Емізікшенің ұшының зақымдануы кезінде клиникалық желінсаудың пайда
болуы шамамен 10 есеге өскен.
Емізік каналы арқылы енген микрофлора клеткалық және гуморальдық
қорғаныштың әсеріне тап болады. Бірінші топқа сүт цистернасында өмір сүруші
микроб комменсалды жатқызады. Олар желінсаудың қоздырушыларына қарама-қарсы
әсер етеді. Сүт безінде әркез полиморфты ядролы лейкоциттер, макрофагтар,
лимфотциттер қатысады. Алғашқы екі топ бактерия фагоцитозын жүзеге асырады.
Сонымен қатар, олар бактерияға қарсы супероксид бөліп шығарады. Лимфоциттер
иммунды қорғаныш механизмінде арнайы антителдердің синтезделу жолына
қатысады.
Қандағыға қарағанда, желіндегі полиморфты ядролы лейкоцит пен
макрофактың белсенділігі төмен, себебі онда гликоген аз мөлшерде болса,
сүтте көп мөлшердегі майлы шариктің және казеиннің бар болуымен
сипатталады. Соңынан бактерия клеткаларының фагоцитозына тән белгілер пайда
болады.
Желіннің гуморальды қорғаныш факторы лактопероксидазды, лизоцим,
лактоферрин, комплимент байланыстырушы заттар және иммуноглобулинмен
көрсетілген. Гуморальды қорғаныштың басты компоненті – лактопероксидаза. Ол
сүт қышқылын бөліп шығаратын бактерияны ұстап қалады.
Лактоферрин без молекулаларын байланыстырады, нәтижесінде оған қажет
бактериялардың (ішек таяқшасы, алтын стафилококк) өсуінің тежелуі болады.
Иммуноглобулиндер қаннан тіке шығып лимфотциттердің қатысуымен сүт
безінде тікелей түзіледі. Бірақ сүттегі концентрациясы қандағыға қарағанда
50 есеге төмен.
жетілген қорғаныш механизміне қарамастан, желінсау сүт безінің кез
келген функционалды жағдайында дамиды. Бұл органның анатомиялық
ерекшеліктеріне қарап түсінуге болады: қан және лимфа тамырларының көптігі,
ұштасудың жиынтығы, паренхиманың дәнекер ұлпалы негізден басым болуы. Бөлек
физиологиялық кезеңде клеткалық және гуморальдық қорғаныш факторларының
қысымы көрсетіледі. Сонымен суалудың алғашқы 3 аптасында сүт цистернасында
және емізік каналында лейкоциттердің, әсіресе плазматикалық клеткалардың
және лимфоциттердің болуы азаяды[14].
Сүт безі ұлпасына микробтардың енуіне жауап ретінде қантамырлы реакция
пайда болады, ол изоляцияға және зақымданған агенттің жойылуына
бағытталады. Ол тамырлардың кеңеюін, қан ағудың бәсеңдеуін, қантамырлы
қабырғаның порозности көтерілуін қамтиды.
Қантамырлардың бұзылуы нәтижесінде дәнекер ұлпалы негіздің жоғары
дәрежеде глобулин және фибрионегені бар серозды сұйықтықтың инфильтрациясы
өтеді. Бұдан соң қанның формалы элементтері орын ауыстырады
Желінсаудың дамуында лимфа қайтуының бұзылуы маңызды рөл атқарады. Ол
лимфатикалық капиллярдың зақымдануы салдарынан болады.
патологиялық процесс біртіндеп альвеола мен сүт жолында таралады, онда
безді және жапқыш эпителийдің бөртуі, опат болуы және түлеуі болады. Бұзылу
кешені сүт секрециясының төмендеуін, сүт жолында мақташықтар мен казеиннің,
іріңнің ұйындысын және рН-тың сілтілі бағытқа алынуын қамтиды. Секреттің
сілтілігі гидрокарбонаттың жиналуымен түсіндіріледі, ол қан плазмасының
басты көзі қызметін атқарады. Сүт жолдарының тарылуы кезінде ақуыз
коагулятынан түлеген эпителий тромблары пайда болады[28] .
желінсаудың даму динамикасына қабыну реакциясы тән. Сондықтан, сүт
безінің қабынуы жергілікті кешенді қабыну белгілеріне ие. Оның белгілері:
гиперемия, ісіну, температураның көтерілуі, ауру, функциялардың бұзылуы.
Басқа да қабыну белгілері сияқты желінсауда да келесі бір бірімен өзара
байланысқан процестері жүреді: ұлпаның тітіркенуі және бүлінуі, қан
айналымының бұзылуы, экссудация және эмиграция процестерімен жергілікті
қантамырынан лейкоцит, фагоцитоз және пролиферацияның шығуы. Бұл белгілер
бұзылған сүт безінің зақымдалған ұлпаларынан қабынған экссудат пен
клеткалық инфильтрацияның шығуына әкеліп соқтырады. Олардың қабыну
процестерін көрсетеді.
Организмнің қорғану қабілеті бұзылғанда сүт безінің ұлпаларына енген
микроорганизмдер оларда біртіндеп үйренісе бастайды, яғни тез көбейеді және
өзінің эндотоксиндерімен желін ұлпаларының клеткаларын бұзады. Ол
экспериментальды жолмен бактериялық токсиндерді сүт безіне енгізумен
дәлелденген.
Жануардың жеке ерекшеліктері олардың физиологиялық жағдайына, тұқым
қуалаушылығына қатысты.
Ғалымдардың соңғы зерттеулері желіннің құрылымының түрлі
ерекшеліктерімен желінсаумен ауыруында байланыс бар екенін дәлелдеген. Баға
критерийларында емізік каналындағы кератин затының саны, мөлшері мен
көлемі, сауғаннан кейінгі емізік каналының диаметрінің өзгеруі қызмет
атқарады.
емізік каналының ішкі қабатын жауып тұратын кератин саны – желінсаудың
дамуында үлкен роль атқарады. Кератин желінге сыртқы ортадан енеді. Сауу
кезінде ол солған клеткалармен және өлтірілген бактериялармен (40%) бөлініп
шығады. Сауудан кейін кератин саны тез қалпына келеді, ол емізік каналының
эпителиінің дұрыс функциясын қамтамасыз етеді. Бұл заттың жетіспеуі,
микроорганизмдердің желін ұлпасына терең енуіне мүмкіндік тудырады және
қабынуды шақырады. Бірақ, кератиннің шектен тыс болуы да сүт сапасын
бұзады. Сонымен қатар, шығарылған және кетірілмеген кератин сыртқы ортада
желінсауды тудыратын бактериялардың көбеюіне септігін тигізеді. Емізік
каналынан шықпаған кератиннің шектен тыс болуы саууға байланысты.
Кератиннің шығарылуы емізікшедегі кератиннің түзілуін қамтамасыз етеді.
Кератині төмен сиырларда бұл түзілім жоқ. Яғни, кератин сақиналары
емізікшенің соңғы бөлігіндегі эпидермистің гиперкератозы болып табылады.
Олар әр түрлі формадағы қатайған терінің сақинасы сияқты болады. Бұндай
сақинаның еркіне және формасына орай, емізікшені кератин сақинасы жоқ (N),
тік сақиналы (S), тік емес және бұдырлы сақиналы, диаметрі 2-6мм (R) және
өте тік емес және бұдырлы сақиналы (VR) деп бөледі. Табында 20% сиыр R
сақиналы және 10% NR сақиналы болуы керек [15].
Соңғы ұшының формасына емізікшенің орналасуы, ұзындығы, сүттілігі және
сүттілік кезеңі әсер етеді. Егер жіңішке және тегіс кератинді сақина болса,
желінсаудың дамуын азайтады. Көбіне желінсауға шалдығатын сиырлардың
сақинасы жоқ немесе сызығы нақты емес, бозарған. Тегіс және жіңішке сақина
емізік каналының тесіктерін толыңымен жабады, желінге патогенді
микроорганизмдердің енуін болдырмайды. Сақина болмағанда емізік тесіктері
жаймен жабылады және микроорганизмдер желінге түсуге үлгереді. Егер
емізікшелер сақинасы тік болмаса, олардың бұдырлы сыртында бактерияның көп
бөлігі жиналады, ол желінді жуғанда дұрыс кетпейді. Осының нәтижесінде
микроорганизмдер желінге еркін енеді. Желінсау ауруына сауудан кейінгі
емізік каналының диаметрінің өзгеруі көп әсер береді.
Желінсау зақымдалған желін бөлігінің ұлпаларында жергілікті процесс
тудырып қана қоймай, сонымен қатар, организмнің анық көрінетін реакциясын,
тәбеттің төмендеуін, асқазан-ішек трактасы және жүрек қан тамыр
системасының бұзылуын, температураның 40 одан да жоғары көтерілуін
көрсетеді. Сүт безінде және басқа да органдардағы қабыну процесі
организмнің ауыр реакциясы болып табылады.
Алынған экспеирментальді мәліметтердің мәлімдеуінше, сүт безінің
қабынуы бар сиырлардың сүтінде соматикалық клеткалардың көбеюімен қатар,
лактоза, белок (казеин, сарысу протеині) әртүрлі ферменттердің бос май
қышқылдары және басқа да компоненттердің деңгейі өзгереді. Бұл өзгерістер
бірқатар зерттеушілердің пайымдауынша сүттің, сонымен қатар оның
өнеркәсіптік өңделетін өнімдерінің дәмдік сапасы мен қасиетінің өзгеруіне
әкеледі. Сүт безінің бұл дисфункциясының дамуында микробтық фактордың алар
орнын ескере отырып, зерттеушілер желінсаудың әсіресе, сауылатын сиырларда
үлкен санитарлық-эпидемиологиялық маңыздылығын көрсетеді.
Қазіргі уақытта бөлек микроорганизмдердің патогендігін анықтауда нақты
шектеу жоқ .
Желінсаумен ауырған сиырлардың желінінен әртүрлі микроорганизмдердің
120 түрі анықталған.
Сүт безінің қабыну себебінде стрептококктар, стафилокококктар және
сонымен қатар, ішек таяқшалары тобының бактериялары маңызды роль атқарады.
Қабынудың негізгі қоздырушысы Str. Agalactiae (25-85% жағдайында)
болып табылады, бұл басқа стрептококктармен салыстырғанда сүт безінде өмір
сүру жағдайына біршама жақсы дағдыланған, серологиялық В тобына жатады.
Str. Agalactiae кейін желінсауды тудыруы бойынша екінші орында Str.
Uberis. Оны сиыр денесінің бетінен, желінінен және емшегінен анықтаған.ол
серологиялық Е тобына жатады[16].
жұқпалы желінсаудың этиологиялық құрылысында Staph. aureus (30,5-
29,3%), Staph. epidermidis (32,5-24,9%), Str. agalactiae (22,0-17,7%), Str.
dysgalactiae (16,6-15,9%), Str. uberis (4,6-3,5%) басқа микроорганизмдер 2%
шамасын құрайды.
Суалу кезеңінде желінсаумен зақымдалған сиыр желінінен алынған
секреттер сынамасының 85%-да патогенді стафилококктар, диплококктар,
сальмонеллалар және ішек таяқшалары анықталды. Сынаманың 76,5% микрофлора
монокультура түрінде, ал басқаларында 2-3 түрлі бактерияның ассоциясында
ұсынылған..
клиникалық анық қабынудың дамуы көбіне аралас микрофлораның әсер
етуінен жүзеге асады.
Кейбір бактериялар түрлері, әсіресе патогенсіз желін ұлпаларының
әртүрлі деңгейіндегі тітіркенуін ғана тудырады.
Суалу кезеңіндегі желінсау қоздырушылары сауылатын кезеңдегі
микроорганизмдер болып табылады .
Согуп-ebacterium pyogenes Ps. aeruginosa және Ps. Fluorescens
тудырған патогенді желінсаулар сирек кездескенмен ауыр түрде өтеді, қиын
емделеді. Ауырып жазылған сиырларда сүт өнімділігі қалпына жай түседі,
бұрынғы деңгейінен 25-30% төмен болады. Кей жағдайда желіннің 41 бөлігінің
сему жағдайы кездеседі.
Сүт безінің дисфункциясының туындауының негізгі себебі – машиналық
сауу кезінде вакуумның ауытқуы, желіннің босауынан кейін сауу стакандарының
ұзақ ұсталуы, бұзылған аппараттарда жұмыс істеу және әртүрлі қаттылықтағы
емізікше резиналарын қолдану болып табылады[32] .
Желіні қабынған сиырлардан алынған уыз және сүт биологиялық сапасы кем
болуына байланысты төлдің ауруларға төзімділігін төмендетеді. Ол
желінсаудың патогендерімен зақымдалуына байланысты төлдің өсуінің тежелуін,
ауыруын және тіпті өлуін тудырады.
Желіндерінің 41 семген немесе емдеуге жатпайтын сиырларды әдетте
жарамсыздыққа шығарады. Сүтті фермаларда осы себеппен жарамсыздыққа
шығарылған сиырлардың саны барлық жарамсыздыққа шығарылған сиырлардың
шамамен 20% құрайды[17] .
Желін терісінің және емізікшенің аурулары мен механикалық
зақымданулары саууда немесе сауу аралығында желін безіне енетін желінсаудың
қоздырушы резервуарын түзеді. Әсіресе, емізікше ұшының зақымдануы өте
қауіпті болып табылады[.
Желінсаумен эндометриттің арасында тығыз байланыс бар, яғни бұл желін
безі мен жатырдың анатомиялық және функциональды бірдейліктерімен
түсіндіріледі.
Жіктелуі. Желінсаудың нақты жіктелуіне біздің елде және шетелдерде
мүмкіндік жасалынған. Н.И.Полянцевтің жіктеуі бойынша аурудың пайда болуына
орай: клиникалық және жасырын; өтуіне орай: жіті, жітілеу, созылмалы;
клиникалық белгілеріне қарай: серозды, катаральды, іріңді, фибринозды,
геморрагиялық болып бөлінеді.
Қоздырушының пайда болуына орай: арнайы емес – бактериалды, микозды,
асептикалық;
Арнайы – аусылды, актиномикозды, туберкулезді, бруцеллезді,
лептоспирозды болып бөлінеді.
Желінсаудың жасырын түрінде малдың сүті біртіндеп азая береді және
сүттің физикалық-химиялық қасиеті өзгереді. Аурудың өту және көріну
белгілеріне қарай серозды, катаральді, фибринозды, іріңді, геморрагиялық
желінсау деп бөледі. Бие, қой, ешкі желінсаумен ауырғанда да жоғарыдағыдай
белгілер байқалады. Кейде оларда желінсаудың өзгеше түрі дамиды: биеде —
ботриомикоз, қойда — іріңді желінсау. Ауру малды клиникалық белгілеріне
қарап немесе сүтті лабораториялық тексеру арқылы анықтайды. Тез емдемесе
ауру асқынып, желіннен қайтып сүт шықпай қалуы мүмкін. Ауру малды оқшаулап,
астына құрғақ төсеніш салады. Құрғақ, құнарлы шөп беріп, желініне майлы
дәрі жағып, таңып тастайды. Венасына новокаин қосылған окситоцин енгізеді,
бұлшық етіне антибиотиктер мен сульфаниламидтер, желінсауға қарсы
препараттар (мастицид, мастикур, т.б.) егеді. Желінсау ауруынан мал
шаруашылығына көп зиян келеді, сондықтан ауру тудыратын себептерді алдын
ала жойып отыру тиімді.[18].
Серозды желінсау – ұлпаның қабынған бөлігі қантамырымен лимфа
тамырларынан тері арқылы шыққан жылтыр сұйық серуммен сіңеді. Ауру жалпы
жағдайдың бұзылуынан басталады: жануарлар үркулі, тамаққа тәбеті төмен,
дене температурасы көтерілген, сүттілігі біртіндеп және тез арада түсіп
кетеді. Сипалағанда желіннің үлкен бөлігі ауырсынады. Бұл бөліктің
температурасы қарама қарсы бөлігімен салыстырғанда көтеріңкі. Ауырған
бөліктің сүті сұйық және онда ақуыз мақташықтары бар. Уақытылы басталған
емнен кейін үш күн ішінде сауығу байқалады.
Катаральды желінсау – желін қуысының және сүт жолының кілегейлі
қабығының қабынуынан басталады. Сүт сапасы төмендемейді, бірақ онда аққан
клеткасының жабысқан бүртіктері және өлген кілегейлі қабықтың бөлігі бар.
Жануардың жалпы жағдайы өзгермейді. Қабыну процесі тері ұлпасына таралғанда
сүт сапасы төмендейді, онда мақташықтар мен қан ұйындысы пайда болады.
Қалған сүт сынамасында кілегейлі-іріңді тұнба (шөгінді) көрінеді.
Зақымдалған бөліктегі емізікшенің көлемі грек жаңғағындай болады. Егер
уақытылы ем жүргізілсе, қабыну белгілері басылады, бірақ өнімділігі толық
қалпына келмейді. Толық ем көрестілмеген жағдайда, ауру созылмалы күйге
ауысады.
Фибринозды желінсау – катаральды желінсаудың асқынуы әсерінен дамиды.
Ұлпа сұйықтығында қан ақуызы фибриннің болуына байланысты фибринозды
желінсау деп аталады. Ауру жағдайдың нашарлауымен, t көтерілуімен,
желіннің ауыруымен, сүттіліктің төмендеуімен және мүлде тоқтап қалуымен
сипатталады. Алғашында сүтте фибринозды үгінді пайда болады, содан кейін
зақымдалған емізік бөлігінен фибринозды крошка және ірің аралас сарысу
шығады. Сүт қуысын қолмен ұстап қарағанда, оның негізінде қар сықырындай
дыбыс естіледі. Фибринозды желінсаудың асқынуынан желіннің іріңдеуі дамиды.
Жануар сауыққан кейін де зақымдалған өнімнің бөлігі толық қалпына келмейді.
Іріңді желінсау – катаралды және фибринозды желінсаудың асқынуынан
пайда болады. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде ауру
жануардың жалпы жағдайы нашарлап, дене т 41,5°С жетеді, тамақтан бас
тартады. Желіннің зақымданған бөлігі ісінген, сипалағанда жануар қатты
ауырсынады, сүттілігі дереу төмендеп, зақымданған бөліктен ірің аралас
сарысу бөлінеді. Уақытылы ем жүргізілсе қабыну процесі басылып, созылмалы
түрге ауысуы мүмкін.
Геморрагиялық желінсау – сүттіліктің алғашқы күндерінде басталып,
желіннің жартысын немес толықтай зақымдап, ұлпаның қанмен толуымен
сипатталады. Ауру жануардың жалпы күйінің нашарлауымен, ісікпен және
желіннің ауырсынуымен көрсетіледі. Желіннің зақымданған бөлігінен құрамында
ұсақ мақташықтары бар сулы-қызыл сүт шығады.
Желінсаудың субклиникалық және клиникалық түрлері бар. Субклиникалық
желінсаудың алдын алу, анықтау және емдеу тәжірибесіндегі және қазіргі
заманғы ғылымның жетістіктеріне қарамастан, соңғы жылдары бұндай
патологиясы бар сиырлар саны біршама өсті[19].
А.П.Студенцовтың ұсынған жіктеуі біршама белгілі. Оның негізіне
аурудың клиникалық көрсетілімдері және патологоанатомилық белгілері жатады.
Автор сүт безінде қабынудың барлық классикалық түрі орын алатындығын нақты
анықтаған. Ол желінсауды серозды, фибринозды, геморрагиялық деп жіктеді.
Қазіргі кезде ғылымның дамуына орай келесі себептерге байланысты
бұл жіктеуді жеткілікті деп мойындауға болмайды:
- желінсаудың пайда болуына (клиникалық, жасырын) және аурудың өтуіне
орай (жіті, жітілеу, созылмалы) нақты анықтаудың болмауы;
- емдеу әдістерінде нақты маңызы бар этиологиялық факторлардың
ескерілмеуі;
- сүт безі бөлігінің атрофиясы – желінсауды жіктеуде нәтижелі емес.
Клиникалық түрі (А.Студенцов бойынша) былайша жіктеледі.
Сулы (серозды) желінсау-катаралды желінсау:
А) сүт цистернасы мен сүт жолының катары,
Б) альвеоланың катары
Фибринді желінсау, іріңді желінсау:
А) іріңді-катаралды желінсау
Б) желін бітеу жарасы
В) желін флегмонасы
Геморрагиялық (қанды) желінсау
Індеттің асқынуынан болған желінсау:
А) желін аусылы,
Б) желін актиномикозы,
В) желін туберкулезі.
Желіннің асқынуы:
А) желін индустриясы (ет желін)
Б) желін гангренасы.
Бұл жіктеудің негізіне келесі факторлар кіреді:
- сүт безіндегі қабыну процесі жергілікті реакция ғана емес, ағзаның
жалпы реакциясы ретінде көрінеді;
- морфологиялық бір түрге жататын қоздырушы ағзаның патогенділігі мен
реактивтілігінен бөлек әр түрлі қабыну формасын тудыруы мүмкін.
Серозды желінсау – сиырдың жалпы күйі өзгермейді не сәл нашарлайды,
аздап ыстығы көтерілуі мүмкін. Желіннің терісі қызарған, кернелген,
тырсылдап тұрады, сәл тиіп кетсе қатты ауырады. Көбінесе желін жартылай не
тұтасымен зақымданады. Оның кей жерлері босаңсыған, көлемі ұлғайған, сауып
алынған сүттің түсі сырттай қарағанда өзгермеген, бірақ кейін ол сұйылады,
оған ірімтіктер араласады.
Катаралды желінсау. Сиырдың жалпы күйі онша өзгермеген, тәбеті қашып,
ыстығы көтерілген. Желін терісі өзгермеген, сәл қызған, сипап, сыққан кезде
онша ауырмайды. Әдетте желіннің бір бөлігі ғана қабынады. Сауған кезде
үрпіден судай сұйық сүт шығады. Оның түсі ақшыл- сұрғылттау, сарғыштау
болып келген, оған түйіршіктер араласқан. Альвеола катары кезінде
түйіршіктер ұдайы (басынан аяғына дейін) кездесіп отырады, ал цистерна мен
сүт жолының катары болса, сүтке ірімтік кейде ғана араласады да, кейін,
сауу аяқталарда жойылып кетеді.
Фибринді желінсау. Сиыр арықтаған, оның жалпы күйі нашар, тәбеті
төмендеген не мүлде жойылған. Малдың ыстығы көтерілген. Ол жүрген кезде
ақсайды. Желін терісі тырсиып кернелген, қызарған, тиіп кетсе қатты
ауырады. Әдетте желіннің бір бөлігі ғана зақымданған. Ол ұлғайған,
қатайған. Желіннің кейбір жерлері жұмсарған. Үрпілер ісінген, сыққан кезде
олардан сықыр естілуі мүмкін (крепитация). Сауған кезде сүт орнына сарысу
шығады. Оған фибрин талшықтары, кейде ұйыған қан, ткань үзінділері, қою
жалқаяқ араласады.
Іріңді-катаралды желінсау. Сиыр мең-зең болып жем-шөптен бас тартады.
Оның ыстығы көтеріледі, ол ақсайды. Желін терісі тырсиған, қызарған, тиіп
кетсе қатты ауырады. Желіннің зақымданған бөлігі ұлғайған, кей жерлері
жұмсарған. Сауған кезде желіннен ірің не ірің аралас жылымшы су, кейде қан
шығады.
Геморрагиялық желінсау. Сиырдың жалпы күйі нашар, ыстығы көтерілген.
Ол жүрген кезде ақсайды. Желін терісі ісінген, қызарған, қызған, тиіп
кетсе, қатты ауырады. Әдетте желін бүтіндей не жартылай зақымданады.
Желіннің қабынған бөлігі ұлғайған, қатайған, үрпілері ісінген. Сауған кезде
олардан сүт шықпайды, шықса да өте аз шығады. Шыққан сұйық қызғылт тартқан,
оған ірімтік араласқан. Желінсаудың бір түрі екінші бір түрімен қабысып
қосақтаса жүруі мүмкін. Сондықтан оларды әбден анықтап алған жөн[20] .
Тәнді желінсау - бұл белгілі бір аурулардың салдарынан болатын желін
аурулары.
Желін аусылы - мал аусыл ауруымен ауырғанда желінде, емшектерде
көлкілдек суға толған күлдіреуіктер пайда болады және олар жарылып жараға
айналады.
Емі. Жара болған жерлеріне йод иемесе йод-глицерин жағады.
Шаруашылықта аусылды жою мақсатында тиісті ветеринариялық - санитарлық
шаралар ұйымдастырылады. Желін актиномикозы - желін ұлпасына сәулелі
саңырауқұлақтар енгенде байқалады. Зақымданған жерлер іріңдеп жазылмайтын
ойық жараларға айналады. Жараланған бөлікке 0,5 %-дық новокаин
ерітіндісінде ерітілген 1 млн ӘБ пеиициллин егуді ұсынған. Сиырға ауызынан
5г калий йодидін күніне екі реттен береді, жараны дезинфекциялық
ерітінділермен тазартып жуып-шаяды да, антимикробтық майлар жағады.
Желін туберкулезі - .мал организміне туберкулез коздырғыштары емгенде
байқалады. Желіннің шалдыққан жағында лимфа түйінінің көлемі ұлғайып,
қолмен ұстағанда ауырсынады. Мұндай малдарға емдеу шаралары жүргізілмейді.
малды жарамсыздыққа шығарып, шұжык. жасауға етке өткізеді. Акушерлік
ветеринарияның негізін қалаушы О. В. Горелик 2002ж өз жіктеуін ұсынды. Ол
желінсаудың үш формасын бөлген: терілі, интерстициальды, паренхималы.
Агалактия мен гипогалактияның себептерінің түрлілігіне байланысты жеті
түрі бар.Туа пайда болған агалактия және гипогалактия - бұл сүт безі нашар
дамыған малда байқалады. Бұл асылдандыру жұмыстарын жұмыстарын ұйымдастыру,
сүтті сиырларды өсіру үшін жоспарлы сұрыптаудың болмауынан туындайды.
Клиникалық белгілері. Сүт безі нашар дамыған, ешқандай қабыну
белгілері жоқ. Емшектері де дұрыс жетілмейді, кейде олардың үрпі тесігі де
болмауы мүмкін.
Алдын-алу. Туа пайда болған агалактия және гипогалактия байқалған
малды жарамсыздыққа шығарып, толықгырушы жас малды дер кезінде анықтап,
олардың енелерінің сүттілік белгілеріне қарап тандап алу керек.
Кәріліктен болған агалактия және гипогалактия - малдың жасына
байланысты сүт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz