Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой.пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік.
экономикалық, қоғамдық жағдайлар.
12
1.2 Қазақстандағы 1930.1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі. 18
1.3 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы.
30
ТҰЖЫРЫМ 44
2 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары.
2.1 Педагогика ғылымын қалыптастырудағы саяси қуғын.сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының рөлі.
45
2.2 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
еңбектері.
72
2.3 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын болашақ ұстаздардың даярлық үрдісіне
ендіру жолдары
97
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 106
Қосымшалар 116
КІРІСПЕ 4
1 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой.пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік.
экономикалық, қоғамдық жағдайлар.
12
1.2 Қазақстандағы 1930.1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі. 18
1.3 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы.
30
ТҰЖЫРЫМ 44
2 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары.
2.1 Педагогика ғылымын қалыптастырудағы саяси қуғын.сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының рөлі.
45
2.2 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
еңбектері.
72
2.3 Саяси қуғын.сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын болашақ ұстаздардың даярлық үрдісіне
ендіру жолдары
97
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 106
Қосымшалар 116
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен
терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-
экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді даму
жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік
байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндіп қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе
кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап, тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз
кезегінде өскелең жас ұрпақтың өз туған халқының рухани құндылықтарынан
ажырап әкелуіне соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің
халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы-біздің бүгінгі
елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» [1] атты
халыққа арнаған ағымдық жылдағы Жолдауында еліміздегі ішкі және сыртқы
басты саяси бағыттарын айқындады. Аталған жолдауда еліміз дүниежүзілік
стандартар деңгейінде сапалы білім беруге жету керектігін көрсеткені мәлім.
Бұл орайда, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттілігі анық.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім-
тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы зор. Осы бағытта
қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін
өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең
ұрпақ өсіру-қоғам алдында тұрған басты міндет. әрбір қоғам өзінің даму
барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында,
ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын ортағасырлық ұлы ойшылдар
Әл.Фараби [2], А.Иассауи [3], М.Қашкари [4], Ж.Баласағұн [5] т.б. тарихи-
педагогикалық мұраларындағы педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-
тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтың елжандылыққа, имандылық рухта
тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай
[6], Шоқан [7], Абай [8] сияқты ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының
тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жасөспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой-пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі Алашорда
қайраткерлері болған А.Байтұрсынов [9], М.Жұмабаев [10], Ж.Аймауытов[11],
М.Дулатов [12], Ә.Бөкейханов [13], Х.Досмұхамедов [14] т.б. белгілі қоғам
қайраткерлері әрі қарай жалғастырып, қазақ мектептері оқу-тәрбие көлемін
ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының тарихында аса
құндылығымен, маңыздылығымен және қасіретімен де мәңгі қалатыны даусыз.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен
терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-
экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді даму
жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік
байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндіп қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе
кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап, тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз
кезегінде өскелең жас ұрпақтың өз туған халқының рухани құндылықтарынан
ажырап әкелуіне соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің
халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы-біздің бүгінгі
елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» [1] атты
халыққа арнаған ағымдық жылдағы Жолдауында еліміздегі ішкі және сыртқы
басты саяси бағыттарын айқындады. Аталған жолдауда еліміз дүниежүзілік
стандартар деңгейінде сапалы білім беруге жету керектігін көрсеткені мәлім.
Бұл орайда, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттілігі анық.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім-
тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы зор. Осы бағытта
қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін
өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең
ұрпақ өсіру-қоғам алдында тұрған басты міндет. әрбір қоғам өзінің даму
барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында,
ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын ортағасырлық ұлы ойшылдар
Әл.Фараби [2], А.Иассауи [3], М.Қашкари [4], Ж.Баласағұн [5] т.б. тарихи-
педагогикалық мұраларындағы педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-
тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтың елжандылыққа, имандылық рухта
тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай
[6], Шоқан [7], Абай [8] сияқты ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының
тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жасөспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой-пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі Алашорда
қайраткерлері болған А.Байтұрсынов [9], М.Жұмабаев [10], Ж.Аймауытов[11],
М.Дулатов [12], Ә.Бөкейханов [13], Х.Досмұхамедов [14] т.б. белгілі қоғам
қайраткерлері әрі қарай жалғастырып, қазақ мектептері оқу-тәрбие көлемін
ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының тарихында аса
құндылығымен, маңыздылығымен және қасіретімен де мәңгі қалатыны даусыз.
125.Бекхожин.К Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алматы.- 1964.86 б
126.Кәкішев Т. Сәкен сүйген сұлулар. – Алматы.- Атамұра.- 1997.-165 б
127.Ахметов. Ш. Қазақ совет балалар әдебиет».- Алматы.- Мектеп.- 1976. –
24 б.
128.Кәкішев Т.Қызыл сұңқар. Алматы.- Қазақстан.-1968.-227 б.
129.Қайратұлы.Б Алаштың ардақтысы Сәкен. // Астана хабары. №180.-19
қазан.- 2006.- 3б.
130.Әбдірахманова Т. Ақын сыры. І.Жансүгіровтың лирикасы туралы.
Жазушы.- Алматы. –1965.- 100 б.
131.// Жұлдыз. қоғамдық-саяси журнал. №2.- 1990.- 196 б.
132.Жансүгіров І. Көркем әдебиет жинағы. – Алматы. –1933. – 2 б.
133.ҚРОММ.1365 қор, 3-тізім, 36-іс. 2 б.
134.ҚРОММ.1368 қор, 1-тізім, 40-іс.2 б.
135.Бейісқұлов Т. Қанатты қаламгер. Алматы.-Жазушы,- 1983.- 34 б.
136.Байменше С. Салақ қарауға болмайтын салмақты іс. // Егеменді
Қазақстан. №300. 6 желтоқсан. 2006. 4 б.
137.Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы.- Білім.- 1998.- 26
б.
138.Би аға. Б.Майлин туралы естеліктер .Алматы.-Жазушы.- 1991.- 3 б.
139.Оралбай Ә. Қ.Жұбанов және қолжазба дәстүрі. // Ақиқат. - №1.-2005.- 62
б.
140.Кенжебаев К., Оралбай Ә. Қ.Жұбанов:деректі ғұмырнама.Алматы.- Ана
тілі.-2000.- 92 б.111
141.Нәубет. Публицистикалық ой-толғаулар: құраст.Қыстаубаев З. Алматы.-
Жалын.-1990.-222 б.
142.Шонанов Т., Бегалиев Ғ. Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі.
Қызылорда. 1935.- 3 б.
143.Шонанов Т. Бай баласы мен жарлы баласы. Алматы. Қазақстан, 1931,-24
б.
144.Тойкен С. Телжан Шонанұлы кім еді? // Ақиқат. №9.2004.- 40 б.
145.Шонанов Т.Қоғамтану, қазақ тілі және әдебиет оқытудың өлкелік
конференциясының қорытындысы. // Жаңа мектеп. №7. 1930.
146.Мұсағалиева А.С. Халық Ағарту Комиссариаты қорының құжаттары
республика зиялыларының қызметі мен көзқарасы жөніндегі дерек
көзі.(1920-1936жж).Тарих. ғыл. канд. дәреж. алу үшін
дайын.диссерт.Авторефераты. Алматы.2001.-15 б.
147.Шонанов.Т Он жылда баспа жұмысы. // Жаңа мектеп. №10.1930.-34 б.
148.Раджапов А. Он жетінші жылғы дүрбелең тұсындағы Түркістан // Қазақ
тарихы.- 1995.№5, - 33 б.
149./ Алаш Орда / Сборник доументов.- Алматы.-1992.-48 с.
150.Культурное строительство в Туркестанской АССР. Сборник док.-
Алматы., 1982. – 5 с.
151.Төреқұлұлы Н. Орталық баспаның бес жылдығы. // Темірқазық. Сәуір.
1996. №1(4). Шымкент, 1996. 38 б.
152.Тілеуқұлов Т. Жазықсыз жазалған тұлғалар. Ташкент.2000.- 20 б.
153.Сейфуллин С. Шығармалары. 5-том. Алматы. Жазушы. 1988. 108б.
154.Бағылбеков М. С.Сейфуллин-әдебиет тарихын зерттеуші.
Фил.ғыл.канд.дәреж.алу.үшін дайындалған диссерт.Автореф.-Алматы.-
1994.- 6 б.
155.С.Сейфуллин.өлеңдері мен поэмалары. Алматы.- 1957.- 126 б
156..Сейфуллин. С. Тар жол, тайғақ кешу.- Алматы.- Жазушы.- 1977.-5 б.
157.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. –1932. ІІ кітап. –6 б.
158.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. 1932. 1-кітап..- 2 б.
159.Сейфуллин С., Тұрманжанов
126.Кәкішев Т. Сәкен сүйген сұлулар. – Алматы.- Атамұра.- 1997.-165 б
127.Ахметов. Ш. Қазақ совет балалар әдебиет».- Алматы.- Мектеп.- 1976. –
24 б.
128.Кәкішев Т.Қызыл сұңқар. Алматы.- Қазақстан.-1968.-227 б.
129.Қайратұлы.Б Алаштың ардақтысы Сәкен. // Астана хабары. №180.-19
қазан.- 2006.- 3б.
130.Әбдірахманова Т. Ақын сыры. І.Жансүгіровтың лирикасы туралы.
Жазушы.- Алматы. –1965.- 100 б.
131.// Жұлдыз. қоғамдық-саяси журнал. №2.- 1990.- 196 б.
132.Жансүгіров І. Көркем әдебиет жинағы. – Алматы. –1933. – 2 б.
133.ҚРОММ.1365 қор, 3-тізім, 36-іс. 2 б.
134.ҚРОММ.1368 қор, 1-тізім, 40-іс.2 б.
135.Бейісқұлов Т. Қанатты қаламгер. Алматы.-Жазушы,- 1983.- 34 б.
136.Байменше С. Салақ қарауға болмайтын салмақты іс. // Егеменді
Қазақстан. №300. 6 желтоқсан. 2006. 4 б.
137.Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы.- Білім.- 1998.- 26
б.
138.Би аға. Б.Майлин туралы естеліктер .Алматы.-Жазушы.- 1991.- 3 б.
139.Оралбай Ә. Қ.Жұбанов және қолжазба дәстүрі. // Ақиқат. - №1.-2005.- 62
б.
140.Кенжебаев К., Оралбай Ә. Қ.Жұбанов:деректі ғұмырнама.Алматы.- Ана
тілі.-2000.- 92 б.111
141.Нәубет. Публицистикалық ой-толғаулар: құраст.Қыстаубаев З. Алматы.-
Жалын.-1990.-222 б.
142.Шонанов Т., Бегалиев Ғ. Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі.
Қызылорда. 1935.- 3 б.
143.Шонанов Т. Бай баласы мен жарлы баласы. Алматы. Қазақстан, 1931,-24
б.
144.Тойкен С. Телжан Шонанұлы кім еді? // Ақиқат. №9.2004.- 40 б.
145.Шонанов Т.Қоғамтану, қазақ тілі және әдебиет оқытудың өлкелік
конференциясының қорытындысы. // Жаңа мектеп. №7. 1930.
146.Мұсағалиева А.С. Халық Ағарту Комиссариаты қорының құжаттары
республика зиялыларының қызметі мен көзқарасы жөніндегі дерек
көзі.(1920-1936жж).Тарих. ғыл. канд. дәреж. алу үшін
дайын.диссерт.Авторефераты. Алматы.2001.-15 б.
147.Шонанов.Т Он жылда баспа жұмысы. // Жаңа мектеп. №10.1930.-34 б.
148.Раджапов А. Он жетінші жылғы дүрбелең тұсындағы Түркістан // Қазақ
тарихы.- 1995.№5, - 33 б.
149./ Алаш Орда / Сборник доументов.- Алматы.-1992.-48 с.
150.Культурное строительство в Туркестанской АССР. Сборник док.-
Алматы., 1982. – 5 с.
151.Төреқұлұлы Н. Орталық баспаның бес жылдығы. // Темірқазық. Сәуір.
1996. №1(4). Шымкент, 1996. 38 б.
152.Тілеуқұлов Т. Жазықсыз жазалған тұлғалар. Ташкент.2000.- 20 б.
153.Сейфуллин С. Шығармалары. 5-том. Алматы. Жазушы. 1988. 108б.
154.Бағылбеков М. С.Сейфуллин-әдебиет тарихын зерттеуші.
Фил.ғыл.канд.дәреж.алу.үшін дайындалған диссерт.Автореф.-Алматы.-
1994.- 6 б.
155.С.Сейфуллин.өлеңдері мен поэмалары. Алматы.- 1957.- 126 б
156..Сейфуллин. С. Тар жол, тайғақ кешу.- Алматы.- Жазушы.- 1977.-5 б.
157.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. –1932. ІІ кітап. –6 б.
158.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. 1932. 1-кітап..- 2 б.
159.Сейфуллин С., Тұрманжанов
Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының педагогикалық көзқарастары
(1930-1938 ж.ж)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық жағдайлар.
12
1.2 Қазақстандағы 1930-1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі. 18
1.3 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы.
30
ТҰЖЫРЫМ 44
2 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары.
2.1 Педагогика ғылымын қалыптастырудағы саяси қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының рөлі.
45
2.2 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
еңбектері.
72
2.3 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын болашақ ұстаздардың даярлық үрдісіне
ендіру жолдары
97
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 106
Қосымшалар 116
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен
терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-
экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді даму
жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік
байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндіп қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе
кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап, тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз
кезегінде өскелең жас ұрпақтың өз туған халқының рухани құндылықтарынан
ажырап әкелуіне соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің
халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы-біздің бүгінгі
елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан [1] атты
халыққа арнаған ағымдық жылдағы Жолдауында еліміздегі ішкі және сыртқы
басты саяси бағыттарын айқындады. Аталған жолдауда еліміз дүниежүзілік
стандартар деңгейінде сапалы білім беруге жету керектігін көрсеткені мәлім.
Бұл орайда, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттілігі анық.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім-
тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы зор. Осы бағытта
қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін
өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең
ұрпақ өсіру-қоғам алдында тұрған басты міндет. әрбір қоғам өзінің даму
барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында,
ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын ортағасырлық ұлы ойшылдар
Әл.Фараби [2], А.Иассауи [3], М.Қашкари [4], Ж.Баласағұн [5] т.б. тарихи-
педагогикалық мұраларындағы педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-
тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтың елжандылыққа, имандылық рухта
тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай
[6], Шоқан [7], Абай [8] сияқты ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының
тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жасөспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой-пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі Алашорда
қайраткерлері болған А.Байтұрсынов [9], М.Жұмабаев [10], Ж.Аймауытов[11],
М.Дулатов [12], Ә.Бөкейханов [13], Х.Досмұхамедов [14] т.б. белгілі қоғам
қайраткерлері әрі қарай жалғастырып, қазақ мектептері оқу-тәрбие көлемін
ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының тарихында аса
құндылығымен, маңыздылығымен және қасіретімен де мәңгі қалатыны даусыз.
өйткені, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ даласы жаңа тұрпатты3
мемлекет құруға қадам жасады. Ал оның жемісті дамуына барынша ат
салысып, ана тілінде тұңғыш оқулықтар жазып, қазақ ғылымының қалыптасып
дамуына, отандық мәдениетіміздің ілгерілеуіне барынша ат салысқан бір топ
қазақ зиялылары сталиндік тоталитарлық режимнің қысымына ілінді. Біз,- деп
атап көрсетті Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев,-өз
тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан
ұрпақпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ кім не таниды?...[15].
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан-алуан мәселелері біздің еліміздің
жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді.
Мәселен, Қазақстандағы педагогикалық ой мен халыққа білім беру тарихының
аясында оқыту мен тәрбие беру мәселелері Т.Т.Тәжібаев[16], Ә.І.Сембаев[17],
Қ.Б.Бержанов[18], Қ.Б.Жарықбаев[19], А.К.Көбесов[20], Г.М.Храпченков[21],
К.К.Құнантаева[22], Қ.Б.Сейталиев[23], А.Н.Ильясова[24] секілді
зерттеушілердің монографиялық еңбектерінде қарастырылған. Аталған
ғалымдардың зерттеулері Қазақстандағы халық ағарту ісінің қалыптасуы мен
дамуына арналған.
Революцияға дейінгі ұлттық тәлім-тәрбие мәселелері бағытында
Қазақстандағы педагогикалық ойдың дамуы
С.К.Қалиев[25,26],К.Ш.Шаймерденова[ 27],А.М.құдиярова[28],Т.М.Әлсатов[2 ],
Ш.К.Жұматаеваның [30] еңбектерінде көрініс тапқан.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің дамуына
арналған М.Б.Мадин[31],М.Б.Көккөзова[32],К.К .Камалиева [33], К.Ж.Ибраева
[34], С.С.Садуақасова [35], Р.Н.Көшенова [36], А.Б.Тұрсынова[37],
Қ.Қ.Шалғынбаева [38], І.Р.Халитова [39], А.Е.Дайрабаева[40], Т.Ә.Ахметов[41],
Ф.Буланова [42], Қ.Т.Ыбыраимжановтың [43] ғылыми зерттеулерінде тәлім-
тәрбие саласында ағартушылардың мұралары қарастырылған.
Отандық педагогика ғылымын дамытуда, жаңа педагогикалық үлгілер
жасауда, олардың өткен ойларымен сабақтастығын қарауда, төменгі педагог-
ғалымдардың еңбегін айтуға болады. Б.Әбдікәрімұлы [44], М.А.Лигай [45],
С.Кариев [46], М.Құрманов [47], Г.К.Нұртаева [48], Г.Ж.Меңлібекова [49],
Т.Т.Галиев [50], Е.Ө.Жұматаева [51], Қ.М.Кертаева [52], Б.Т.Кенжебеков[53].
Аталған ғалымдар өз зерттеулерінде Қазақстан педагогикасы мен білім берудің
әр түрлі салаларын қарастырған.
Кейінгі жылдары Қазақстанда білім беру жүйесінің қалыптасуы және
дамуы тарихына байланысты бірнеше диссертациялар қорғалды. С.С.Оспанов
[54], А.Ж.Исмаилов [55], А.Р.Анасова [56], А.Ж.Мірәлиева [57],
С.А.Баймұратова[58],А.С.Қыдыршаев[5 9],А.Б.Елкеева [60], М.Ж.Кұлжабаева
[61], Н.А. Тұсбакова [62], Б.Байменова [63], Б.С.Сарсекеев[64], Р.И.Бурганова
[65], Ж.К.Тілешова [66], А.Б.Тұрсынова[67], С.Т.Сеңкібаев [68],
Л.К.Маймакова [69], Ж.Н.қалиев[70], З.Е.Жұмабаеваның [71] және т.б. бұл
ғылыми еңбектерде мәселелер әр түрлі бағыттарда қарастырылады. Осы сияқты
Қазақстанда тәлім-тәрбие тарихы, мұнымен байланысты педагогикалық ой-
пікірлердің түп-төркіні, бастау арналары мен мәселелері отандық ғалымдар
еңбектерінде де көтерілген және көтеріліп келеді. Мәселен,
К.Т.Әбілғазиева[72], Ж.Т.Баймағанбетова [73], А.С.Елемесова [74],4
Г.Б.Ещанова [75], Қ.Қ.Қоянбаева [76], М.Ж.Құрманбаева [77],
Қ.Қ.Шалғынбаева [78], Г.Қ.Шұғаева [79], Г.Нұрымбетова [80], және т.б.
Аталған ғалымдардың зерттеулері Қазақстан педагогикасының және мектебінің
даму тарихына өз әсерін тигізді. Тарихи-педагогикалық тұрғыдан тереңірек
зерттеу мектептің тарихи-мұраларын байыта түсті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы [81] заңында, Қазақстан
Республикасында мәдени-этникалық білім беру [82], Білім мазмұнын
гуманитарландыру[83] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-
мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай
жасауда қоғам мен тұлға арақатынасын, тұлға мен дәуір қосбірлігінің
үндестігін талап етеді.
Жалпы жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру әрқашанда
болашақ қоғам құрылысының аса маңызды буыны ретінде қарастырылып келді.
Адамзат дамуының санғасырлық тарихында адам баласы жинақтаған бүкіл
тәжірибе тәрбие үрдісінің мазмұнына еніп отырады.
Өткеннің тәжірибесін бойға дарыту, озық өнегелі рухани мұраны
жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығының тарихи үрдісі жүріп отырады.
Мұндай үрдіссіз қоғамның өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық кеңестің мәжілісінде жасаған
баяндамасында (2003ж) Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына
келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді.
ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер
ұрпаққа аманат ету - Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға
тиіс [84],-деп, болашақ жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар
бойы жинақталған аса бай мәдени мұрасы мүмкіндігінің жоғары екендігіне
айрықша назар аударған.
Қазіргі кезде рухани салада дами түскен адами құндылықтарды қайта
ескеру нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, өткеннің тарихынан бізге
жеткен тәлімдік мол мұраларды болашақ ұрпақ тәрбиесіне септігін тигізетін
мезгіл туып отыр.
ХХ ғасырдың басындағы бодандықтың бұғауындағы бейқам халықты
өркениеттің өріне сүйреген көсемдердің көзге шалынар басты қасиеті-олардың
қай-қайсысы болмасын жан-жақты сегіз қырлы, бір сырлы тұлғалар болған.
Саяси күрескер, жалынды патриот, әрі ғалым, әрі киелі өнер иесі және өз
мамандықтарының білгірі болуы-халқымыздың маңдайына біткен осы үркердей
шоқ жұлдыздардың несібесі.
Өткен ғасыр басында қалыптасқан қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасы
халық жауы деген жасанды жаламен жойылды. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің
Тарих толқынында атты еңбегінде былай деп жазды: қазақ халқының кейбір
данышпан перзенттері мен көсемдері тарихтың қарғыс атқан тұзағында
тұншықты, ұлттық амандығы үшін олар тарихтың тәлкегіне көнуге мәжбүр
болды[85].
Осы бағытта ұлттық педагогикамызда маңызды орын алуға лайықты
еліміздің сонау ХХ ғасырдың 30-жылдары саясаттың шырамауына оралып,
жазықсыз жапа шеккен қазақтың біртуар азаматтарының ағарту ісіне қосқан5
үлестері егемен еліміздің халқын, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеу негізіне
алынуы тиіс. Сонымен қатар қазақ халқының педагогикалық мұраларын, соның
ішінде 30-жылдарда саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының сол уақыттағы ағартушылық көзқарастарын зерттеу, зерделеу-
жұмысымыздың ғылыми-теориялық маңыздылығын арттырады. қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының мұраларының педагогикалық
негіздерін зерттеу өскелең ұрпақтың зейін-зердесі мен ой-өрісін кеңеюіне және
отандық педагогика тарихын дұрыс түсінуге, оның ауқымын кеңейтіп, жаңа
деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып, қазақ
зиялыларының еңбектерін бағалай отырып, оның бүгінгі оқу-тәрбие үрдісінде
талаптарға сай пайдалану зерттеу қажеттілігін туындатады.
Біздің ойымызша, саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының мұраларының жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеудегі маңызы
мен мәні ерекше екенінде дау жоқ. Демек, құрбан болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұраларының теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде зерттелмеуі,
аталмыш мәселенің қазіргі кездегі тағылымдық мүмкінділігінің қажеттілігі мен
оның ұлттық педагогика тарихында жүйелі түрде тұтастай қарастырылмауы
арасындағы қайшылық анық байқалады.
Осы қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, саяси қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарының
негіздерін қарастырып саралау, біздің зерттеуіміздің мәселесін құрайды.
Сонымен, мәселенің көкейкестілігі мен оны тарихи-педагогикалық
тұрғыда анықтап, оларды белгілі бір жүйеге келтіру зерттеу тақырыбын "Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-1938жж.)" деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының педагогикалық көзқарастарын жүйелеп, педагогикалық тұрғыда
саралап, талдау жасау.
Зерттеудің нысаны: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі ағартушылық ұстанымдар.
Зерттеудің пәні: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі педагогикалық ой-пікірлер жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер саяси қуғын-сүргін құрбандары
болған қазақ зиялыларының еңбектеріне тарихи-педагогикалық тұрғыдан
талдау жасалып, оның идеялары айқындалса, онда педагогика тарихы
ғылымның қоры молайып, орта білім беретін және жоғары мектептің оқу-
тәрбие жұмысының тиімділігі арта түседі, өйткені қазақ зиялыларының
педагогикалық идеялары оқушылар мен студенттердің ұлттық құндылықтарды,
өз елінің тарихын құрметтеу, елжандылық қасиеттерін қалыптастыруға
ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
1.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымдық және педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына әсер
еткен қоғамдық-тарихи жағдайларды айқындау;6
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
шығармаларындағы педагогикалық көзқарастарын анықтау.
3.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарындағы негізгі идеяларды талдап, қорытып, жүйеге
келтіру.
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының ғылыми-
педагогикалық еңбектерін қазіргі оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын
анықтау.
Зерттеудің жетекші идеясы: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі педагогикалық идеяларын жүйеге келтіріп,
оқушы жастардың тәрбиесіне шығармашылықпен пайдалану.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: отандық тарихты
зерттеушілер, педагогика тарихы оның ішінде ұлттық педагогикадағы
тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың және ХХ ғасырдың 30-шы
жылдардағы тарихты зерттеген тарихшылардың еңбектері құрайды.
Зерттеудің негізгі көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында этномәдени білім берудің
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, т.б. ресми құжаттар,
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының құжаттары,
Орталық ұлттық Кітапхана (ОҰК) кітап қоры мен сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорының материалдары, Қазақстан Республикасының
Президенттік мәдениет орталығы кітапханасының материалдары, ХХ ғасырдың
басындағы педагогикалық ой-пікірлер туралы қазіргі философиялық-
педагогикалық тұжырымдар мен монографиялық, диссертациялық зерттеулер,
мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар, саяси қуғын-сүргінге ұшыраған
қазақ зиялыларының еңбектері, ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы баспасөз
материалдары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи-әдістемелік әдебиеттерге, зерттеу
жұмысына қатысты сирек кездесетін қолжазбалар мен мұрағат құжаттарына
талдау жасау, мұражай деректерін іздестіру, оларды тарихи-педагогикалық
тұрғыдан тұжырымдау, жүйелі-құрылымдық, тарихи-салыстырмалық,
өмірбаяндық контекстік-анализ сипаттау, ой-пікірлерді жинақтау, қорыту,
саралау, т.б.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең (2003-2004 жылдар)- Зерттеу тақырыбы анықталды, зерттеу
мәселесіне қатысты ғылыми-педагогикалық, психологиялық және арнаулы
әдебиеттермен диссертациялар, монографиялар мен мақалалар, этнопедагогика
мен этнопсихологиялық әдебиеттерге талдау жасалып, ресми құжаттар мен
мерзімді басылымдардың материалдары жинақталып, мәселенің ғылыми
негіздері зерделенді. Зерттеу жұмысының объектісі, пәні, мақсаты мен
міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.7
Екінші кезең (2004-2005 жылдар)-Зерттеу бойынша қажетті мұрағат
материалдары жинақталды. Жинақталған деректер талдауға алынды. Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының көзқарастарының даму
бағыттары бір жүйеге келтірілді. Аталмыш тақырып бойынша мақалалар
дайындалып, республикалық және халықаралық конференцияларда
баяндамалар жасалды.
Үшінші кезең (2005-2006жылдар)-Жүргізілген зерттеу жұмысының
нәтижелері бір жүйеге келтіріліп, қорытындыланды. Осы кезеңде "Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-1938)" тақырыбындағы арнайы курс бағдарламасы
жасалды. Жинақталған материалдар ғылыми-теориялық жағынан
тұжырымдалып, диссертация әдеби жағынан ресімделіп, ғылыми жұмыс
ретінде өңделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1.қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына
ықпал еткен қоғамдық-тарихи жағдайлар айқындалды;
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері отандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына
қосқан үлестері анықталды;
3.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері мен білім беру саласындағы қызметтерін мұрағат
және қолжазба материалдары негізінде арнайы зерттеліп, ғылыми айналымға
енгізілді;
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын, еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың
жолдары айқындалды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
-педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған "Саяси
қуғын - сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-38ж.ж.)" атты арнайы курс бағдарламасы жасалып, оқу-
тәрбие үрдісінде қолдануға ұсынылды;
-зерттеу нәтижелерін Педагогика тарихы, Педагогика, қазақ
әдебиеті, Мәдениеттану пәндерін оқыту үрдісінде қолдануға болады;
-зерттеу материалдарын педагогикалық жоғары оқу орындарының,
педагогикалық колледждердің, жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие
жұмысында, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарын жазу барысында
кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Еуразия гуманитарлық институтының педагогика
кафедрасы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Ақмола
облыстық білім беру қызметкерлерін қайта дайындау мен біліктілігін арттыру
институты, Астана қаласының №4, №37, №38 орта мектептері, гуманитарлық -
педагогикалық колледж.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:8
1.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарын қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық - тарихи
жағдайлар.
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялылары
еңбектеріндегіпедагогикалық көзқарастардың жүйесі.
3.саяси қуғын-қургін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері мен қызметтерінің отандық педагогика ғылымының
дамуындағы үлесі.
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларыныңпедагогикалық көзқарастарын оқу орындарында пайдалануға
ұсынылған Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастары (1930-1938жж.) атты арнайы курс бағдарламасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі диссертациялық
жұмыста алынған қорытындылардың теориялық-әдіснамалық негізде
дәлелденуімен, алға қойған міндеттерге сай келетін әдістер топтамасының
тиімді жүйесін пайдаланумен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен және әдебиеттер мен мұрағат құжаттарына теориялық талдау
жасаумен, құрбан болған қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарын
оқу-тәрбие үрдісіне ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен тәжірибеге ендіру: зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Қазақстанның жас
ғалымдарының 1-ші аптасына арналған жас ғалымдардың халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Астана,2004), Қазіргі білім беру
кеңістігіндегі әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың мәселелері атты
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Павлодар,2004), Жас
ғалымдардың ғылыми зерттеуінде қазіргі кездегі мәселелер атты халықаралық
ғылыми-тәржірибелік конференцияда (Астана, 2005), Шоқан тағылымы-10
атты халықаралық ғылыми-тәржірибелік конференцияда (Көкшетау, 2005),
Қазақстандағы және онымен шектес аумақтардағы инновациялық білім беру
мен әлеуметтік-мәдени саясат: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2005), Роль системы
повышения квалификации в организации профессионального роста педагогов в
условиях модернизации образования атты республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Көкшетау,2006), Қазақстан Республикасының
білім беру саласындағы тіл саясаты: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар
атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2006),
Еуразия гуманитарлық институтының педагогика кафедрасының мәжілісінде,
Қарағанды университетінің хабаршысы, Еуразия гуманитарлық
институтының хабаршысы, Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы
журналдарында жарияланған мақалаларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми аппараты:
зерттеудің мақсаты, зерттеудің нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері,9
зерттеу кезеңдері, әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылған қағидалар көрсетілген.
Саяси қуғын-сүргіннің құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы атты бірінші тарауда қуғын-
сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының дүниетанымының
қалыптасуына ықпал еткен сол кезеңдегі елдегі әлеуметтік-экономикалық
тарихи-қоғамдық жағдайлар баяндалған. Халыққа білім беру, мектеп ісі, тәлім-
тәрбиелік ой-пікірдің даму жағдайына сипаттама берілді.
Саяси қуғын-сүргіннің құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары атты екінші тарауда қуғын-сүргін құрбандары
болған қазақ зиялыларының педагогикалық еңбектеріне жүйелі түрде талдау
жасалған. Оқулықтар жазу саласындағы еңбектері және олардың педагогика
ғылымы үшін маңызы айқындалды. қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастарын орта және жоғары оқу орындарында оқу үрдісіне және ғылыми
айналымға ендіру мәселесі қарастырылды.
Қорытындыда белгіленген тақырып бойынша жүргілізген зерттеулер
тұжырымдалып, қорытындылары беріліп, зерттеу мәселесінің болашақта жан-
жақты тарихи-педагогикалық зерттелу бағыттары белгіленді.
Қосымшада практикалық зерттеу материалдары, арнайы курстың
бағдарламасының мазмұны енгізілді.10
1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-экономикалық,
қоғамдық жағдайлар.
ХІХ ғасырдың аяқ шені мен ХХ ғасырдың бас кезі Россия топырағына
жаңа бір елеулі өзгеріс әкелді: орыс капитализмі өзінің даму жолындағы ең
жоғары сатысы-имперализмге көтерілді. Осыған орай Россия империясының
отары болып келген елдерге ол ықпалын бұрынғысынан анағұрлым күшейте
түсіп, енді тек қана заттай бұйымдарын өткізу, яғни сауда-саттықты жабайы
түрде жүргізуді қанағат етпей, қазақстан тәрізді қиыр шеттегі бай өлкелерде
өндіріс орындарын құру ісін жедел қолға алды.
Ертеден қазақ жеріне көз тіккен, қызығып қараған-отаршылар бұл қасіретті
дертті біртіндеп енгізді, оның ел ішіне дендеп кіруіне жағдай жасады.
Стратегиялық саясатты жүзеге асыруда отаршылдар біртіндеп, жоспарлы түрде
қимылдады. 1822-1867 жылдары бірте-бірте аға сұлтандық, сұлтан-
правительдік жүйе өмірге келді. қазақтың шұрайлы жерлеріне ішкі Ресейден
келген босқындар қоныс тепті. Солар арқылы қазақ арасына басқыншы елдің
дәстүр-салты күштеп енгізіле бастады. Бұдан кейін 1868 жылы қазақ даласы
облыстарға, уездерге, болыстарға, ауылға бөлінді де, сатылы бағындыру
жүйесіне негізделген мемлекет аппараты пайда болды. Міне, осындай
қисынсыз саясат елдің тұтастығына жік салды, ынтымық-бірлігіне арқау
түсірді. Патша үкіметі озбырлық пен өктемдік үстіне ұлт араздығын қоздыру
саясаты арқылы Россиядағы көп ұлтты елдерді өзіне бағындырып ұстамақ
болды. Ондағы көздеген негізгі мақсаты-еңбекші халықтың, әсіресе бұратана
деп саналатын елдердің бұқара көпшілігінің орыс халқының ұлы мәдениетінен
сусындап, өзара туысқандық қарым-қатынастарын күшейтуіне кедергі жасап,
сондай-ақ, орыс немесе басқа халықтар болсын-бәрін қара түнек қараңғылықта
ұстап, саяси өмірге қатынастырмау еді. Көп ұлтты империяға айналған Ресей
ХVІІІ ғасырдан бастап-ақ жүйелі және мақсатты түрде қазақ қоғамын, қазақ
елін мемлекеттік тұтастығынан айыру, сол арқылы қазақ қоғамына, қазақ
жеріне терең бойлап ену саясатын жүргізді. ХХ ғасырдың бірінші жартысында
еліміздің ішкі жағдайына ірілі-уақты оқиғалар болды. оның ішіндегі ең
бастысы-1905 жылғы буржуазиялық-демокартиялық төңкеріс пен 1917 жылғы
Ақпан, қазан төңкерістері еді.1917 жылы ақпанда өкімет басынан келген
Уақытша үкіметтің халыққа қарсы бағытталған саясаты, сондай-ақ қаақ
өлкесіне Ресейден ағылған ақ гвардияшылардың елді талан-таражға түсіруі
қазақстан экономикасына көп зиянын тигізді. өнеркәсіп өнімінің көлемі өте
төмендеп кетті. Азық-түлік пен ең қажетті заттардың тапшылығы қатты білінді,
қағаз ақшаның құны құлдырады. 20-жылдары елімізде шаруашылықтың қай
саласы болмасын соғыс мұқтажына бағытталып, елде электр станцияларын
салу, көмір, мұнай, шойын, болат өндіруді қолға алу, жер тыңайтқыштарын
өндіру, оны суландыру, тағы да басқа агротехникалық жұмыстарды жүргізу
шаралары аса қажет болды.11
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының басынан өткізген ең бір
қарама-қайшылықты, қасіретті тарихи кезең болды. Республикада үлкен
өзгерістер жүргізілді. қазақ АКСР территориясы межеленіп, бекітілді. қазақ
зиялыларын көп жылдар бойы толғандырып келген мәселелердің бірі-көшпелі
және жартылай көшпелі халықты отырықшыландыру жедел қарқынмен болса
да жүзеге асырылды. қазақ елінің экономикалық, саяси-әлеуметтік жағдайы
үлкен өзгерістерге ұшырады. қаладағы өндіріс пен кәсіпорындардың дамуы,
темір жол жүйесінің келуі далаға капиталдың ағылуын күшейтті. Сауда-
саттықтың өріс алуы Ресейдің ірі қалаларын қазақ жерінде ашылған
жәрмеңкелерімен байланыстыра түсті. қазақ кедейлері отырықшылыққа көше
бастады. Осы тұста қазақ даласын басқарудың жаңа жүйесі толық күшіне енді.
ХХ ғасырдың басы Ресейде ірі-ірі тарихи оқиғаларға жол ашты. Ресейдің
имперализмге өтуі оны революциялық қозғалыстың орталығына айналдырды.
Оған себеп болған жұмысшыларды қанаудың шегіне жетуі, шаруалардың
қайыршылануы еді. өлкенің шет аймақтарында тұратын қараңғы халықтың хал-
жағдайы бұдан да ауыр еді. Ресейде өтіп жатқан барлық оқиғалар қазақ еліне де
өз әсерін тигізді. ХХ ғасырдың басында қазақ даласында ұлт-азаттық
қозғалыстармен қатар түрлі саяси-идеялық бағыттар да кең өріс алды. Мұның
негізгі себебі - жергілікті халық мүддесімен санасуды мүлде қойған патша
шенеуніктерінің зорлығы, қоныс аударушылардың келуімен байланысты елдің
ата-қонысынан айрылуы, халықты орыстандыру саясатының ашықтан-ашық
сипат алуы болды. 1929-1930 жылдарда Қазақстанға қоныс аудару ісінің жаңа
кезеңі болды. Кеңестік билік қоныс аудару ісін жеделдетуді жоспарлады. 1928-
1933 бесжылдық жоспарында қоныс аударуды жеделтеу аудандары ірі
аймақтарға бекітілді. 1926-1933 жылдар кезеңінде Ф.Голощекиннің
Қазақстандағы кіші Қазан төңкерісі жүзеге асырылды. Оның мәнісі:
ұжымдастырамын деп малын, жерін, дүние-мүлкін тәркілеген соң қудалау, жер
аудару, соттау, аты,. асу болатын. қазақ даласында киіз үйден қала орнату
саясаты жетті. Кіші қазан төңкерісін патшалық Ресейдің отары болған,
қоғамдық дамуда мешеу қалған құйыртқы саясат еді. сөйтіп, ол көздеген
мақсатына жетті де. Тілі, діні, салт-санасы ғасырлар бойы өсіп, өніп келе
жатқан тұтас бір халыққа ойына келгенін істеп, тағдырын тәлкек етіп,
тоздырып жіберді. Бұл бағыт жергілікті халыққа қарсы жасаған, азап әкелген,
соңы зұлматқа ұласқан әртүрлі науқандар арқылы жүргізілді. Соның
салдарынан оларға бұрын-соңды жасалмаған зорлық жасалып, Кеңес өкіметінің
өз беделіне нұқсан келтіретін, адамгершілікке сыймайытын заңсыз әркеттерге
жол берілді. Бұл бағыт жергілікті халықтардың мүддесіне қайшы келді. Ол
ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылықты, қазақ халқының байырғы
тұрыс-тіршілігін дереу өзгертуді талап етті. Одақтың бес жылдық жоспарында
мүмкіндігі зор незігі мал шаруашылықты аудан ретінде бағаланды. Сонымен
бірге жедел қарқынмен жүргізілген индустрияландыру саясаты кезінде КСРО
халқын азды-көпті астық өнімдерімен қамтамасыз ету шешілген еді. Ал
өндірісті шикізатпен, ауыл шаруашылғын тыңайтқышпен, ауыл
шарушылығында мал күшін пайдалану, мал өнімдерін экспортқа шығару, өсіп
келе жатқан қазақ халқын мал өнімдерімен қамтамасыз ету сол кезеңдегі12
коммунистік партияның маңызды міндетіне айналды. Мұнда міндетті жүзеге
асыруда малы көп рулық-патриархалдық меншіктегі көшпелі қазақ
қожалықтарын отырықшыландырып, одан соң жедел ұжымдастырып,
қолдарындағы малдарын қоғамдастыру арқылы шешу қолайлы болды.
Нәтижесінде, Орталықтың қазақстанда жүргізген әкімшілік-әміршілдік саясаты
бар малынан айырылған халықты 1931-1933 жылдар аралығын қамтыған
сұмдық ашаршылыққа ұшыратты. 20-30 жылдары КСРО-да мемлекеттік
биліктің негізі Кеңестерде делінгенмен шынайы билік тұтқасы партияның
қолында болды. Олар ең алғаш пролетариат диктатурасының органы ретінде
дүниеге келіп, демокартиялық мазмұнға ие болуы керек еді. өкінішіке орай,
мемлекеттегі заң шығарушылық пен атқарушылық міндеттерді де партия бір өзі
иемденді. Сондай-ақ жоғары Кеңестің халықтың өкімет қызметінен орталықтың
партияның нұсқауын, яғни дара билікті орындаушы болғаны мәлім.
Социалистік қоғам өз атына жат тоталитарлық басқару жүйесін таңдап алды.
Ол КСРО мемлекетін билеп төстеген әкімшіл-әміршіл жүйе болды. екінші
бесжылдық жылдарында қазақстанның өнеркәсібі мен мал шаруашылығының
дамуы өткен кезеңдерге қарағанда жеделдеді. Осынының нәтижесінде
халықтың әл-ауқатын арттыруда елеулі қадам басқандық байқалады. Азық-
түлік, халық тұтынатын бұйымдар өндіру молайды. Тегін дәрігерлік көмек тағы
басқа әлеуметтік жеңілдіктер халық өміріне өз ықпалын тигізді. Алайда 30
жылдардың екінші жартысынан белең алған репрессиялық саясат халықтың
тағы да тыныштығын бұзды. Бұл саясатты жалғыз қазақ халқы басынан
өткізген жоқ, ол бүкіл кеңес қоғамы қамтыған еді.
1933 жылы өлкелік партия комитетінің басшылығы жаңарды. Өлке
шаруашылығын басқаруда жіберген қателіктері үшін Ф.И.Голощекин орнынан
алынып, ВКП(б) Қазақстан Өлкелік Партия Комитетінің басшылығы
партияның тәжірибелі қызметкерлерімен нығайтылды. қазақстан өлкелік
партия комитетінің бірінші секретарлығына Л.И.Мирзоян сайланды. Жаңа
идеялар, зор өзгерістер тоталитарлық жүйенің қыспағымен, зорлық-зомбылық
арқылы жүзеге асырылды. әрине, бұл саясат жүйелі түрде мемлекеттік
тұрғыдан жүргізілді. Тоталитарлық жүйе қазақ сияқты тәуелді халықтарды
жалған идеологиямен уландырып, демографиялық қыспаққа алу арқылы жат
этностың өркениетіне бірге араластырып жіберу жолын ұстанды.
Отарлық және тоталитарлық жүйе тұсында Қазақстанның өнер-білім
саласы орталықтың саясаты мен идеологиясына сай деңгейде дамытылды.
Қатаң бақылауда болғаны өз алдына, үздіксіз куғын-сүргіне ұшырап отырды.
Кеңестік дәуірде ғана қазақ мәдениеті куғын-сүргінге төрт толқынын бастан
кешті: 1. 1929-1932 жылдары алаш зиялылары түрмеге қамалды, сотталды,
атылды; 2. 1937-1938 жылдары халық жауларын жою науқаны өтті; 3. 1946-
1953 жылдары буржуазиялық ұлтшылдар, космополиттер жазаланды; 4. 1986
жылғы желтоқсан көтерілісінен кейін қазақ ұлтшылдығын тезге салу қолға
алынды[86]. Қазақ зиялыларының тағдырына ауыр соққылар, тоталитаризмнің
кешірілмес қылмыстары Голощекиннің 1925 жылы өлкелік партия комитетіне
бірініші келуімен басталды. Іле-шала алаш қозғалысының басшыларына қарсы
күресті қолға алған ол 1929-1931 жылдары ұлт зиялыларын қуғын-сүргінге13
ұшыратқан репрессияның бірінші толқынын ұйымдастыра, 1932 жылы қолдан
ұйымдастырған аштықпен халықтың жартысын қырып жіберуге қол жеткізді.
әмірші-әкімшіл жүйенің барша мәнді білгілері-саяси куғын-сүргін, шаруаны
меншіктен ажырату, еш кінәсі жоқ адамдардың өмірін қию, ұлттық мәдени
құндылықтарын аяқ асты қалдыру, бір адамның шексіз билігін орнату, тағы
басқалар Голощекин басқарған жылдары қазақстан үшін қалыпты тәртіпке
айналады.
1930 жылғы 19 ақпанда БК (б) П Орталық Комитеті Қазақстанда Қуатты
шаруалар мен байларға қарсы күрес жүргізу туралы шешім қабылдады[ 87].
Осы шешім негізінде Қазақстан аумағында қуатты шаруа және байларға қарсы
күрес науқаны басталды. Бұл шешімге шаруалар ірі қарсыллық көрсетті. Бірақ
бұл шешім билік басындағылардың колхоздарды күштеп біріктіруде қолданған
соңғы сұрқия тактикасы болды. Күштеп зорлықпен ұжымдастыруға жергілікті
шаруа отбасылары, жалпы халық қарсылық көрсетті. Қазақстанның әр жерінде
жиі толқулар, билікке қарсы қарулы күрестер етек алған. Кеңестік үкімет
жергілікті халықты жаппай күшпен отырықшылыққа көшіру, ұжымдастыру
саясаты жергілікті қазақ халқына деген аса қаталдығымен, жазалаушылығымен
ерекшеленді.
Осы шараны қысқа мерзімде іске асыру мақстаныда 1929 жылдың қараша
айында ВКП (б) Қазақ Өлкелік Комитеті отырықшыландыруды жоспарлау
арнайы шешім қабылдады. Қазақстандағы отырықшыландыру мәселесі Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің 1930 жылғы қаңтар айындағы 2-сессиясында
кеңінен талқыланды. Аталған шешімдерді іске асыру мақсатында 1930 жылдың
9 қаңтарында ҚазАССР Орталық Атқару Комитеттінің қаулысымен КазАССР
Халық Комиссарлары Кеңесі жанынан көшпелі және жартылай көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ тұрғындарын отырықшыландыру комитеті
құрылды[88]. 1929-1930 жылдары басталған жергілікті халықты малынан,
жайылымдық жерінен айырып, оларды күшпен ұжымдастыру алдын-ала
дайындықсыз, ескертусіз, қазақ халқының тарихи қалыптасқан
шаруашылықтың тәжірибесі ескерілмеді. 1932 жылғы жаппай ашаршылық ауыл
шаруашылығын зорлап ұжымдастыру көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларын ешбір дайындықсыз, күштеп отырықшыландыру Қазақстанда
күштеп жүзеге асырған Кіші қазан бағыты және осылардан туындаған
салдарлар 1932 жылы Қазақстандағы жаппай ашаршылыққа әкеп соқты.
Аштықтан тікелей қырылған қазақтар саны 2 миллионға жуық болса,
қазақстаннан тыс жерлерге (Орта Азия, Ресей, қытай, Иран) көшіп кеткен
босқындар саны 1 млн 100 мыңдай шамасында болды [89].
1937 жылғы зұлмат-сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің халыққа
қарсы ұлы терроры халыққа қарсы, ең алдымен зиялы қауымға қарсы
бағытталған 1937 жылғы ұлы зұлмат науқаны кезінде халық жауы аталып,
мәңгілікке көз жұмды. 1937 жылы бүкіл КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда да
жаппай жүзеге асырылған халық жауларына қарсы күрес белгілі қоғам,
мемлекет, ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерімен қатар сан мыңдаған
қатардағы азаматтарды қамтып, олардың атылғандары атылып, қалғандары ұзақ
мерзімдерге ГУЛАГ-тың (Мемлекеттік лагерьлер басқармасы) алыстағы14
лагерьлеріне айдалды, түрмелерге жабылды. Жалған жаламен халық жауы
аталған боздақтардың басым көпшілігі кіндік қаны тамған Отанына оралмай
шет, шалғай өлкелерде көз жұмды. қазақстан түрмелер мен лагерьлер жеріне
айналды. Мұнда Карлаг (қарағанды лагерьлері), Степлаг (Дала лагерьлері),
(АЛЖИР) халық жаулары әйелдерінің (Ақмола ) лагерьі сияқты лагерьлер
жүйесі жасалды.
1937 жылдың куғын-сүргінінде жазықсыздан жазықсыз пәле жабылып,
қазақ азаматтарына халық жауы есебінде атылып қана қоймай, олардың
туған-туыстары да репрессияға ұшырап жатты. Осы жантүршігерлік оқиғалар
заңдылық жүйелердің бірі НКВД басшысы Н.Ежовтың 1937 жылдың 15
тамызындағы №00486 жасырын бұйрығы. Мұнда әскери трибунал Отанға
опасыздық жасады, тыңшылдық-диверсиялық ұйымдардың мүшесі болды деп
есептеген, сөйтіп ату жазасына кесілген немесе он жылға сотталған
қылмыскерлердің отбасын жауапқа тарту көзделген [90]. Отанға опасыздық
жасағандардың әйелі әлеуметтік қауіпті элемент ретінде ата-аналарынан тартып
алынып, НКВД лагерьлеріне, еңбекпен түзету коллонияларына немесе ерекше
жүйедегі балалар орналастыруға міндеттелді. Жаппай қуғын-сүргін мен террор
кеңестік жүйенің сұрақы саясаты болды. Жүгенсіз идеология мен таптық
күрестің әдісі, үкімет билігін бір қолға жұмылдыру адам өмірінің бағасын
құлдыратып жіберді де халықтар мен әлеуметтік топтардың, әртүрлі таптардың
сан алуан мүдделері мен пікірлерін аяқасты етті. 1937 жылдың алғашқы
жартысында газет беттерінде негізінен өзара сынды күшейту. әшкерелеу
мәселесі көбірек айтылса, күн тәртібіне халық жауларын құрту, түп тамырымен
жою міндеті қойылды. Халық жауы, тап жауы, ұлтшыл-фашистер,
банды, жалдамалы төбеттер, ұлтшыл-элемент. жат элемент,
алашордашыл агент тағы басқа осындай жан түршілерлік сөздер баспасөз
беттерінде әшкерелегіш терминдерге айналды [91]. Жеке адамдар, ұйымдар
немесе үкімет органдары жасаған, өздеріне ұнамайтын мемлекеттік және саяси
қайраткерлердің көзін жою және белгілі бір саяси нәтижелерге жету
мақсатымен мемлекеттік құқық тәртібін тұрақсыздандыруға бағытталған
зорлық - зомбылық әрекеттері осылайша сипатталған. 1937 жылдың 26
наурызында бекітілген Қазақ Кеңестік Социалитік Республикасының
Конституциясының 111-бабында былай делінген: ...Измена Родине:
нарушение присяги, переход на сторону врага, нанесение ущерба военной
мощи государства, шпионаж-караются по всей строгости закона, как самое
тяжкое злодеяние[92]. 1936-1938 жылдар арасында партиялық құжаттарды
тексеру барысында және әртүрлі жағдайлармен, бүкіл партия бойынша
айыптағанның өзінде, тек қана Қазақстан Компартиясы көлемінде 25833 адам
партиядан шығарылды, олардың 8544-і халық жауы ретінде айыпталды[93].
Қазақстан Компартиясының солшылдық сипатының пайда болуына
біріншіден, өлке коммунистері ғана емес, ең алдымен олардың жетекшілерінің
өздерінің идеялық жағынан жетілмегендігі, басшылар арасында диктаторлық
әрекеттеріне жол бермеуге қабілетті беделді топтың болмауы әсер етіп, бірінші
хатшының істерінің трагедиясының ауқымын ұлғайтты; екіншіден, бір
партиялық үстемдік, орталықтан жүргізілген диктат, зорлық, сталиндік15
өктемдік ықпалын тигізді; үшіншіден, Қазақстан халқы арасында
революциялық санасы мен революциялық ерік-жігері айрықша дамыған
пролетарлық ұйытқы әлісіз болды; төртіншіден, тарих кілтін бұрған тұстарда
қиналмай-ақ шектен тыс революцияшылдықты танытатын, бірақ төзімшілдік
пен ұйымшылдық, тәртіп және табандылық көрсетуге қабілетсіз ұсақ меншік
иесі, не қожайынға үстемдік құрып тұрды [94].
Жалпы ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басында
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуында болған
өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне терең әсер етті. Сондай құбылыстар
қазақ қоғамының санасында елеулі өзгерістер әкелді. Ол өзгерістер ұлттық
сана-сезімді оятуға жағдай жасады, қазақ қоғамында жаңа идялардың, ой-
пікірлер мен көзқарастардың қалыптасуын анықтап берді.16
1.2 Қазақстандағы 1930-1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі.
Ұлы Қазан революциясынан бұрын әрбір 50 қазақ баласының біреуі ғана
оқыды. Ол кезде мектеп дегеніміз қандай еді!? Дүмше молдалар балаларды
оқытудан гөрі, басын айналдырып, қинайтын. Діни мектептер мен
медреселерде моладалар даярлады. Бұл мектептерде ежелгі араб тіліндегі
кітаптар оқытылды, оны білуде біреуі болмаса, мұғалімнің өзі де түсіне
алмайтын. қапал оязы бастығының хабарламасында революциядан бұрынғы
мектепті былай сипаттайды: Олар (қазақтар) екі категорияға бөлінеді: бірі-
байлар мен атақтылар, екіншісі-қара бұқара. Біріншісі балаларын оқытқысы
келеді, өздері де сауатты, көпшілігі мұсылманша хат танитындар. қазақтарда
оқу орындары көп емес. Облыстың әрқайсысында мектеп бар, бірақ олардың
ішінде, Арасан болысындағы, біреуі ғана мектепке ұқсайды. Басқасы-көшпелі
мектептер, олардың мұғалімдері-хат танитын қазақтар немесе болыстағы
молдалар мен татар мектептерінде оқып, хат танығандар... [95]. Мұндай дінге
негізделген мектепті бітіргендер жан-жақты білімін жетілдірген, сауатты болып
шықты десек ағаттық болар. Олардың көпшілігі азын-аулақ мұсылманша хат
танумен ғана шектелді. Бірақ кейбір мектептерде араб алфавитін игеріп, хат
тану, есеп шығарумен қатар шығыс әдебиетін, араб тілін оқыта бастады.
Осындай мектептердің бітіріп шыққандардың ішінде Абай, Ақан Сері, Біржан
сал сынды көрнекті тұлғалар болған. 1920 жылдары мектептердің бірнеше
түрлері болды. Олар төрт жылдық оқу курсына негізделген бірініш сатылы
мектептер, жеті жылдық екінші сатыдағы мектептер. Халық ағарту
бөлімдерінің жанынан сауатсыздық жөнінде комиссиялар құрылды. Олар
сауатсыздардың есебін алуды ұйымдастыру, педагог кадрларын даярлау,
курстар мен мектептерді ұйымдастыру, көмекші оқу құралдарын басып
шығарумен шұғылданды. 1922 жылы оқулықтар мен бағдарламалар жасау
жөнінде бірқатар жұмыстар жүргізілді. Республиканың ауыл мектептеріне
арналған, жеңілдетілген вариантын жасауға тырысып, оның құрылымы мен
мазмұнына елеулі өзгерістер енгізді. Бастауыш мектептің барлық оқу
пәндерінен ана тілінде тұңғыш оқу құралдары жасалды. қазақ мектептерінің
жоғары кластарында жалпы білім беретін пәндердің көбі орыс тіліндегі
оқулықтармен оқытылды, мұның өзі белгілі қиыншылықтарға ұшыратты,
кейде бағдарламалардан қалып қоюшылық та болды. Ана тілінде оқу-
педагогикалық әдебиеттерді жасау, әліппе мен мектеп грамматикасын құру,
ғылыми-әдеби тіл мен оның терминдерін қалыптастыру мәселесі 20-жылдарда
қазақстанда кезек күттірмей шешілуге тиісті мәселелер болды. Бұл саладағы
тұңғыш зерттеу жұмыстары араб әліппесін едәуір жеңілдетіп, оны оқу
құралдары мен тағы басқа құралдарды шығаруда уақытша пайдалануға
мүмкіндік берді. Сол кезде қазақ халқының мәдениеті мен оқу ісінің дамуында
араб әліппесінің кедергі болып отырғандығын айқын көрсетіп берді. Педагог
жұршылық өздерінің жиналыстарында баспасөз беттерінде қазақтың жазуын
латын не орыс әліппесіне тезірек көшірілуін табанды түрде талап ете бастады.
ұлтшылдардың қарсылық көрсетуіне қарамастан, 1928 жылдың желтоқсан
айында жарияланған, Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің декреті бойынша,17
1929 жылы латын әліппесіне көші аяқталды. Бұл республиканың оқу ісін
дамытуда ілгері басқан жаңа қадам болды.
Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің талаптарын ескере отырып,
1927 жылыдң 1 наурызында РСФСР Оқу халық комиссариатының коллегиясы
Алматыда қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны-педагогикалық институтты ашу
туралы шешім қабылдады. 1927 жылдың 1 қыркүйегінде Алматы
педагогикалық институтынан басқа да қазақстанда 3 халық ағарту институты,
14 педагогикалық техникум, 16 педагогикалық бағыттағы 2 сатылы мектептер
болды. Бұлардан басқа, қазақ мектептеріне кадр даярлауда Ташкенттегі қазақ
педагогикалық жоғары оқу орны да үлкен жұмыс жүргізді[96].
Қазақстанның мәдениеті өзінің күш-қуатын бүгінгі немесе ертеңгі
құндылықтарды зерттеу бұрынғы жүргізіліген оқу-ағарту саясатын танып-
білумен айқындалады. Солардың бірі қазақ жеріндегі 1930 жылдардағы оқу-
ағарту ісінің жағдайы болмақ. 30-жылдардағы тоталитарлық жүйе қоғамдық-
саяси өмірдің барлық саласында бекіді. Оның көрінісі, әсіресе қазақстанда
күшпен ұжымдастыру және 1937-1938 жж. саяси жазалау дәуірінің қайғылы
оқиғаларымен ұштасып жатты. өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер,
қазақстанға Одақтас республика дәрежесін беру, мәдени құрылыстағы, халық
ағарту ісіндегі және ғылымындағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң
идеологиялық қыспағында өтті. ХХ ғасырдың 30-жылдары Қазақстанның
әртүрлі аймақтарындағы экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірдегі
өзгерістер қоғам мен мемлекеттің жалпы жекелеген жағдайда халыққа білім
беру көзқарасын да өзгертті. Халықтың білімге деген қажеттілігі тек сауат ашу
ғана емес, жалпы мәдени ағарту тұрғысынан туындады. Білім беру жүйесін
елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына сәйкес жүргізу белгілі бір мақсатқа
сай мектеп ашу қажеттілігін алға қойды, білім алғысы келгендердің саны өсті.
Білім берудің мазмұны мен әдіс-тәсілдері қай кезде де белгілі бір қоғамдық
құрылысқа тәуелді және оның барлық қарама-қайшылықтарымен сипатталды.
30-жылдардың бас кезінде халыққа блім беруді жүзеге асыру жұмыстары әрі
қарай жалғаса берді. Қазақстандағы халыққа білім беру ісі бұрынғы КСРО-ның
барлық республикалары сияқты, қарастырылып отырған кезеңде жалпы
қоғамдық, жалпылай оқу, барлық оқу түрінің тегін болуы, еңбек,
политехникалық білім беру принциптері болды. қазақ совет мектебі өзінің
қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңінде (1920-1930 жылдары) аудандық,
облыстық және республикалық әдістемелік кабинеттер мен халық ағарту
бөлімдерінің қызметкерлері басшылығымен жасалған ғылыми-пеадгогикалық
және әдістемелік материалдармен қамтамасыз етілді. Бұл жылдары бірқатар
маңызды педагогикалық мәселелер: қазақстан мектептерінің (әсіресе мал
шаруашылығы аудандарында) оқу жоспары, ұлт мектептерінде оқыту
формалары мен әдістері, қазақ тілінде оқулықтар мен оқы құралдарын жасау,
мектепте және одан тыс жерлерде тәрбие жұмысын жүзеге асыру,
мұғалімдердің халық арасында саяси-ағарту жұмысын жүргізуі т.б. шешілді.
қазақстанның мәдени өмірінде 1928-1933 жылдар ерекше орын алды. Сол
жылдары орын алған күрделі өзгерістердің бәрі болмаса да көпшілігі Халық
ағарту комиссариатының тікелей басшылығымен жүзеге асты. Халық ағарту18
комиссариаты қазақстандағы білім беру жүйесінің қызметін жаңа деңгейге
көтеру барысында төмендегідей міндеттерді шешуді қолға алған 1. Көпшілік
мектептер мен ағарту ұйымдарының санын ұлғайту. 2.қазақтар арасынан
маман-жұмысшыларды даярлау. 3.Педагог-мамандарды даярлау,барларын
қайта даярлаудан өткізу. 4.Мектеп құрылымын жүргізу.[97] Халық ағарту
мәселелерін зерттеу және оған жалпы ғылыми басшылық жасау ісін РСФСР
Халық ағарту Комиссариатының ғылыми мекемелері, сондай-ақ Орынбор мен
Ташкент қалаларындағы оқу орындарында жұмыс істейтін ғылыми кадрлар
жүзеге асырды. РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі 1928 жылы Советтік
Қазақстанда тұңғыш жоғары оқу орнын ұйымдастыру жөнінде қаулы
қабылдады. Осы қаулыға орай ашылған Абай атындағы қазақ педагогика
институты-республикамызда мұғалімдерге педагогикалық жоғары білім беретін
тұңғыш жоғары оқу орны болды. Оқу орны алғашында 3 бөлім болып ашылды.
1928-1929 оқу жылында осы бөлімдерде үш профессор болды, белгілі тарихшы,
профессор,институттың бірінші ректоры-С.Д.Асфендияров, көрнекті ғалым,
тілші-Қ,Қ.Жұбанов, әдебиетші, профессор-Н.Н.Фатов, бір доцент істеді.
Бұл кезеңде ерекше мемлекеттік мәні бар шаралардың бірі - 1931 жылы 27
тамызда қазақ АССР үкіметі 1930-1931 оқу жылынан бастап, Қазақстанда
жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді енгізу туралы, 1930 жылы
қазақ АКСР ОАК сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы декрет
қабылдады. қаулыда: 1) 8-9 және 10 жастағы ер балалар мен қыз балалар 4
жылдық бастауыш мектеп көлемінде білім алуға тиісті болды; 2) 1930-1931 оқу
жылынан бастап 11-15 жастағы ер және қыз балаларды жаппай оқыту
белгіленді; 3) өнеркәсіпті қалаларда, фабрика-зауыт аудандарда және жұмысшы
ауылдарда жеті жылдық мектеп көлемінде білім беру жүйесі енгізілді. қаулы
бойынша балаларды міндетті түрде оқыту олардың ата-аналарына жүктелді.
Осы оқу жылынан бастап жалпы білім беретін мектептерде оқитын балалардың
саны жыл сайын 3-4 млн көбейіп отырды [98].
Қазақстан Советінің VІІ съезі (1929 ж, сәуір): Халық ағарту мәселесіне
келгенде негізгі көңіл-жаппай сауатылықты дамыту ісіне бөлінсін... деген
қаулы алды. Бүкіл Қазақстандық VІІ партия конференциясы (1930 ж,маусым)
бірінші бесжылдық ішінде сауатсыздықты жою аяқталсын деген Қазақстан
үкіметінің шешімін мақұлдай келіп, таяудағы міндет республиканың 10
жылдығына барлық партия және комсомол мүшелерінің, өнеркәсіп орындары
мен совхоздарының барлық жұмысшыларының, колхоз белсенділердің және
әскерге шақырылатын жастардың сауатын ашу керек деп қаулы етті. Қазақстан
Советінің VІІІ съезінің (1931, ақпан) шешімдеріне жаппай оқу және басқа да
маңызды науқандар сияқты сауатсыздық пен шала сауатылықты жою жұмысы
қүшейтілсін деген талап қойылады. Ал бұл қаулының шешімін орындауда
Коммунистік партия мен Совет үкіметі сауатсыздықты жою мектебі мен оның
мұғалімдерінің тұрмыс жағдайын жақсарту үшін көптеген маңызды қаулылар
қабылдады. қазақ интеллигенциялары қазақстанда жаппай сауатты
республикаға айналдыру күресіне белсене ат салыса бастады. Сауатсыздықты
жою пунктерінің желісі кеңейе түсті, әліппе мен оқу құралдарын шығаруға
және тұрақты сауат ашу мектептерін ұстауға қаржы бөлінді. Осы кезеңнен19
бастап, ауылдық шағын комплектілі мектептердің дәуірлеп, даму кезеңі
басталды. қазақ АССР Орталық атқару комитетінің 1931 жылы жаппай
сауатсыздық мәселесі бойынша пленумының қорытындысында: Халыққа білім
беру аумағындағы қиындықтарға қарамастан, көшпелі және жартылай көшпелі
өмір сүру салтына байланысты. Бастауыш мектептерді бітірмеген ересектерді
барлық жерде міндетті түрде оқуға тарту үшін 1930-1931 оқу жылына қарай бір
басқыш жаңа мектептер ашу жоспары жасалады. Ересектер мектептері жалпы
мектептер үйлеріне орналастырылып, оларды толықтырды немесе дербес смена
болып оқытылды. қазақстан он жылдың ішінде орта мектеп және арнаулы оқу
орындарында 40% тұсында оқушылар контингенті кең көлемді болды[99]. Бұл
уақытта республикада 32668 оқушысы бар 4963 бастауыш мектеп болса, 1933-
1934 оқу жылында 6599 бастауыш мектеп (оны саны 33 % өскен), оқушылар
саны 130000-нан 202400-ге (39 %) өсті. қаулы 1930-1931 оқу жылынан
бастауыш білім беруді қазақстанда, отырықшы елді жерлерде күзде бастауға, ал
көшпелі аудандарда 1931 жылдың көктемінен бастауға ұйғарды. Ал, 8-10 жас
аралығындағы балалар төрт жылдық бастауыш мектептерінде, 11-15 жас
аралығындағы жасөспірімдер егер бұрын бастауыш білім алмаса, екі жылдық
немесе бір жылдық мектеп курстарын оқитын болды. Бастауыш мектеп
жұмысының сапасын көтеру мақсатымен оқу жылының ұзақтығы 225 күн деп
белгіленді. әрбір ауданда жалпыға бірдей оқудың жұмыс жоспары жасалды,
әрбір колхозда, жұмысшы поселкесінде, қалада, совхозда, басқа елді
мекендерде 8-11 жастағы балалар мен 12-15 жастағы жасөспірімдер саны
анықталды, ұлты көрсетілді [79]. Бастауыш мектепті бітірмеген ересектерді
барлық жерде міндетті түрде оқуға тарту үшін 1930-1931 оқу жылына қарай
бастауыш жаңа мектептер ашу жоспары жасалды. Бұл мектептер ерекше оқу
жоспары бойынша оқытудың тездетілген формалары негізінде оқыта бастаған.
Ересектер мектептер аз кездегі жалпы мектептер үйлеріне орналастырып,
оларды толықтырды немесе дербес ауыл болып оқытылды. Мектептерде
барлық ұлттарды ана тілінде оқуға көшірілу кезеңі аяқталды. қазақ мектептері
үшін ана тілінде оқулықтар даярланды, оқушылар үшін жаңа оқулықтар
даярлау жұмыстары жүргізілді. Ф.Голощекиннің БК(б)П Орталық Комитетіне
1932 жылы 9 қыркүйекте берген мәліметтеріне назар аударсақ, мектепте
қамтылған оқу жасындағылар арасында қазақтар 45 пайыз ғана болды. 1930-
1931 оқу жылында 39161 оқушының 4521 ғана, ал 1931-1932 жылдағылардың -
50720-ның 6020 ғана қазақ балалары болған[100]. Жаппай білім беру
жоспарында жаппай оқытуды қаржыландыру, балаларды есепке алу.оқу
ғимараттарын оқу-құралдарымен жабдықтау, мектеп жұмысын ұйымдастыру
қоғамдық бақылау сияқты міндеттер тұрды. 1931-1931 жылдары қазақстандағы
жаппай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
зиялыларының педагогикалық көзқарастары
(1930-1938 ж.ж)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық жағдайлар.
12
1.2 Қазақстандағы 1930-1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі. 18
1.3 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы.
30
ТҰЖЫРЫМ 44
2 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары.
2.1 Педагогика ғылымын қалыптастырудағы саяси қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының рөлі.
45
2.2 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
еңбектері.
72
2.3 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын болашақ ұстаздардың даярлық үрдісіне
ендіру жолдары
97
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 106
Қосымшалар 116
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен
терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-
экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді даму
жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік
байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндіп қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе
кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап, тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз
кезегінде өскелең жас ұрпақтың өз туған халқының рухани құндылықтарынан
ажырап әкелуіне соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің
халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы-біздің бүгінгі
елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан [1] атты
халыққа арнаған ағымдық жылдағы Жолдауында еліміздегі ішкі және сыртқы
басты саяси бағыттарын айқындады. Аталған жолдауда еліміз дүниежүзілік
стандартар деңгейінде сапалы білім беруге жету керектігін көрсеткені мәлім.
Бұл орайда, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттілігі анық.
Тәуелсіз елімізде оқушы-жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім-
тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-
пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, оқу
орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы зор. Осы бағытта
қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін
өркендетуші сапалы да салауатты, ұлтжанды, мәдени-ғылыми ой-өрістері кең
ұрпақ өсіру-қоғам алдында тұрған басты міндет. әрбір қоғам өзінің даму
барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Қазақ тарихының даму кезеңдерінен, ежелгі дәуірлерден жеткен әдебиеті
мен тарихында, мәдениетінде ақын-жыраулардың өлең-жыр, толғауларында,
ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын ортағасырлық ұлы ойшылдар
Әл.Фараби [2], А.Иассауи [3], М.Қашкари [4], Ж.Баласағұн [5] т.б. тарихи-
педагогикалық мұраларындағы педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-
тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтың елжандылыққа, имандылық рухта
тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай
[6], Шоқан [7], Абай [8] сияқты ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының
тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жасөспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой-пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі Алашорда
қайраткерлері болған А.Байтұрсынов [9], М.Жұмабаев [10], Ж.Аймауытов[11],
М.Дулатов [12], Ә.Бөкейханов [13], Х.Досмұхамедов [14] т.б. белгілі қоғам
қайраткерлері әрі қарай жалғастырып, қазақ мектептері оқу-тәрбие көлемін
ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының тарихында аса
құндылығымен, маңыздылығымен және қасіретімен де мәңгі қалатыны даусыз.
өйткені, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ даласы жаңа тұрпатты3
мемлекет құруға қадам жасады. Ал оның жемісті дамуына барынша ат
салысып, ана тілінде тұңғыш оқулықтар жазып, қазақ ғылымының қалыптасып
дамуына, отандық мәдениетіміздің ілгерілеуіне барынша ат салысқан бір топ
қазақ зиялылары сталиндік тоталитарлық режимнің қысымына ілінді. Біз,- деп
атап көрсетті Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев,-өз
тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан
ұрпақпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ кім не таниды?...[15].
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан-алуан мәселелері біздің еліміздің
жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді.
Мәселен, Қазақстандағы педагогикалық ой мен халыққа білім беру тарихының
аясында оқыту мен тәрбие беру мәселелері Т.Т.Тәжібаев[16], Ә.І.Сембаев[17],
Қ.Б.Бержанов[18], Қ.Б.Жарықбаев[19], А.К.Көбесов[20], Г.М.Храпченков[21],
К.К.Құнантаева[22], Қ.Б.Сейталиев[23], А.Н.Ильясова[24] секілді
зерттеушілердің монографиялық еңбектерінде қарастырылған. Аталған
ғалымдардың зерттеулері Қазақстандағы халық ағарту ісінің қалыптасуы мен
дамуына арналған.
Революцияға дейінгі ұлттық тәлім-тәрбие мәселелері бағытында
Қазақстандағы педагогикалық ойдың дамуы
С.К.Қалиев[25,26],К.Ш.Шаймерденова[ 27],А.М.құдиярова[28],Т.М.Әлсатов[2 ],
Ш.К.Жұматаеваның [30] еңбектерінде көрініс тапқан.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің дамуына
арналған М.Б.Мадин[31],М.Б.Көккөзова[32],К.К .Камалиева [33], К.Ж.Ибраева
[34], С.С.Садуақасова [35], Р.Н.Көшенова [36], А.Б.Тұрсынова[37],
Қ.Қ.Шалғынбаева [38], І.Р.Халитова [39], А.Е.Дайрабаева[40], Т.Ә.Ахметов[41],
Ф.Буланова [42], Қ.Т.Ыбыраимжановтың [43] ғылыми зерттеулерінде тәлім-
тәрбие саласында ағартушылардың мұралары қарастырылған.
Отандық педагогика ғылымын дамытуда, жаңа педагогикалық үлгілер
жасауда, олардың өткен ойларымен сабақтастығын қарауда, төменгі педагог-
ғалымдардың еңбегін айтуға болады. Б.Әбдікәрімұлы [44], М.А.Лигай [45],
С.Кариев [46], М.Құрманов [47], Г.К.Нұртаева [48], Г.Ж.Меңлібекова [49],
Т.Т.Галиев [50], Е.Ө.Жұматаева [51], Қ.М.Кертаева [52], Б.Т.Кенжебеков[53].
Аталған ғалымдар өз зерттеулерінде Қазақстан педагогикасы мен білім берудің
әр түрлі салаларын қарастырған.
Кейінгі жылдары Қазақстанда білім беру жүйесінің қалыптасуы және
дамуы тарихына байланысты бірнеше диссертациялар қорғалды. С.С.Оспанов
[54], А.Ж.Исмаилов [55], А.Р.Анасова [56], А.Ж.Мірәлиева [57],
С.А.Баймұратова[58],А.С.Қыдыршаев[5 9],А.Б.Елкеева [60], М.Ж.Кұлжабаева
[61], Н.А. Тұсбакова [62], Б.Байменова [63], Б.С.Сарсекеев[64], Р.И.Бурганова
[65], Ж.К.Тілешова [66], А.Б.Тұрсынова[67], С.Т.Сеңкібаев [68],
Л.К.Маймакова [69], Ж.Н.қалиев[70], З.Е.Жұмабаеваның [71] және т.б. бұл
ғылыми еңбектерде мәселелер әр түрлі бағыттарда қарастырылады. Осы сияқты
Қазақстанда тәлім-тәрбие тарихы, мұнымен байланысты педагогикалық ой-
пікірлердің түп-төркіні, бастау арналары мен мәселелері отандық ғалымдар
еңбектерінде де көтерілген және көтеріліп келеді. Мәселен,
К.Т.Әбілғазиева[72], Ж.Т.Баймағанбетова [73], А.С.Елемесова [74],4
Г.Б.Ещанова [75], Қ.Қ.Қоянбаева [76], М.Ж.Құрманбаева [77],
Қ.Қ.Шалғынбаева [78], Г.Қ.Шұғаева [79], Г.Нұрымбетова [80], және т.б.
Аталған ғалымдардың зерттеулері Қазақстан педагогикасының және мектебінің
даму тарихына өз әсерін тигізді. Тарихи-педагогикалық тұрғыдан тереңірек
зерттеу мектептің тарихи-мұраларын байыта түсті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы [81] заңында, Қазақстан
Республикасында мәдени-этникалық білім беру [82], Білім мазмұнын
гуманитарландыру[83] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-
мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай
жасауда қоғам мен тұлға арақатынасын, тұлға мен дәуір қосбірлігінің
үндестігін талап етеді.
Жалпы жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру әрқашанда
болашақ қоғам құрылысының аса маңызды буыны ретінде қарастырылып келді.
Адамзат дамуының санғасырлық тарихында адам баласы жинақтаған бүкіл
тәжірибе тәрбие үрдісінің мазмұнына еніп отырады.
Өткеннің тәжірибесін бойға дарыту, озық өнегелі рухани мұраны
жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығының тарихи үрдісі жүріп отырады.
Мұндай үрдіссіз қоғамның өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық кеңестің мәжілісінде жасаған
баяндамасында (2003ж) Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына
келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді.
ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер
ұрпаққа аманат ету - Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға
тиіс [84],-деп, болашақ жас ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар
бойы жинақталған аса бай мәдени мұрасы мүмкіндігінің жоғары екендігіне
айрықша назар аударған.
Қазіргі кезде рухани салада дами түскен адами құндылықтарды қайта
ескеру нәтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, өткеннің тарихынан бізге
жеткен тәлімдік мол мұраларды болашақ ұрпақ тәрбиесіне септігін тигізетін
мезгіл туып отыр.
ХХ ғасырдың басындағы бодандықтың бұғауындағы бейқам халықты
өркениеттің өріне сүйреген көсемдердің көзге шалынар басты қасиеті-олардың
қай-қайсысы болмасын жан-жақты сегіз қырлы, бір сырлы тұлғалар болған.
Саяси күрескер, жалынды патриот, әрі ғалым, әрі киелі өнер иесі және өз
мамандықтарының білгірі болуы-халқымыздың маңдайына біткен осы үркердей
шоқ жұлдыздардың несібесі.
Өткен ғасыр басында қалыптасқан қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасы
халық жауы деген жасанды жаламен жойылды. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің
Тарих толқынында атты еңбегінде былай деп жазды: қазақ халқының кейбір
данышпан перзенттері мен көсемдері тарихтың қарғыс атқан тұзағында
тұншықты, ұлттық амандығы үшін олар тарихтың тәлкегіне көнуге мәжбүр
болды[85].
Осы бағытта ұлттық педагогикамызда маңызды орын алуға лайықты
еліміздің сонау ХХ ғасырдың 30-жылдары саясаттың шырамауына оралып,
жазықсыз жапа шеккен қазақтың біртуар азаматтарының ағарту ісіне қосқан5
үлестері егемен еліміздің халқын, әсіресе жас ұрпақты тәрбиелеу негізіне
алынуы тиіс. Сонымен қатар қазақ халқының педагогикалық мұраларын, соның
ішінде 30-жылдарда саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының сол уақыттағы ағартушылық көзқарастарын зерттеу, зерделеу-
жұмысымыздың ғылыми-теориялық маңыздылығын арттырады. қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының мұраларының педагогикалық
негіздерін зерттеу өскелең ұрпақтың зейін-зердесі мен ой-өрісін кеңеюіне және
отандық педагогика тарихын дұрыс түсінуге, оның ауқымын кеңейтіп, жаңа
деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып, қазақ
зиялыларының еңбектерін бағалай отырып, оның бүгінгі оқу-тәрбие үрдісінде
талаптарға сай пайдалану зерттеу қажеттілігін туындатады.
Біздің ойымызша, саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының мұраларының жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеудегі маңызы
мен мәні ерекше екенінде дау жоқ. Демек, құрбан болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұраларының теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде зерттелмеуі,
аталмыш мәселенің қазіргі кездегі тағылымдық мүмкінділігінің қажеттілігі мен
оның ұлттық педагогика тарихында жүйелі түрде тұтастай қарастырылмауы
арасындағы қайшылық анық байқалады.
Осы қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, саяси қуғын-сүргін
құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарының
негіздерін қарастырып саралау, біздің зерттеуіміздің мәселесін құрайды.
Сонымен, мәселенің көкейкестілігі мен оны тарихи-педагогикалық
тұрғыда анықтап, оларды белгілі бір жүйеге келтіру зерттеу тақырыбын "Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-1938жж.)" деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының педагогикалық көзқарастарын жүйелеп, педагогикалық тұрғыда
саралап, талдау жасау.
Зерттеудің нысаны: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі ағартушылық ұстанымдар.
Зерттеудің пәні: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі педагогикалық ой-пікірлер жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер саяси қуғын-сүргін құрбандары
болған қазақ зиялыларының еңбектеріне тарихи-педагогикалық тұрғыдан
талдау жасалып, оның идеялары айқындалса, онда педагогика тарихы
ғылымның қоры молайып, орта білім беретін және жоғары мектептің оқу-
тәрбие жұмысының тиімділігі арта түседі, өйткені қазақ зиялыларының
педагогикалық идеялары оқушылар мен студенттердің ұлттық құндылықтарды,
өз елінің тарихын құрметтеу, елжандылық қасиеттерін қалыптастыруға
ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
1.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымдық және педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына әсер
еткен қоғамдық-тарихи жағдайларды айқындау;6
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
шығармаларындағы педагогикалық көзқарастарын анықтау.
3.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарындағы негізгі идеяларды талдап, қорытып, жүйеге
келтіру.
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының ғылыми-
педагогикалық еңбектерін қазіргі оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын
анықтау.
Зерттеудің жетекші идеясы: саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларының еңбектеріндегі педагогикалық идеяларын жүйеге келтіріп,
оқушы жастардың тәрбиесіне шығармашылықпен пайдалану.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: отандық тарихты
зерттеушілер, педагогика тарихы оның ішінде ұлттық педагогикадағы
тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың және ХХ ғасырдың 30-шы
жылдардағы тарихты зерттеген тарихшылардың еңбектері құрайды.
Зерттеудің негізгі көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында этномәдени білім берудің
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, т.б. ресми құжаттар,
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының құжаттары,
Орталық ұлттық Кітапхана (ОҰК) кітап қоры мен сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорының материалдары, Қазақстан Республикасының
Президенттік мәдениет орталығы кітапханасының материалдары, ХХ ғасырдың
басындағы педагогикалық ой-пікірлер туралы қазіргі философиялық-
педагогикалық тұжырымдар мен монографиялық, диссертациялық зерттеулер,
мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар, саяси қуғын-сүргінге ұшыраған
қазақ зиялыларының еңбектері, ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы баспасөз
материалдары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи-әдістемелік әдебиеттерге, зерттеу
жұмысына қатысты сирек кездесетін қолжазбалар мен мұрағат құжаттарына
талдау жасау, мұражай деректерін іздестіру, оларды тарихи-педагогикалық
тұрғыдан тұжырымдау, жүйелі-құрылымдық, тарихи-салыстырмалық,
өмірбаяндық контекстік-анализ сипаттау, ой-пікірлерді жинақтау, қорыту,
саралау, т.б.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең (2003-2004 жылдар)- Зерттеу тақырыбы анықталды, зерттеу
мәселесіне қатысты ғылыми-педагогикалық, психологиялық және арнаулы
әдебиеттермен диссертациялар, монографиялар мен мақалалар, этнопедагогика
мен этнопсихологиялық әдебиеттерге талдау жасалып, ресми құжаттар мен
мерзімді басылымдардың материалдары жинақталып, мәселенің ғылыми
негіздері зерделенді. Зерттеу жұмысының объектісі, пәні, мақсаты мен
міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.7
Екінші кезең (2004-2005 жылдар)-Зерттеу бойынша қажетті мұрағат
материалдары жинақталды. Жинақталған деректер талдауға алынды. Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының көзқарастарының даму
бағыттары бір жүйеге келтірілді. Аталмыш тақырып бойынша мақалалар
дайындалып, республикалық және халықаралық конференцияларда
баяндамалар жасалды.
Үшінші кезең (2005-2006жылдар)-Жүргізілген зерттеу жұмысының
нәтижелері бір жүйеге келтіріліп, қорытындыланды. Осы кезеңде "Саяси
қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-1938)" тақырыбындағы арнайы курс бағдарламасы
жасалды. Жинақталған материалдар ғылыми-теориялық жағынан
тұжырымдалып, диссертация әдеби жағынан ресімделіп, ғылыми жұмыс
ретінде өңделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1.қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына
ықпал еткен қоғамдық-тарихи жағдайлар айқындалды;
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері отандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына
қосқан үлестері анықталды;
3.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері мен білім беру саласындағы қызметтерін мұрағат
және қолжазба материалдары негізінде арнайы зерттеліп, ғылыми айналымға
енгізілді;
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық идеяларын, еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың
жолдары айқындалды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
-педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған "Саяси
қуғын - сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастары (1930-38ж.ж.)" атты арнайы курс бағдарламасы жасалып, оқу-
тәрбие үрдісінде қолдануға ұсынылды;
-зерттеу нәтижелерін Педагогика тарихы, Педагогика, қазақ
әдебиеті, Мәдениеттану пәндерін оқыту үрдісінде қолдануға болады;
-зерттеу материалдарын педагогикалық жоғары оқу орындарының,
педагогикалық колледждердің, жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие
жұмысында, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарын жазу барысында
кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Еуразия гуманитарлық институтының педагогика
кафедрасы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Ақмола
облыстық білім беру қызметкерлерін қайта дайындау мен біліктілігін арттыру
институты, Астана қаласының №4, №37, №38 орта мектептері, гуманитарлық -
педагогикалық колледж.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:8
1.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастарын қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық - тарихи
жағдайлар.
2.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялылары
еңбектеріндегіпедагогикалық көзқарастардың жүйесі.
3.саяси қуғын-қургін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық еңбектері мен қызметтерінің отандық педагогика ғылымының
дамуындағы үлесі.
4.саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ
зиялыларыныңпедагогикалық көзқарастарын оқу орындарында пайдалануға
ұсынылған Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық көзқарастары (1930-1938жж.) атты арнайы курс бағдарламасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі диссертациялық
жұмыста алынған қорытындылардың теориялық-әдіснамалық негізде
дәлелденуімен, алға қойған міндеттерге сай келетін әдістер топтамасының
тиімді жүйесін пайдаланумен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен және әдебиеттер мен мұрағат құжаттарына теориялық талдау
жасаумен, құрбан болған қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастарын
оқу-тәрбие үрдісіне ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен тәжірибеге ендіру: зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Қазақстанның жас
ғалымдарының 1-ші аптасына арналған жас ғалымдардың халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Астана,2004), Қазіргі білім беру
кеңістігіндегі әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың мәселелері атты
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Павлодар,2004), Жас
ғалымдардың ғылыми зерттеуінде қазіргі кездегі мәселелер атты халықаралық
ғылыми-тәржірибелік конференцияда (Астана, 2005), Шоқан тағылымы-10
атты халықаралық ғылыми-тәржірибелік конференцияда (Көкшетау, 2005),
Қазақстандағы және онымен шектес аумақтардағы инновациялық білім беру
мен әлеуметтік-мәдени саясат: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2005), Роль системы
повышения квалификации в организации профессионального роста педагогов в
условиях модернизации образования атты республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Көкшетау,2006), Қазақстан Республикасының
білім беру саласындағы тіл саясаты: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар
атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Астана, 2006),
Еуразия гуманитарлық институтының педагогика кафедрасының мәжілісінде,
Қарағанды университетінің хабаршысы, Еуразия гуманитарлық
институтының хабаршысы, Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы
журналдарында жарияланған мақалаларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми аппараты:
зерттеудің мақсаты, зерттеудің нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері,9
зерттеу кезеңдері, әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылған қағидалар көрсетілген.
Саяси қуғын-сүргіннің құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы атты бірінші тарауда қуғын-
сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының дүниетанымының
қалыптасуына ықпал еткен сол кезеңдегі елдегі әлеуметтік-экономикалық
тарихи-қоғамдық жағдайлар баяндалған. Халыққа білім беру, мектеп ісі, тәлім-
тәрбиелік ой-пікірдің даму жағдайына сипаттама берілді.
Саяси қуғын-сүргіннің құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық мұралары атты екінші тарауда қуғын-сүргін құрбандары
болған қазақ зиялыларының педагогикалық еңбектеріне жүйелі түрде талдау
жасалған. Оқулықтар жазу саласындағы еңбектері және олардың педагогика
ғылымы үшін маңызы айқындалды. қазақ зиялыларының педагогикалық
көзқарастарын орта және жоғары оқу орындарында оқу үрдісіне және ғылыми
айналымға ендіру мәселесі қарастырылды.
Қорытындыда белгіленген тақырып бойынша жүргілізген зерттеулер
тұжырымдалып, қорытындылары беріліп, зерттеу мәселесінің болашақта жан-
жақты тарихи-педагогикалық зерттелу бағыттары белгіленді.
Қосымшада практикалық зерттеу материалдары, арнайы курстың
бағдарламасының мазмұны енгізілді.10
1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы
1.1 Саяси қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларының
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-экономикалық,
қоғамдық жағдайлар.
ХІХ ғасырдың аяқ шені мен ХХ ғасырдың бас кезі Россия топырағына
жаңа бір елеулі өзгеріс әкелді: орыс капитализмі өзінің даму жолындағы ең
жоғары сатысы-имперализмге көтерілді. Осыған орай Россия империясының
отары болып келген елдерге ол ықпалын бұрынғысынан анағұрлым күшейте
түсіп, енді тек қана заттай бұйымдарын өткізу, яғни сауда-саттықты жабайы
түрде жүргізуді қанағат етпей, қазақстан тәрізді қиыр шеттегі бай өлкелерде
өндіріс орындарын құру ісін жедел қолға алды.
Ертеден қазақ жеріне көз тіккен, қызығып қараған-отаршылар бұл қасіретті
дертті біртіндеп енгізді, оның ел ішіне дендеп кіруіне жағдай жасады.
Стратегиялық саясатты жүзеге асыруда отаршылдар біртіндеп, жоспарлы түрде
қимылдады. 1822-1867 жылдары бірте-бірте аға сұлтандық, сұлтан-
правительдік жүйе өмірге келді. қазақтың шұрайлы жерлеріне ішкі Ресейден
келген босқындар қоныс тепті. Солар арқылы қазақ арасына басқыншы елдің
дәстүр-салты күштеп енгізіле бастады. Бұдан кейін 1868 жылы қазақ даласы
облыстарға, уездерге, болыстарға, ауылға бөлінді де, сатылы бағындыру
жүйесіне негізделген мемлекет аппараты пайда болды. Міне, осындай
қисынсыз саясат елдің тұтастығына жік салды, ынтымық-бірлігіне арқау
түсірді. Патша үкіметі озбырлық пен өктемдік үстіне ұлт араздығын қоздыру
саясаты арқылы Россиядағы көп ұлтты елдерді өзіне бағындырып ұстамақ
болды. Ондағы көздеген негізгі мақсаты-еңбекші халықтың, әсіресе бұратана
деп саналатын елдердің бұқара көпшілігінің орыс халқының ұлы мәдениетінен
сусындап, өзара туысқандық қарым-қатынастарын күшейтуіне кедергі жасап,
сондай-ақ, орыс немесе басқа халықтар болсын-бәрін қара түнек қараңғылықта
ұстап, саяси өмірге қатынастырмау еді. Көп ұлтты империяға айналған Ресей
ХVІІІ ғасырдан бастап-ақ жүйелі және мақсатты түрде қазақ қоғамын, қазақ
елін мемлекеттік тұтастығынан айыру, сол арқылы қазақ қоғамына, қазақ
жеріне терең бойлап ену саясатын жүргізді. ХХ ғасырдың бірінші жартысында
еліміздің ішкі жағдайына ірілі-уақты оқиғалар болды. оның ішіндегі ең
бастысы-1905 жылғы буржуазиялық-демокартиялық төңкеріс пен 1917 жылғы
Ақпан, қазан төңкерістері еді.1917 жылы ақпанда өкімет басынан келген
Уақытша үкіметтің халыққа қарсы бағытталған саясаты, сондай-ақ қаақ
өлкесіне Ресейден ағылған ақ гвардияшылардың елді талан-таражға түсіруі
қазақстан экономикасына көп зиянын тигізді. өнеркәсіп өнімінің көлемі өте
төмендеп кетті. Азық-түлік пен ең қажетті заттардың тапшылығы қатты білінді,
қағаз ақшаның құны құлдырады. 20-жылдары елімізде шаруашылықтың қай
саласы болмасын соғыс мұқтажына бағытталып, елде электр станцияларын
салу, көмір, мұнай, шойын, болат өндіруді қолға алу, жер тыңайтқыштарын
өндіру, оны суландыру, тағы да басқа агротехникалық жұмыстарды жүргізу
шаралары аса қажет болды.11
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының басынан өткізген ең бір
қарама-қайшылықты, қасіретті тарихи кезең болды. Республикада үлкен
өзгерістер жүргізілді. қазақ АКСР территориясы межеленіп, бекітілді. қазақ
зиялыларын көп жылдар бойы толғандырып келген мәселелердің бірі-көшпелі
және жартылай көшпелі халықты отырықшыландыру жедел қарқынмен болса
да жүзеге асырылды. қазақ елінің экономикалық, саяси-әлеуметтік жағдайы
үлкен өзгерістерге ұшырады. қаладағы өндіріс пен кәсіпорындардың дамуы,
темір жол жүйесінің келуі далаға капиталдың ағылуын күшейтті. Сауда-
саттықтың өріс алуы Ресейдің ірі қалаларын қазақ жерінде ашылған
жәрмеңкелерімен байланыстыра түсті. қазақ кедейлері отырықшылыққа көше
бастады. Осы тұста қазақ даласын басқарудың жаңа жүйесі толық күшіне енді.
ХХ ғасырдың басы Ресейде ірі-ірі тарихи оқиғаларға жол ашты. Ресейдің
имперализмге өтуі оны революциялық қозғалыстың орталығына айналдырды.
Оған себеп болған жұмысшыларды қанаудың шегіне жетуі, шаруалардың
қайыршылануы еді. өлкенің шет аймақтарында тұратын қараңғы халықтың хал-
жағдайы бұдан да ауыр еді. Ресейде өтіп жатқан барлық оқиғалар қазақ еліне де
өз әсерін тигізді. ХХ ғасырдың басында қазақ даласында ұлт-азаттық
қозғалыстармен қатар түрлі саяси-идеялық бағыттар да кең өріс алды. Мұның
негізгі себебі - жергілікті халық мүддесімен санасуды мүлде қойған патша
шенеуніктерінің зорлығы, қоныс аударушылардың келуімен байланысты елдің
ата-қонысынан айрылуы, халықты орыстандыру саясатының ашықтан-ашық
сипат алуы болды. 1929-1930 жылдарда Қазақстанға қоныс аудару ісінің жаңа
кезеңі болды. Кеңестік билік қоныс аудару ісін жеделдетуді жоспарлады. 1928-
1933 бесжылдық жоспарында қоныс аударуды жеделтеу аудандары ірі
аймақтарға бекітілді. 1926-1933 жылдар кезеңінде Ф.Голощекиннің
Қазақстандағы кіші Қазан төңкерісі жүзеге асырылды. Оның мәнісі:
ұжымдастырамын деп малын, жерін, дүние-мүлкін тәркілеген соң қудалау, жер
аудару, соттау, аты,. асу болатын. қазақ даласында киіз үйден қала орнату
саясаты жетті. Кіші қазан төңкерісін патшалық Ресейдің отары болған,
қоғамдық дамуда мешеу қалған құйыртқы саясат еді. сөйтіп, ол көздеген
мақсатына жетті де. Тілі, діні, салт-санасы ғасырлар бойы өсіп, өніп келе
жатқан тұтас бір халыққа ойына келгенін істеп, тағдырын тәлкек етіп,
тоздырып жіберді. Бұл бағыт жергілікті халыққа қарсы жасаған, азап әкелген,
соңы зұлматқа ұласқан әртүрлі науқандар арқылы жүргізілді. Соның
салдарынан оларға бұрын-соңды жасалмаған зорлық жасалып, Кеңес өкіметінің
өз беделіне нұқсан келтіретін, адамгершілікке сыймайытын заңсыз әркеттерге
жол берілді. Бұл бағыт жергілікті халықтардың мүддесіне қайшы келді. Ол
ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылықты, қазақ халқының байырғы
тұрыс-тіршілігін дереу өзгертуді талап етті. Одақтың бес жылдық жоспарында
мүмкіндігі зор незігі мал шаруашылықты аудан ретінде бағаланды. Сонымен
бірге жедел қарқынмен жүргізілген индустрияландыру саясаты кезінде КСРО
халқын азды-көпті астық өнімдерімен қамтамасыз ету шешілген еді. Ал
өндірісті шикізатпен, ауыл шаруашылғын тыңайтқышпен, ауыл
шарушылығында мал күшін пайдалану, мал өнімдерін экспортқа шығару, өсіп
келе жатқан қазақ халқын мал өнімдерімен қамтамасыз ету сол кезеңдегі12
коммунистік партияның маңызды міндетіне айналды. Мұнда міндетті жүзеге
асыруда малы көп рулық-патриархалдық меншіктегі көшпелі қазақ
қожалықтарын отырықшыландырып, одан соң жедел ұжымдастырып,
қолдарындағы малдарын қоғамдастыру арқылы шешу қолайлы болды.
Нәтижесінде, Орталықтың қазақстанда жүргізген әкімшілік-әміршілдік саясаты
бар малынан айырылған халықты 1931-1933 жылдар аралығын қамтыған
сұмдық ашаршылыққа ұшыратты. 20-30 жылдары КСРО-да мемлекеттік
биліктің негізі Кеңестерде делінгенмен шынайы билік тұтқасы партияның
қолында болды. Олар ең алғаш пролетариат диктатурасының органы ретінде
дүниеге келіп, демокартиялық мазмұнға ие болуы керек еді. өкінішіке орай,
мемлекеттегі заң шығарушылық пен атқарушылық міндеттерді де партия бір өзі
иемденді. Сондай-ақ жоғары Кеңестің халықтың өкімет қызметінен орталықтың
партияның нұсқауын, яғни дара билікті орындаушы болғаны мәлім.
Социалистік қоғам өз атына жат тоталитарлық басқару жүйесін таңдап алды.
Ол КСРО мемлекетін билеп төстеген әкімшіл-әміршіл жүйе болды. екінші
бесжылдық жылдарында қазақстанның өнеркәсібі мен мал шаруашылығының
дамуы өткен кезеңдерге қарағанда жеделдеді. Осынының нәтижесінде
халықтың әл-ауқатын арттыруда елеулі қадам басқандық байқалады. Азық-
түлік, халық тұтынатын бұйымдар өндіру молайды. Тегін дәрігерлік көмек тағы
басқа әлеуметтік жеңілдіктер халық өміріне өз ықпалын тигізді. Алайда 30
жылдардың екінші жартысынан белең алған репрессиялық саясат халықтың
тағы да тыныштығын бұзды. Бұл саясатты жалғыз қазақ халқы басынан
өткізген жоқ, ол бүкіл кеңес қоғамы қамтыған еді.
1933 жылы өлкелік партия комитетінің басшылығы жаңарды. Өлке
шаруашылығын басқаруда жіберген қателіктері үшін Ф.И.Голощекин орнынан
алынып, ВКП(б) Қазақстан Өлкелік Партия Комитетінің басшылығы
партияның тәжірибелі қызметкерлерімен нығайтылды. қазақстан өлкелік
партия комитетінің бірінші секретарлығына Л.И.Мирзоян сайланды. Жаңа
идеялар, зор өзгерістер тоталитарлық жүйенің қыспағымен, зорлық-зомбылық
арқылы жүзеге асырылды. әрине, бұл саясат жүйелі түрде мемлекеттік
тұрғыдан жүргізілді. Тоталитарлық жүйе қазақ сияқты тәуелді халықтарды
жалған идеологиямен уландырып, демографиялық қыспаққа алу арқылы жат
этностың өркениетіне бірге араластырып жіберу жолын ұстанды.
Отарлық және тоталитарлық жүйе тұсында Қазақстанның өнер-білім
саласы орталықтың саясаты мен идеологиясына сай деңгейде дамытылды.
Қатаң бақылауда болғаны өз алдына, үздіксіз куғын-сүргіне ұшырап отырды.
Кеңестік дәуірде ғана қазақ мәдениеті куғын-сүргінге төрт толқынын бастан
кешті: 1. 1929-1932 жылдары алаш зиялылары түрмеге қамалды, сотталды,
атылды; 2. 1937-1938 жылдары халық жауларын жою науқаны өтті; 3. 1946-
1953 жылдары буржуазиялық ұлтшылдар, космополиттер жазаланды; 4. 1986
жылғы желтоқсан көтерілісінен кейін қазақ ұлтшылдығын тезге салу қолға
алынды[86]. Қазақ зиялыларының тағдырына ауыр соққылар, тоталитаризмнің
кешірілмес қылмыстары Голощекиннің 1925 жылы өлкелік партия комитетіне
бірініші келуімен басталды. Іле-шала алаш қозғалысының басшыларына қарсы
күресті қолға алған ол 1929-1931 жылдары ұлт зиялыларын қуғын-сүргінге13
ұшыратқан репрессияның бірінші толқынын ұйымдастыра, 1932 жылы қолдан
ұйымдастырған аштықпен халықтың жартысын қырып жіберуге қол жеткізді.
әмірші-әкімшіл жүйенің барша мәнді білгілері-саяси куғын-сүргін, шаруаны
меншіктен ажырату, еш кінәсі жоқ адамдардың өмірін қию, ұлттық мәдени
құндылықтарын аяқ асты қалдыру, бір адамның шексіз билігін орнату, тағы
басқалар Голощекин басқарған жылдары қазақстан үшін қалыпты тәртіпке
айналады.
1930 жылғы 19 ақпанда БК (б) П Орталық Комитеті Қазақстанда Қуатты
шаруалар мен байларға қарсы күрес жүргізу туралы шешім қабылдады[ 87].
Осы шешім негізінде Қазақстан аумағында қуатты шаруа және байларға қарсы
күрес науқаны басталды. Бұл шешімге шаруалар ірі қарсыллық көрсетті. Бірақ
бұл шешім билік басындағылардың колхоздарды күштеп біріктіруде қолданған
соңғы сұрқия тактикасы болды. Күштеп зорлықпен ұжымдастыруға жергілікті
шаруа отбасылары, жалпы халық қарсылық көрсетті. Қазақстанның әр жерінде
жиі толқулар, билікке қарсы қарулы күрестер етек алған. Кеңестік үкімет
жергілікті халықты жаппай күшпен отырықшылыққа көшіру, ұжымдастыру
саясаты жергілікті қазақ халқына деген аса қаталдығымен, жазалаушылығымен
ерекшеленді.
Осы шараны қысқа мерзімде іске асыру мақстаныда 1929 жылдың қараша
айында ВКП (б) Қазақ Өлкелік Комитеті отырықшыландыруды жоспарлау
арнайы шешім қабылдады. Қазақстандағы отырықшыландыру мәселесі Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің 1930 жылғы қаңтар айындағы 2-сессиясында
кеңінен талқыланды. Аталған шешімдерді іске асыру мақсатында 1930 жылдың
9 қаңтарында ҚазАССР Орталық Атқару Комитеттінің қаулысымен КазАССР
Халық Комиссарлары Кеңесі жанынан көшпелі және жартылай көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ тұрғындарын отырықшыландыру комитеті
құрылды[88]. 1929-1930 жылдары басталған жергілікті халықты малынан,
жайылымдық жерінен айырып, оларды күшпен ұжымдастыру алдын-ала
дайындықсыз, ескертусіз, қазақ халқының тарихи қалыптасқан
шаруашылықтың тәжірибесі ескерілмеді. 1932 жылғы жаппай ашаршылық ауыл
шаруашылығын зорлап ұжымдастыру көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларын ешбір дайындықсыз, күштеп отырықшыландыру Қазақстанда
күштеп жүзеге асырған Кіші қазан бағыты және осылардан туындаған
салдарлар 1932 жылы Қазақстандағы жаппай ашаршылыққа әкеп соқты.
Аштықтан тікелей қырылған қазақтар саны 2 миллионға жуық болса,
қазақстаннан тыс жерлерге (Орта Азия, Ресей, қытай, Иран) көшіп кеткен
босқындар саны 1 млн 100 мыңдай шамасында болды [89].
1937 жылғы зұлмат-сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің халыққа
қарсы ұлы терроры халыққа қарсы, ең алдымен зиялы қауымға қарсы
бағытталған 1937 жылғы ұлы зұлмат науқаны кезінде халық жауы аталып,
мәңгілікке көз жұмды. 1937 жылы бүкіл КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда да
жаппай жүзеге асырылған халық жауларына қарсы күрес белгілі қоғам,
мемлекет, ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерімен қатар сан мыңдаған
қатардағы азаматтарды қамтып, олардың атылғандары атылып, қалғандары ұзақ
мерзімдерге ГУЛАГ-тың (Мемлекеттік лагерьлер басқармасы) алыстағы14
лагерьлеріне айдалды, түрмелерге жабылды. Жалған жаламен халық жауы
аталған боздақтардың басым көпшілігі кіндік қаны тамған Отанына оралмай
шет, шалғай өлкелерде көз жұмды. қазақстан түрмелер мен лагерьлер жеріне
айналды. Мұнда Карлаг (қарағанды лагерьлері), Степлаг (Дала лагерьлері),
(АЛЖИР) халық жаулары әйелдерінің (Ақмола ) лагерьі сияқты лагерьлер
жүйесі жасалды.
1937 жылдың куғын-сүргінінде жазықсыздан жазықсыз пәле жабылып,
қазақ азаматтарына халық жауы есебінде атылып қана қоймай, олардың
туған-туыстары да репрессияға ұшырап жатты. Осы жантүршігерлік оқиғалар
заңдылық жүйелердің бірі НКВД басшысы Н.Ежовтың 1937 жылдың 15
тамызындағы №00486 жасырын бұйрығы. Мұнда әскери трибунал Отанға
опасыздық жасады, тыңшылдық-диверсиялық ұйымдардың мүшесі болды деп
есептеген, сөйтіп ату жазасына кесілген немесе он жылға сотталған
қылмыскерлердің отбасын жауапқа тарту көзделген [90]. Отанға опасыздық
жасағандардың әйелі әлеуметтік қауіпті элемент ретінде ата-аналарынан тартып
алынып, НКВД лагерьлеріне, еңбекпен түзету коллонияларына немесе ерекше
жүйедегі балалар орналастыруға міндеттелді. Жаппай қуғын-сүргін мен террор
кеңестік жүйенің сұрақы саясаты болды. Жүгенсіз идеология мен таптық
күрестің әдісі, үкімет билігін бір қолға жұмылдыру адам өмірінің бағасын
құлдыратып жіберді де халықтар мен әлеуметтік топтардың, әртүрлі таптардың
сан алуан мүдделері мен пікірлерін аяқасты етті. 1937 жылдың алғашқы
жартысында газет беттерінде негізінен өзара сынды күшейту. әшкерелеу
мәселесі көбірек айтылса, күн тәртібіне халық жауларын құрту, түп тамырымен
жою міндеті қойылды. Халық жауы, тап жауы, ұлтшыл-фашистер,
банды, жалдамалы төбеттер, ұлтшыл-элемент. жат элемент,
алашордашыл агент тағы басқа осындай жан түршілерлік сөздер баспасөз
беттерінде әшкерелегіш терминдерге айналды [91]. Жеке адамдар, ұйымдар
немесе үкімет органдары жасаған, өздеріне ұнамайтын мемлекеттік және саяси
қайраткерлердің көзін жою және белгілі бір саяси нәтижелерге жету
мақсатымен мемлекеттік құқық тәртібін тұрақсыздандыруға бағытталған
зорлық - зомбылық әрекеттері осылайша сипатталған. 1937 жылдың 26
наурызында бекітілген Қазақ Кеңестік Социалитік Республикасының
Конституциясының 111-бабында былай делінген: ...Измена Родине:
нарушение присяги, переход на сторону врага, нанесение ущерба военной
мощи государства, шпионаж-караются по всей строгости закона, как самое
тяжкое злодеяние[92]. 1936-1938 жылдар арасында партиялық құжаттарды
тексеру барысында және әртүрлі жағдайлармен, бүкіл партия бойынша
айыптағанның өзінде, тек қана Қазақстан Компартиясы көлемінде 25833 адам
партиядан шығарылды, олардың 8544-і халық жауы ретінде айыпталды[93].
Қазақстан Компартиясының солшылдық сипатының пайда болуына
біріншіден, өлке коммунистері ғана емес, ең алдымен олардың жетекшілерінің
өздерінің идеялық жағынан жетілмегендігі, басшылар арасында диктаторлық
әрекеттеріне жол бермеуге қабілетті беделді топтың болмауы әсер етіп, бірінші
хатшының істерінің трагедиясының ауқымын ұлғайтты; екіншіден, бір
партиялық үстемдік, орталықтан жүргізілген диктат, зорлық, сталиндік15
өктемдік ықпалын тигізді; үшіншіден, Қазақстан халқы арасында
революциялық санасы мен революциялық ерік-жігері айрықша дамыған
пролетарлық ұйытқы әлісіз болды; төртіншіден, тарих кілтін бұрған тұстарда
қиналмай-ақ шектен тыс революцияшылдықты танытатын, бірақ төзімшілдік
пен ұйымшылдық, тәртіп және табандылық көрсетуге қабілетсіз ұсақ меншік
иесі, не қожайынға үстемдік құрып тұрды [94].
Жалпы ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басында
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуында болған
өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне терең әсер етті. Сондай құбылыстар
қазақ қоғамының санасында елеулі өзгерістер әкелді. Ол өзгерістер ұлттық
сана-сезімді оятуға жағдай жасады, қазақ қоғамында жаңа идялардың, ой-
пікірлер мен көзқарастардың қалыптасуын анықтап берді.16
1.2 Қазақстандағы 1930-1938 жылдардағы білім беру, мектеп ісі.
Ұлы Қазан революциясынан бұрын әрбір 50 қазақ баласының біреуі ғана
оқыды. Ол кезде мектеп дегеніміз қандай еді!? Дүмше молдалар балаларды
оқытудан гөрі, басын айналдырып, қинайтын. Діни мектептер мен
медреселерде моладалар даярлады. Бұл мектептерде ежелгі араб тіліндегі
кітаптар оқытылды, оны білуде біреуі болмаса, мұғалімнің өзі де түсіне
алмайтын. қапал оязы бастығының хабарламасында революциядан бұрынғы
мектепті былай сипаттайды: Олар (қазақтар) екі категорияға бөлінеді: бірі-
байлар мен атақтылар, екіншісі-қара бұқара. Біріншісі балаларын оқытқысы
келеді, өздері де сауатты, көпшілігі мұсылманша хат танитындар. қазақтарда
оқу орындары көп емес. Облыстың әрқайсысында мектеп бар, бірақ олардың
ішінде, Арасан болысындағы, біреуі ғана мектепке ұқсайды. Басқасы-көшпелі
мектептер, олардың мұғалімдері-хат танитын қазақтар немесе болыстағы
молдалар мен татар мектептерінде оқып, хат танығандар... [95]. Мұндай дінге
негізделген мектепті бітіргендер жан-жақты білімін жетілдірген, сауатты болып
шықты десек ағаттық болар. Олардың көпшілігі азын-аулақ мұсылманша хат
танумен ғана шектелді. Бірақ кейбір мектептерде араб алфавитін игеріп, хат
тану, есеп шығарумен қатар шығыс әдебиетін, араб тілін оқыта бастады.
Осындай мектептердің бітіріп шыққандардың ішінде Абай, Ақан Сері, Біржан
сал сынды көрнекті тұлғалар болған. 1920 жылдары мектептердің бірнеше
түрлері болды. Олар төрт жылдық оқу курсына негізделген бірініш сатылы
мектептер, жеті жылдық екінші сатыдағы мектептер. Халық ағарту
бөлімдерінің жанынан сауатсыздық жөнінде комиссиялар құрылды. Олар
сауатсыздардың есебін алуды ұйымдастыру, педагог кадрларын даярлау,
курстар мен мектептерді ұйымдастыру, көмекші оқу құралдарын басып
шығарумен шұғылданды. 1922 жылы оқулықтар мен бағдарламалар жасау
жөнінде бірқатар жұмыстар жүргізілді. Республиканың ауыл мектептеріне
арналған, жеңілдетілген вариантын жасауға тырысып, оның құрылымы мен
мазмұнына елеулі өзгерістер енгізді. Бастауыш мектептің барлық оқу
пәндерінен ана тілінде тұңғыш оқу құралдары жасалды. қазақ мектептерінің
жоғары кластарында жалпы білім беретін пәндердің көбі орыс тіліндегі
оқулықтармен оқытылды, мұның өзі белгілі қиыншылықтарға ұшыратты,
кейде бағдарламалардан қалып қоюшылық та болды. Ана тілінде оқу-
педагогикалық әдебиеттерді жасау, әліппе мен мектеп грамматикасын құру,
ғылыми-әдеби тіл мен оның терминдерін қалыптастыру мәселесі 20-жылдарда
қазақстанда кезек күттірмей шешілуге тиісті мәселелер болды. Бұл саладағы
тұңғыш зерттеу жұмыстары араб әліппесін едәуір жеңілдетіп, оны оқу
құралдары мен тағы басқа құралдарды шығаруда уақытша пайдалануға
мүмкіндік берді. Сол кезде қазақ халқының мәдениеті мен оқу ісінің дамуында
араб әліппесінің кедергі болып отырғандығын айқын көрсетіп берді. Педагог
жұршылық өздерінің жиналыстарында баспасөз беттерінде қазақтың жазуын
латын не орыс әліппесіне тезірек көшірілуін табанды түрде талап ете бастады.
ұлтшылдардың қарсылық көрсетуіне қарамастан, 1928 жылдың желтоқсан
айында жарияланған, Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің декреті бойынша,17
1929 жылы латын әліппесіне көші аяқталды. Бұл республиканың оқу ісін
дамытуда ілгері басқан жаңа қадам болды.
Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің талаптарын ескере отырып,
1927 жылыдң 1 наурызында РСФСР Оқу халық комиссариатының коллегиясы
Алматыда қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны-педагогикалық институтты ашу
туралы шешім қабылдады. 1927 жылдың 1 қыркүйегінде Алматы
педагогикалық институтынан басқа да қазақстанда 3 халық ағарту институты,
14 педагогикалық техникум, 16 педагогикалық бағыттағы 2 сатылы мектептер
болды. Бұлардан басқа, қазақ мектептеріне кадр даярлауда Ташкенттегі қазақ
педагогикалық жоғары оқу орны да үлкен жұмыс жүргізді[96].
Қазақстанның мәдениеті өзінің күш-қуатын бүгінгі немесе ертеңгі
құндылықтарды зерттеу бұрынғы жүргізіліген оқу-ағарту саясатын танып-
білумен айқындалады. Солардың бірі қазақ жеріндегі 1930 жылдардағы оқу-
ағарту ісінің жағдайы болмақ. 30-жылдардағы тоталитарлық жүйе қоғамдық-
саяси өмірдің барлық саласында бекіді. Оның көрінісі, әсіресе қазақстанда
күшпен ұжымдастыру және 1937-1938 жж. саяси жазалау дәуірінің қайғылы
оқиғаларымен ұштасып жатты. өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер,
қазақстанға Одақтас республика дәрежесін беру, мәдени құрылыстағы, халық
ағарту ісіндегі және ғылымындағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң
идеологиялық қыспағында өтті. ХХ ғасырдың 30-жылдары Қазақстанның
әртүрлі аймақтарындағы экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірдегі
өзгерістер қоғам мен мемлекеттің жалпы жекелеген жағдайда халыққа білім
беру көзқарасын да өзгертті. Халықтың білімге деген қажеттілігі тек сауат ашу
ғана емес, жалпы мәдени ағарту тұрғысынан туындады. Білім беру жүйесін
елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына сәйкес жүргізу белгілі бір мақсатқа
сай мектеп ашу қажеттілігін алға қойды, білім алғысы келгендердің саны өсті.
Білім берудің мазмұны мен әдіс-тәсілдері қай кезде де белгілі бір қоғамдық
құрылысқа тәуелді және оның барлық қарама-қайшылықтарымен сипатталды.
30-жылдардың бас кезінде халыққа блім беруді жүзеге асыру жұмыстары әрі
қарай жалғаса берді. Қазақстандағы халыққа білім беру ісі бұрынғы КСРО-ның
барлық республикалары сияқты, қарастырылып отырған кезеңде жалпы
қоғамдық, жалпылай оқу, барлық оқу түрінің тегін болуы, еңбек,
политехникалық білім беру принциптері болды. қазақ совет мектебі өзінің
қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңінде (1920-1930 жылдары) аудандық,
облыстық және республикалық әдістемелік кабинеттер мен халық ағарту
бөлімдерінің қызметкерлері басшылығымен жасалған ғылыми-пеадгогикалық
және әдістемелік материалдармен қамтамасыз етілді. Бұл жылдары бірқатар
маңызды педагогикалық мәселелер: қазақстан мектептерінің (әсіресе мал
шаруашылығы аудандарында) оқу жоспары, ұлт мектептерінде оқыту
формалары мен әдістері, қазақ тілінде оқулықтар мен оқы құралдарын жасау,
мектепте және одан тыс жерлерде тәрбие жұмысын жүзеге асыру,
мұғалімдердің халық арасында саяси-ағарту жұмысын жүргізуі т.б. шешілді.
қазақстанның мәдени өмірінде 1928-1933 жылдар ерекше орын алды. Сол
жылдары орын алған күрделі өзгерістердің бәрі болмаса да көпшілігі Халық
ағарту комиссариатының тікелей басшылығымен жүзеге асты. Халық ағарту18
комиссариаты қазақстандағы білім беру жүйесінің қызметін жаңа деңгейге
көтеру барысында төмендегідей міндеттерді шешуді қолға алған 1. Көпшілік
мектептер мен ағарту ұйымдарының санын ұлғайту. 2.қазақтар арасынан
маман-жұмысшыларды даярлау. 3.Педагог-мамандарды даярлау,барларын
қайта даярлаудан өткізу. 4.Мектеп құрылымын жүргізу.[97] Халық ағарту
мәселелерін зерттеу және оған жалпы ғылыми басшылық жасау ісін РСФСР
Халық ағарту Комиссариатының ғылыми мекемелері, сондай-ақ Орынбор мен
Ташкент қалаларындағы оқу орындарында жұмыс істейтін ғылыми кадрлар
жүзеге асырды. РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі 1928 жылы Советтік
Қазақстанда тұңғыш жоғары оқу орнын ұйымдастыру жөнінде қаулы
қабылдады. Осы қаулыға орай ашылған Абай атындағы қазақ педагогика
институты-республикамызда мұғалімдерге педагогикалық жоғары білім беретін
тұңғыш жоғары оқу орны болды. Оқу орны алғашында 3 бөлім болып ашылды.
1928-1929 оқу жылында осы бөлімдерде үш профессор болды, белгілі тарихшы,
профессор,институттың бірінші ректоры-С.Д.Асфендияров, көрнекті ғалым,
тілші-Қ,Қ.Жұбанов, әдебиетші, профессор-Н.Н.Фатов, бір доцент істеді.
Бұл кезеңде ерекше мемлекеттік мәні бар шаралардың бірі - 1931 жылы 27
тамызда қазақ АССР үкіметі 1930-1931 оқу жылынан бастап, Қазақстанда
жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді енгізу туралы, 1930 жылы
қазақ АКСР ОАК сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы декрет
қабылдады. қаулыда: 1) 8-9 және 10 жастағы ер балалар мен қыз балалар 4
жылдық бастауыш мектеп көлемінде білім алуға тиісті болды; 2) 1930-1931 оқу
жылынан бастап 11-15 жастағы ер және қыз балаларды жаппай оқыту
белгіленді; 3) өнеркәсіпті қалаларда, фабрика-зауыт аудандарда және жұмысшы
ауылдарда жеті жылдық мектеп көлемінде білім беру жүйесі енгізілді. қаулы
бойынша балаларды міндетті түрде оқыту олардың ата-аналарына жүктелді.
Осы оқу жылынан бастап жалпы білім беретін мектептерде оқитын балалардың
саны жыл сайын 3-4 млн көбейіп отырды [98].
Қазақстан Советінің VІІ съезі (1929 ж, сәуір): Халық ағарту мәселесіне
келгенде негізгі көңіл-жаппай сауатылықты дамыту ісіне бөлінсін... деген
қаулы алды. Бүкіл Қазақстандық VІІ партия конференциясы (1930 ж,маусым)
бірінші бесжылдық ішінде сауатсыздықты жою аяқталсын деген Қазақстан
үкіметінің шешімін мақұлдай келіп, таяудағы міндет республиканың 10
жылдығына барлық партия және комсомол мүшелерінің, өнеркәсіп орындары
мен совхоздарының барлық жұмысшыларының, колхоз белсенділердің және
әскерге шақырылатын жастардың сауатын ашу керек деп қаулы етті. Қазақстан
Советінің VІІІ съезінің (1931, ақпан) шешімдеріне жаппай оқу және басқа да
маңызды науқандар сияқты сауатсыздық пен шала сауатылықты жою жұмысы
қүшейтілсін деген талап қойылады. Ал бұл қаулының шешімін орындауда
Коммунистік партия мен Совет үкіметі сауатсыздықты жою мектебі мен оның
мұғалімдерінің тұрмыс жағдайын жақсарту үшін көптеген маңызды қаулылар
қабылдады. қазақ интеллигенциялары қазақстанда жаппай сауатты
республикаға айналдыру күресіне белсене ат салыса бастады. Сауатсыздықты
жою пунктерінің желісі кеңейе түсті, әліппе мен оқу құралдарын шығаруға
және тұрақты сауат ашу мектептерін ұстауға қаржы бөлінді. Осы кезеңнен19
бастап, ауылдық шағын комплектілі мектептердің дәуірлеп, даму кезеңі
басталды. қазақ АССР Орталық атқару комитетінің 1931 жылы жаппай
сауатсыздық мәселесі бойынша пленумының қорытындысында: Халыққа білім
беру аумағындағы қиындықтарға қарамастан, көшпелі және жартылай көшпелі
өмір сүру салтына байланысты. Бастауыш мектептерді бітірмеген ересектерді
барлық жерде міндетті түрде оқуға тарту үшін 1930-1931 оқу жылына қарай бір
басқыш жаңа мектептер ашу жоспары жасалады. Ересектер мектептері жалпы
мектептер үйлеріне орналастырылып, оларды толықтырды немесе дербес смена
болып оқытылды. қазақстан он жылдың ішінде орта мектеп және арнаулы оқу
орындарында 40% тұсында оқушылар контингенті кең көлемді болды[99]. Бұл
уақытта республикада 32668 оқушысы бар 4963 бастауыш мектеп болса, 1933-
1934 оқу жылында 6599 бастауыш мектеп (оны саны 33 % өскен), оқушылар
саны 130000-нан 202400-ге (39 %) өсті. қаулы 1930-1931 оқу жылынан
бастауыш білім беруді қазақстанда, отырықшы елді жерлерде күзде бастауға, ал
көшпелі аудандарда 1931 жылдың көктемінен бастауға ұйғарды. Ал, 8-10 жас
аралығындағы балалар төрт жылдық бастауыш мектептерінде, 11-15 жас
аралығындағы жасөспірімдер егер бұрын бастауыш білім алмаса, екі жылдық
немесе бір жылдық мектеп курстарын оқитын болды. Бастауыш мектеп
жұмысының сапасын көтеру мақсатымен оқу жылының ұзақтығы 225 күн деп
белгіленді. әрбір ауданда жалпыға бірдей оқудың жұмыс жоспары жасалды,
әрбір колхозда, жұмысшы поселкесінде, қалада, совхозда, басқа елді
мекендерде 8-11 жастағы балалар мен 12-15 жастағы жасөспірімдер саны
анықталды, ұлты көрсетілді [79]. Бастауыш мектепті бітірмеген ересектерді
барлық жерде міндетті түрде оқуға тарту үшін 1930-1931 оқу жылына қарай
бастауыш жаңа мектептер ашу жоспары жасалды. Бұл мектептер ерекше оқу
жоспары бойынша оқытудың тездетілген формалары негізінде оқыта бастаған.
Ересектер мектептер аз кездегі жалпы мектептер үйлеріне орналастырып,
оларды толықтырды немесе дербес ауыл болып оқытылды. Мектептерде
барлық ұлттарды ана тілінде оқуға көшірілу кезеңі аяқталды. қазақ мектептері
үшін ана тілінде оқулықтар даярланды, оқушылар үшін жаңа оқулықтар
даярлау жұмыстары жүргізілді. Ф.Голощекиннің БК(б)П Орталық Комитетіне
1932 жылы 9 қыркүйекте берген мәліметтеріне назар аударсақ, мектепте
қамтылған оқу жасындағылар арасында қазақтар 45 пайыз ғана болды. 1930-
1931 оқу жылында 39161 оқушының 4521 ғана, ал 1931-1932 жылдағылардың -
50720-ның 6020 ғана қазақ балалары болған[100]. Жаппай білім беру
жоспарында жаппай оқытуды қаржыландыру, балаларды есепке алу.оқу
ғимараттарын оқу-құралдарымен жабдықтау, мектеп жұмысын ұйымдастыру
қоғамдық бақылау сияқты міндеттер тұрды. 1931-1931 жылдары қазақстандағы
жаппай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz