Қазіргі мектептегі дене тәрбиесі
Жоспар
Кіріспе 3
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі 5
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі 5
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі 9
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі 13
2. Дене тәрбиесінің жүйесі 17
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері 17
2.2 Қазақстан Республикасының дене тәрбиесі жүйесінің негіздері 19
2.3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі бағыттары 23
3. Жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесі жұмыстарын жоспарлау
26
3.1 Спорт түрлері, оладың топталуы 26
3.2 Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыру 28
Қортынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер 35
Кіріспе 3
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі 5
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі 5
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі 9
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі 13
2. Дене тәрбиесінің жүйесі 17
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері 17
2.2 Қазақстан Республикасының дене тәрбиесі жүйесінің негіздері 19
2.3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі бағыттары 23
3. Жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесі жұмыстарын жоспарлау
26
3.1 Спорт түрлері, оладың топталуы 26
3.2 Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыру 28
Қортынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер 35
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза және рухани бай адамды қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Оқушы жастардың дене бітімі жағдайына, дене дайындығына республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді болып келеді. Сондықтан да, жастардың дене бітімінің дамуы, дене дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері мемлекетіміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады.
Жоғарыда аталған мәселелер бойынша соңғы жылдары аса маңызды құжаттар қабылданған: «Білім туралы», «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстанның Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасында Дене шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған Тұжырымдамасы мен бағдарламасы және басқа да құжаттарда дене бітімінің дамуы, дене дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері мемлекеттік маңыздылыққа ие мәселелер екені атап көрсетілген.
Дене тәрбиесі — валеология ғылымдарының бір саласы. Дене тәрбиесі көне заманда Грецияда, Римде және басқадай еддерде дамыған. Ол туралы ғылыми тұрғыдан жиналған деректер бар. Дене тәрбиесінің маңызы — адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Осыған байланысты Францияда Ф.Рабле, М.Мантель, дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау керек екенін насихаттаған.
Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский «Ұлы дидактика», «Ана мектебі» атты классикалық еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі проблемаларына, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән беріп, дене тәрбиесін балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін дәлелдеп, оны педагогикалық үрдістің аса маңызды бөлігі деп есептеді.
Орыс халқының алдыңғы қатардағы педагогтары мен қоғам қайраткерлері В.Н.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышев-ский балалардың дене тәрбиесіне үлкен мән берген болатьш. Ұлы педагог К.Д.Упшнский дене тәрбиесін еңбекпен байланыстыра зерттеді. Ол адамның ақыл-ой мен көзқарасының, күш-жігерінің қалыптасып дамуына еңбектің маңызын жан-жақты көрсетті. Орыстың атақты анатом-педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің ғылыми жүйесін құрды. Ол балалардың түсінігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің маңызы бар деп көрсетті.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі ретінде кеңінен өріс алып, дами түсті. Дене тәрбиесінің ғылыми негізде бірнеше ғылыми әдістемесі жасалынды. Ол валеологиялық тәрбиенің ең негізгі бағыттарының біріне айналды.
Гигиеналық-жаттығулар мен ұдайы шұғылдану, жугіру, шаңғы тебу, жүзу, қайық есу сияқты спорт ойындары мен арнаулы жаттығулар адамның тыныс алу үрдісін күшейтеді. Қан айналысып, зат алмасуын жақсартады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі мектептегі дене тәрбиесін қарастыру. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесiнiң әбден жетiлдiруi.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп, әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
4. Зерттелетін сұрақ бойынша ғылыми – әдістемелік әдебиет мәлiметтерін зерттеу.
5. Дене тәрбиесі сабақтың негiзгi жоспардың бөлiктерiн қалыптастыруына әдiсiн табар жолды өңдеу.
Объектісі: мектептегі дене тәрбиесі. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесi.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза және рухани бай адамды қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Оқушы жастардың дене бітімі жағдайына, дене дайындығына республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді болып келеді. Сондықтан да, жастардың дене бітімінің дамуы, дене дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері мемлекетіміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады.
Жоғарыда аталған мәселелер бойынша соңғы жылдары аса маңызды құжаттар қабылданған: «Білім туралы», «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстанның Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасында Дене шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған Тұжырымдамасы мен бағдарламасы және басқа да құжаттарда дене бітімінің дамуы, дене дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері мемлекеттік маңыздылыққа ие мәселелер екені атап көрсетілген.
Дене тәрбиесі — валеология ғылымдарының бір саласы. Дене тәрбиесі көне заманда Грецияда, Римде және басқадай еддерде дамыған. Ол туралы ғылыми тұрғыдан жиналған деректер бар. Дене тәрбиесінің маңызы — адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Осыған байланысты Францияда Ф.Рабле, М.Мантель, дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау керек екенін насихаттаған.
Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский «Ұлы дидактика», «Ана мектебі» атты классикалық еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі проблемаларына, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән беріп, дене тәрбиесін балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін дәлелдеп, оны педагогикалық үрдістің аса маңызды бөлігі деп есептеді.
Орыс халқының алдыңғы қатардағы педагогтары мен қоғам қайраткерлері В.Н.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышев-ский балалардың дене тәрбиесіне үлкен мән берген болатьш. Ұлы педагог К.Д.Упшнский дене тәрбиесін еңбекпен байланыстыра зерттеді. Ол адамның ақыл-ой мен көзқарасының, күш-жігерінің қалыптасып дамуына еңбектің маңызын жан-жақты көрсетті. Орыстың атақты анатом-педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің ғылыми жүйесін құрды. Ол балалардың түсінігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің маңызы бар деп көрсетті.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі ретінде кеңінен өріс алып, дами түсті. Дене тәрбиесінің ғылыми негізде бірнеше ғылыми әдістемесі жасалынды. Ол валеологиялық тәрбиенің ең негізгі бағыттарының біріне айналды.
Гигиеналық-жаттығулар мен ұдайы шұғылдану, жугіру, шаңғы тебу, жүзу, қайық есу сияқты спорт ойындары мен арнаулы жаттығулар адамның тыныс алу үрдісін күшейтеді. Қан айналысып, зат алмасуын жақсартады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі мектептегі дене тәрбиесін қарастыру. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесiнiң әбден жетiлдiруi.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп, әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір, шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
4. Зерттелетін сұрақ бойынша ғылыми – әдістемелік әдебиет мәлiметтерін зерттеу.
5. Дене тәрбиесі сабақтың негiзгi жоспардың бөлiктерiн қалыптастыруына әдiсiн табар жолды өңдеу.
Объектісі: мектептегі дене тәрбиесі. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесi.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Аммарин Б. А. «Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі» М. 1999.
2. Ә. Ж. Тілеулов «Спорт құрлымдары» Шымкент 2004.
3. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз
етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік түтас жинақ
бағдарламасы 2001-2005 жыддарға. Алматы 2001.
4. Гриченко М.Ф., Саноян Г.Г. Еңбек, денсаулық, дене тәрбиесі. -М., ФиС,1974 19.
5. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
6. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. Редакциясы бойынша. -М., ФиС, 1973ж.
7. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М, ФиС, 1983 25.
8. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев А. Т. редакциясы М. ФИС. 1993.
9. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Матвеев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976ж. Т.1, 2тарау.
10. Есіркепов Ж.М., Егізбаев Ж.Ә. Дене тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің сабақтастығы // Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Тараз, 2005.
11. Ж. Қабланов «Спорт теминдерінің сөздігі мен тарихы» Алматы 2002ж
12. И.Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. М.,Фис, 1972
13. Қазақстан Республикасының Дене шынықтыру және спорт туралы заңы 1997ж.
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Қазақстан Республикасы Президснтінің Қазақстан халқына үндеуі. Алматы 1997. 256 бет.
15. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің әлуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974
16. С. Қайжанов «Дене тәрбиесі» 5-6 сынып. Алматы 2001ж
17. Т. Таймбетов «Дене тәрбиесі жаттығулары сабағындағы жалпы дамыту жаттығулар және терминология». 2009ж.
18. Тілеулов «Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесі» Шымкент 2003ж
19. Ұ. Ж. Мұхаммеджанова «Дене шынықтыру пәнін оқыту әдістемесінің методиксын пайдалану жолдары» Астана 2007.
20. Ұ.Б. Мұхамеджанова «Дене тәрбиесі пәнінің әдістемесі» Астана 2004ж.
1. Аммарин Б. А. «Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі» М. 1999.
2. Ә. Ж. Тілеулов «Спорт құрлымдары» Шымкент 2004.
3. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз
етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік түтас жинақ
бағдарламасы 2001-2005 жыддарға. Алматы 2001.
4. Гриченко М.Ф., Саноян Г.Г. Еңбек, денсаулық, дене тәрбиесі. -М., ФиС,1974 19.
5. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
6. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. Редакциясы бойынша. -М., ФиС, 1973ж.
7. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М, ФиС, 1983 25.
8. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев А. Т. редакциясы М. ФИС. 1993.
9. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Матвеев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976ж. Т.1, 2тарау.
10. Есіркепов Ж.М., Егізбаев Ж.Ә. Дене тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің сабақтастығы // Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Тараз, 2005.
11. Ж. Қабланов «Спорт теминдерінің сөздігі мен тарихы» Алматы 2002ж
12. И.Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. М.,Фис, 1972
13. Қазақстан Республикасының Дене шынықтыру және спорт туралы заңы 1997ж.
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Қазақстан Республикасы Президснтінің Қазақстан халқына үндеуі. Алматы 1997. 256 бет.
15. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің әлуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974
16. С. Қайжанов «Дене тәрбиесі» 5-6 сынып. Алматы 2001ж
17. Т. Таймбетов «Дене тәрбиесі жаттығулары сабағындағы жалпы дамыту жаттығулар және терминология». 2009ж.
18. Тілеулов «Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесі» Шымкент 2003ж
19. Ұ. Ж. Мұхаммеджанова «Дене шынықтыру пәнін оқыту әдістемесінің методиксын пайдалану жолдары» Астана 2007.
20. Ұ.Б. Мұхамеджанова «Дене тәрбиесі пәнінің әдістемесі» Астана 2004ж.
Жоспар
Кіріспе 3
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі 5
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі 5
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі 9
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі 13
2. Дене тәрбиесінің жүйесі 17
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері 17
2.2 Қазақстан Республикасының дене тәрбиесі жүйесінің негіздері 19
2.3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі бағыттары 23
3. Жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесі жұмыстарын
жоспарлау 26
3.1 Спорт түрлері, оладың топталуы 26
3.2 Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыру 28
Қортынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер 35
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза
және рухани бай адамды қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті
болып табылады. Оқушы жастардың дене бітімі жағдайына, дене дайындығына
республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді
болып келеді. Сондықтан да, жастардың дене бітімінің дамуы, дене дайындығы
және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері
мемлекетіміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам
өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады.
Жоғарыда аталған мәселелер бойынша соңғы жылдары аса маңызды құжаттар
қабылданған: Білім туралы, Дене шынықтыру және спорт туралы
Қазақстанның Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасында Дене
шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған Тұжырымдамасы
мен бағдарламасы және басқа да құжаттарда дене бітімінің дамуы, дене
дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері мемлекеттік
маңыздылыққа ие мәселелер екені атап көрсетілген.
Дене тәрбиесі — валеология ғылымдарының бір саласы. Дене тәрбиесі көне
заманда Грецияда, Римде және басқадай еддерде дамыған. Ол туралы ғылыми
тұрғыдан жиналған деректер бар. Дене тәрбиесінің маңызы — адамның
денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Осыған байланысты
Францияда Ф.Рабле, М.Мантель, дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау
керек екенін насихаттаған.
Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы дидактика, Ана мектебі атты
классикалық еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі
проблемаларына, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән беріп,
дене тәрбиесін балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін дәлелдеп,
оны педагогикалық үрдістің аса маңызды бөлігі деп есептеді.
Орыс халқының алдыңғы қатардағы педагогтары мен қоғам қайраткерлері
В.Н.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышев-ский балалардың дене тәрбиесіне
үлкен мән берген болатьш. Ұлы педагог К.Д.Упшнский дене тәрбиесін еңбекпен
байланыстыра зерттеді. Ол адамның ақыл-ой мен көзқарасының, күш-жігерінің
қалыптасып дамуына еңбектің маңызын жан-жақты көрсетті. Орыстың атақты
анатом-педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің ғылыми жүйесін құрды. Ол
балалардың түсінігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің маңызы
бар деп көрсетті.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі ретінде
кеңінен өріс алып, дами түсті. Дене тәрбиесінің ғылыми негізде бірнеше
ғылыми әдістемесі жасалынды. Ол валеологиялық тәрбиенің ең негізгі
бағыттарының біріне айналды.
Гигиеналық-жаттығулар мен ұдайы шұғылдану, жугіру, шаңғы тебу, жүзу,
қайық есу сияқты спорт ойындары мен арнаулы жаттығулар адамның тыныс алу
үрдісін күшейтеді. Қан айналысып, зат алмасуын жақсартады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі мектептегі дене тәрбиесін қарастыру.
Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесiнiң әбден жетiлдiруi.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-
құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің
жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп,
әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің
басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір,
шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен
адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және
дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен
денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін
қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
4. Зерттелетін сұрақ бойынша ғылыми – әдістемелік әдебиет мәлiметтерін
зерттеу.
5. Дене тәрбиесі сабақтың негiзгi жоспардың бөлiктерiн қалыптастыруына
әдiсiн табар жолды өңдеу.
Объектісі: мектептегі дене тәрбиесі. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің
оқу процесi.
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Бастауыш сынып оқушыларының қатарына I-IV сыныпта оқитын 7-11 жастағы
оқушылар жатады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денсаулықты нығайту, шынықтыру, жан-жақты дене дамуына көмектесу,
жалпақ табандылықтың алдын алу, бала ағзасының жағымсыз сыртқы орта әсеріне
қарсылық күшін қалыптастыру;
Таза ауада дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысу, ойнау, секіру,
лақтыру, шаңғы тебу, жүгіру баланың бұлшық еттерін дамытады, жүрек-қан
тамыры жүйесін, тыныс алу жүйесін, сүйек-тірек аппаратын т.б. ағза
жүйелерін нығайтады, шынықтырады. Баланың мүсін, тұлға түзулігі
қалыптасады. Сондықтан мектептің міндеті – балаларды дене тәрбиесімен
жүйелі, белсенді шұғылдандыру;
- дене тәрбиесі жаттығулары, гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- оқушылардың өмірге керек қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру,
оларды жаңа қозғалыстарға, қимыл-әрекеттерге үйрету. Бағдарламада берілген
барлық негізгі спорт түрлерінің жаттығуларын дұрыс орындай білу;
- дене қаситтерін дамыту. Гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- бастауыш сыныптарда қимыл үйлесімділігі, ептілік, икемділік
қасиеттерін дамыту;
- жігерлікке, батылдыққа, қажырлылыққа, тәртіптілікке, еңбек
сүйгіштікке, көпшілдікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу. Дене тәрбиесі
жаттығулары, әр түрлі қозғалмалы ойындар осы қасиеттерді дамытады;
- қозғалыс кездерінде және қозғалмайтын статикалық жаттығулар кезінде
мүсін түзулігін, тұлғаны қалыптастыру. Ол үшін отырғанда, тұрғанда,
жүргенде, жаттығулар жасағанда тұлғаны түзететін арнайы жаттығулар беріп
отыруымыз керек;
- оқушыларды бастауыш сыныптардан бастап Президенттік сынама сынақтары
жаттығуларын меңгеруге, орындауға дайындай бастағанымыз жөн;
- оқушылардың дене тәрбиесі мен спортқа деген ынтасын, қызығушылығын
оятып, оларды спортпен тұрақты, жүйелі шұғылдануға дағдыландыру керек.
Мектептің міндеті – оқушыларды дене тәрбиесі жаттығуларымен мектепте
ғана емес, үйде де тұрақты айналысуға әдеттендіру. Ол әдет оқушылардың күн
тәртібінде әбден қалыптасуы қажет. Осы кезден бастап дене тәрбиесі
жаттығуларын орындау олардын өмір бойғы әдеттеріне айналуы керек. Ол үшін
дене тәрбиесі сабақтары қызықты, әсерлі көңілді өтуі тиіс;
- оқушыларды ұйымдастыру, басқара білу дағдыларына дағдыландыру.
Оқушылардың ішінен дене тәрбиесі белсенділерін дайындау.
Бастауыш сынып оқушылары дене дамуының морфофункционалдық және
психологиялық ерекшеліктері. Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың
бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі
килограмм салмақ қосады.
Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де
органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді,
созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін
ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар
жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру
жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек.
Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы
шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады.
Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен
эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады.
Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар
14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда
қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа
қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің
сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады.
Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып
келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының
27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады.
Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық
еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс
қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты
ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер,
қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық
еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды
үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең,
қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90
рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы.
Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ
қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі
дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю,
зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу
жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін
қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін
жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына
байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы
мәліметті 1-кестеден қараңыз.
1-кесте - Бала жүрегінің соғу жиілігі мен қанның систоликалық көлемі
Жасы Жүрегінің соғу жиілігі, Қанның систоликалық
ретминут көлемі, мл
Жаңа туған 120-168 2,5
1-2 ай 132-171 -
6 ай 120-150 -
1 жас 103-150 10,0
2 жас 96-135 10,2
5-6 жас 83-119 20,6
Ер балалар
8 жас 50-93 25,0
10-12 жас 53-86 33,4
15-16 50-77 41,4
Ересек 55-75 60 же одан көп
Қыз
балалар
8 жас 67-99 27,0
10-12 жас 60-89 31,6
15-16 55-85 38,5
Ересек 60-75 55-65
Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді.
Балалардың кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен
терең дем алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына
22 рет дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда
қысқа. Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут
болады, ол 11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің
ауа сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін
көтеріледі. Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға
үйретуіміз қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің
әдістемелік ерекшеліктері. Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі,
ұзаққа созылатын ойындар оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар,
жаттығулар әр түрлі, қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-
3 міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу
тұлға қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс
және нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды
үйрету және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл
бөлген дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау
әдісін пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша
түрде қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек. Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек
өздеріне келетін оқушылардың төрт жыл уақытын бос өткізуіне жол
бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының оқу жоспарын қадағалап,
көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап әдістемелік сабақтар өткізіп
отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін тұрақты
жетілдіру;
- балаларды дене тәрбиесі мен спортпен тұрақты айналысуға
қызығушылығын арттырып, ынтасын ояту;
- жоғарғы сыныптағы дене тәрбиесі мұғалімдерінің сабақтарына,
әдістемелік кеңестеріне қатысу.
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Орта сынып оқушылары дене тәрбиесінің міндеттері. Орта сынып
оқушылары қатарына 5-8 сыныптарда оқитын 12-15 жастағы оқушылар жатады. Осы
жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері төмендегідей:
- денені жан-жақты, үйлесімді дамыту, дұрыс дене түзулігі мен сыртқы
ортаның жағымсыз әсеріне қарсылық әдеттерін, жеке бас гигиенасы мен
салауатты өмір салтын сақтау әдеттерін қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу жаттығуларын ары қарай үйрену, жетілдіру;
- дене қасиеттерін, кеңістікте үйлесімді, епті қозғалуды, жылдамдықты,
күш-жылдамдығын, күшті, төзімділікті, икемділікті әрі қарай дамыту;
- жеке бас гигиенасы, дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаның негізгі
жүйелеріне әсері, өнегелік және жігерлілік қасиеттерін дамыту, өзін-өзі
бақылаудың тәсілдері туралы білім мағлұматтарын беру;
- негізгі спорт түрлері, жарыстар, снарядтар мен құрал-жабдықтар,
сабақ кезіндегі техника қауіпсіздігі және жарақат алған кезде алғашқы
көмек көрсету туралы мағлұматтарды тереңдете оқыту, іскерлік дағдысын
қалыптастыру;
- таңдап алған спорт түрлерінің жаттығуларымен өз бетімен күнделікті
дене тәрбиесі жаттығуларымен тұрақты, жүйелі айналысу әдеттерін тәрбиелеу;
- сабақ бөлімдерін, жарыстар, әр түрлі жаттықтыру жұмыстарын
жүргізудегі төрешінің, команда капитанының, спорт нұсқаушысының ұйымдастыру
іскерліктерін қалыптастыру;
- өзінің дене мүмкіншіліктерін бағалау біліктілігін қалыптастыру;
- тәртіптілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ынталықты тәрбиелеу;
- психикалық үрдістерді дамыту, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне
үйрету.
Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері. Орта мектеп
жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі. Бойларының ұзаруы
негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7 см өседі.
Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез өсетін
кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың
бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге
өседі.
Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа
сүйектерінің көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте
жылжымалы болып келеді. Көп, жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді
де қол, аяқтың сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді.
Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап
бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың
бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің
дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады.
Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста
басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері
жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға
лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста
сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды,сперматогенез басталады.
Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста
- қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды.Жамбас сүйектері өседі де, жамбас
қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап
бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады,
етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың
етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене
тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына,
менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие
мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің
көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты
ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана
мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар.
Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене
тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере
білуі керек.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды.
11-14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу
көлемдері 13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады. Сіздер
физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы адамның
жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп
тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы – бала дем алған кездегі және өкпедегі
(қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген
арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік
болу үшін төмендегі кестені беріп отырмыз (2-кесте).
2-кесте – Балалар мен жасөспірімдер өкпесінің ауа сыйымдылығы
Балалар Жасы
6 7 10 12 15 17
Ер балалар 1200 1400 1630 1975 2600 3520
Қыз балалар 1100 1200 1460 1905 2530 2760
Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі,
спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиілігі сирек
болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алу оқушылардың өкпесін
ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы
дамытады. Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса,
үлкен жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс
алу уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзасына келіп жатқан ауа
аз кездеріндегі жұмысқа іскерлігі тез төмендейді. Адамның жасқа байланысты
тыныс алу жиілігі өзгеру кестесін қараңыз (3-кесте).
3-кесте - Тыныс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі
Жасы 1 минуттағы тыныс алу жиілігі, рет
1 44
5 26
15-20 20
20-25 18
25-30 16
30-35 18
Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық жүйке жүйесінің әлі
толық функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр
түрлі қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың
ағзалары дене жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді.
Жасөспірімдердің жүрек – қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде
экономикалық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға
қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық қызметінің жетілуі 20
жасқа келгенде толық аяқталады.
Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай
жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму
кезеңі болып келеді. Негізгі дене қасиетерінің орта сынып жастары
кезеңінде даму мүмкіншіліктерін 4 кестеде беріп отырмыз.
4-кесте – Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны ( %)
Дене қасиеттері Бір жылдағы орташа дамуы Жалпы дамуы
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4 11,5
Күш 15,8 18,4 79,0 92,0
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0 8,4
Жылдамдық 4,1 1,0 16,4 4,0
төзімділігі
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5 13,1
Орта сыныптар жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу
қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке
лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы
ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер
кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезінде күш, күш-жылдамдығы
қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды.
Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері. Орта мектеп жасындағы
оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу әдістемесі негізгі базалық
спорт түрлерінің (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық ойындар, шаңғы
спорты, суда жүзу) жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.
Орта сыныптарда оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың
дене қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-қозғалыс мүмкіншіліктері,
психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму
деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері
осы ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре,
тани білулері қажет. Өздерінің сабақ, жаттықтырулар жүргізу барысындағы
жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қасиеттерін дамыту кездерінде
осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе, дене дайындығы
жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелілік, даралық
әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ кездерінде жеке
тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін ескеріп,
басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі мұғалімдері
ескерсе дұрыс болады.
Орта мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір
әдістемелік ерекшелігі – олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі
кезде ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 21 маусым 2002 жылғы № 506
бұйрығында: 5-сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар
арасында бөлек жүргізілуі керек, - деп жазылған министрліктің осы бұйрығы
жалғасын тауып, жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық
базалары жақсарып, құрал-жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері
ескеріліп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен қыздар арасында бөлек
жүргізіліп жатса өте дұрыс болар еді.
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің міндеттері. Жоғары сынып
оқушылары қатарына 9-11 сыныптарда оқитын 16-18 жастағы оқушылар жатады.
Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері төмендегідей:
- денені мақсатты түрде жан-жақты, үйлесімді дамыту; дене тәрбиесі
жаттығуларын, гигиеналық және сыртқы орта әсерлерін денсаулықты нығайтуға
қолдану іскерлігін, қобалжуға (стресс) қарсылық мүмкіншіліктерін
қалыптастыру; жоғары денсаулық деңгейінің, жан-жақты дене дайындығының
қазіргі қоғамға да, өзі үшін де қажет екенін саналарында қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын ары қарай үйрену,
жетілдіру, жоғары қимыл ептілігіне дейін меңгеру;
- дене қасиеттерін, күшті, күш-жылдамдығын, төзімділікті, икемділікті,
қозғалыс әрекеттерін тез басқара, құра алу ептілігін, ағзаның тез қалпына
келе алу қабілеттілігін т.б. қасиет, қабілеттерді ары қарай дамыту;
- қозғалыс белсенділігінің, спорттық жаттығудың заңдылықтары туралы,
дене тәрбиесі жаттығуларының келешек өмірлеріндегі еңбек етулеріне, әскер
қатарында болатын кездеріндегі, ата-ана қызметтерін орындайтын кездеріндегі
маңызы туралы, білім негіздерін қалыптастыру;
- дене тәрбиесі жаттығуларымен, өздерінің айналысып жүрген спорт
түрлерімен тұрақты, жүйелі жаттығу әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру;
бекіту;
- өнегелік, көпшілдік, өмірге дұрыс көзқарас, өзін-өзі бағалай білу
қасиеттерін қалыптастыру, алдыға қойған мақсатқа ұмтылушылық, өзіне
сенімділік, шыдамдылық, ұстамдылық, сабырлылық қасиеттерін дамыту;
- тұлға ретінде психикалық және өзіндік қасиеттерін ары қарай дамытуға
көмектесу, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне үйрету.
Жоғары сынып оқушылары дене дамуының ерекшеліктері. Жоғары сынып
жасындағы оқушылардың денесінің өсуі мен даму үрдісі біртіндеп ары қарай
жалғаса береді. Оқушы ағзасының мүшелері мен жүйелері бірқалыпты жағдайда
дамиды. Жыныстық жетілу осы кезеңде толық аяқталады. Осы жас кезеңінде
бойдың өсуі ақырындап, кеуденің кеңдігі, дене салмағы көбірек өсе
бастайды. Жасөспірім ұл балалар қыздарды бой және дене салмағы жағынан қуып
жетіп асып кетеді. Олардың бойлары қыздардан 10-12 см биік, салмақтары 5-8
кг артық болады. Олардың жалпы дене көлемімен салыстырғандағы бұлшық ет
көлемі қыздардікіне қарағанда 13 % көп, ал тері астындағы май ткані 10%
аз болады. Жасөспірім ұлдардың қыздарға қарағанда кеуделері қысқа, ал аяқ-
қолдары ұзын болып келеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі сүйектері өздерінің өсіп болу, қатаю
кезеңдеріне жете бастайды. Атап айтқанда, жауырын сүйектері жігіттерде 19-
20 жаста, қыздарда 18 жаста, тоқпан жілік немесе иық сүйектері 20-25 жаста
қатаяды. Кәрі жіліктің қатаюы 20-25 жаста жігіттерде, 17-20 жаста қыздарда
аяқталады. Шынтақ сүйегінің өсуі жігіттерде 18-20 жаста аяқталады,
бойжеткендерде сәл ерте қатаяды. Білезік сүйектерінің қатаюы 14-16 жаста,
саусақ сүйектері 16-18 жаста қатып, аяқталады. Жамбас белдеуінің
сүйектері: ортан жілік 18-20 жаста өсуін тоқтатады, асықты жілік пен оның
шыбығының сүйектері қыздарда 16-18, жігіттерде 19-20 жасқа дейін өсіп,
одан әрі қарай өсуін тоқтатады. Табан сүйектерінің: өкше, бақайшақ және аяқ
саусақтарының өсуі бойжеткендерде 16-18, жігіттерде 18-20 жасқа дейін
байқалады. Табан күмбезі 13-17 жасқа дейін қалыптасады. Сондықтан да
бойжеткендерге 17-18 жасқа дейін биік өкшелі аяқ киімді киюге болмайды.
Себебі ондай аяқ киімдер табан күмбезінің дұрыс қалыптаспауына байланысты
аяқты тез шаршатады. Балалар мен жастардың аяқ киімдерінің өкшесі 1,5-
2 см болғанда табан күмбезі жақсы болып, табан еттері мен сіңірлері жақсы
дамиды. Осы кезеңде сүйектері қатайған жастар ағзасы үлкен жүктемелерді
төзімді қабылдайды.
Сүйек аппаратының бекуі бұлшық ет, сіңір дамуымен қатар жүреді.
Бұлшық еттер тез, біркелкі дамиды. Жастардың бұлшық еттерінің көлемі,
күштері өседі. Осы кезең – жастардың бұлшық еттерінің күші мен
төзімділігін дамытуға тиімді уақыт.
Жігіттермен салыстырғанда қыздардың иық белдеуі бұлшық еттері аздап,
жамбас бұлшық еттері жылдам қарқында дами бастайды. Кеуде клеткасы, жүрек,
өкпе, өкпенің ауа сыйымдылығы, тыныс алу бұлшық еттерінің күші, ауаны
қабылдау көлемі де қыздарда жігіттерге қарағанда аз болып келеді. Сондықтан
да қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының функционалдық
мүмкіншіліктері төмен болады.
Жігіттердің жүректерінің көлемі қыздарға қарағанда 10-15 %-ға үлкен,
жүрек соғу жиілігі 6-8 соғу минут аз, жүректің жиырылу күші күшті болып
келеді де, қан тамырларына көп қан мөлшерін жібереді. Сондықтан да
жігіттердің қан қысымдары қыздарға қарағанда жоғары болады. Қыздар
жігіттерге қарағанда терең дем алмайды, жиі дем алады. Олардың
өкпелерінің ауа сыйымдылығы жігіттерге қарағанда 100 см аз болып келеді.
15-17 жас кездерінде оқушылардың сыртқы ортаны танулары толық
қалыптасады. Ойлау қызметтері жоғары деңгейге көтеріледі. Олардың қозғалыс
құрылымын түсіну қабілеттілігі жоғарылайды. Кеңістіктің, уақыттық қимыл-
әрекеттерді жекелей ұғыну, дәл қайталау, бүкіл қозғалысты тұтас орындау
мүмкіншілігі қалыптасады.
Жоғары сынып оқушыларының алға қойған мақсаттарға жетуге ұмтылушылығы,
қажырлылығы, шаршаған, болдырған кездерде шыдау қабілеттіліктері секілді
ерік-жігер қасиеттері пайда бола бастайды. Бірақ олардың басқа мектеп
жасындағы оқушыларға қарағанда дене қасиеттерінің даму пайыздары азырақ
болады. (5-кесте).
5-кесте – Жоғары мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны (%)
Дене қуаты Жылдық Жалпы
Қасиеттері орташа дамуы дамуы
қыздар қыздар
жігіттер жігіттер
Жылдамдық 1,5 0,2 3,1 0,5
Күш 14,0 9,0 28,0 18,0
Жалпы төзімділік 2,1 0,7 6,4 2,1
Жылдамдық 2,1 -0,6 6,3 -1,8
төзімділігі
Күш төзімділігі 8,5 -2,0 26,7 -6,0
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері. Жоғары мектеп жасында дене
тәрбиесі сабақтары қыздар мен жас жігіттер арасында бөлек жүргізіледі.
Олардың ағзаларының анатомиялық, физиологиялық және психологиялық
өзгешеліктері, ерекшеліктері дене тәрбиесі жаттығуларын үйрету, дене
қасиеттерін дамыту амалдары мен әдістерін әр түрлі түрде таңдауды,
жүктемені әр түрлі беруді, сабақты бөлек ұйымдастыруды талап етеді.
Қыздарға қарағанда жасөспірім жігіттердің жүктеме көлемі мен қарқынын
ұзақ, жоғары деңгейде орындауларының функционалдық мүмкіншіліктері көп.
Олар үлкен жүктемелерді жүрек соғу жиілігі аз, қан қысымы жоғары жағдайда
орындайды. Осы жүктемелерден кейінгі ағзаның қалпына келуі қыздарға
қарағанда жас жігіттерде аз уақыт алады.
Жоғары мектеп жасындағы оқушыларға сабақ бергенде ең алдымен күш,
күш-жылдамдығы жаттығуларына, күш төзімділігіне, аэробты төзімділікке көп
көңіл аудару қажет. Қимыл үйлесімділігі қабілеттілігін дамыту
жаттығуларының арасынан қимыл-әрекетті тез, басқаша құра алу, тепе
-теңдікті ұстап, бұлшық еттерді босаңсыта білу жаттығуларына назар аударса
дұрыс болады.
Жоғары сынып жасындағы оқушылармен өткізілетін дене тәрбиесі сабақтары
көбінесе жаттықтыру түрінде жүргізіледі. Жаттығуларды ойын әдісімен
орындаулар азайтылып, сабақтарда көбінесе жарыс әдістері қолданылады.
Осы жас кезеңінде олардың дене құрылымдарын, дене және техникалық
дайындықтарын ескеріп, жеке тапсырма беру әдістерін көбірек қолданамыз.
Қосымша жаттығулар беру арқылы олардың жаттығулар техникасын тез
меңгерулеріне, дене қасиеттерін дұрыс деңгейде дамытуларына көмектесеміз.
Мектеп бағдарламасындағы оқу материалдарын үйрену және меңгеру дұрыс
ойластырылып, сабақтар бір-біріне байланысты, сабақтасты болып жүргізілуі
қажет.
2. Дене тәрбиесінің жүйесі
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-
құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің
жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп,
әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің
басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір,
шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен
адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және
дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен
денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін
қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
Дене тәрбиесінің бұрынғы жүйелеріне тарихи шолу. Біздің дәуірімізге
дейінгі (БДД) VI-V ғғ. Қазіргі Қазақстан жерінде тұрып, өмір сүрген біздің
арғы ата-бабаларымыз – сақтардың кезінде өз заманына сай дене тәрбиесі
жүйесі болған. Сақтардың дене тәрбиесі жүйесінің негізі әскери-
жауынгерлік және жарыс-сайыс бағытында болды. Ашық аспан астында киіз
үйлерде тұрып, негізгі кәсіптері мал өсіру болған сақтарға кенеттен келген
жауларынан отбасын, елін, жерін қорғау үшін өте сезімтал, күшті, епті,
төзімді, батыл болуы керек болды. Сондықтан да олар бала кездерінен атқа
міну, садақ ату, күрес жаттығуларымен айналысқан. Сақтардың балалары 4-5
жастарынан атқа шауып, 7-8 жасынан ат үсті сайыс жаттығуларын үйреніп,
меңгере бастаған. Он үш жаста отау иесі болатын боз балалар, ер қаруы
бес қаруды еркін меңгерген. Сол кездердегі сақ жауынгерлерінің шабуыл
жасайтын қарулары – айбалта, қылыш; соғатын қарулары – қалқан, сауыт,
дулыға, тізелерін, аяқтарын қорғайтын қалқаншалар болған. Осы аты аталған
қару-жарақаттарды соғыста пайдалану, оларды өте жетік меңгеру үшін сақ
жауынгерлері өте көп жаттыққан. Садақ ату, найзамен, ақинақпен сұғу,
қылышпен, айбалтамен шабу, шоқпармен соғу жаттығулары көп рет, әр түрлі
жағдайларда қайталана орындалған. Жаудың қаруларынан жалтару, қалқанды
тосу, сақтандыру жаттығулары жетілдірілген. Осы қаруды қолдану жаттығулары
жерде, ат үстінде, атты тізгінін ұстап басқару кезінде орындалған. Соғыс
жағдайына жақындатылған жағдайда шауып келе жатып қарулар қолдану, бірнеше
адамдардан қорғану, шабуыл жасау жаттығулары сайыс түрінде орындалған.
Сол кездерде сақтармен қатар өз жерлерінде өмір сүріп жатқан
гректердің спартандық, афиндық дене тәрбиесі жүйелері болғанын біз
білеміз. Сол спартандық құрбылары секілді сақтардың да қыз-келіншектері
де ерлермен бірдей дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысқан, жаумен
соғысқан. Сақ патшайымы Томирис пен оның құрған Шығыс амазонкалары
әйелдер әскер бөлімі, Бабыл Византия патшасы Кирмен соғыстың шешуші
кезеңіндегі жеңісте өте үлкен рөл атқарғаны тарихта белгілі.
БДД II ғ. Шығыс Түркістанда пайда болып, біздің дәуірімізде Қазақстан
жерінде қоныстанған ғұндардың дене тәрбиесі жүйесі сақтардың дене
тәрбиесі жүйесіне ұқсас болған. Қылмыс жасап, тәртіп бұзған, ұрлық
жасаған адамдардың беттері тілініп, жазаланған. Ғұндар ат үсті
жаттығуларына өте жетік болған, шауып келе жатқан аттың үстінде ауысып,
теріс отыру, тік тұру, жерге секіріп түсіп, қайта отыру, шауып келе жатып
жерден қамшы алу, жамбы атып түсіру секілді жаттығуларды ғұндар өте жетік
меңгерген. Осы кездегі Еуропа цирктеріндегі ат үсті жаттығуларын ғұн дене
тәрбиесі жүйесінен алынған деген цирк өнерін зерттеушілердің дәлелдері бар.
Шыңғысхан құрған Мың қол империясы кезінде (XIII-XII) әскери - дене
тәрбиесі жүйесі іске асырылды. Ол кезеңде әрбір ер адам, атымен, қару-
жарағымен соғысқа аттануға дайын тұруы керек болды. Сол кезде Ерлердің
үш ойыны дене тәрбиесі жүйесі болды. Ол – күрес, садақ ату және атқа
шабу спорт түрлеріне негізделген болатын.
Әмір Темір билігі кезінде (XI ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі 5
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі 5
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі 9
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі 13
2. Дене тәрбиесінің жүйесі 17
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері 17
2.2 Қазақстан Республикасының дене тәрбиесі жүйесінің негіздері 19
2.3 Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі бағыттары 23
3. Жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесі жұмыстарын
жоспарлау 26
3.1 Спорт түрлері, оладың топталуы 26
3.2 Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыру 28
Қортынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер 35
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза
және рухани бай адамды қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті
болып табылады. Оқушы жастардың дене бітімі жағдайына, дене дайындығына
республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді
болып келеді. Сондықтан да, жастардың дене бітімінің дамуы, дене дайындығы
және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері
мемлекетіміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам
өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады.
Жоғарыда аталған мәселелер бойынша соңғы жылдары аса маңызды құжаттар
қабылданған: Білім туралы, Дене шынықтыру және спорт туралы
Қазақстанның Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасында Дене
шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған Тұжырымдамасы
мен бағдарламасы және басқа да құжаттарда дене бітімінің дамуы, дене
дайындығы және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері мемлекеттік
маңыздылыққа ие мәселелер екені атап көрсетілген.
Дене тәрбиесі — валеология ғылымдарының бір саласы. Дене тәрбиесі көне
заманда Грецияда, Римде және басқадай еддерде дамыған. Ол туралы ғылыми
тұрғыдан жиналған деректер бар. Дене тәрбиесінің маңызы — адамның
денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Осыған байланысты
Францияда Ф.Рабле, М.Мантель, дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау
керек екенін насихаттаған.
Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы дидактика, Ана мектебі атты
классикалық еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі
проблемаларына, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән беріп,
дене тәрбиесін балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін дәлелдеп,
оны педагогикалық үрдістің аса маңызды бөлігі деп есептеді.
Орыс халқының алдыңғы қатардағы педагогтары мен қоғам қайраткерлері
В.Н.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышев-ский балалардың дене тәрбиесіне
үлкен мән берген болатьш. Ұлы педагог К.Д.Упшнский дене тәрбиесін еңбекпен
байланыстыра зерттеді. Ол адамның ақыл-ой мен көзқарасының, күш-жігерінің
қалыптасып дамуына еңбектің маңызын жан-жақты көрсетті. Орыстың атақты
анатом-педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің ғылыми жүйесін құрды. Ол
балалардың түсінігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің маңызы
бар деп көрсетті.
ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі ретінде
кеңінен өріс алып, дами түсті. Дене тәрбиесінің ғылыми негізде бірнеше
ғылыми әдістемесі жасалынды. Ол валеологиялық тәрбиенің ең негізгі
бағыттарының біріне айналды.
Гигиеналық-жаттығулар мен ұдайы шұғылдану, жугіру, шаңғы тебу, жүзу,
қайық есу сияқты спорт ойындары мен арнаулы жаттығулар адамның тыныс алу
үрдісін күшейтеді. Қан айналысып, зат алмасуын жақсартады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі мектептегі дене тәрбиесін қарастыру.
Негізгі мектепте дене тәрбиесінің оқу процесiнiң әбден жетiлдiруi.
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-
құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің
жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп,
әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің
басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір,
шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен
адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және
дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен
денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін
қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
4. Зерттелетін сұрақ бойынша ғылыми – әдістемелік әдебиет мәлiметтерін
зерттеу.
5. Дене тәрбиесі сабақтың негiзгi жоспардың бөлiктерiн қалыптастыруына
әдiсiн табар жолды өңдеу.
Объектісі: мектептегі дене тәрбиесі. Негізгі мектепте дене тәрбиесінің
оқу процесi.
1. Мектепте дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Бастауыш сынып оқушыларының қатарына I-IV сыныпта оқитын 7-11 жастағы
оқушылар жатады.
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денсаулықты нығайту, шынықтыру, жан-жақты дене дамуына көмектесу,
жалпақ табандылықтың алдын алу, бала ағзасының жағымсыз сыртқы орта әсеріне
қарсылық күшін қалыптастыру;
Таза ауада дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысу, ойнау, секіру,
лақтыру, шаңғы тебу, жүгіру баланың бұлшық еттерін дамытады, жүрек-қан
тамыры жүйесін, тыныс алу жүйесін, сүйек-тірек аппаратын т.б. ағза
жүйелерін нығайтады, шынықтырады. Баланың мүсін, тұлға түзулігі
қалыптасады. Сондықтан мектептің міндеті – балаларды дене тәрбиесімен
жүйелі, белсенді шұғылдандыру;
- дене тәрбиесі жаттығулары, гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- оқушылардың өмірге керек қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру,
оларды жаңа қозғалыстарға, қимыл-әрекеттерге үйрету. Бағдарламада берілген
барлық негізгі спорт түрлерінің жаттығуларын дұрыс орындай білу;
- дене қаситтерін дамыту. Гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- бастауыш сыныптарда қимыл үйлесімділігі, ептілік, икемділік
қасиеттерін дамыту;
- жігерлікке, батылдыққа, қажырлылыққа, тәртіптілікке, еңбек
сүйгіштікке, көпшілдікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу. Дене тәрбиесі
жаттығулары, әр түрлі қозғалмалы ойындар осы қасиеттерді дамытады;
- қозғалыс кездерінде және қозғалмайтын статикалық жаттығулар кезінде
мүсін түзулігін, тұлғаны қалыптастыру. Ол үшін отырғанда, тұрғанда,
жүргенде, жаттығулар жасағанда тұлғаны түзететін арнайы жаттығулар беріп
отыруымыз керек;
- оқушыларды бастауыш сыныптардан бастап Президенттік сынама сынақтары
жаттығуларын меңгеруге, орындауға дайындай бастағанымыз жөн;
- оқушылардың дене тәрбиесі мен спортқа деген ынтасын, қызығушылығын
оятып, оларды спортпен тұрақты, жүйелі шұғылдануға дағдыландыру керек.
Мектептің міндеті – оқушыларды дене тәрбиесі жаттығуларымен мектепте
ғана емес, үйде де тұрақты айналысуға әдеттендіру. Ол әдет оқушылардың күн
тәртібінде әбден қалыптасуы қажет. Осы кезден бастап дене тәрбиесі
жаттығуларын орындау олардын өмір бойғы әдеттеріне айналуы керек. Ол үшін
дене тәрбиесі сабақтары қызықты, әсерлі көңілді өтуі тиіс;
- оқушыларды ұйымдастыру, басқара білу дағдыларына дағдыландыру.
Оқушылардың ішінен дене тәрбиесі белсенділерін дайындау.
Бастауыш сынып оқушылары дене дамуының морфофункционалдық және
психологиялық ерекшеліктері. Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың
бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі
килограмм салмақ қосады.
Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де
органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді,
созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін
ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар
жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру
жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек.
Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы
шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады.
Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен
эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады.
Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар
14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда
қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа
қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің
сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады.
Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып
келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының
27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады.
Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық
еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс
қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты
ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер,
қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық
еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды
үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең,
қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90
рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы.
Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ
қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі
дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю,
зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу
жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін
қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін
жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына
байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы
мәліметті 1-кестеден қараңыз.
1-кесте - Бала жүрегінің соғу жиілігі мен қанның систоликалық көлемі
Жасы Жүрегінің соғу жиілігі, Қанның систоликалық
ретминут көлемі, мл
Жаңа туған 120-168 2,5
1-2 ай 132-171 -
6 ай 120-150 -
1 жас 103-150 10,0
2 жас 96-135 10,2
5-6 жас 83-119 20,6
Ер балалар
8 жас 50-93 25,0
10-12 жас 53-86 33,4
15-16 50-77 41,4
Ересек 55-75 60 же одан көп
Қыз
балалар
8 жас 67-99 27,0
10-12 жас 60-89 31,6
15-16 55-85 38,5
Ересек 60-75 55-65
Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді.
Балалардың кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен
терең дем алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына
22 рет дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда
қысқа. Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут
болады, ол 11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің
ауа сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін
көтеріледі. Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға
үйретуіміз қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің
әдістемелік ерекшеліктері. Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі,
ұзаққа созылатын ойындар оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар,
жаттығулар әр түрлі, қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-
3 міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу
тұлға қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс
және нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды
үйрету және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл
бөлген дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау
әдісін пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша
түрде қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек. Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек
өздеріне келетін оқушылардың төрт жыл уақытын бос өткізуіне жол
бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының оқу жоспарын қадағалап,
көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап әдістемелік сабақтар өткізіп
отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін тұрақты
жетілдіру;
- балаларды дене тәрбиесі мен спортпен тұрақты айналысуға
қызығушылығын арттырып, ынтасын ояту;
- жоғарғы сыныптағы дене тәрбиесі мұғалімдерінің сабақтарына,
әдістемелік кеңестеріне қатысу.
1.2 Орта сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Орта сынып оқушылары дене тәрбиесінің міндеттері. Орта сынып
оқушылары қатарына 5-8 сыныптарда оқитын 12-15 жастағы оқушылар жатады. Осы
жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері төмендегідей:
- денені жан-жақты, үйлесімді дамыту, дұрыс дене түзулігі мен сыртқы
ортаның жағымсыз әсеріне қарсылық әдеттерін, жеке бас гигиенасы мен
салауатты өмір салтын сақтау әдеттерін қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу жаттығуларын ары қарай үйрену, жетілдіру;
- дене қасиеттерін, кеңістікте үйлесімді, епті қозғалуды, жылдамдықты,
күш-жылдамдығын, күшті, төзімділікті, икемділікті әрі қарай дамыту;
- жеке бас гигиенасы, дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаның негізгі
жүйелеріне әсері, өнегелік және жігерлілік қасиеттерін дамыту, өзін-өзі
бақылаудың тәсілдері туралы білім мағлұматтарын беру;
- негізгі спорт түрлері, жарыстар, снарядтар мен құрал-жабдықтар,
сабақ кезіндегі техника қауіпсіздігі және жарақат алған кезде алғашқы
көмек көрсету туралы мағлұматтарды тереңдете оқыту, іскерлік дағдысын
қалыптастыру;
- таңдап алған спорт түрлерінің жаттығуларымен өз бетімен күнделікті
дене тәрбиесі жаттығуларымен тұрақты, жүйелі айналысу әдеттерін тәрбиелеу;
- сабақ бөлімдерін, жарыстар, әр түрлі жаттықтыру жұмыстарын
жүргізудегі төрешінің, команда капитанының, спорт нұсқаушысының ұйымдастыру
іскерліктерін қалыптастыру;
- өзінің дене мүмкіншіліктерін бағалау біліктілігін қалыптастыру;
- тәртіптілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ынталықты тәрбиелеу;
- психикалық үрдістерді дамыту, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне
үйрету.
Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері. Орта мектеп
жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі. Бойларының ұзаруы
негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7 см өседі.
Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез өсетін
кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың
бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге
өседі.
Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа
сүйектерінің көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте
жылжымалы болып келеді. Көп, жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді
де қол, аяқтың сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді.
Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап
бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың
бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің
дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады.
Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста
басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері
жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға
лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста
сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды,сперматогенез басталады.
Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста
- қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды.Жамбас сүйектері өседі де, жамбас
қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап
бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады,
етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың
етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене
тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына,
менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие
мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің
көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты
ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана
мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар.
Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене
тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере
білуі керек.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды.
11-14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу
көлемдері 13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады. Сіздер
физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы адамның
жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп
тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы – бала дем алған кездегі және өкпедегі
(қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген
арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік
болу үшін төмендегі кестені беріп отырмыз (2-кесте).
2-кесте – Балалар мен жасөспірімдер өкпесінің ауа сыйымдылығы
Балалар Жасы
6 7 10 12 15 17
Ер балалар 1200 1400 1630 1975 2600 3520
Қыз балалар 1100 1200 1460 1905 2530 2760
Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі,
спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиілігі сирек
болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алу оқушылардың өкпесін
ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы
дамытады. Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса,
үлкен жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс
алу уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзасына келіп жатқан ауа
аз кездеріндегі жұмысқа іскерлігі тез төмендейді. Адамның жасқа байланысты
тыныс алу жиілігі өзгеру кестесін қараңыз (3-кесте).
3-кесте - Тыныс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі
Жасы 1 минуттағы тыныс алу жиілігі, рет
1 44
5 26
15-20 20
20-25 18
25-30 16
30-35 18
Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық жүйке жүйесінің әлі
толық функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр
түрлі қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың
ағзалары дене жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді.
Жасөспірімдердің жүрек – қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде
экономикалық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға
қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық қызметінің жетілуі 20
жасқа келгенде толық аяқталады.
Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай
жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму
кезеңі болып келеді. Негізгі дене қасиетерінің орта сынып жастары
кезеңінде даму мүмкіншіліктерін 4 кестеде беріп отырмыз.
4-кесте – Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны ( %)
Дене қасиеттері Бір жылдағы орташа дамуы Жалпы дамуы
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4 11,5
Күш 15,8 18,4 79,0 92,0
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0 8,4
Жылдамдық 4,1 1,0 16,4 4,0
төзімділігі
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5 13,1
Орта сыныптар жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу
қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке
лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы
ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер
кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезінде күш, күш-жылдамдығы
қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды.
Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері. Орта мектеп жасындағы
оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу әдістемесі негізгі базалық
спорт түрлерінің (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық ойындар, шаңғы
спорты, суда жүзу) жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.
Орта сыныптарда оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың
дене қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-қозғалыс мүмкіншіліктері,
психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму
деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері
осы ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре,
тани білулері қажет. Өздерінің сабақ, жаттықтырулар жүргізу барысындағы
жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қасиеттерін дамыту кездерінде
осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе, дене дайындығы
жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелілік, даралық
әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ кездерінде жеке
тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін ескеріп,
басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі мұғалімдері
ескерсе дұрыс болады.
Орта мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір
әдістемелік ерекшелігі – олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі
кезде ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 21 маусым 2002 жылғы № 506
бұйрығында: 5-сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар
арасында бөлек жүргізілуі керек, - деп жазылған министрліктің осы бұйрығы
жалғасын тауып, жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық
базалары жақсарып, құрал-жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері
ескеріліп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен қыздар арасында бөлек
жүргізіліп жатса өте дұрыс болар еді.
1.3 Жоғары сынып оқушыларының дене тәрбиесі
Жоғары сынып оқушылары дене тәрбиесінің міндеттері. Жоғары сынып
оқушылары қатарына 9-11 сыныптарда оқитын 16-18 жастағы оқушылар жатады.
Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері төмендегідей:
- денені мақсатты түрде жан-жақты, үйлесімді дамыту; дене тәрбиесі
жаттығуларын, гигиеналық және сыртқы орта әсерлерін денсаулықты нығайтуға
қолдану іскерлігін, қобалжуға (стресс) қарсылық мүмкіншіліктерін
қалыптастыру; жоғары денсаулық деңгейінің, жан-жақты дене дайындығының
қазіргі қоғамға да, өзі үшін де қажет екенін саналарында қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын ары қарай үйрену,
жетілдіру, жоғары қимыл ептілігіне дейін меңгеру;
- дене қасиеттерін, күшті, күш-жылдамдығын, төзімділікті, икемділікті,
қозғалыс әрекеттерін тез басқара, құра алу ептілігін, ағзаның тез қалпына
келе алу қабілеттілігін т.б. қасиет, қабілеттерді ары қарай дамыту;
- қозғалыс белсенділігінің, спорттық жаттығудың заңдылықтары туралы,
дене тәрбиесі жаттығуларының келешек өмірлеріндегі еңбек етулеріне, әскер
қатарында болатын кездеріндегі, ата-ана қызметтерін орындайтын кездеріндегі
маңызы туралы, білім негіздерін қалыптастыру;
- дене тәрбиесі жаттығуларымен, өздерінің айналысып жүрген спорт
түрлерімен тұрақты, жүйелі жаттығу әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру;
бекіту;
- өнегелік, көпшілдік, өмірге дұрыс көзқарас, өзін-өзі бағалай білу
қасиеттерін қалыптастыру, алдыға қойған мақсатқа ұмтылушылық, өзіне
сенімділік, шыдамдылық, ұстамдылық, сабырлылық қасиеттерін дамыту;
- тұлға ретінде психикалық және өзіндік қасиеттерін ары қарай дамытуға
көмектесу, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне үйрету.
Жоғары сынып оқушылары дене дамуының ерекшеліктері. Жоғары сынып
жасындағы оқушылардың денесінің өсуі мен даму үрдісі біртіндеп ары қарай
жалғаса береді. Оқушы ағзасының мүшелері мен жүйелері бірқалыпты жағдайда
дамиды. Жыныстық жетілу осы кезеңде толық аяқталады. Осы жас кезеңінде
бойдың өсуі ақырындап, кеуденің кеңдігі, дене салмағы көбірек өсе
бастайды. Жасөспірім ұл балалар қыздарды бой және дене салмағы жағынан қуып
жетіп асып кетеді. Олардың бойлары қыздардан 10-12 см биік, салмақтары 5-8
кг артық болады. Олардың жалпы дене көлемімен салыстырғандағы бұлшық ет
көлемі қыздардікіне қарағанда 13 % көп, ал тері астындағы май ткані 10%
аз болады. Жасөспірім ұлдардың қыздарға қарағанда кеуделері қысқа, ал аяқ-
қолдары ұзын болып келеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі сүйектері өздерінің өсіп болу, қатаю
кезеңдеріне жете бастайды. Атап айтқанда, жауырын сүйектері жігіттерде 19-
20 жаста, қыздарда 18 жаста, тоқпан жілік немесе иық сүйектері 20-25 жаста
қатаяды. Кәрі жіліктің қатаюы 20-25 жаста жігіттерде, 17-20 жаста қыздарда
аяқталады. Шынтақ сүйегінің өсуі жігіттерде 18-20 жаста аяқталады,
бойжеткендерде сәл ерте қатаяды. Білезік сүйектерінің қатаюы 14-16 жаста,
саусақ сүйектері 16-18 жаста қатып, аяқталады. Жамбас белдеуінің
сүйектері: ортан жілік 18-20 жаста өсуін тоқтатады, асықты жілік пен оның
шыбығының сүйектері қыздарда 16-18, жігіттерде 19-20 жасқа дейін өсіп,
одан әрі қарай өсуін тоқтатады. Табан сүйектерінің: өкше, бақайшақ және аяқ
саусақтарының өсуі бойжеткендерде 16-18, жігіттерде 18-20 жасқа дейін
байқалады. Табан күмбезі 13-17 жасқа дейін қалыптасады. Сондықтан да
бойжеткендерге 17-18 жасқа дейін биік өкшелі аяқ киімді киюге болмайды.
Себебі ондай аяқ киімдер табан күмбезінің дұрыс қалыптаспауына байланысты
аяқты тез шаршатады. Балалар мен жастардың аяқ киімдерінің өкшесі 1,5-
2 см болғанда табан күмбезі жақсы болып, табан еттері мен сіңірлері жақсы
дамиды. Осы кезеңде сүйектері қатайған жастар ағзасы үлкен жүктемелерді
төзімді қабылдайды.
Сүйек аппаратының бекуі бұлшық ет, сіңір дамуымен қатар жүреді.
Бұлшық еттер тез, біркелкі дамиды. Жастардың бұлшық еттерінің көлемі,
күштері өседі. Осы кезең – жастардың бұлшық еттерінің күші мен
төзімділігін дамытуға тиімді уақыт.
Жігіттермен салыстырғанда қыздардың иық белдеуі бұлшық еттері аздап,
жамбас бұлшық еттері жылдам қарқында дами бастайды. Кеуде клеткасы, жүрек,
өкпе, өкпенің ауа сыйымдылығы, тыныс алу бұлшық еттерінің күші, ауаны
қабылдау көлемі де қыздарда жігіттерге қарағанда аз болып келеді. Сондықтан
да қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының функционалдық
мүмкіншіліктері төмен болады.
Жігіттердің жүректерінің көлемі қыздарға қарағанда 10-15 %-ға үлкен,
жүрек соғу жиілігі 6-8 соғу минут аз, жүректің жиырылу күші күшті болып
келеді де, қан тамырларына көп қан мөлшерін жібереді. Сондықтан да
жігіттердің қан қысымдары қыздарға қарағанда жоғары болады. Қыздар
жігіттерге қарағанда терең дем алмайды, жиі дем алады. Олардың
өкпелерінің ауа сыйымдылығы жігіттерге қарағанда 100 см аз болып келеді.
15-17 жас кездерінде оқушылардың сыртқы ортаны танулары толық
қалыптасады. Ойлау қызметтері жоғары деңгейге көтеріледі. Олардың қозғалыс
құрылымын түсіну қабілеттілігі жоғарылайды. Кеңістіктің, уақыттық қимыл-
әрекеттерді жекелей ұғыну, дәл қайталау, бүкіл қозғалысты тұтас орындау
мүмкіншілігі қалыптасады.
Жоғары сынып оқушыларының алға қойған мақсаттарға жетуге ұмтылушылығы,
қажырлылығы, шаршаған, болдырған кездерде шыдау қабілеттіліктері секілді
ерік-жігер қасиеттері пайда бола бастайды. Бірақ олардың басқа мектеп
жасындағы оқушыларға қарағанда дене қасиеттерінің даму пайыздары азырақ
болады. (5-кесте).
5-кесте – Жоғары мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны (%)
Дене қуаты Жылдық Жалпы
Қасиеттері орташа дамуы дамуы
қыздар қыздар
жігіттер жігіттер
Жылдамдық 1,5 0,2 3,1 0,5
Күш 14,0 9,0 28,0 18,0
Жалпы төзімділік 2,1 0,7 6,4 2,1
Жылдамдық 2,1 -0,6 6,3 -1,8
төзімділігі
Күш төзімділігі 8,5 -2,0 26,7 -6,0
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері. Жоғары мектеп жасында дене
тәрбиесі сабақтары қыздар мен жас жігіттер арасында бөлек жүргізіледі.
Олардың ағзаларының анатомиялық, физиологиялық және психологиялық
өзгешеліктері, ерекшеліктері дене тәрбиесі жаттығуларын үйрету, дене
қасиеттерін дамыту амалдары мен әдістерін әр түрлі түрде таңдауды,
жүктемені әр түрлі беруді, сабақты бөлек ұйымдастыруды талап етеді.
Қыздарға қарағанда жасөспірім жігіттердің жүктеме көлемі мен қарқынын
ұзақ, жоғары деңгейде орындауларының функционалдық мүмкіншіліктері көп.
Олар үлкен жүктемелерді жүрек соғу жиілігі аз, қан қысымы жоғары жағдайда
орындайды. Осы жүктемелерден кейінгі ағзаның қалпына келуі қыздарға
қарағанда жас жігіттерде аз уақыт алады.
Жоғары мектеп жасындағы оқушыларға сабақ бергенде ең алдымен күш,
күш-жылдамдығы жаттығуларына, күш төзімділігіне, аэробты төзімділікке көп
көңіл аудару қажет. Қимыл үйлесімділігі қабілеттілігін дамыту
жаттығуларының арасынан қимыл-әрекетті тез, басқаша құра алу, тепе
-теңдікті ұстап, бұлшық еттерді босаңсыта білу жаттығуларына назар аударса
дұрыс болады.
Жоғары сынып жасындағы оқушылармен өткізілетін дене тәрбиесі сабақтары
көбінесе жаттықтыру түрінде жүргізіледі. Жаттығуларды ойын әдісімен
орындаулар азайтылып, сабақтарда көбінесе жарыс әдістері қолданылады.
Осы жас кезеңінде олардың дене құрылымдарын, дене және техникалық
дайындықтарын ескеріп, жеке тапсырма беру әдістерін көбірек қолданамыз.
Қосымша жаттығулар беру арқылы олардың жаттығулар техникасын тез
меңгерулеріне, дене қасиеттерін дұрыс деңгейде дамытуларына көмектесеміз.
Мектеп бағдарламасындағы оқу материалдарын үйрену және меңгеру дұрыс
ойластырылып, сабақтар бір-біріне байланысты, сабақтасты болып жүргізілуі
қажет.
2. Дене тәрбиесінің жүйесі
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесі жүйесі дегеніміз – әлеуметтік-экономикалық заң-
құқықтық, ғылыми-әдістемелік нормативтік-бағдарламалық негіздердің
жиынтығы және республика дене тәрбиесі мен спорт мәселелерін үйлестіріп,
әрі басшылық етіп отыратын ұйымдар мен мекемелер. Дене тәрбиесі жүйесінің
басты мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау, елімізді қорғауға әзір,
шығармашылық жұмысқа құштар, жан-жақты дене тәрбиесі дайындығынан өткен
адамдарды тәрбиелеу. Бұл мақсат төмендегідей жалпы міндеттерге негізделген:
1. Білім беру міндеттері – қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгерту және
дене тәрбиесі көлемінде арнайы білім беру.
2. Сауықтыру міндеттері - дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен
денсаулықты нығайтады.
3. Тәрбиелік міндеттері – адамгершілік, дене қасиеттерін
қалыптастыруға, өнегелі, көркемдік танымдарды үйренуге негізделген.
Дене тәрбиесінің бұрынғы жүйелеріне тарихи шолу. Біздің дәуірімізге
дейінгі (БДД) VI-V ғғ. Қазіргі Қазақстан жерінде тұрып, өмір сүрген біздің
арғы ата-бабаларымыз – сақтардың кезінде өз заманына сай дене тәрбиесі
жүйесі болған. Сақтардың дене тәрбиесі жүйесінің негізі әскери-
жауынгерлік және жарыс-сайыс бағытында болды. Ашық аспан астында киіз
үйлерде тұрып, негізгі кәсіптері мал өсіру болған сақтарға кенеттен келген
жауларынан отбасын, елін, жерін қорғау үшін өте сезімтал, күшті, епті,
төзімді, батыл болуы керек болды. Сондықтан да олар бала кездерінен атқа
міну, садақ ату, күрес жаттығуларымен айналысқан. Сақтардың балалары 4-5
жастарынан атқа шауып, 7-8 жасынан ат үсті сайыс жаттығуларын үйреніп,
меңгере бастаған. Он үш жаста отау иесі болатын боз балалар, ер қаруы
бес қаруды еркін меңгерген. Сол кездердегі сақ жауынгерлерінің шабуыл
жасайтын қарулары – айбалта, қылыш; соғатын қарулары – қалқан, сауыт,
дулыға, тізелерін, аяқтарын қорғайтын қалқаншалар болған. Осы аты аталған
қару-жарақаттарды соғыста пайдалану, оларды өте жетік меңгеру үшін сақ
жауынгерлері өте көп жаттыққан. Садақ ату, найзамен, ақинақпен сұғу,
қылышпен, айбалтамен шабу, шоқпармен соғу жаттығулары көп рет, әр түрлі
жағдайларда қайталана орындалған. Жаудың қаруларынан жалтару, қалқанды
тосу, сақтандыру жаттығулары жетілдірілген. Осы қаруды қолдану жаттығулары
жерде, ат үстінде, атты тізгінін ұстап басқару кезінде орындалған. Соғыс
жағдайына жақындатылған жағдайда шауып келе жатып қарулар қолдану, бірнеше
адамдардан қорғану, шабуыл жасау жаттығулары сайыс түрінде орындалған.
Сол кездерде сақтармен қатар өз жерлерінде өмір сүріп жатқан
гректердің спартандық, афиндық дене тәрбиесі жүйелері болғанын біз
білеміз. Сол спартандық құрбылары секілді сақтардың да қыз-келіншектері
де ерлермен бірдей дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысқан, жаумен
соғысқан. Сақ патшайымы Томирис пен оның құрған Шығыс амазонкалары
әйелдер әскер бөлімі, Бабыл Византия патшасы Кирмен соғыстың шешуші
кезеңіндегі жеңісте өте үлкен рөл атқарғаны тарихта белгілі.
БДД II ғ. Шығыс Түркістанда пайда болып, біздің дәуірімізде Қазақстан
жерінде қоныстанған ғұндардың дене тәрбиесі жүйесі сақтардың дене
тәрбиесі жүйесіне ұқсас болған. Қылмыс жасап, тәртіп бұзған, ұрлық
жасаған адамдардың беттері тілініп, жазаланған. Ғұндар ат үсті
жаттығуларына өте жетік болған, шауып келе жатқан аттың үстінде ауысып,
теріс отыру, тік тұру, жерге секіріп түсіп, қайта отыру, шауып келе жатып
жерден қамшы алу, жамбы атып түсіру секілді жаттығуларды ғұндар өте жетік
меңгерген. Осы кездегі Еуропа цирктеріндегі ат үсті жаттығуларын ғұн дене
тәрбиесі жүйесінен алынған деген цирк өнерін зерттеушілердің дәлелдері бар.
Шыңғысхан құрған Мың қол империясы кезінде (XIII-XII) әскери - дене
тәрбиесі жүйесі іске асырылды. Ол кезеңде әрбір ер адам, атымен, қару-
жарағымен соғысқа аттануға дайын тұруы керек болды. Сол кезде Ерлердің
үш ойыны дене тәрбиесі жүйесі болды. Ол – күрес, садақ ату және атқа
шабу спорт түрлеріне негізделген болатын.
Әмір Темір билігі кезінде (XI ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz