Бал өнімдерінің сапасы және оның адам денсаулығына тигізетін пайдасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Бал ара шаруашылығының сала ретіндегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы ... ... ... ... ...
2. Омарта шаруашылығы өнімдерінің тұрғындарды сауықтырудағы рөлі..
1. Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы ... ... ...
2. Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілер, олардың емдік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4. Қоршаған орта ластануының бал арасынан алынатын өнімдерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Бал арасынан алынған өнімдердің экологиялық сапасын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Бал ара шаруашылығының сала ретіндегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы ... ... ... ... ...
2. Омарта шаруашылығы өнімдерінің тұрғындарды сауықтырудағы рөлі..
1. Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы ... ... ...
2. Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілер, олардың емдік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4. Қоршаған орта ластануының бал арасынан алынатын өнімдерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Бал арасынан алынған өнімдердің экологиялық сапасын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ара шаруашылығына күннен күнге көптеп мән берілуде. Бұл, ең алдымен, ара шаруашылығының өнімдерін пайдалану саласының кеңеюімен байланысты. Сонымен қатар, бал арасы аса сенімді және көп жағдайда этномофильді дақылдардың ең жақсы тозаңдандырушысы болып табылады. Арамен тозаңдандырусыз беде, жоңышқа, эспарцет пен басқа да жемшөптердің сапалы тұқымдарын алу мүмкін емес. Арамен тозаңдануға көптеген жеміс жидек пен техникалық дақылдар, сондай ақ, жабық алаң өсімдіктері мұқтаж.
Ара – өте көне қоғамдық жәндік. Бал арасы (Аріs mellifera L.) – бал, балауыз өндіру үшін және ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру үшін өсірілетін аса кең таралған тұқым, тірі табиғаттың таңғажайып жаратылысы. Аралармен өндірілетін бал және барлық бал өнімдері тәтті, пайдалы, емдейтін өнім болып табылады. Бал бұрыннан бері адам қоректенуіндегі қуат көзі және оның сырқаттарының шипагері болып келеді. Аралардың тіршілігі өсімдіктер әлемімен тығыз байланысты. Олар ауыл шаруашылық және бау бақша дақылдарының маңызды тозаңдандырғыштары болып табылады. Гүлдерден шірне мен тозаң жинап, аралар өсімдіктерге зор пайда келтіріп, жоғары өнім алуға көмектеседі. Бал өнімі балды өсімдіктердің көптігіне, экологиялық пен биологиялық жағдайына тәуелді. Сол сияқты өсімдіктердің де беретін өнімі араның жұмысына байланысты. Аралар мен өсімдіктер арасындағы осы байланыс араны шаруашылықта пайдалануға негіз болады. Алайда, ғылыми техникалық прогресстің дамуы, халықтар мен қоныс мекендердің тез өсуі, жерді егістікке, жайылымдарға, өнеркәсіптік кәсіпорындарға пайдалану гүлдейтін өсімдіктері бар жерлерді қысқартты. Ара шаруашылығы қиын жағдайға ұшырады, яғни араларға адаммен басқа түрге өзгертілген табиғатқа бейімделуге тура келеді. Бұл үрдіс баяу жүреді және әрдайым табысты бола бермейді. Қазір көшпелі омарташылықтар пайда болды. Жолдар мен көліктердің барынша дамуы бал араларын бір орыннан басқа жерге ауыстыруға мүмкіндік береді. Қиындықтарға қарамастан ара шаруашылығы сөнбес үшін әлі көп нәрсе жасауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Белгілі болып отырғандай, Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанда тауарлық балдың 70% дан астамын өндіретін аса дамыған ара шаруашылығының аймағы болып табылады. Қазіргі уақытта ара шаруашылығының саласы күрделі кезеңді бастан кешуде. Негізгі себеп кадрларды дайындаудың тоқтатылуы, ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы таратылуы, ғылыми әзірлемелерді қаржыландырулардың елеулі қысқартылуы, Қазақстанның басқа аймақтарынан әкелуді бақылаудың мүлдем жоқтығы, бұның бәрі нәтижесінде ара ауруларына және тұқымның әрі қарайғы азғындауына әкелді.
Ара шаруашылығының өнімділігін жоғарылату және энтомофильді дақылдардың тозаңдануына араларды пайдалануды қарқындату оларды бағып қағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсі күтіп бағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсімдіктер оқшауланған жерлерге жақын топырақ, ауаның антропогенді ластануына байланысты. Ортаның антропогенді ластану деңгейіне аралардың физиологиялық күйі, олардың тіршілік қабілеттілгі, жазғы белседілігі мен өнімділігі тәуелді. Сондықтан қоршаған ортаның антропогенді ластануына аралардың тұрақтылығын, бал өнімдерінің сапасына әсерін зерттеу де өзекті мәнге ие.
Азық түлік өнімдерін және өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылық шикізаттарын өндіру туралы осы заманғы көзқарас өнімнің нақты бір түрін беретін ауыл шаруашылығының жеке салаларын дамыту қажеттіліктеріне ғана емес, сондай ақ, олардың байланысы мен өзара әрекеттестіктеріне негізделуі керек. Бір сала жұмысының бұзылуы басқалардың өндіріс тиімділігінің және оның салдарынан бүкіл ауыл шаруашылық құрылымының төмендеуіне әкеледі.
Зерттеу мақсаты: Бал ара шаруашылығының жағдайын талдау, тұрғындарды сауықтырудағы рөлін анықтау және бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын қарастыру.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
• Бал арасынан алынатын өнім түрлеріне және олардың химиялық құрамына сипаттама беру;
• Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялармен танысу;
• Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілермен танысу және емдік қасиеттеріне талдау жасау;
• Қоршаған орта ластануының ара шаруашылығына әсерін талдау;
• Бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Шығыс Қазақстан облысының бал ара шаруашылығы.
Зерттеу әдістері: сипаттама беру, салыстыру, статистикалық, мәліметтерді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ара шаруашылығына түсетін антропогендік әсерге баға беріліп, бал арасынан алынатын өнімдердің сапасын жақсартудың экологиялық аспектілері анықталды.
Зерттеудің тәжірибиелік маңыздылығы осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін ара шаруашылығы шаруа қожалықтарында, әуесқой арашылардың омартасында жұмысты тиімді ұйымдастыруға, табиғатты қорғау мекемелерінде, агрономдарға, зоотехниктерге, студенттерге және оқытушыларға пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшаны қамтиды.
Ара шаруашылығына күннен күнге көптеп мән берілуде. Бұл, ең алдымен, ара шаруашылығының өнімдерін пайдалану саласының кеңеюімен байланысты. Сонымен қатар, бал арасы аса сенімді және көп жағдайда этномофильді дақылдардың ең жақсы тозаңдандырушысы болып табылады. Арамен тозаңдандырусыз беде, жоңышқа, эспарцет пен басқа да жемшөптердің сапалы тұқымдарын алу мүмкін емес. Арамен тозаңдануға көптеген жеміс жидек пен техникалық дақылдар, сондай ақ, жабық алаң өсімдіктері мұқтаж.
Ара – өте көне қоғамдық жәндік. Бал арасы (Аріs mellifera L.) – бал, балауыз өндіру үшін және ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру үшін өсірілетін аса кең таралған тұқым, тірі табиғаттың таңғажайып жаратылысы. Аралармен өндірілетін бал және барлық бал өнімдері тәтті, пайдалы, емдейтін өнім болып табылады. Бал бұрыннан бері адам қоректенуіндегі қуат көзі және оның сырқаттарының шипагері болып келеді. Аралардың тіршілігі өсімдіктер әлемімен тығыз байланысты. Олар ауыл шаруашылық және бау бақша дақылдарының маңызды тозаңдандырғыштары болып табылады. Гүлдерден шірне мен тозаң жинап, аралар өсімдіктерге зор пайда келтіріп, жоғары өнім алуға көмектеседі. Бал өнімі балды өсімдіктердің көптігіне, экологиялық пен биологиялық жағдайына тәуелді. Сол сияқты өсімдіктердің де беретін өнімі араның жұмысына байланысты. Аралар мен өсімдіктер арасындағы осы байланыс араны шаруашылықта пайдалануға негіз болады. Алайда, ғылыми техникалық прогресстің дамуы, халықтар мен қоныс мекендердің тез өсуі, жерді егістікке, жайылымдарға, өнеркәсіптік кәсіпорындарға пайдалану гүлдейтін өсімдіктері бар жерлерді қысқартты. Ара шаруашылығы қиын жағдайға ұшырады, яғни араларға адаммен басқа түрге өзгертілген табиғатқа бейімделуге тура келеді. Бұл үрдіс баяу жүреді және әрдайым табысты бола бермейді. Қазір көшпелі омарташылықтар пайда болды. Жолдар мен көліктердің барынша дамуы бал араларын бір орыннан басқа жерге ауыстыруға мүмкіндік береді. Қиындықтарға қарамастан ара шаруашылығы сөнбес үшін әлі көп нәрсе жасауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Белгілі болып отырғандай, Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанда тауарлық балдың 70% дан астамын өндіретін аса дамыған ара шаруашылығының аймағы болып табылады. Қазіргі уақытта ара шаруашылығының саласы күрделі кезеңді бастан кешуде. Негізгі себеп кадрларды дайындаудың тоқтатылуы, ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы таратылуы, ғылыми әзірлемелерді қаржыландырулардың елеулі қысқартылуы, Қазақстанның басқа аймақтарынан әкелуді бақылаудың мүлдем жоқтығы, бұның бәрі нәтижесінде ара ауруларына және тұқымның әрі қарайғы азғындауына әкелді.
Ара шаруашылығының өнімділігін жоғарылату және энтомофильді дақылдардың тозаңдануына араларды пайдалануды қарқындату оларды бағып қағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсі күтіп бағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсімдіктер оқшауланған жерлерге жақын топырақ, ауаның антропогенді ластануына байланысты. Ортаның антропогенді ластану деңгейіне аралардың физиологиялық күйі, олардың тіршілік қабілеттілгі, жазғы белседілігі мен өнімділігі тәуелді. Сондықтан қоршаған ортаның антропогенді ластануына аралардың тұрақтылығын, бал өнімдерінің сапасына әсерін зерттеу де өзекті мәнге ие.
Азық түлік өнімдерін және өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылық шикізаттарын өндіру туралы осы заманғы көзқарас өнімнің нақты бір түрін беретін ауыл шаруашылығының жеке салаларын дамыту қажеттіліктеріне ғана емес, сондай ақ, олардың байланысы мен өзара әрекеттестіктеріне негізделуі керек. Бір сала жұмысының бұзылуы басқалардың өндіріс тиімділігінің және оның салдарынан бүкіл ауыл шаруашылық құрылымының төмендеуіне әкеледі.
Зерттеу мақсаты: Бал ара шаруашылығының жағдайын талдау, тұрғындарды сауықтырудағы рөлін анықтау және бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын қарастыру.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
• Бал арасынан алынатын өнім түрлеріне және олардың химиялық құрамына сипаттама беру;
• Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялармен танысу;
• Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілермен танысу және емдік қасиеттеріне талдау жасау;
• Қоршаған орта ластануының ара шаруашылығына әсерін талдау;
• Бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Шығыс Қазақстан облысының бал ара шаруашылығы.
Зерттеу әдістері: сипаттама беру, салыстыру, статистикалық, мәліметтерді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ара шаруашылығына түсетін антропогендік әсерге баға беріліп, бал арасынан алынатын өнімдердің сапасын жақсартудың экологиялық аспектілері анықталды.
Зерттеудің тәжірибиелік маңыздылығы осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін ара шаруашылығы шаруа қожалықтарында, әуесқой арашылардың омартасында жұмысты тиімді ұйымдастыруға, табиғатты қорғау мекемелерінде, агрономдарға, зоотехниктерге, студенттерге және оқытушыларға пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшаны қамтиды.
Әдебиеттер тізімі
1. Мамаев Б. М. Определитель насекомых Европейской части СССР /Б.М. Мамаев. - М: Просвещение, 1976. – 304 с.
2. Бей-Биенко. Г. Я. Определитель насекомых Европейской части СССР: в 2 т. / Г. Я. Бей-Биенко. - Л.: Наука, 1965. - Т. 2.: - 668 с.
3. Чупохин В. М. Природное районирование Казахстана / В. М. Чупохин. - Алма Ата : Наука, 1979. - 94 с.
4. Особенности географии, флоры и фауны Восточного Казахстана: Сб. науч. тр / Мин - во образования РК, ВКГУ. – Усть-Каменогорск, 1994. - 120 с.
5. Риб Р. Д. Ара шаруашылығы. / Р. Д. Риб - Өскемен, 2006 ж – 358 бет.
6. Технология производства и переработки продукции пчеловодства / Г.М. Туников [и др.] ; – М.: Колос, 2001 – 176 с.
7. Барышников С. И. Информация о работах Казахстанской опытной станции пчеловодства / С. И. Барышников. - Алма – Ата: Кайнар, 1973. – 16 с.
8. Барышников С. И. Повышение эффективности и пчеловодства Казахстана /С. И. Барышников Алма – Ата : Кайнар, 1986. – 144 с.
9. Барышников С. И. Книга пчеловода / С. И. Барышников, Р. Д. Риб, А. И. Башмаков. - Алма – Ата : Кайнар, 1990 – 304 с.
10. Бей Биенко Г.Я. Общая энтомология / Г.Я. Бей - Биенко. - М. : Высшая школа, 1971. - 479 с.
11. Верещагин В. Медоносные растения Алтайского края / В. Верещагин. – Барнаул : Алтайское книжное издательство, 1961 – 100 с.
12. Вредные и полезные насекомые Дальнего Востока СССР. - Л.: Наука, 1967
13. Гилярова М.С Жизнь животных /. М.С. Гилярова Ф.Н. Правдина в 7 томах М.: Просвещение, 1984. - 464 с.
14. Материалы по изучению насекомых Казахстана. - Алма-Ата: АН КазССР 1963. – Т.21. - 149 с.
15. Натали В.Ф. Зоология беспозвоночных: учебник для биологических факультетов пединститутов /В.Ф. Натали; Под ред. проф. О.Н. Сазоновой. - М.: Просвещение, 1975. - 487 с.
16. Н.Н. Плавильщикова. Определитель насекомых Европейской части СССР /Под ред. С.П., Тарбинского, Н.Н. Плавильщикова. - М.-Л.: Сельхозгиз 1948. - 1128 с.
17. Аветисен Г.А. Пчеловодство / Г.А. Аветисен М.: Колос, 1982. – 319 с.
18. Гуссаковский В.В. К фауне перепончатокрылых Гиссарского хребта / В.В. Гуссаковский Природа, 1940. – 84 с.
19. Мариковский П.И. Насекомы и цветы / П.И Мариковский Алма-Ата: Наука, 1977. – 258 с
20. Тобиаса В.И Успехи энтомологии в СССР: насекомые перепончатокрылые и чешуекрылые /Под ред. В.И.Тобиаса, А.Л.Львовского - Ленинград: 1990.
21. Фауна СССР: Насекомые перепончатокрылые. - Л.: Наука, 1969. – 17 с
22. Особенности географии, флоры и фауны Восточного Казахстана: Сб. науч. тр/Мин - во образования РК, ВКГУ. – Усть-Каменогорск, 1994.-120 с
23. Билаш Г. Д Пчеловодство / Г. Д Билаш., А. Н Бурмистров., В. Г Гребцова. М: Советская энциклопедия, 1991. – 511 с
24. Билаш Г. Д. Селекция пчел / Г. Д Билаш, Н.. И Кривцов.М.: Агропромизат, 1991. – 304
25. Гапанова В. С Клещевые болезни пчел / В. С. Гапанова О. Ф Гробов. М. : Россельхозиздат, 1978. – 92 с
26. Глухов М. М. Медоносные растения / М. М Глухов М.: Колос, 1974. – 304 с
27. Гробов О. Ф., Лихотин А. К. Болезни и вредители пчел / О. Ф. Гробов А. К.Лихотин М.: Агропромиздат, 1989. – 240 с
28. Еськов Е. К. Экология медоносной пчелы / Е. К. Еськов. - М.: Колос, 1992. – 334 с.
29. Кривцов Н. И. Получения и использование продуктов пчеловодства / Н. И. Кривцов, В. И. Лебедев. - М.: Нива России, 1993. – 285 с.
30. Кривцов Н. И. Пчеловодство / Н. И Кривцов, В. И Лебедев, Г. М Туников. М.: Колос, 1999. – 395 с.
31. Лебедев В. И Билогия медоносной пчелы / В. И Лебедев, Н. Г. Билаш. - М.: Агропромиздат, 1991. – 239 с.
32. Миньков С. Г. Медоносные растения Казахстана / С. Г. Миньков. - Алма – Ата: Кайнар, 1974. – 204 с.
33. Пономарева Е. Г Медоносные ресурсы и опыление сельскохозяйственных растений / Е. Г Пономарева., Н. Б Детерлеева. - М.: Агропромиздат, 1986. – 223 с.
34. Тарганов Г. Ф. Биология пчелиной семьи. / Г. Ф Тарганов. - Сельхозгиз, 1961. – 336 с.
35. Тарганов Г. Ф. Анатомия и физиология медоносных пчел / Г. Ф Тарганов. -М.: Колос, 1968. – 344 с.
36. Южаков В. Н. Наша пасека. / В. Н Южаков, С. И Барышников. - Алма – Ата: Кайнар, 1985. – 288с.
37. Чудаков В. Г. Технология продуктов пчеловодства / В. Г. Чудаков. - М.: Колос, 1979. – 160 с
38. Глухов М. М. Медоносные растения /М. М. Глухов.–М.: Колос, 1974. – 304с
39. Лаврехин Ф. А. Биология пчелиной семьи / Ф А. Лаврехин, С. В. Панкова М.: Колос, 1975. – 296 с
40. Митяева И.Д. Насекомые Казахстана /Под ред. И.Д Митяева. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1980. – 139 с.
41. Мариковского П.И. Фауны и биология насекомых Казахстана /Под ред. П.И. Мариковского – Алма-Ата: Наука, 1978. – 175 с.
42. Стадников И.П., Барышников С.И., Р.Д. Риб., Фалалеев Н.А. Научные основы пчеловодства в Казахстане. – Алма Ата: Кайнар, 1974.
43. Сапарбаев Б. Марал мүйізі мен Алтай балын бүкіл елімізге таныту қажет [мәтін]/Б. Сапарбаев//Дидар. – 2009. – 14 шілде. – Б. 3.
44. Вопросы географии и экологии: Сборник научных трудов / Научн. Ред. Кан Н.С. – Усть Каменогорск, 2000. – 85 с.
45. Джарвис Д.С. Мед и другие естественные продукты: Опыт и исследования одного врача. – Алматы: Газетно жур. изд во, 1991. – 46 c.
46. Мошкин В., Сизых А. Мед настоящий и фальшивый: Культура здоровья в курсе «Защита прав потребителей» // Основы безопасности жизни. 2004. - №8 – c. 58-63
47. Пчелы и пчеловодство [Текст]: справочное пособие пчеловода. – Ростов н/Д, 2000. – 192 с.
48. Риб Р.Д. Пчеловоду Казахстана. – Усть-Каменогорск, 2004. – 408 с.
49. Состояние пчеловодства Восточно Казахстанской области в 1988 году. – Б.м.: Б.и., 1989. – 30 с.
50. Пчеловодство Восточного Казахстана [Текст]// Природа в нашем доме. – 2007. - №1 – 23 с.
51. Иойриш Н.П. Ара шаруашылығының өнімдері және оны пайдалану. – Алматы: Қайнар, 1979 – 172 бет.
52. Темнов В.А. Технология продуктов пчеловодства. – М.: Колос, 1967. – 192 с.
1. Мамаев Б. М. Определитель насекомых Европейской части СССР /Б.М. Мамаев. - М: Просвещение, 1976. – 304 с.
2. Бей-Биенко. Г. Я. Определитель насекомых Европейской части СССР: в 2 т. / Г. Я. Бей-Биенко. - Л.: Наука, 1965. - Т. 2.: - 668 с.
3. Чупохин В. М. Природное районирование Казахстана / В. М. Чупохин. - Алма Ата : Наука, 1979. - 94 с.
4. Особенности географии, флоры и фауны Восточного Казахстана: Сб. науч. тр / Мин - во образования РК, ВКГУ. – Усть-Каменогорск, 1994. - 120 с.
5. Риб Р. Д. Ара шаруашылығы. / Р. Д. Риб - Өскемен, 2006 ж – 358 бет.
6. Технология производства и переработки продукции пчеловодства / Г.М. Туников [и др.] ; – М.: Колос, 2001 – 176 с.
7. Барышников С. И. Информация о работах Казахстанской опытной станции пчеловодства / С. И. Барышников. - Алма – Ата: Кайнар, 1973. – 16 с.
8. Барышников С. И. Повышение эффективности и пчеловодства Казахстана /С. И. Барышников Алма – Ата : Кайнар, 1986. – 144 с.
9. Барышников С. И. Книга пчеловода / С. И. Барышников, Р. Д. Риб, А. И. Башмаков. - Алма – Ата : Кайнар, 1990 – 304 с.
10. Бей Биенко Г.Я. Общая энтомология / Г.Я. Бей - Биенко. - М. : Высшая школа, 1971. - 479 с.
11. Верещагин В. Медоносные растения Алтайского края / В. Верещагин. – Барнаул : Алтайское книжное издательство, 1961 – 100 с.
12. Вредные и полезные насекомые Дальнего Востока СССР. - Л.: Наука, 1967
13. Гилярова М.С Жизнь животных /. М.С. Гилярова Ф.Н. Правдина в 7 томах М.: Просвещение, 1984. - 464 с.
14. Материалы по изучению насекомых Казахстана. - Алма-Ата: АН КазССР 1963. – Т.21. - 149 с.
15. Натали В.Ф. Зоология беспозвоночных: учебник для биологических факультетов пединститутов /В.Ф. Натали; Под ред. проф. О.Н. Сазоновой. - М.: Просвещение, 1975. - 487 с.
16. Н.Н. Плавильщикова. Определитель насекомых Европейской части СССР /Под ред. С.П., Тарбинского, Н.Н. Плавильщикова. - М.-Л.: Сельхозгиз 1948. - 1128 с.
17. Аветисен Г.А. Пчеловодство / Г.А. Аветисен М.: Колос, 1982. – 319 с.
18. Гуссаковский В.В. К фауне перепончатокрылых Гиссарского хребта / В.В. Гуссаковский Природа, 1940. – 84 с.
19. Мариковский П.И. Насекомы и цветы / П.И Мариковский Алма-Ата: Наука, 1977. – 258 с
20. Тобиаса В.И Успехи энтомологии в СССР: насекомые перепончатокрылые и чешуекрылые /Под ред. В.И.Тобиаса, А.Л.Львовского - Ленинград: 1990.
21. Фауна СССР: Насекомые перепончатокрылые. - Л.: Наука, 1969. – 17 с
22. Особенности географии, флоры и фауны Восточного Казахстана: Сб. науч. тр/Мин - во образования РК, ВКГУ. – Усть-Каменогорск, 1994.-120 с
23. Билаш Г. Д Пчеловодство / Г. Д Билаш., А. Н Бурмистров., В. Г Гребцова. М: Советская энциклопедия, 1991. – 511 с
24. Билаш Г. Д. Селекция пчел / Г. Д Билаш, Н.. И Кривцов.М.: Агропромизат, 1991. – 304
25. Гапанова В. С Клещевые болезни пчел / В. С. Гапанова О. Ф Гробов. М. : Россельхозиздат, 1978. – 92 с
26. Глухов М. М. Медоносные растения / М. М Глухов М.: Колос, 1974. – 304 с
27. Гробов О. Ф., Лихотин А. К. Болезни и вредители пчел / О. Ф. Гробов А. К.Лихотин М.: Агропромиздат, 1989. – 240 с
28. Еськов Е. К. Экология медоносной пчелы / Е. К. Еськов. - М.: Колос, 1992. – 334 с.
29. Кривцов Н. И. Получения и использование продуктов пчеловодства / Н. И. Кривцов, В. И. Лебедев. - М.: Нива России, 1993. – 285 с.
30. Кривцов Н. И. Пчеловодство / Н. И Кривцов, В. И Лебедев, Г. М Туников. М.: Колос, 1999. – 395 с.
31. Лебедев В. И Билогия медоносной пчелы / В. И Лебедев, Н. Г. Билаш. - М.: Агропромиздат, 1991. – 239 с.
32. Миньков С. Г. Медоносные растения Казахстана / С. Г. Миньков. - Алма – Ата: Кайнар, 1974. – 204 с.
33. Пономарева Е. Г Медоносные ресурсы и опыление сельскохозяйственных растений / Е. Г Пономарева., Н. Б Детерлеева. - М.: Агропромиздат, 1986. – 223 с.
34. Тарганов Г. Ф. Биология пчелиной семьи. / Г. Ф Тарганов. - Сельхозгиз, 1961. – 336 с.
35. Тарганов Г. Ф. Анатомия и физиология медоносных пчел / Г. Ф Тарганов. -М.: Колос, 1968. – 344 с.
36. Южаков В. Н. Наша пасека. / В. Н Южаков, С. И Барышников. - Алма – Ата: Кайнар, 1985. – 288с.
37. Чудаков В. Г. Технология продуктов пчеловодства / В. Г. Чудаков. - М.: Колос, 1979. – 160 с
38. Глухов М. М. Медоносные растения /М. М. Глухов.–М.: Колос, 1974. – 304с
39. Лаврехин Ф. А. Биология пчелиной семьи / Ф А. Лаврехин, С. В. Панкова М.: Колос, 1975. – 296 с
40. Митяева И.Д. Насекомые Казахстана /Под ред. И.Д Митяева. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1980. – 139 с.
41. Мариковского П.И. Фауны и биология насекомых Казахстана /Под ред. П.И. Мариковского – Алма-Ата: Наука, 1978. – 175 с.
42. Стадников И.П., Барышников С.И., Р.Д. Риб., Фалалеев Н.А. Научные основы пчеловодства в Казахстане. – Алма Ата: Кайнар, 1974.
43. Сапарбаев Б. Марал мүйізі мен Алтай балын бүкіл елімізге таныту қажет [мәтін]/Б. Сапарбаев//Дидар. – 2009. – 14 шілде. – Б. 3.
44. Вопросы географии и экологии: Сборник научных трудов / Научн. Ред. Кан Н.С. – Усть Каменогорск, 2000. – 85 с.
45. Джарвис Д.С. Мед и другие естественные продукты: Опыт и исследования одного врача. – Алматы: Газетно жур. изд во, 1991. – 46 c.
46. Мошкин В., Сизых А. Мед настоящий и фальшивый: Культура здоровья в курсе «Защита прав потребителей» // Основы безопасности жизни. 2004. - №8 – c. 58-63
47. Пчелы и пчеловодство [Текст]: справочное пособие пчеловода. – Ростов н/Д, 2000. – 192 с.
48. Риб Р.Д. Пчеловоду Казахстана. – Усть-Каменогорск, 2004. – 408 с.
49. Состояние пчеловодства Восточно Казахстанской области в 1988 году. – Б.м.: Б.и., 1989. – 30 с.
50. Пчеловодство Восточного Казахстана [Текст]// Природа в нашем доме. – 2007. - №1 – 23 с.
51. Иойриш Н.П. Ара шаруашылығының өнімдері және оны пайдалану. – Алматы: Қайнар, 1979 – 172 бет.
52. Темнов В.А. Технология продуктов пчеловодства. – М.: Колос, 1967. – 192 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бал өнімдерінің сапасы және оның адам денсаулығына тигізетін пайдасы
.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бал ара шаруашылығының сала ретіндегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ...
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2. Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы ... ... ... ... ...
2. Омарта шаруашылығы өнімдерінің тұрғындарды сауықтырудағы рөлі..
1. Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы ... ... ...
2. Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілер, олардың емдік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Қоршаған орта ластануының бал арасынан алынатын өнімдерге әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Бал арасынан алынған өнімдердің экологиялық сапасын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ара шаруашылығына күннен күнге көптеп мән берілуде. Бұл, ең алдымен, ара шаруашылығының өнімдерін пайдалану саласының кеңеюімен байланысты. Сонымен қатар, бал арасы аса сенімді және көп жағдайда этномофильді дақылдардың ең жақсы тозаңдандырушысы болып табылады. Арамен тозаңдандырусыз беде, жоңышқа, эспарцет пен басқа да жемшөптердің сапалы тұқымдарын алу мүмкін емес. Арамен тозаңдануға көптеген жеміс-жидек пен техникалық дақылдар, сондай-ақ, жабық алаң өсімдіктері мұқтаж.
Ара - өте көне қоғамдық жәндік. Бал арасы (Аріs mellifera L.) - бал, балауыз өндіру үшін және ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру үшін өсірілетін аса кең таралған тұқым, тірі табиғаттың таңғажайып жаратылысы. Аралармен өндірілетін бал және барлық бал өнімдері тәтті, пайдалы, емдейтін өнім болып табылады. Бал бұрыннан бері адам қоректенуіндегі қуат көзі және оның сырқаттарының шипагері болып келеді. Аралардың тіршілігі өсімдіктер әлемімен тығыз байланысты. Олар ауыл шаруашылық және бау-бақша дақылдарының маңызды тозаңдандырғыштары болып табылады. Гүлдерден шірне мен тозаң жинап, аралар өсімдіктерге зор пайда келтіріп, жоғары өнім алуға көмектеседі. Бал өнімі балды өсімдіктердің көптігіне, экологиялық пен биологиялық жағдайына тәуелді. Сол сияқты өсімдіктердің де беретін өнімі араның жұмысына байланысты. Аралар мен өсімдіктер арасындағы осы байланыс араны шаруашылықта пайдалануға негіз болады. Алайда, ғылыми-техникалық прогресстің дамуы, халықтар мен қоныс мекендердің тез өсуі, жерді егістікке, жайылымдарға, өнеркәсіптік кәсіпорындарға пайдалану гүлдейтін өсімдіктері бар жерлерді қысқартты. Ара шаруашылығы қиын жағдайға ұшырады, яғни араларға адаммен басқа түрге өзгертілген табиғатқа бейімделуге тура келеді. Бұл үрдіс баяу жүреді және әрдайым табысты бола бермейді. Қазір көшпелі омарташылықтар пайда болды. Жолдар мен көліктердің барынша дамуы бал араларын бір орыннан басқа жерге ауыстыруға мүмкіндік береді. Қиындықтарға қарамастан ара шаруашылығы сөнбес үшін әлі көп нәрсе жасауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Белгілі болып отырғандай, Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанда тауарлық балдың 70%-дан астамын өндіретін аса дамыған ара шаруашылығының аймағы болып табылады. Қазіргі уақытта ара шаруашылығының саласы күрделі кезеңді бастан кешуде. Негізгі себеп кадрларды дайындаудың тоқтатылуы, ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы таратылуы, ғылыми әзірлемелерді қаржыландырулардың елеулі қысқартылуы, Қазақстанның басқа аймақтарынан әкелуді бақылаудың мүлдем жоқтығы, бұның бәрі нәтижесінде ара ауруларына және тұқымның әрі қарайғы азғындауына әкелді.
Ара шаруашылығының өнімділігін жоғарылату және энтомофильді дақылдардың тозаңдануына араларды пайдалануды қарқындату оларды бағып-қағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсі күтіп-бағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсімдіктер оқшауланған жерлерге жақын топырақ, ауаның антропогенді ластануына байланысты. Ортаның антропогенді ластану деңгейіне аралардың физиологиялық күйі, олардың тіршілік қабілеттілгі, жазғы белседілігі мен өнімділігі тәуелді. Сондықтан қоршаған ортаның антропогенді ластануына аралардың тұрақтылығын, бал өнімдерінің сапасына әсерін зерттеу де өзекті мәнге ие.
Азық-түлік өнімдерін және өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылық шикізаттарын өндіру туралы осы заманғы көзқарас өнімнің нақты бір түрін беретін ауыл шаруашылығының жеке салаларын дамыту қажеттіліктеріне ғана емес, сондай-ақ, олардың байланысы мен өзара әрекеттестіктеріне негізделуі керек. Бір сала жұмысының бұзылуы басқалардың өндіріс тиімділігінің және оның салдарынан бүкіл ауыл шаруашылық құрылымының төмендеуіне әкеледі.
Зерттеу мақсаты: Бал ара шаруашылығының жағдайын талдау, тұрғындарды сауықтырудағы рөлін анықтау және бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын қарастыру.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
* Бал арасынан алынатын өнім түрлеріне және олардың химиялық құрамына сипаттама беру;
* Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялармен танысу;
* Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілермен танысу және емдік қасиеттеріне талдау жасау;
* Қоршаған орта ластануының ара шаруашылығына әсерін талдау;
* Бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Шығыс Қазақстан облысының бал ара шаруашылығы.
Зерттеу әдістері: сипаттама беру, салыстыру, статистикалық, мәліметтерді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ара шаруашылығына түсетін антропогендік әсерге баға беріліп, бал арасынан алынатын өнімдердің сапасын жақсартудың экологиялық аспектілері анықталды.
Зерттеудің тәжірибиелік маңыздылығы осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін ара шаруашылығы шаруа қожалықтарында, әуесқой арашылардың омартасында жұмысты тиімді ұйымдастыруға, табиғатты қорғау мекемелерінде, агрономдарға, зоотехниктерге, студенттерге және оқытушыларға пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшаны қамтиды.
1БАЛ АРА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛА РЕТІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІГІ
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы
Қазақстан Республикасы 272,5 млн.га жерді алып жатыр. Оның ішінде шексіз далалық, шөл және шөлейт аймақтар, көлдер мен өзендер, орман‐ тоғайлар, шалғындықтар мен таулар бар. Республиканың солтүстігінде суық‐сібір климаты, ал оңтүстігінде ыстық шөл.
Қазақстанның егістік жерлерінде бидай, тары, күріш, күнбағыс, қант қызылшасы, темекі, мақта, жоңышқа, эспарцет және тағы басқа дақылдар өсіріледі. Оңтүстік аймақтарында бау‐бақша, жүзім өсіру жақсы дамыған. Қазақстанның ауылшаруашылығының маңызды саласы ‐ мал шаруашылығы. Мұнда қой, ірі қара мал, шошқа, жылқы, түйе, құс және ауыл шаруашылықтары даму үстінде. Қазақстанның табиғи жағдайлары ара шаруашылығын дамытуға қолайлы. Бұл саланың ең өркендеген кезінде Қазақстанда 220 мыңнан аса ара ұясы болған еді.
Қазіргі Алтай және Сібір аймақтарының тарихи ескерткіштерін зерттеген археологтар, Енисей өзенінің бойындағы жартастардан араның қашалып жасалған бейнелері табылған. Осы және басқа да деректер Алтайдың Қазақстанға жататын бөлігінде аралар ерте заманнан‐ақ тіршілік еткенін көрсетеді. Орыс ғалымы Яхонтов 1924 ж былай деп жазған еді: Азия араны тым көне заманнан біледі. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын алтайлықтар жабайы араны тауып, арасын өлтіріп, балы мен балауызын алып отырған. Араны қолға үйретіп, үй жануары етіп алу Алтайдың жартылай тағы адамдарының қолынан келмеді.
Мұрағаттардағы, әдебиеттердегі мәліметтер әлі толық зерттеліп жүйеленген жоқ. Біздің елімізде ара шаруашылығы туралы тарихи деректерді жинауға талпынушылар көп. Солардың кейбіреуінің аттарын атар болсақ, олар тарихшы‐мұрағатшы С.Е. Черных және биолог Е.Д. Панкратьева. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысында 18 ғасырда ара өсіруді қолға алған алғашқы талпыныстар болғандығы туралы ақпарат бар. Бірақ, өкінішке орай одан нәтиже шықпаған. Сатып алынған аралар жолда өлген немесе алғашқы жылы‐ақ қырылып қалған.
И.В. Шеглов пен В.В Небольсиннің 1849 ж. Отандық жазбалар журналында басылған еңбегінде Сібірде ара шаруашылығын қолға алу 1776-1777 жж. Басталған деп жазылған. Осы жылдары Сібірдің шекара әскерлерінің басшысы генерал-майор Скалон, шекара әскерлерінің бас дәрігері Р.Беренстің ұсынысы бойынша, Башқұртстаннан Өскемен бекінісіне 30 ара ұясын әкелуге шешім шығарды. Бұл ара ұялары мемлекеттің меншігі болып саналып, бекініс коменданты оларды қазіргі Секисовка және Бобровка елді мекентердің тұрғындарына таратып берді. Алған адамдардың енжарлығынан және қысқа азық қорын қалдырмағандықтан бірінші қыста аралар қырылып қалды.
Алтай араларының ата тегі Киевтен шығуы туралы деректер ел аузында да сақталып қалған. Бобровка және Секисовка елді мекендеріне жақын орналасқан Ульбинское ауылының қарттарының аузынан жазып алған, Оңтүстік‐Батыс Алтайдың белгілі зерттеушісі Д.Г. Панкратьевтің пікірінше бұл болжам шындыққа саяды. Көптеген тарихи‐әдеби мұралар бал арасы Алтайға 1786 ж. әкелінген деген болжамды растайтын сияқты. Сондықтан осы 1786 ж. ресми түрде ара шаруашылығының пайда болу жылы деп есептейміз.
Алтайға ара әкелінгеннен кейін 20 жыл болмай жатып, Өскемен балының атағы ел арасында кең тарап кетті. Оңтүстік- Батыс Алтайда, қазіргі Шығыс Қазақстанда ара шаруашылығымен айналысушылар күрт көбейтіп кетті.
1800 ж. Алтай таулы зауытты округінің есебінде: Өскемен және Крутоберезовский болыстарында ара шаруашылығымен айналысушылар саны күрт өсті делінген. Ал 1818 ж. Колывано‐Воскресенский таулы мекемесінің есебінде (ол барлық Алтайды қамтитын) аймақтың 24 болысында ара шаруашылықтары пайда болып, онымен 1,5 мың адам айналысады 40 мыңдай ара ұясы бар делінген. Бір омартада 500-800 ара ұялары ұсталған кездері болған, ал 200‐300 ара ұясы болуы қалыпты жағдайға айналған.
Бал өнімдері ірі‐ірі рыноктарға шыға бастады. 1826 жылы Алтай омарталарында 86 мың ара ұялары болды. 1840 жылы - 90 мың , 1850 жылы - 200 мың, 1870 жылы - 400 мыңға жетті.
1812 жылы Ульбинский және Феклистовкадан жиналған мыңдаған пұт Алтай балы алғаш рет Ірбіт жәрмеңкесіне шығарылып, дәмділігімен және тағамдық қасиеттері жөнінен басқа өлкелердің балымен салыстырғанда әлдеқайда басым түскен. Осы жылдан бастап Ресей балы Сібірге саудалануын тоқтатты. Сібір халқы Алтай балын тұтынуға біржола көшті. Алтай балының атағы кең тарап кетті. Мыңдаған пұт Алтай балын Бұқтырма, Үлбі, Уба өзендері арқылы саламен Ертіске жеткізу, одан әрі Сібір және Ресей қалаларына жөнелту арашылығы оңай жұмыс емес еді. Тек қана 1834 жылы Бұқтырма бойынан алынған балдың мөлшері 12 мың пұтқа жетіп, Ірбіт жәрмеңкесіне жөнелтілді.
Аралардың таралуы екі бағытта жүрді: Солтүстікте‐Сібірге, Оңтүстікте Жетісу мен Орта Азияға. 1800 ж. Томскіге әкелінеді. Бұл туралы Орыс ара шаруашылығына 1000 жыл жылнамасында зерттеуші В.В. Поповтың еңбектерінен білеміз. Ол былай деп жазды: 1803 ж. Томскінің тоғышары Вас. Петров, Ст.Дуленов, Д.Лажников және Анд. Антипин Томск округінде ара шаруашылығын ашып, 1800 ж. Өскеменнен әкелінген аралардан жақсы нәтиже көрсеткендері үшін күміс медальмен марапатталды. Ол туралы аса жоғары мәртебелінің жарлығымен газеттерге жарияланады 1802 ж. аралары Енисей губерниясының Ачинск уезінде, 1806ж. Тобольск уезінде, ал 1823 ж. Красноярск қаласының маңына таратылды. Біртіндеп ара шаруашылығы шығысқа қарай таралып, 1859 ж. Байкал көлінен өтіп, 1869 ж. Амур өзені бойына, 1890 ж. Оңтүстік Уссури аймағына жеткізілген.
Ал оңтүстік жаққа Өскемен уезінен тысқары ара шаруашылығы тек қана 1848‐1850жж. тарала бастады. Бұған себепкер болған Томск губерниясының Бийск әскери шебінің орын ауыстыруы. Алдымен Жетісу облысының Қапал қаласына әкелінеді. Одан кейін казактардың жылжуына сәйкес‐күшейтілген әскери қалашық Верныйға (қазіргі Алматы) еткізілді.
Тянь-Шань тау сілемдерінің Алтай сияқты, табиғи‐климаттық жағдайлары қанатты көшпенділерге жайлы тиді. Сондықтан, аз жылдар ішінде ара шаруашылығы тек қана Жоңғар және Іле Алатауына ғана емес, сондай-ақ, Ыстық көлге де жетті.
Ара шаруашылығының сол кездегі даму деңгейі Лепсі, Верный уездерінде және Прежевальскіде өзінің шарықтау шегіне жетті. Жетісудан Орта Азия аймақтарына да тез таралады 1872 ж. Ташкентке, ал 1894 ж. Бұхарға жетті.
Бал өндірісін оңтайландыруды өмірдің өзі талап етті. Мөлшері 19‐ғасырдың ортасында қалыптағы ұялардың беретін өнімі төмендеп кеткені байқалады. Ресейде қызылша‐қант өндірісі пайда болды, сонымен қатар шарап жасау, спирт зауыттары салынды.
Ресейде капитализмнің дамуына орай, шеткі аймақтарды да өмір өзгерістері болып жатты. Алтайға қоныс аударушылардың саны артуы, аймақтағы табиғат тепе‐теңдігінің бұзылуына әсер етпей қойған жоқ. Табиғи ормандар құри басталды, әсіресе, елді мекендердің маңайында, тың жерлерді игеру, бал тартатын бұталарды құрту, бал араларын елді мекендерден жырақ әкетуге мәжбүр етті.
19 ғасырдың аяғындағы климат жағдайларының аса қолайсыз болуы да кері әсерін тигізгені даусыз. Алтай, Сібір, Қазақстан араларына 80 ‐жылдардағы қуаңшылық ауыр тиді. Кейбір ара шаруашылықтарындағы аралар түгелге жуық қырылды. Мысалы, Семей облысында 1874 жылға дейін шаруа қожалықтарындағы қолда бар 23320 ара ұясынан тірі қалғаны 1830 ғана. Ара шаруашылығының тарихында бұл кезең ара қырғыны деген атпен қалды. 1906 ж. Жетісу облысында Лепсі уезінде 671 омартадан 199 ғана аман қалды. Аралары қырылған омарталар өз жұмысын тоқтатты. Қыстыққа қалдырылған 24982 ара ұясының аман шыққаны 7567 ғана.
Бұл жағдайлар араның құнын арттырып жіберіп, арашылардың өз омарталарын қайтадан қалпына келтіруіне кері әсер етті. Сөйтіп, бітеу ағаштан жасалған ара ұялары заман талабына сай келмей құлдырауға ұшырады.
Рамалық ара ұяларының пайда болуы, ара шаруашылығының құлдырауынан және мүлде құрып кетуінен сақтап қалды. Ара ұстаудың оңтайлы әдістері климатқа тәуелділіктен құтқарып омарталардың табысын арттыруға мүмкіндік берді. Рамалық ара ұяларын алғаш рет Өскемен арашылары қолданды. Сондықтан бұл қала Алтай, Сібір, Қазақстан ара шаруашылығының озық рамалы әдісінің отаны болып тарихта қалды.
Галиций жүйесі бойынша жасалған рамалық ұялы омарта Өскемен қаласынан 40 км қашықтықта, Үлбі селосының маңындағы Проходной өзенінің бойына орналасты. Бұл Өскемен-Бұқтырма пошта жолының үстінде және ары қарай Бұқтырма уезін шет аймақтармен жалғастыратын. Біраз уақыт өткен соң рамалық ұя әдісін Өскемен тұрындары мен жақын жердегі елді мекендердің және казактар станнцияларының тұрғындары қолдана бастады, өйткені рамалы ұялы омарталардың дұрыс күтіп баққандағы пайдасы мол болды.
90 жылдардың ортасында рамалы ұялар Өскеменнен Омбы, Көкшетау, Кереку, Қызылжар, Солтүстік‐Шығыс, Солтүстік Қазақстанға жетті. Атап айту керек, Солтүстік Қазақстанда ара шаруашылығы бітеу ағаш ұялары кезеңін бастан кешірмей, бірден рамалы ұялардан бастады. Әрине, ара шаруашылығына рамалық ұя әдісін кіргізу оң нәтиже бергенімен, даму үстіндегі саланың барлық мәселелерін шеше алған жоқ. Рамалық ұяны қолданушылар негізінен жеке адамдар ғана еді. Арашылардың басым көпшілігі еңбек мәдениеті төмен, технологиясы тым қарапайым бітеу ағаш ұяларын пайдалануда еді. Оның көптеген себептері болатын.
Тиімді ара шаруашылығын дамытуға мол үлес қосқандар Өскеменде жазасын өтеп жүрген саяси жер аударылғандар болды. Олардың ішінде айырықша жарқын із қалдырған Александар Николаевич Федоров болды. Киев пен Одесса студент жасақтарының арасында белсенді революциялық жұмысы үшін жер аударылған ол, 1894 ж Өскеменде қоныстанды. А.Н. Федоровтың омартасы ара шаруашылығының үлгі−тірек мектебі болды. Ал Александр Николаевичтің өзі− Қазақстандағы рамалы ара ұясының атасы аталып кетті. А.Н. Федоровтың және оның ізбасарларының нәтижелі еңбектерінің арқасында 1918 жылы рамалы ұялар саны 10 000 жетті.
Ара шаруашылығын оңтайлы әдістерге көшіру ісінде ірі тұлға ретінде Евгений Петрович Михаэлисті атауға болады. Е.П. Михаэлис Өскеменнен 17 км жердегі Крутая өзенінің аңғарында өзінің алғашқы омарталарын орналастырды. Омарта − гүлді шөптесін өсімдіктер мен бал өнімін көп беретін қараған, шайқурай, аю балдырған сияқты бұталардың арасында орналасты. Е.П. Михаэлис бірден рамалы ұяларын қойып, қажетті құрылыс жұмыстарын жүргізді.
Алтайда ара шаруашылығын рамалы ұя әдісіне көшіруде, 1890 жылы ұйымдастырылған Өскемен ауыл шаруашылық мектеп жұмысының үлесі зор. Мектеп басшысы, әрі ұстазы болған П.А. Ермаков соңынан Риддерде Алтай ботаникалық бағын ашуға көп еңбек сіңірген адам. Сөйтіп, арашы шеберлердің белсенді іс-әрекеті өз нәтижесін беріп, ХХ-ғасырдың басында рамалы ұя әдісі кеңінен тарады. Ара шаруашылығының еңбек мәдениеті артты.
Қазақстандағы ара шаруашылығының мәселелерімен және дамуымен ғылыми негізде айналысатын Қазақстанның ара шаруашылығы тәжірибе стансасы - осы бағытта жұмыс жүргізетін Қазақстандағы жалғыз ұйым. Ол 1930 ж Алматыда ұйымдастырылған.
1959 ж. Қазақтың тәжірибе стансасы Алматыдан Шығыс Қазақстан облысына ауыстырылды. Белгілі бір шамада бұл ауыстырудың станция жұмысына кері әсері де болды. Ұйымдастыру жұмыстары, материалдық техникалық базаның жоқтығы, ең маңыздысы- білікті мамандардың аздығы. Бірақ, бұл жағдай ұзаққа созылған жоқ. Тез арада станция аяғынан тік тұрып, толқынды жұмысын бастап кетті.
Ф.Т.Антропов (1960-1965жж.) Шығыс Қазақстан жағдайында, ара аналарды ауыстырудың әдістері, ара ұясының жылу кестесі, әр түрлі қоспа- стимулятормен (кобальт, антибиотик және т.б.) араны күзде қант ертіндісімен үстеме қоректендіру тақырыптары бойынша зерттеулерін бастады.
Р.Д. Риб араларды бостандыққа қыстау, оларды көп сатылы ұяларды орналастыру тәжірибелерін жүргізді. Тәжірибелердің нәтижесінде көптен қалыптасқан аларды көп сатылы ұяларда ұстау тәсілдеріне басқаша қарауды талап етті; яғни, көп сатылы ұялардың сыртқы қорабын ауыстыру, бал өнімі мөлшеріне әсер етпейтіні анықталды. Сондықтан, кәдімгі ара ұяларыныңсыртқы қораптарымен жаз бойы әуре болудың қажеті жоқтығы дәлелденді, бұл арашылардың еңбегін екі еседей жеңілдетті, еңбек өнімділігін арттырды.
Р.Д. Риб Қазақстанда бірінші болып селекция жұмысында құрал арқылы ана араларды қолдан ұрықтандыру жұмысын қолға алып, сәтті аяқтады. Қазақстанның бал өндіру ресурстарын, гүлді өсімдіктердің балды көп беретін түрлердің ара үшін құндылығын анықтау жөніндегі жұмыстар жалғасын тапты. Р.Ш.Битколов, В.Г. Дикий, Н.А. Фалалеев, Н.Ф. Никулин, И.Т.Антропов, Е.И. Якушева сияқты ғылыми қызметкерлер жүзден аса себілген және табиғи өсімдіктердің түрлерінің құндылығын зерттеп, олардың гүлдеу күнтізбесін жасап шықты. Базалық омарталардың маңындағы бал өндіру қорлары зерттеліп, бал өндіруге қолайлы орындардың картасы жасалды.
И.П. Стадниковтың тәжірибелерінің нәтижесінде, ана араларды сәуір-маусым айларында жетілдіріліп алуға болатындығы анықталды. Кең көлемде өндірістік байқаулар жүргізу үшін Шымкент тірек пункты ашылды. Сәуір, мамыр айларында алынған ана аралар омарта өнімділігін Шығыс Қазақстан жағдайында 1,5 есе арттыруға болатыны дәлелденді. Араларды ұясыз, пакеттермен тасымалдау әдісінің экономикалық тұрғыдан пайдалы екендігі және оны жаз мезгілінің соңындағы алымдарды алуға қолайлы екендігі дәлелденді.
И.П. Стадников өндірістік ірі бал омарталарын көшіруді жаңа бағытын және арнаулы контейнерлерде араны тұрақты ұстау әдісін ұсынды. Бұл 6 ара ұясы сиятын арнаулы рама-контейнерлер еді. Түсіру-тиеу жұмыстарын механикаландыруға ыңғайлы еді. Ұсынылған тәсіл арашылардың уақытын және еңбек өнімділігін бірнеше есе арттыратын болды. Ең маңыздысы - ара ұяларын бір жерде ұстамай үнемі көшіп жүруге қолайлы еді.
Қазақ ара шаруашылығы тәжірибе станциясында: Қазақстандағы жалғыз мамандандырылған кітапхана бар. Стансаның ғылыми базасы екі бөлімнен тұрады: ара шаруашылығын ұстау және көбейту; қоректік базасы мен ауылшаруашылық дақылдарын тозаңдандыру. Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы Саратовка ауылының 2 км қашықтықта Қазақстандағы алғашқы ара шаруашылығы кешені салынып, іске қосылды. Кешен аяқталған технологиялық айналымда жұмыс істейді. Омартада араның барлық өнімдері алынып, оны қайта өңдеу және сату жұмыстарын жүргізіледі. Кешенде кәрез жасайтын цех, балды қайта өңдеп ыдыстарға құю цехы, балауыз қалдықтарын қайта өңдеу, кәрез сақтайтын қойма, ағаш шеберханасы, жылу қазандығы, 2400 ара ұясы сиятын, 4 бөліктен тұратын қыстақ бар.
Стансаның ғылыми қызметкерлері әр түрлі тақырыптарда 340 ғылыми мақалалар, 29 кітапша, 13 плакат шығарды. 1965 ж станция қызметкерлерінің еңбектерінің 1-томы, ал 1974ж. Қазақстандағы ара шаруашылығының ғылыми негіздері атты ІІ-томы, 1981ж. Ара шаруашылығы-өнекәсіптік негізде деген атпен ІІІ-томы баспадан шықты. Стансаның ғылыми қызметкерлері мен Қазақстанның ара шаруашылығы басқармасының зоотехниктері және озат арашылары Москвада 27-тамыз - 2 қыркүйекте (1971ж.) өткен ХХІІІ-ші халықаралық конгресіне қатысты.
Қазақ ара шаруашылығы тәжірибе стансасы Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуына орай көптеген құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Станса өзінің даралығынан айырылып, Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтының құрамына ара шаруашылығы бөлімі болып кірді. Сонымен, Қазақстан өзінің бірден-бір ара шаруашылығымен айналысатын ғылыми мекемесінен айрылды [5,6,7,12].
1.2 Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы
Қазіргі Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының аумағын алып жатқан Семей губерниясында Кеңес өкіметі орнаған кезде яғни 1922 жылы 80929 ара ұясы бар еді. Отызыншы жылдары басталған ауылшаруашылығын ұжымдастыру науқаны кезінде қауымдастырылған жүйеге көп өзгерістер жасалып, қайта құрылды. Қарапайым кооперативтік бірлестіктер жабылып, орнына ұжымшарлар келді.
Араларды ұстаудың осындай ұжымдық түріне 1930-1932 жылдары Шығыс Қазақстанның көптеген арашылары көшті. 1930-1934 жылдары Қазақстан Ертісі аймағында ара шаруашылығының ұжымшарлық әдісінің кең етек жаюы десе де болады.
Ұжымшарлардағы ара ұяларының саны 2 есе артты. Егер 1931жылы ұя саны 33700 болса, 1934 жылы 60000-нан асты. 1934 жылы желтоқсан айындағы мәлімет бойынша, Шығыс Қазақстандағы 606 ұжымшардың 243-інде омарталар болды. Олардың 59282 рамалы ұя және 1242 бітеу ағаш ұялары бар еді. Рамалы ұяларға көшу, жаңа құрал-жабдықтар мен ғылым жетістіктерін пайдалану күрт өрге басты. 1937 жылы бітеу ағаш ұялары Қазақстанда құрып бітті.Біріктірілген ірі шаруашылықтарда омарталар үнемі мамандардың бақылауында болып, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіліп отырды. Осындай шаралар ара шаруашылығының тез дамуына ықпал етті. Сан жағынан өсіп, халық шаруашылығының маңызды, пайдалы саласы болып қалыптасты. 1940 жылы Шығыс Қазақстан облысында 133717 ұя, Семей облысында 12459 ара ұясы болды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында ара ұяларының саны белгілі бір мөлшерде азайып, 1949 жылы азаю үрдісі тоқтатылды. 1951 жылы Шығыс Қазақстан облысында 145408 ара ұясы, Семейде 15752-ге жетт. 5-6 бесжылдықтарда, ауылшаруашылығын қайта құру кезеңінде, ұсақ әрі аз табысты ұжымшарлар біріктіріліп, осылардың негізінде ірілендірілген астық өндіруге және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы мемлекеттік кәсіп орындары құрылды.
Ара шаруашылығы назардан тыс қалып, ара ұяларының саны күрт азайып кетті. 1959 жылы ұя саны 81185-ке дейін түсіп кетті.
Осы жағдайда Шығыс Қазақстандағы омарталардың күйі қорқыныш ұялататын халге жетті. Осы кезде ғана ірілендірілген ара шаруашылықтарының ауа райының қолайсыз жағдайына төтеп бере алатындығы дәлелденді. Мұндай мамандандырылған шаруашылықтың басшылары, арадан түсетін табыс шаруашылық экономикасына оң әсер ететіндіктен, қатты көңіл бөлуге мәжбүр болатын.
Шығыс Қазақстан облысында 1960 жылы алғашқы, аса ірі, мамандандырылған Черемшанский ара шаруашылығы совхозы құрылды (директоры И.М. Авдеев, бас зоотехнигі И.К. Сальников), 1962 жылы сүтті-аралы Путинцевский совхозы (директоры Ф.С. Сериков, бас зоотехнигі С.И. Барышников), 1964 жылы тағы да 2 сүтті-аралы совхоздар: Коробиха (директоры В.И. Мошаров, бас зоотехнигі П.А. Качесов), Осиновский (Директоры В.П.Клиновицкий, бас зоотехигі К.Н. Симонов) жұмысқа кірісті. Осы совхоздардың ұйымдастырылуына орай ара ұяларының саны да тез өсті. Аттары аталған 4 совхоздың өзінде ғана, Уба, Үлбі, Бұқтырма өзендерінің бойында, 1970 жылы 49300 ара ұясы болды; немесе Қазақстанның барлық колхоз, совхоздарындағы ара ұяларының 32 пайызын құрайтын.
Жекелеп алғанда Черемшанкада - 10100, Путинцевода - 14200, Коробихада - 15000, Осиновскіде - 10000 ара ұясы болды. Мамандандырылған ара шаруашылықтары құрылғаннан кейін Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы негізгі бал өндірушісіне айналды.
Осыдан 200 жылдай бұрын Шығыс Қазақстанда пайда болған ара шаруашылығы Қазақстанның Оңтүстік-шығыс, Оңтүстік, Солтүстік, Орталық аймақтарына тарады. Қазақстанның қазіргі 14 облысының 12-де ара бар; тек қана Атырау және Маңғыстау облыстарында жоқ. Ара шаруашылығының дамуы жөнінде Шығыс Қазақстан жетекші орында.
Қазақстанның барлық араларының 70 пайызы Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Екінші орында Алматы облысы, үшінші орында - Оңтүстік Қазақстан облысы. Солтүстік: Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында ара ұяларының саны деңгейлес. Ал, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында мүлдем аз.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанның ара шаруашылығы да нарықтық экономикаға кіріп, жағдайы нашарлап кетті. Бұрынғы мемлекеттік және кооперативті шаруашылықтарда ара ұяларының саны тез азайып, құлдырауға ұшырады.
Ауыл шаруашылығын реформалау жылдары ірі, мамандандырылған шаруашылықтар тарап кетті; ал ұсақтары нарық қыспағына төтеп бере алмады.
Ара өнімдерінің құны өнеркәсіп тауарлары, қызмет көрсету салаларының бағаларымен сәйкестігі бұзылып, арзандап кетті. Мысалы: бал шайқайтын қондырғыны реформаға дейін 10-12 кг балды құнына сатып алуға болатын болса, қазір ол үшін 30-40 кг бал қажет; бұрын 1 кг балға 10-15 л бензин келсе, қазір 4-5 л ғана ала аласың.
Араға қажетті дәрі-дәрмектің бағасы тым қымбаттап кетті, дәрігерлік көмек жоқтың қасы. Ара ұяларын жасау тоқтап қалды. Бұрынғы Қазақстанның ара шаруашылығы басқармасы жабылған соң, оның облыстық кеңселері таратылды. Ол мекемелерде білікті зоотехниктер мен мал дәрігерлері істеген еді. Саланы тығырықтан шығару, болашақты жоспарлау, сараптама жасау үшін статистикалық ақпарат қажет. Қазір ондай ақпарат мүлдем жоқ. Ара ұяларының көпшілігі қазір жеке адамдардың қолында, шаруа қожалықтарында және басқа ауыл шаруашылық құрылымдарда шоғырланған.
Қазақстанның ара шаруашылығының дамуына оң әсер етуге тиіс: Қазақстан Республикасының ара шаруашылығы туралы Заңы қабылданды.
Осы заң ара шаруашылығы өнімін өндіру, бал араны қорғау, пайдалану және молықтыру, оларды ауыл шаруашылық дақылдарын және барлық тозаңдандырылатын флораны тозаңдандыру үшін тиімді пайдалану, ара шаруашылығының, сондай ақ өсімдік шаруашылығының өнімділігін арттыру үшін жағдай жасау, бал ара шаруашылығымен айналысатын жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау кепілдіктерін қамтамасыз ету саласындағы қатынастарды реттейді.
1999 жылы Шығыс Қазақстан облысында 31151 ара ұясы болған. Тауарлық балдың 468 тоннасы өндірілді. Қазіргі уақытта бұл сала аймақта инфрақұрылымның таратылуына байланысты дағдарысты басынан кешіруде: облыстық ара кеңсесі жабылды, аудандарда ара шаруашылығы бойынша зоотехниктер қызметін атқарушылар қысқартылды, күрделі қайта ұйымдастырылуға мал дәрігерлік қызмет ұшырады, ара аурулары саласында мамандар жоқ, бал мен ара шаруашылығының өнімдерін сатып алу және экспортқа шығару жүйесі жойылған.
Айта кететін жайт, бұл кезеңде ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы, омарта мамандарын дайындайтын Саратов кеңшарының техникумы таратылды. Өткізу жүйесінің жоқтығы, өнімді экспортқа шығарумен, ветеринариялық дәрі-дәрмектермен, құрал-жабдықтармен, зоотехникалық және ветеринариялық қызмет көрсетумен қамтамасыз етумен байланысты кедендік проблемалар, кадрлардың қарқынды азаюы ара ұяларының санын 350 мыңнан 60-75 мыңға дейін кемітті.
Осыған қарамастан, Шығыс Қазақстан облысында 150-400 ара ұяларына күтім жасайтын аса ірі өндірушілер - омарташы-фермерлер қалыптасты. 2000 жылы тауарлық балдың шығарылуы 3000-нан 7000-ға дейін құрады. Аймақтың әлеуеті елеулі: биік таулы ара шаруашылығының белдемінде балдың биологиялық қоры 24 мың тоннаға, таулы-орманды белдемде - 65 мың тоннаға, соның ішінде, қараған балы - 9-12 мың тоннаға, аралар үшін қол жетімдісі - 21 мың тоннаға бағаланады. Балды өсімдіктер ресурстарын 120-125 мың ара ұялары қамтамасыз ете алады. Таулы-далалы белдемнің әлеуеті - 300-400 тонна.
Кесте 1
Қазақстан Республикасындағы бал өндірісі (тонна)
2009 жыл
2010жыл
2011 жыл
2012 жыл
2013 жыл
Барлығы
1000,1
1033,6
1028,1
970
1071,8
ШҚО
561,1
622
692,5
662
762,5
Алматы облысы
227,1
231,3
158,4
136
134,3
ОҚО
51,5
56
68,7
84
81,9
СҚО
35,9
31,5
31,1
25
27,6
Ақмола облысы
26,2
21,3
18,7
17
19,7
Жамбыл облысы
48,5
21
22,8
22
13,8
Қостанай облысы
24,8
22,5
19,8
12
12
Павлодар облысы
17,8
12,8
5,2
4
8,8
Алматы қаласы
2
4,2
Қызылорда облысы
0,1
8,1
6,3
4
3,1
Соңғы жылдарда Қазақстанда бал рыногы, ара шаруашылығының өнімдеріне сұраныс өсуде. Тамақта, медицина мен косметикада пайдаланылатын, олардың негізінде жасалған алуан түрлі өнімдер мен препараттар Ресейден, Қытайдан, АҚШ-тан әкелінеді.
2013 жылы Қазақстан Республикасына Өзбекстаннан 59 ара пакеттері және 1102000 бал аралары импортталды. Шығыс Қазақстандағы ара шаруашылығы тұралап қалды. Бұрын еліміздегі балдың 60 пайызын өндіріп, шетелге экспорттайтын аймақта бұл сала дағдарысқа ұшырады. Қазір нарықты шетелден тасымалданатын ара балы жаулады.
Шығыс Қазақстандағы статистикалық орындардың мәліметінше, қазір облыста 36 мың омарта орны бар. Есепке ілінбегендерді ескерсек, бұл сан үш есеге көп болуы мүмкін. Өңірде 400-ге жуық адам бал жинаумен айналысады. Облыстағы бал өнімінің жалпы көлемі жылына - 1800, тіпті 2500 тоннаға жететін көрінеді.
2013жылы қыркүйек айында облыста ара шаруашылығына байланысты арнайы аймақтық бағдарлама қабылданды.
Осы бағдарлама бал өндіру жұмыстарының ақсап жатқан тұстарына демеу бермек [43,49,50].
2 ОМАРТА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ТҰРҒЫНДАРДЫ
САУЫҚТТЫРУДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы
Ара шаруашылығы атам заманнан бері тек бал ғана емес, сондай-ақ, басқа да құнды өнімдердің көзі болып табылады. Ара шаруашылығынан алынатын өнімдерге бал, балауыз, гүл тозаңы, перга, ара сүті, прополис, ара уы және араның баласы жатады.
Табиғи бал - тәтті, қоймалжың хош иісті зат. Аралардың өсімдік гүлінің шірнесінен, шырыншықтан, кейбір өсімдіктердің жапырақтарынан, сабағынан, кейбір жәндіктердің бөліп шығаратын тәтті сұйықтарынан алынатын өнімі. Сонымен қатар, бал өсімдіктер мен аралардың бірлесіп шығарған өнімі.
Табиғи балдың екі түрі бар: шірне (жөке, қарақұмық, эспарцет, күнбағыс, мақта т.б.) және шіре балы (жөке, терек, самырсын, шырыншық т.б), өсімдіктердің жапырақтары мен сабақтары бөліп шығаратын тәтті сұйық. Табиғи балдың түйіршік түрі де бар.
Кәрезден бал шайқағышпен алынған балды орталықтан тепкіш бал деп те атайды. Саудаға кәрез балы да түседі, ол аралардың арнаулы кәрез ұяшықтарына бал салып, бетін жұқа балауыз жабынымен жапқан өнімі.
Химиялық құрамы жөнінен бал әртүрлі болады. Оның құрамына төмендегідей заттар кіреді:
Балда 21% артық су болмау керек. Балдағы құрғақ заттардың мөлшері 80% шамасында. Оның негізгі құрам бөлігін қанттардың 3 түрін құрайды:
Глюкоза (жүзім балы). Бұл қарапайым қанттардың бірі (химиялық формуласы С6Н12О6). Осындай қантты адам ағзасы өңдеуден өткізбей, ыдыратпай сіңіре алады. Балдағы глюкозаның мөлшері 35 %. Балдағы қанттардың осы глюкозаның үлесіне тиеді. Бұл қант, басқа қанттарға қарағанда тез түйіршіктеледі.
Фруктоза (жеміс қанты) - бұл да қарапайым қанттарға жатады, химиялық құрамы жөнінен глюкозамен бірдей, бірақ молекуласының құрлысында аздаған айырмашылығы бар. Фруктозаның үлесіне де балдағы қанттардың жартысына жуығы тиеді. Бұл да адам ағзасына оңай сіңіріледі.
Көп мөлшердегі глюкоза мен фруктоза балға диеталық және емдік қасиет береді. Фруктоза глюкозаға қарағанда баяу түйіршіктеледі. Фруктозаның балда көбірек болу балдың тұтас түйіршіктеліп, қантқа айналып кетпеуіне әсер етеді. Адамға глюкозадан фруктоза тәттірек болып көрінеді. Осы екі қанттың мөлшері балда 82% көп болмауы керек.
Сахароза (қамыс қанты). Глюкоза мен фруктозаның қосарланған молекулаларынан тұрады (1молекула глюкоза+1 молекула фруктоза). Сөйтіп, сахароза дисахаридтерге жатады.
Балда сахарозаның мөлшері 2% дай ғана, өйткені, ол инвертаза ферментінің әсерінен глюкоза мен фруктозаға ыдырап кетеді. Ал инвертаза ферментін аралар шірне жинағанда бөліп шығарады. Реакция мына сызбамен жүреді:
С12Н22О11+ Н2О=С6Н12О6+ С6Н12О6 (1)
Жаңа шайқалып алынған балда 6% ға дейін сахароза болада, бірақ бөлме температурасында сахарозаның ыдырауы жалғаса береді. Сахарозаның балдағы мөлшері 6%-дан аспау керек. Орта есеппен табиғи бал 75% ыдырамайтын қарапайым қанттардан тұрады. Ал басқа құрғақ заттардың үлесіне 5% тиеді.
Балдың құрамында аздаған мөлшерде декстриндер болады. Декстриндер дегеніміз шірненің құрамындағы крахмалдың диастаза ферментінің әсерінен түзілетін қарапайым қанттар мен крахмалдардың арасындағы аралық зат. Декстриндердің жалпы мөлшері 3-4%, балға дәмділік қасиет бермейді.
Ақуыздар. Балда ақуыздар көп емес. Акуыздардың шығу тегі екі түрлі: белоктардың бір бөлігі шірнеден келеді, сондықтан, өсімдік тектес. Екінші бөлігі араның ас қорыту сөлінен шығып жануар тектес болады. Балды ақуыздық заттардың мөлшері 0,004- 0,3% (орташа 0,1%). Қарақұмық балында ақуыздық заттар 0,3%- ға дейін барады.
Қышқылдар. Балдағы қышқылдардың құрамы әр түрлі. Барлық қышқылдардың үлес салмағы 0-0,43% (орташа 0,1%). Балда көбірек кездесетіндері органикалық қышқылдар, оның ішінде көп кездесетіні алма қышқылы.
Басқа қышқылдардан сүт, шарап, қымыздық, лимон қышқылдары бар екендігі анықталған. Өте аз мөлшерде анорганикалық қышқылдар: тұз және фосфор қышқылдары табылған. Балдағы қышқылдар басқа химиялық қосылыстармен әрекеттесіп кетеді. Жалпы балдың реакциясы қышқыл болып келеді.
Минералды заттар. Балдың құрамында: калий, натрий, магний, темір, фосфор, алюминий, барий, берилий, висмут, галий, германий, алтын,кобальт, кремний, литий, марганец, мыс, молибден, қорғасын, күміс, титан, хром, мырыш, цирконий, күкірт т.б элементтер кіретін қосылыстар бар.
Бояғыш заттар. Бұлардың да түрлері көп. Балдың түсі де осы заттарға тәуелді. Алтын сарыдан қоңыр, қара қоңырға дейін құбылады. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша балдың бояғыш заттары каронтин, хлорофилл топтарына жатады.
Дәрумендер. Балда дәрумендер көп емес, бірақ олардың түрлері көп: тиамин (В1) 100гр балда 2,1-9,1 мкг (1мкг=0,001 мг); рибофлавин (В2) 35-145 мкг; гидроксин (В6) 227-400 мкг; пантотен қышқылы 47-192 мкг; никотин қышқылы (РР) 0,04-0,94 мкг; аскорбин қышқылы (С) 0,5- 0,6 мкг.
Ферменттер. Ферменттер балға диеталық қасиет береді. Оның құрамында инвертаза, диастаза, аздаған мөлшерде липаза мен каталаза ферменттері бар. Ферменттер биологиялық катализаторлар, олар көптеген ыдырау және түзілу реакцияларын жылдамдатады. Мысалы, инвертаза сахарозаның ыдырауын тездетеді. Мальтозаны суда ыдырату үшін мальтаза ферменті керек. Крахмлды ыдыратуға диастаза немесе амилаза ферменттері керек.
Ферменттер белок тектес заттар және тірі организмдерде түзіледі. Ферменттердің белсенділігі 40-500С кезінде айқын білініп, 00С катализдік әрекеті тоқтайды. Температура 40-500С-тан жоғары кеткенде белоктардың молекуласында қайтымсыз өзгерістер жүріп, ферменттер ыдырап, өледі.
Балды жылытып өңдеу кезінде ферменттік белсенділігі төмендейді немесе жоғалады. Балдың ферменттік белсенділігін диастаза санымен анықтайды.
Диастаза саны деп 1%-дық крахмал ертіндісінің 1 г балдың 1 сағатта ыдырау мөлшерін айтады. Диастаза саны 10- ға тең болса бал бүлінген деп, 10-17,9 арасында болса сапасы нашар бал деп біледі. Диастаза ферментінің белсенділігі балды қыздырғаннан ғана емес, балдың қышқылдығына да байланысты. Диастаза балдың бағалы ферменттеріне жатпайды, өйткені, адам ағзасында бұл фермент жеткілікті. Бірақ балдағы диастаза саны балдың сапасын көрсетеді, бұл көрсеткіш балды шет елдерге шығарғанда қажет.
Балауыз ара ағзасының жасап шығарған өнімі. Ол балауыз айнасының бетінде бөліп шығып, жұқа қабыршақ болып қатады. Бұл қабыршақтардан аралар кәрез жасайды. Кәрезді балқытқанда қайтадан таза балауыз алуға болады. Оның түсі әдетте ашық сары болып келеді.
50-ден астам химиялық қосылыстар кіретін балауыздың химиялық құрамы өте күрделі. Оларды 3 топқа бөлуге болады:
Бос май қышқылдары. Олар балауыздың 13-15%-ын құрайды. Бұл қышқылдар бос күйінде болады. Барлық басқа қышқылдар тәрізді металдармен, кейбір сілтілермен химиялық әрекетке кіріседі. Балауызды қайта өңдегенде кейде түсінің өзгеруін бос қышқылдардың белсенділігімен түсіндіруге болады.
Күрделі эфирлер. Бұл заттар балауыздың негізгі құрам бөлігі (70-75%). Ол эфирлер, май қышқылдарының спиртпен әрекеттесуінен пайда болады. Күрделі эфирлер - тұрақты қосылыстар, бұлар басқа заттармен әрекеттеспейді. Біраз сілті қосып қайнатқанда қайтадан қышқыл мен спиртке ыдырап кетеді.
Қаныққан көмірсулар. Бұлар көміртегі мен сутегіден тұратын органикалық заттар. Балауызда бұлардың үлесі 12-15% маңайында.
Аттары жоғарыда аталған заттардан басқа балауызда бояғыш заттар бар. Осы заттардан балауыздың түсі ашық сарыдан алтын сарығадейін өзгеруі мүмкін. Балауызды балқытқанда перга балының қалдықтары мен тозаң түйіршіктері балдың хош иісін береді және балауыздың түсі мен иісіне әсер етеді.
Тозаң гүлдің аталық бөлігі. Жәндіктермен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңдары, желмен тозаңданатын өсімдік тозаңдарына қарағанда кесектеу (250 мкм) немесе керісінше, өте ұсақ (2-5 мкм) әрі жабысқақ болып келеді. Мұндай тозаңдарды аралар аяқтарындағы себеттерін толтырып, оны ерекше сұйықтармен ылғалдайды және кесек күйінде ұяға жеткізеді. Тозаңның химиялық құрамы да әр түрлі, онда ферменттер, альбуминдер, глобулиндер, флавоноидтар, көмірсулардың 28 түрі, дәрумендер, күл элементтері бар.
Бал, гүл тозаңы және аралардың бездерінің сүзіндісі қосылған өнімді перга деп атайды. Ұяға әкелінген балақ тозаңды аралар ұяшықтарға салады. Басқа аралар ұяшықтағы балақ тозаңды өздерінің мандибуласымен езеді, бездері бөлетін сүзінді қосып, тығыздайды.
Балдың ферменттерінің, араның без сүзіндісінің және көптеген микроағзалар топтарының әсерінен сүт қышқылы ашуына ұшырап тозаң пергаға айналады. Ашу кезінде сүт қышқылы (3,2co) жиналып, антибиотик қасиеттері бар басқа қосылыстармен араласып перганы консервілейді. Тозаңнан дәрумен бөліп шығаратын ашыту бактерияларының 148 түрі белгілі. Олар перганы ақуыздық заттармен, липидтермен, ферменттермен байытады, бірақ сүт қышқылының мөлшері көп болғандықтан ашытуды тоқтатады.
Аралар ешқашан ұяшықты пергамен толтырмайды. Перга мөлшері ұяшық көлемінің 50-57co ғана алады (140-170мл). Ұзақ сақтауға дайындаған перганың жоғары қабатына аралар бал сіңіреді. Ал алым кезінде бұл ұяшықтарды аралар балмен толтырып жабынмен жауып тастайды. Пергадан жақсы сақталатын балды-тозаңды кәрез жасалады. Толық жабылған кәрезде 1,4-1,6 кг бал болады.
Перга мен тозаң химиялық құрамы жөнінен ұқсас. Тозаңнан айырмашылығы - перганың құрамында бал мен шірне көбірек болады. Сапалық құрамы мен амин қышқылдарының түрлеріне қарағанда перганың әр түрлі өсімдік тозаңдарынан үлкен айырмашылығы бар. Жекелеген өсімдік тозаңдарында барлық амин қышқылдарының болмауы мүмкін. Мысалы, бақбақтың тозаңында баламасыз 10 амин қышқылдарының үшеуі жоқ, тал тозаңында екеуі жоқ. Ұядан алынған перганың құрамында баламасыз амин қышқылдарына, көмірсуларға, дәрумендерге, басқа биологиялық белсенді заттарға бай өнім ретінде адам ағзасына жақсы әсер етеді: ауруларға қарсылық жүйесін, бейімдеу жүйесін күшейтеді, ағзаның шаршауын кемітеді.
Аналық сүті - жұмысшы аралардың жұтқыншақ және жоғары жақ бездерінің сіріндісі, атап айтқанда 4-6 күннен 12-15 күнге дейінгі асыраушы аралардың белсенді әрекетінің нәтижесінде бөлінеді.
Ара аналықтарының белсенді зат алмасуына, жыныс жүйесінің жұмысына әсер ететін аналық сүті соңғы кездері биология ғылымының зор назарын аударуда. Бұл мәселе туралы көптеген елдерде ғылыми, ғылыми-көпшілік ақпарат құралдарына басылымдар жарық көрді.
Ана сүтін жұмысшы аралар бастары мен кеуделерінде орналасқан сілекей бездерінен бөлінетін сұйықтық пен пергадан жасайды.
Жаңа жасалынған аналық сүті - мөлдір емес немесе жартылай мөлдір ақ, сарылау және ақ сұр түсті, өзіне тән иісі бар, қышқылтым өткір дәмі бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Бал өнімдерінің сапасы және оның адам денсаулығына тигізетін пайдасы
.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бал ара шаруашылығының сала ретіндегі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ...
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2. Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы ... ... ... ... ...
2. Омарта шаруашылығы өнімдерінің тұрғындарды сауықтырудағы рөлі..
1. Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы ... ... ...
2. Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілер, олардың емдік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Қоршаған орта ластануының бал арасынан алынатын өнімдерге әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Бал арасынан алынған өнімдердің экологиялық сапасын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ара шаруашылығына күннен күнге көптеп мән берілуде. Бұл, ең алдымен, ара шаруашылығының өнімдерін пайдалану саласының кеңеюімен байланысты. Сонымен қатар, бал арасы аса сенімді және көп жағдайда этномофильді дақылдардың ең жақсы тозаңдандырушысы болып табылады. Арамен тозаңдандырусыз беде, жоңышқа, эспарцет пен басқа да жемшөптердің сапалы тұқымдарын алу мүмкін емес. Арамен тозаңдануға көптеген жеміс-жидек пен техникалық дақылдар, сондай-ақ, жабық алаң өсімдіктері мұқтаж.
Ара - өте көне қоғамдық жәндік. Бал арасы (Аріs mellifera L.) - бал, балауыз өндіру үшін және ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдандыру үшін өсірілетін аса кең таралған тұқым, тірі табиғаттың таңғажайып жаратылысы. Аралармен өндірілетін бал және барлық бал өнімдері тәтті, пайдалы, емдейтін өнім болып табылады. Бал бұрыннан бері адам қоректенуіндегі қуат көзі және оның сырқаттарының шипагері болып келеді. Аралардың тіршілігі өсімдіктер әлемімен тығыз байланысты. Олар ауыл шаруашылық және бау-бақша дақылдарының маңызды тозаңдандырғыштары болып табылады. Гүлдерден шірне мен тозаң жинап, аралар өсімдіктерге зор пайда келтіріп, жоғары өнім алуға көмектеседі. Бал өнімі балды өсімдіктердің көптігіне, экологиялық пен биологиялық жағдайына тәуелді. Сол сияқты өсімдіктердің де беретін өнімі араның жұмысына байланысты. Аралар мен өсімдіктер арасындағы осы байланыс араны шаруашылықта пайдалануға негіз болады. Алайда, ғылыми-техникалық прогресстің дамуы, халықтар мен қоныс мекендердің тез өсуі, жерді егістікке, жайылымдарға, өнеркәсіптік кәсіпорындарға пайдалану гүлдейтін өсімдіктері бар жерлерді қысқартты. Ара шаруашылығы қиын жағдайға ұшырады, яғни араларға адаммен басқа түрге өзгертілген табиғатқа бейімделуге тура келеді. Бұл үрдіс баяу жүреді және әрдайым табысты бола бермейді. Қазір көшпелі омарташылықтар пайда болды. Жолдар мен көліктердің барынша дамуы бал араларын бір орыннан басқа жерге ауыстыруға мүмкіндік береді. Қиындықтарға қарамастан ара шаруашылығы сөнбес үшін әлі көп нәрсе жасауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Белгілі болып отырғандай, Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанда тауарлық балдың 70%-дан астамын өндіретін аса дамыған ара шаруашылығының аймағы болып табылады. Қазіргі уақытта ара шаруашылығының саласы күрделі кезеңді бастан кешуде. Негізгі себеп кадрларды дайындаудың тоқтатылуы, ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы таратылуы, ғылыми әзірлемелерді қаржыландырулардың елеулі қысқартылуы, Қазақстанның басқа аймақтарынан әкелуді бақылаудың мүлдем жоқтығы, бұның бәрі нәтижесінде ара ауруларына және тұқымның әрі қарайғы азғындауына әкелді.
Ара шаруашылығының өнімділігін жоғарылату және энтомофильді дақылдардың тозаңдануына араларды пайдалануды қарқындату оларды бағып-қағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсі күтіп-бағу жағдайына, экологиялық жағдайға және әсіресе, омарталар мен балды өсімдіктер оқшауланған жерлерге жақын топырақ, ауаның антропогенді ластануына байланысты. Ортаның антропогенді ластану деңгейіне аралардың физиологиялық күйі, олардың тіршілік қабілеттілгі, жазғы белседілігі мен өнімділігі тәуелді. Сондықтан қоршаған ортаның антропогенді ластануына аралардың тұрақтылығын, бал өнімдерінің сапасына әсерін зерттеу де өзекті мәнге ие.
Азық-түлік өнімдерін және өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылық шикізаттарын өндіру туралы осы заманғы көзқарас өнімнің нақты бір түрін беретін ауыл шаруашылығының жеке салаларын дамыту қажеттіліктеріне ғана емес, сондай-ақ, олардың байланысы мен өзара әрекеттестіктеріне негізделуі керек. Бір сала жұмысының бұзылуы басқалардың өндіріс тиімділігінің және оның салдарынан бүкіл ауыл шаруашылық құрылымының төмендеуіне әкеледі.
Зерттеу мақсаты: Бал ара шаруашылығының жағдайын талдау, тұрғындарды сауықтырудағы рөлін анықтау және бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын қарастыру.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
* Бал арасынан алынатын өнім түрлеріне және олардың химиялық құрамына сипаттама беру;
* Бал арасы өнімдерін өндіретін мекемелерде қолданылатын технологиялармен танысу;
* Бал арасы өнімдерінен жасалынатын дәрілермен танысу және емдік қасиеттеріне талдау жасау;
* Қоршаған орта ластануының ара шаруашылығына әсерін талдау;
* Бал арасынан алынатын өнімдердің экологиялық сапасын жақсарту шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Шығыс Қазақстан облысының бал ара шаруашылығы.
Зерттеу әдістері: сипаттама беру, салыстыру, статистикалық, мәліметтерді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ара шаруашылығына түсетін антропогендік әсерге баға беріліп, бал арасынан алынатын өнімдердің сапасын жақсартудың экологиялық аспектілері анықталды.
Зерттеудің тәжірибиелік маңыздылығы осы берілген зерттеу жұмыстарының мәліметтерін ара шаруашылығы шаруа қожалықтарында, әуесқой арашылардың омартасында жұмысты тиімді ұйымдастыруға, табиғатты қорғау мекемелерінде, агрономдарға, зоотехниктерге, студенттерге және оқытушыларға пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшаны қамтиды.
1БАЛ АРА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛА РЕТІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІГІ
1. Қазақстандағы ара шаруашылығының дамуы
Қазақстан Республикасы 272,5 млн.га жерді алып жатыр. Оның ішінде шексіз далалық, шөл және шөлейт аймақтар, көлдер мен өзендер, орман‐ тоғайлар, шалғындықтар мен таулар бар. Республиканың солтүстігінде суық‐сібір климаты, ал оңтүстігінде ыстық шөл.
Қазақстанның егістік жерлерінде бидай, тары, күріш, күнбағыс, қант қызылшасы, темекі, мақта, жоңышқа, эспарцет және тағы басқа дақылдар өсіріледі. Оңтүстік аймақтарында бау‐бақша, жүзім өсіру жақсы дамыған. Қазақстанның ауылшаруашылығының маңызды саласы ‐ мал шаруашылығы. Мұнда қой, ірі қара мал, шошқа, жылқы, түйе, құс және ауыл шаруашылықтары даму үстінде. Қазақстанның табиғи жағдайлары ара шаруашылығын дамытуға қолайлы. Бұл саланың ең өркендеген кезінде Қазақстанда 220 мыңнан аса ара ұясы болған еді.
Қазіргі Алтай және Сібір аймақтарының тарихи ескерткіштерін зерттеген археологтар, Енисей өзенінің бойындағы жартастардан араның қашалып жасалған бейнелері табылған. Осы және басқа да деректер Алтайдың Қазақстанға жататын бөлігінде аралар ерте заманнан‐ақ тіршілік еткенін көрсетеді. Орыс ғалымы Яхонтов 1924 ж былай деп жазған еді: Азия араны тым көне заманнан біледі. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын алтайлықтар жабайы араны тауып, арасын өлтіріп, балы мен балауызын алып отырған. Араны қолға үйретіп, үй жануары етіп алу Алтайдың жартылай тағы адамдарының қолынан келмеді.
Мұрағаттардағы, әдебиеттердегі мәліметтер әлі толық зерттеліп жүйеленген жоқ. Біздің елімізде ара шаруашылығы туралы тарихи деректерді жинауға талпынушылар көп. Солардың кейбіреуінің аттарын атар болсақ, олар тарихшы‐мұрағатшы С.Е. Черных және биолог Е.Д. Панкратьева. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысында 18 ғасырда ара өсіруді қолға алған алғашқы талпыныстар болғандығы туралы ақпарат бар. Бірақ, өкінішке орай одан нәтиже шықпаған. Сатып алынған аралар жолда өлген немесе алғашқы жылы‐ақ қырылып қалған.
И.В. Шеглов пен В.В Небольсиннің 1849 ж. Отандық жазбалар журналында басылған еңбегінде Сібірде ара шаруашылығын қолға алу 1776-1777 жж. Басталған деп жазылған. Осы жылдары Сібірдің шекара әскерлерінің басшысы генерал-майор Скалон, шекара әскерлерінің бас дәрігері Р.Беренстің ұсынысы бойынша, Башқұртстаннан Өскемен бекінісіне 30 ара ұясын әкелуге шешім шығарды. Бұл ара ұялары мемлекеттің меншігі болып саналып, бекініс коменданты оларды қазіргі Секисовка және Бобровка елді мекентердің тұрғындарына таратып берді. Алған адамдардың енжарлығынан және қысқа азық қорын қалдырмағандықтан бірінші қыста аралар қырылып қалды.
Алтай араларының ата тегі Киевтен шығуы туралы деректер ел аузында да сақталып қалған. Бобровка және Секисовка елді мекендеріне жақын орналасқан Ульбинское ауылының қарттарының аузынан жазып алған, Оңтүстік‐Батыс Алтайдың белгілі зерттеушісі Д.Г. Панкратьевтің пікірінше бұл болжам шындыққа саяды. Көптеген тарихи‐әдеби мұралар бал арасы Алтайға 1786 ж. әкелінген деген болжамды растайтын сияқты. Сондықтан осы 1786 ж. ресми түрде ара шаруашылығының пайда болу жылы деп есептейміз.
Алтайға ара әкелінгеннен кейін 20 жыл болмай жатып, Өскемен балының атағы ел арасында кең тарап кетті. Оңтүстік- Батыс Алтайда, қазіргі Шығыс Қазақстанда ара шаруашылығымен айналысушылар күрт көбейтіп кетті.
1800 ж. Алтай таулы зауытты округінің есебінде: Өскемен және Крутоберезовский болыстарында ара шаруашылығымен айналысушылар саны күрт өсті делінген. Ал 1818 ж. Колывано‐Воскресенский таулы мекемесінің есебінде (ол барлық Алтайды қамтитын) аймақтың 24 болысында ара шаруашылықтары пайда болып, онымен 1,5 мың адам айналысады 40 мыңдай ара ұясы бар делінген. Бір омартада 500-800 ара ұялары ұсталған кездері болған, ал 200‐300 ара ұясы болуы қалыпты жағдайға айналған.
Бал өнімдері ірі‐ірі рыноктарға шыға бастады. 1826 жылы Алтай омарталарында 86 мың ара ұялары болды. 1840 жылы - 90 мың , 1850 жылы - 200 мың, 1870 жылы - 400 мыңға жетті.
1812 жылы Ульбинский және Феклистовкадан жиналған мыңдаған пұт Алтай балы алғаш рет Ірбіт жәрмеңкесіне шығарылып, дәмділігімен және тағамдық қасиеттері жөнінен басқа өлкелердің балымен салыстырғанда әлдеқайда басым түскен. Осы жылдан бастап Ресей балы Сібірге саудалануын тоқтатты. Сібір халқы Алтай балын тұтынуға біржола көшті. Алтай балының атағы кең тарап кетті. Мыңдаған пұт Алтай балын Бұқтырма, Үлбі, Уба өзендері арқылы саламен Ертіске жеткізу, одан әрі Сібір және Ресей қалаларына жөнелту арашылығы оңай жұмыс емес еді. Тек қана 1834 жылы Бұқтырма бойынан алынған балдың мөлшері 12 мың пұтқа жетіп, Ірбіт жәрмеңкесіне жөнелтілді.
Аралардың таралуы екі бағытта жүрді: Солтүстікте‐Сібірге, Оңтүстікте Жетісу мен Орта Азияға. 1800 ж. Томскіге әкелінеді. Бұл туралы Орыс ара шаруашылығына 1000 жыл жылнамасында зерттеуші В.В. Поповтың еңбектерінен білеміз. Ол былай деп жазды: 1803 ж. Томскінің тоғышары Вас. Петров, Ст.Дуленов, Д.Лажников және Анд. Антипин Томск округінде ара шаруашылығын ашып, 1800 ж. Өскеменнен әкелінген аралардан жақсы нәтиже көрсеткендері үшін күміс медальмен марапатталды. Ол туралы аса жоғары мәртебелінің жарлығымен газеттерге жарияланады 1802 ж. аралары Енисей губерниясының Ачинск уезінде, 1806ж. Тобольск уезінде, ал 1823 ж. Красноярск қаласының маңына таратылды. Біртіндеп ара шаруашылығы шығысқа қарай таралып, 1859 ж. Байкал көлінен өтіп, 1869 ж. Амур өзені бойына, 1890 ж. Оңтүстік Уссури аймағына жеткізілген.
Ал оңтүстік жаққа Өскемен уезінен тысқары ара шаруашылығы тек қана 1848‐1850жж. тарала бастады. Бұған себепкер болған Томск губерниясының Бийск әскери шебінің орын ауыстыруы. Алдымен Жетісу облысының Қапал қаласына әкелінеді. Одан кейін казактардың жылжуына сәйкес‐күшейтілген әскери қалашық Верныйға (қазіргі Алматы) еткізілді.
Тянь-Шань тау сілемдерінің Алтай сияқты, табиғи‐климаттық жағдайлары қанатты көшпенділерге жайлы тиді. Сондықтан, аз жылдар ішінде ара шаруашылығы тек қана Жоңғар және Іле Алатауына ғана емес, сондай-ақ, Ыстық көлге де жетті.
Ара шаруашылығының сол кездегі даму деңгейі Лепсі, Верный уездерінде және Прежевальскіде өзінің шарықтау шегіне жетті. Жетісудан Орта Азия аймақтарына да тез таралады 1872 ж. Ташкентке, ал 1894 ж. Бұхарға жетті.
Бал өндірісін оңтайландыруды өмірдің өзі талап етті. Мөлшері 19‐ғасырдың ортасында қалыптағы ұялардың беретін өнімі төмендеп кеткені байқалады. Ресейде қызылша‐қант өндірісі пайда болды, сонымен қатар шарап жасау, спирт зауыттары салынды.
Ресейде капитализмнің дамуына орай, шеткі аймақтарды да өмір өзгерістері болып жатты. Алтайға қоныс аударушылардың саны артуы, аймақтағы табиғат тепе‐теңдігінің бұзылуына әсер етпей қойған жоқ. Табиғи ормандар құри басталды, әсіресе, елді мекендердің маңайында, тың жерлерді игеру, бал тартатын бұталарды құрту, бал араларын елді мекендерден жырақ әкетуге мәжбүр етті.
19 ғасырдың аяғындағы климат жағдайларының аса қолайсыз болуы да кері әсерін тигізгені даусыз. Алтай, Сібір, Қазақстан араларына 80 ‐жылдардағы қуаңшылық ауыр тиді. Кейбір ара шаруашылықтарындағы аралар түгелге жуық қырылды. Мысалы, Семей облысында 1874 жылға дейін шаруа қожалықтарындағы қолда бар 23320 ара ұясынан тірі қалғаны 1830 ғана. Ара шаруашылығының тарихында бұл кезең ара қырғыны деген атпен қалды. 1906 ж. Жетісу облысында Лепсі уезінде 671 омартадан 199 ғана аман қалды. Аралары қырылған омарталар өз жұмысын тоқтатты. Қыстыққа қалдырылған 24982 ара ұясының аман шыққаны 7567 ғана.
Бұл жағдайлар араның құнын арттырып жіберіп, арашылардың өз омарталарын қайтадан қалпына келтіруіне кері әсер етті. Сөйтіп, бітеу ағаштан жасалған ара ұялары заман талабына сай келмей құлдырауға ұшырады.
Рамалық ара ұяларының пайда болуы, ара шаруашылығының құлдырауынан және мүлде құрып кетуінен сақтап қалды. Ара ұстаудың оңтайлы әдістері климатқа тәуелділіктен құтқарып омарталардың табысын арттыруға мүмкіндік берді. Рамалық ара ұяларын алғаш рет Өскемен арашылары қолданды. Сондықтан бұл қала Алтай, Сібір, Қазақстан ара шаруашылығының озық рамалы әдісінің отаны болып тарихта қалды.
Галиций жүйесі бойынша жасалған рамалық ұялы омарта Өскемен қаласынан 40 км қашықтықта, Үлбі селосының маңындағы Проходной өзенінің бойына орналасты. Бұл Өскемен-Бұқтырма пошта жолының үстінде және ары қарай Бұқтырма уезін шет аймақтармен жалғастыратын. Біраз уақыт өткен соң рамалық ұя әдісін Өскемен тұрындары мен жақын жердегі елді мекендердің және казактар станнцияларының тұрғындары қолдана бастады, өйткені рамалы ұялы омарталардың дұрыс күтіп баққандағы пайдасы мол болды.
90 жылдардың ортасында рамалы ұялар Өскеменнен Омбы, Көкшетау, Кереку, Қызылжар, Солтүстік‐Шығыс, Солтүстік Қазақстанға жетті. Атап айту керек, Солтүстік Қазақстанда ара шаруашылығы бітеу ағаш ұялары кезеңін бастан кешірмей, бірден рамалы ұялардан бастады. Әрине, ара шаруашылығына рамалық ұя әдісін кіргізу оң нәтиже бергенімен, даму үстіндегі саланың барлық мәселелерін шеше алған жоқ. Рамалық ұяны қолданушылар негізінен жеке адамдар ғана еді. Арашылардың басым көпшілігі еңбек мәдениеті төмен, технологиясы тым қарапайым бітеу ағаш ұяларын пайдалануда еді. Оның көптеген себептері болатын.
Тиімді ара шаруашылығын дамытуға мол үлес қосқандар Өскеменде жазасын өтеп жүрген саяси жер аударылғандар болды. Олардың ішінде айырықша жарқын із қалдырған Александар Николаевич Федоров болды. Киев пен Одесса студент жасақтарының арасында белсенді революциялық жұмысы үшін жер аударылған ол, 1894 ж Өскеменде қоныстанды. А.Н. Федоровтың омартасы ара шаруашылығының үлгі−тірек мектебі болды. Ал Александр Николаевичтің өзі− Қазақстандағы рамалы ара ұясының атасы аталып кетті. А.Н. Федоровтың және оның ізбасарларының нәтижелі еңбектерінің арқасында 1918 жылы рамалы ұялар саны 10 000 жетті.
Ара шаруашылығын оңтайлы әдістерге көшіру ісінде ірі тұлға ретінде Евгений Петрович Михаэлисті атауға болады. Е.П. Михаэлис Өскеменнен 17 км жердегі Крутая өзенінің аңғарында өзінің алғашқы омарталарын орналастырды. Омарта − гүлді шөптесін өсімдіктер мен бал өнімін көп беретін қараған, шайқурай, аю балдырған сияқты бұталардың арасында орналасты. Е.П. Михаэлис бірден рамалы ұяларын қойып, қажетті құрылыс жұмыстарын жүргізді.
Алтайда ара шаруашылығын рамалы ұя әдісіне көшіруде, 1890 жылы ұйымдастырылған Өскемен ауыл шаруашылық мектеп жұмысының үлесі зор. Мектеп басшысы, әрі ұстазы болған П.А. Ермаков соңынан Риддерде Алтай ботаникалық бағын ашуға көп еңбек сіңірген адам. Сөйтіп, арашы шеберлердің белсенді іс-әрекеті өз нәтижесін беріп, ХХ-ғасырдың басында рамалы ұя әдісі кеңінен тарады. Ара шаруашылығының еңбек мәдениеті артты.
Қазақстандағы ара шаруашылығының мәселелерімен және дамуымен ғылыми негізде айналысатын Қазақстанның ара шаруашылығы тәжірибе стансасы - осы бағытта жұмыс жүргізетін Қазақстандағы жалғыз ұйым. Ол 1930 ж Алматыда ұйымдастырылған.
1959 ж. Қазақтың тәжірибе стансасы Алматыдан Шығыс Қазақстан облысына ауыстырылды. Белгілі бір шамада бұл ауыстырудың станция жұмысына кері әсері де болды. Ұйымдастыру жұмыстары, материалдық техникалық базаның жоқтығы, ең маңыздысы- білікті мамандардың аздығы. Бірақ, бұл жағдай ұзаққа созылған жоқ. Тез арада станция аяғынан тік тұрып, толқынды жұмысын бастап кетті.
Ф.Т.Антропов (1960-1965жж.) Шығыс Қазақстан жағдайында, ара аналарды ауыстырудың әдістері, ара ұясының жылу кестесі, әр түрлі қоспа- стимулятормен (кобальт, антибиотик және т.б.) араны күзде қант ертіндісімен үстеме қоректендіру тақырыптары бойынша зерттеулерін бастады.
Р.Д. Риб араларды бостандыққа қыстау, оларды көп сатылы ұяларды орналастыру тәжірибелерін жүргізді. Тәжірибелердің нәтижесінде көптен қалыптасқан аларды көп сатылы ұяларда ұстау тәсілдеріне басқаша қарауды талап етті; яғни, көп сатылы ұялардың сыртқы қорабын ауыстыру, бал өнімі мөлшеріне әсер етпейтіні анықталды. Сондықтан, кәдімгі ара ұяларыныңсыртқы қораптарымен жаз бойы әуре болудың қажеті жоқтығы дәлелденді, бұл арашылардың еңбегін екі еседей жеңілдетті, еңбек өнімділігін арттырды.
Р.Д. Риб Қазақстанда бірінші болып селекция жұмысында құрал арқылы ана араларды қолдан ұрықтандыру жұмысын қолға алып, сәтті аяқтады. Қазақстанның бал өндіру ресурстарын, гүлді өсімдіктердің балды көп беретін түрлердің ара үшін құндылығын анықтау жөніндегі жұмыстар жалғасын тапты. Р.Ш.Битколов, В.Г. Дикий, Н.А. Фалалеев, Н.Ф. Никулин, И.Т.Антропов, Е.И. Якушева сияқты ғылыми қызметкерлер жүзден аса себілген және табиғи өсімдіктердің түрлерінің құндылығын зерттеп, олардың гүлдеу күнтізбесін жасап шықты. Базалық омарталардың маңындағы бал өндіру қорлары зерттеліп, бал өндіруге қолайлы орындардың картасы жасалды.
И.П. Стадниковтың тәжірибелерінің нәтижесінде, ана араларды сәуір-маусым айларында жетілдіріліп алуға болатындығы анықталды. Кең көлемде өндірістік байқаулар жүргізу үшін Шымкент тірек пункты ашылды. Сәуір, мамыр айларында алынған ана аралар омарта өнімділігін Шығыс Қазақстан жағдайында 1,5 есе арттыруға болатыны дәлелденді. Араларды ұясыз, пакеттермен тасымалдау әдісінің экономикалық тұрғыдан пайдалы екендігі және оны жаз мезгілінің соңындағы алымдарды алуға қолайлы екендігі дәлелденді.
И.П. Стадников өндірістік ірі бал омарталарын көшіруді жаңа бағытын және арнаулы контейнерлерде араны тұрақты ұстау әдісін ұсынды. Бұл 6 ара ұясы сиятын арнаулы рама-контейнерлер еді. Түсіру-тиеу жұмыстарын механикаландыруға ыңғайлы еді. Ұсынылған тәсіл арашылардың уақытын және еңбек өнімділігін бірнеше есе арттыратын болды. Ең маңыздысы - ара ұяларын бір жерде ұстамай үнемі көшіп жүруге қолайлы еді.
Қазақ ара шаруашылығы тәжірибе станциясында: Қазақстандағы жалғыз мамандандырылған кітапхана бар. Стансаның ғылыми базасы екі бөлімнен тұрады: ара шаруашылығын ұстау және көбейту; қоректік базасы мен ауылшаруашылық дақылдарын тозаңдандыру. Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы Саратовка ауылының 2 км қашықтықта Қазақстандағы алғашқы ара шаруашылығы кешені салынып, іске қосылды. Кешен аяқталған технологиялық айналымда жұмыс істейді. Омартада араның барлық өнімдері алынып, оны қайта өңдеу және сату жұмыстарын жүргізіледі. Кешенде кәрез жасайтын цех, балды қайта өңдеп ыдыстарға құю цехы, балауыз қалдықтарын қайта өңдеу, кәрез сақтайтын қойма, ағаш шеберханасы, жылу қазандығы, 2400 ара ұясы сиятын, 4 бөліктен тұратын қыстақ бар.
Стансаның ғылыми қызметкерлері әр түрлі тақырыптарда 340 ғылыми мақалалар, 29 кітапша, 13 плакат шығарды. 1965 ж станция қызметкерлерінің еңбектерінің 1-томы, ал 1974ж. Қазақстандағы ара шаруашылығының ғылыми негіздері атты ІІ-томы, 1981ж. Ара шаруашылығы-өнекәсіптік негізде деген атпен ІІІ-томы баспадан шықты. Стансаның ғылыми қызметкерлері мен Қазақстанның ара шаруашылығы басқармасының зоотехниктері және озат арашылары Москвада 27-тамыз - 2 қыркүйекте (1971ж.) өткен ХХІІІ-ші халықаралық конгресіне қатысты.
Қазақ ара шаруашылығы тәжірибе стансасы Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуына орай көптеген құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Станса өзінің даралығынан айырылып, Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтының құрамына ара шаруашылығы бөлімі болып кірді. Сонымен, Қазақстан өзінің бірден-бір ара шаруашылығымен айналысатын ғылыми мекемесінен айрылды [5,6,7,12].
1.2 Қазіргі кездегі бал арасы шаруашылығының жағдайы
Қазіргі Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының аумағын алып жатқан Семей губерниясында Кеңес өкіметі орнаған кезде яғни 1922 жылы 80929 ара ұясы бар еді. Отызыншы жылдары басталған ауылшаруашылығын ұжымдастыру науқаны кезінде қауымдастырылған жүйеге көп өзгерістер жасалып, қайта құрылды. Қарапайым кооперативтік бірлестіктер жабылып, орнына ұжымшарлар келді.
Араларды ұстаудың осындай ұжымдық түріне 1930-1932 жылдары Шығыс Қазақстанның көптеген арашылары көшті. 1930-1934 жылдары Қазақстан Ертісі аймағында ара шаруашылығының ұжымшарлық әдісінің кең етек жаюы десе де болады.
Ұжымшарлардағы ара ұяларының саны 2 есе артты. Егер 1931жылы ұя саны 33700 болса, 1934 жылы 60000-нан асты. 1934 жылы желтоқсан айындағы мәлімет бойынша, Шығыс Қазақстандағы 606 ұжымшардың 243-інде омарталар болды. Олардың 59282 рамалы ұя және 1242 бітеу ағаш ұялары бар еді. Рамалы ұяларға көшу, жаңа құрал-жабдықтар мен ғылым жетістіктерін пайдалану күрт өрге басты. 1937 жылы бітеу ағаш ұялары Қазақстанда құрып бітті.Біріктірілген ірі шаруашылықтарда омарталар үнемі мамандардың бақылауында болып, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіліп отырды. Осындай шаралар ара шаруашылығының тез дамуына ықпал етті. Сан жағынан өсіп, халық шаруашылығының маңызды, пайдалы саласы болып қалыптасты. 1940 жылы Шығыс Қазақстан облысында 133717 ұя, Семей облысында 12459 ара ұясы болды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында ара ұяларының саны белгілі бір мөлшерде азайып, 1949 жылы азаю үрдісі тоқтатылды. 1951 жылы Шығыс Қазақстан облысында 145408 ара ұясы, Семейде 15752-ге жетт. 5-6 бесжылдықтарда, ауылшаруашылығын қайта құру кезеңінде, ұсақ әрі аз табысты ұжымшарлар біріктіріліп, осылардың негізінде ірілендірілген астық өндіруге және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы мемлекеттік кәсіп орындары құрылды.
Ара шаруашылығы назардан тыс қалып, ара ұяларының саны күрт азайып кетті. 1959 жылы ұя саны 81185-ке дейін түсіп кетті.
Осы жағдайда Шығыс Қазақстандағы омарталардың күйі қорқыныш ұялататын халге жетті. Осы кезде ғана ірілендірілген ара шаруашылықтарының ауа райының қолайсыз жағдайына төтеп бере алатындығы дәлелденді. Мұндай мамандандырылған шаруашылықтың басшылары, арадан түсетін табыс шаруашылық экономикасына оң әсер ететіндіктен, қатты көңіл бөлуге мәжбүр болатын.
Шығыс Қазақстан облысында 1960 жылы алғашқы, аса ірі, мамандандырылған Черемшанский ара шаруашылығы совхозы құрылды (директоры И.М. Авдеев, бас зоотехнигі И.К. Сальников), 1962 жылы сүтті-аралы Путинцевский совхозы (директоры Ф.С. Сериков, бас зоотехнигі С.И. Барышников), 1964 жылы тағы да 2 сүтті-аралы совхоздар: Коробиха (директоры В.И. Мошаров, бас зоотехнигі П.А. Качесов), Осиновский (Директоры В.П.Клиновицкий, бас зоотехигі К.Н. Симонов) жұмысқа кірісті. Осы совхоздардың ұйымдастырылуына орай ара ұяларының саны да тез өсті. Аттары аталған 4 совхоздың өзінде ғана, Уба, Үлбі, Бұқтырма өзендерінің бойында, 1970 жылы 49300 ара ұясы болды; немесе Қазақстанның барлық колхоз, совхоздарындағы ара ұяларының 32 пайызын құрайтын.
Жекелеп алғанда Черемшанкада - 10100, Путинцевода - 14200, Коробихада - 15000, Осиновскіде - 10000 ара ұясы болды. Мамандандырылған ара шаруашылықтары құрылғаннан кейін Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы негізгі бал өндірушісіне айналды.
Осыдан 200 жылдай бұрын Шығыс Қазақстанда пайда болған ара шаруашылығы Қазақстанның Оңтүстік-шығыс, Оңтүстік, Солтүстік, Орталық аймақтарына тарады. Қазақстанның қазіргі 14 облысының 12-де ара бар; тек қана Атырау және Маңғыстау облыстарында жоқ. Ара шаруашылығының дамуы жөнінде Шығыс Қазақстан жетекші орында.
Қазақстанның барлық араларының 70 пайызы Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Екінші орында Алматы облысы, үшінші орында - Оңтүстік Қазақстан облысы. Солтүстік: Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында ара ұяларының саны деңгейлес. Ал, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында мүлдем аз.
1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанның ара шаруашылығы да нарықтық экономикаға кіріп, жағдайы нашарлап кетті. Бұрынғы мемлекеттік және кооперативті шаруашылықтарда ара ұяларының саны тез азайып, құлдырауға ұшырады.
Ауыл шаруашылығын реформалау жылдары ірі, мамандандырылған шаруашылықтар тарап кетті; ал ұсақтары нарық қыспағына төтеп бере алмады.
Ара өнімдерінің құны өнеркәсіп тауарлары, қызмет көрсету салаларының бағаларымен сәйкестігі бұзылып, арзандап кетті. Мысалы: бал шайқайтын қондырғыны реформаға дейін 10-12 кг балды құнына сатып алуға болатын болса, қазір ол үшін 30-40 кг бал қажет; бұрын 1 кг балға 10-15 л бензин келсе, қазір 4-5 л ғана ала аласың.
Араға қажетті дәрі-дәрмектің бағасы тым қымбаттап кетті, дәрігерлік көмек жоқтың қасы. Ара ұяларын жасау тоқтап қалды. Бұрынғы Қазақстанның ара шаруашылығы басқармасы жабылған соң, оның облыстық кеңселері таратылды. Ол мекемелерде білікті зоотехниктер мен мал дәрігерлері істеген еді. Саланы тығырықтан шығару, болашақты жоспарлау, сараптама жасау үшін статистикалық ақпарат қажет. Қазір ондай ақпарат мүлдем жоқ. Ара ұяларының көпшілігі қазір жеке адамдардың қолында, шаруа қожалықтарында және басқа ауыл шаруашылық құрылымдарда шоғырланған.
Қазақстанның ара шаруашылығының дамуына оң әсер етуге тиіс: Қазақстан Республикасының ара шаруашылығы туралы Заңы қабылданды.
Осы заң ара шаруашылығы өнімін өндіру, бал араны қорғау, пайдалану және молықтыру, оларды ауыл шаруашылық дақылдарын және барлық тозаңдандырылатын флораны тозаңдандыру үшін тиімді пайдалану, ара шаруашылығының, сондай ақ өсімдік шаруашылығының өнімділігін арттыру үшін жағдай жасау, бал ара шаруашылығымен айналысатын жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау кепілдіктерін қамтамасыз ету саласындағы қатынастарды реттейді.
1999 жылы Шығыс Қазақстан облысында 31151 ара ұясы болған. Тауарлық балдың 468 тоннасы өндірілді. Қазіргі уақытта бұл сала аймақта инфрақұрылымның таратылуына байланысты дағдарысты басынан кешіруде: облыстық ара кеңсесі жабылды, аудандарда ара шаруашылығы бойынша зоотехниктер қызметін атқарушылар қысқартылды, күрделі қайта ұйымдастырылуға мал дәрігерлік қызмет ұшырады, ара аурулары саласында мамандар жоқ, бал мен ара шаруашылығының өнімдерін сатып алу және экспортқа шығару жүйесі жойылған.
Айта кететін жайт, бұл кезеңде ара шаруашылығының Қазақ тәжірибелік стансасы, омарта мамандарын дайындайтын Саратов кеңшарының техникумы таратылды. Өткізу жүйесінің жоқтығы, өнімді экспортқа шығарумен, ветеринариялық дәрі-дәрмектермен, құрал-жабдықтармен, зоотехникалық және ветеринариялық қызмет көрсетумен қамтамасыз етумен байланысты кедендік проблемалар, кадрлардың қарқынды азаюы ара ұяларының санын 350 мыңнан 60-75 мыңға дейін кемітті.
Осыған қарамастан, Шығыс Қазақстан облысында 150-400 ара ұяларына күтім жасайтын аса ірі өндірушілер - омарташы-фермерлер қалыптасты. 2000 жылы тауарлық балдың шығарылуы 3000-нан 7000-ға дейін құрады. Аймақтың әлеуеті елеулі: биік таулы ара шаруашылығының белдемінде балдың биологиялық қоры 24 мың тоннаға, таулы-орманды белдемде - 65 мың тоннаға, соның ішінде, қараған балы - 9-12 мың тоннаға, аралар үшін қол жетімдісі - 21 мың тоннаға бағаланады. Балды өсімдіктер ресурстарын 120-125 мың ара ұялары қамтамасыз ете алады. Таулы-далалы белдемнің әлеуеті - 300-400 тонна.
Кесте 1
Қазақстан Республикасындағы бал өндірісі (тонна)
2009 жыл
2010жыл
2011 жыл
2012 жыл
2013 жыл
Барлығы
1000,1
1033,6
1028,1
970
1071,8
ШҚО
561,1
622
692,5
662
762,5
Алматы облысы
227,1
231,3
158,4
136
134,3
ОҚО
51,5
56
68,7
84
81,9
СҚО
35,9
31,5
31,1
25
27,6
Ақмола облысы
26,2
21,3
18,7
17
19,7
Жамбыл облысы
48,5
21
22,8
22
13,8
Қостанай облысы
24,8
22,5
19,8
12
12
Павлодар облысы
17,8
12,8
5,2
4
8,8
Алматы қаласы
2
4,2
Қызылорда облысы
0,1
8,1
6,3
4
3,1
Соңғы жылдарда Қазақстанда бал рыногы, ара шаруашылығының өнімдеріне сұраныс өсуде. Тамақта, медицина мен косметикада пайдаланылатын, олардың негізінде жасалған алуан түрлі өнімдер мен препараттар Ресейден, Қытайдан, АҚШ-тан әкелінеді.
2013 жылы Қазақстан Республикасына Өзбекстаннан 59 ара пакеттері және 1102000 бал аралары импортталды. Шығыс Қазақстандағы ара шаруашылығы тұралап қалды. Бұрын еліміздегі балдың 60 пайызын өндіріп, шетелге экспорттайтын аймақта бұл сала дағдарысқа ұшырады. Қазір нарықты шетелден тасымалданатын ара балы жаулады.
Шығыс Қазақстандағы статистикалық орындардың мәліметінше, қазір облыста 36 мың омарта орны бар. Есепке ілінбегендерді ескерсек, бұл сан үш есеге көп болуы мүмкін. Өңірде 400-ге жуық адам бал жинаумен айналысады. Облыстағы бал өнімінің жалпы көлемі жылына - 1800, тіпті 2500 тоннаға жететін көрінеді.
2013жылы қыркүйек айында облыста ара шаруашылығына байланысты арнайы аймақтық бағдарлама қабылданды.
Осы бағдарлама бал өндіру жұмыстарының ақсап жатқан тұстарына демеу бермек [43,49,50].
2 ОМАРТА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ТҰРҒЫНДАРДЫ
САУЫҚТТЫРУДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Бал арасынан алынатын өнім түрлері және олардың құрамы
Ара шаруашылығы атам заманнан бері тек бал ғана емес, сондай-ақ, басқа да құнды өнімдердің көзі болып табылады. Ара шаруашылығынан алынатын өнімдерге бал, балауыз, гүл тозаңы, перга, ара сүті, прополис, ара уы және араның баласы жатады.
Табиғи бал - тәтті, қоймалжың хош иісті зат. Аралардың өсімдік гүлінің шірнесінен, шырыншықтан, кейбір өсімдіктердің жапырақтарынан, сабағынан, кейбір жәндіктердің бөліп шығаратын тәтті сұйықтарынан алынатын өнімі. Сонымен қатар, бал өсімдіктер мен аралардың бірлесіп шығарған өнімі.
Табиғи балдың екі түрі бар: шірне (жөке, қарақұмық, эспарцет, күнбағыс, мақта т.б.) және шіре балы (жөке, терек, самырсын, шырыншық т.б), өсімдіктердің жапырақтары мен сабақтары бөліп шығаратын тәтті сұйық. Табиғи балдың түйіршік түрі де бар.
Кәрезден бал шайқағышпен алынған балды орталықтан тепкіш бал деп те атайды. Саудаға кәрез балы да түседі, ол аралардың арнаулы кәрез ұяшықтарына бал салып, бетін жұқа балауыз жабынымен жапқан өнімі.
Химиялық құрамы жөнінен бал әртүрлі болады. Оның құрамына төмендегідей заттар кіреді:
Балда 21% артық су болмау керек. Балдағы құрғақ заттардың мөлшері 80% шамасында. Оның негізгі құрам бөлігін қанттардың 3 түрін құрайды:
Глюкоза (жүзім балы). Бұл қарапайым қанттардың бірі (химиялық формуласы С6Н12О6). Осындай қантты адам ағзасы өңдеуден өткізбей, ыдыратпай сіңіре алады. Балдағы глюкозаның мөлшері 35 %. Балдағы қанттардың осы глюкозаның үлесіне тиеді. Бұл қант, басқа қанттарға қарағанда тез түйіршіктеледі.
Фруктоза (жеміс қанты) - бұл да қарапайым қанттарға жатады, химиялық құрамы жөнінен глюкозамен бірдей, бірақ молекуласының құрлысында аздаған айырмашылығы бар. Фруктозаның үлесіне де балдағы қанттардың жартысына жуығы тиеді. Бұл да адам ағзасына оңай сіңіріледі.
Көп мөлшердегі глюкоза мен фруктоза балға диеталық және емдік қасиет береді. Фруктоза глюкозаға қарағанда баяу түйіршіктеледі. Фруктозаның балда көбірек болу балдың тұтас түйіршіктеліп, қантқа айналып кетпеуіне әсер етеді. Адамға глюкозадан фруктоза тәттірек болып көрінеді. Осы екі қанттың мөлшері балда 82% көп болмауы керек.
Сахароза (қамыс қанты). Глюкоза мен фруктозаның қосарланған молекулаларынан тұрады (1молекула глюкоза+1 молекула фруктоза). Сөйтіп, сахароза дисахаридтерге жатады.
Балда сахарозаның мөлшері 2% дай ғана, өйткені, ол инвертаза ферментінің әсерінен глюкоза мен фруктозаға ыдырап кетеді. Ал инвертаза ферментін аралар шірне жинағанда бөліп шығарады. Реакция мына сызбамен жүреді:
С12Н22О11+ Н2О=С6Н12О6+ С6Н12О6 (1)
Жаңа шайқалып алынған балда 6% ға дейін сахароза болада, бірақ бөлме температурасында сахарозаның ыдырауы жалғаса береді. Сахарозаның балдағы мөлшері 6%-дан аспау керек. Орта есеппен табиғи бал 75% ыдырамайтын қарапайым қанттардан тұрады. Ал басқа құрғақ заттардың үлесіне 5% тиеді.
Балдың құрамында аздаған мөлшерде декстриндер болады. Декстриндер дегеніміз шірненің құрамындағы крахмалдың диастаза ферментінің әсерінен түзілетін қарапайым қанттар мен крахмалдардың арасындағы аралық зат. Декстриндердің жалпы мөлшері 3-4%, балға дәмділік қасиет бермейді.
Ақуыздар. Балда ақуыздар көп емес. Акуыздардың шығу тегі екі түрлі: белоктардың бір бөлігі шірнеден келеді, сондықтан, өсімдік тектес. Екінші бөлігі араның ас қорыту сөлінен шығып жануар тектес болады. Балды ақуыздық заттардың мөлшері 0,004- 0,3% (орташа 0,1%). Қарақұмық балында ақуыздық заттар 0,3%- ға дейін барады.
Қышқылдар. Балдағы қышқылдардың құрамы әр түрлі. Барлық қышқылдардың үлес салмағы 0-0,43% (орташа 0,1%). Балда көбірек кездесетіндері органикалық қышқылдар, оның ішінде көп кездесетіні алма қышқылы.
Басқа қышқылдардан сүт, шарап, қымыздық, лимон қышқылдары бар екендігі анықталған. Өте аз мөлшерде анорганикалық қышқылдар: тұз және фосфор қышқылдары табылған. Балдағы қышқылдар басқа химиялық қосылыстармен әрекеттесіп кетеді. Жалпы балдың реакциясы қышқыл болып келеді.
Минералды заттар. Балдың құрамында: калий, натрий, магний, темір, фосфор, алюминий, барий, берилий, висмут, галий, германий, алтын,кобальт, кремний, литий, марганец, мыс, молибден, қорғасын, күміс, титан, хром, мырыш, цирконий, күкірт т.б элементтер кіретін қосылыстар бар.
Бояғыш заттар. Бұлардың да түрлері көп. Балдың түсі де осы заттарға тәуелді. Алтын сарыдан қоңыр, қара қоңырға дейін құбылады. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша балдың бояғыш заттары каронтин, хлорофилл топтарына жатады.
Дәрумендер. Балда дәрумендер көп емес, бірақ олардың түрлері көп: тиамин (В1) 100гр балда 2,1-9,1 мкг (1мкг=0,001 мг); рибофлавин (В2) 35-145 мкг; гидроксин (В6) 227-400 мкг; пантотен қышқылы 47-192 мкг; никотин қышқылы (РР) 0,04-0,94 мкг; аскорбин қышқылы (С) 0,5- 0,6 мкг.
Ферменттер. Ферменттер балға диеталық қасиет береді. Оның құрамында инвертаза, диастаза, аздаған мөлшерде липаза мен каталаза ферменттері бар. Ферменттер биологиялық катализаторлар, олар көптеген ыдырау және түзілу реакцияларын жылдамдатады. Мысалы, инвертаза сахарозаның ыдырауын тездетеді. Мальтозаны суда ыдырату үшін мальтаза ферменті керек. Крахмлды ыдыратуға диастаза немесе амилаза ферменттері керек.
Ферменттер белок тектес заттар және тірі организмдерде түзіледі. Ферменттердің белсенділігі 40-500С кезінде айқын білініп, 00С катализдік әрекеті тоқтайды. Температура 40-500С-тан жоғары кеткенде белоктардың молекуласында қайтымсыз өзгерістер жүріп, ферменттер ыдырап, өледі.
Балды жылытып өңдеу кезінде ферменттік белсенділігі төмендейді немесе жоғалады. Балдың ферменттік белсенділігін диастаза санымен анықтайды.
Диастаза саны деп 1%-дық крахмал ертіндісінің 1 г балдың 1 сағатта ыдырау мөлшерін айтады. Диастаза саны 10- ға тең болса бал бүлінген деп, 10-17,9 арасында болса сапасы нашар бал деп біледі. Диастаза ферментінің белсенділігі балды қыздырғаннан ғана емес, балдың қышқылдығына да байланысты. Диастаза балдың бағалы ферменттеріне жатпайды, өйткені, адам ағзасында бұл фермент жеткілікті. Бірақ балдағы диастаза саны балдың сапасын көрсетеді, бұл көрсеткіш балды шет елдерге шығарғанда қажет.
Балауыз ара ағзасының жасап шығарған өнімі. Ол балауыз айнасының бетінде бөліп шығып, жұқа қабыршақ болып қатады. Бұл қабыршақтардан аралар кәрез жасайды. Кәрезді балқытқанда қайтадан таза балауыз алуға болады. Оның түсі әдетте ашық сары болып келеді.
50-ден астам химиялық қосылыстар кіретін балауыздың химиялық құрамы өте күрделі. Оларды 3 топқа бөлуге болады:
Бос май қышқылдары. Олар балауыздың 13-15%-ын құрайды. Бұл қышқылдар бос күйінде болады. Барлық басқа қышқылдар тәрізді металдармен, кейбір сілтілермен химиялық әрекетке кіріседі. Балауызды қайта өңдегенде кейде түсінің өзгеруін бос қышқылдардың белсенділігімен түсіндіруге болады.
Күрделі эфирлер. Бұл заттар балауыздың негізгі құрам бөлігі (70-75%). Ол эфирлер, май қышқылдарының спиртпен әрекеттесуінен пайда болады. Күрделі эфирлер - тұрақты қосылыстар, бұлар басқа заттармен әрекеттеспейді. Біраз сілті қосып қайнатқанда қайтадан қышқыл мен спиртке ыдырап кетеді.
Қаныққан көмірсулар. Бұлар көміртегі мен сутегіден тұратын органикалық заттар. Балауызда бұлардың үлесі 12-15% маңайында.
Аттары жоғарыда аталған заттардан басқа балауызда бояғыш заттар бар. Осы заттардан балауыздың түсі ашық сарыдан алтын сарығадейін өзгеруі мүмкін. Балауызды балқытқанда перга балының қалдықтары мен тозаң түйіршіктері балдың хош иісін береді және балауыздың түсі мен иісіне әсер етеді.
Тозаң гүлдің аталық бөлігі. Жәндіктермен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңдары, желмен тозаңданатын өсімдік тозаңдарына қарағанда кесектеу (250 мкм) немесе керісінше, өте ұсақ (2-5 мкм) әрі жабысқақ болып келеді. Мұндай тозаңдарды аралар аяқтарындағы себеттерін толтырып, оны ерекше сұйықтармен ылғалдайды және кесек күйінде ұяға жеткізеді. Тозаңның химиялық құрамы да әр түрлі, онда ферменттер, альбуминдер, глобулиндер, флавоноидтар, көмірсулардың 28 түрі, дәрумендер, күл элементтері бар.
Бал, гүл тозаңы және аралардың бездерінің сүзіндісі қосылған өнімді перга деп атайды. Ұяға әкелінген балақ тозаңды аралар ұяшықтарға салады. Басқа аралар ұяшықтағы балақ тозаңды өздерінің мандибуласымен езеді, бездері бөлетін сүзінді қосып, тығыздайды.
Балдың ферменттерінің, араның без сүзіндісінің және көптеген микроағзалар топтарының әсерінен сүт қышқылы ашуына ұшырап тозаң пергаға айналады. Ашу кезінде сүт қышқылы (3,2co) жиналып, антибиотик қасиеттері бар басқа қосылыстармен араласып перганы консервілейді. Тозаңнан дәрумен бөліп шығаратын ашыту бактерияларының 148 түрі белгілі. Олар перганы ақуыздық заттармен, липидтермен, ферменттермен байытады, бірақ сүт қышқылының мөлшері көп болғандықтан ашытуды тоқтатады.
Аралар ешқашан ұяшықты пергамен толтырмайды. Перга мөлшері ұяшық көлемінің 50-57co ғана алады (140-170мл). Ұзақ сақтауға дайындаған перганың жоғары қабатына аралар бал сіңіреді. Ал алым кезінде бұл ұяшықтарды аралар балмен толтырып жабынмен жауып тастайды. Пергадан жақсы сақталатын балды-тозаңды кәрез жасалады. Толық жабылған кәрезде 1,4-1,6 кг бал болады.
Перга мен тозаң химиялық құрамы жөнінен ұқсас. Тозаңнан айырмашылығы - перганың құрамында бал мен шірне көбірек болады. Сапалық құрамы мен амин қышқылдарының түрлеріне қарағанда перганың әр түрлі өсімдік тозаңдарынан үлкен айырмашылығы бар. Жекелеген өсімдік тозаңдарында барлық амин қышқылдарының болмауы мүмкін. Мысалы, бақбақтың тозаңында баламасыз 10 амин қышқылдарының үшеуі жоқ, тал тозаңында екеуі жоқ. Ұядан алынған перганың құрамында баламасыз амин қышқылдарына, көмірсуларға, дәрумендерге, басқа биологиялық белсенді заттарға бай өнім ретінде адам ағзасына жақсы әсер етеді: ауруларға қарсылық жүйесін, бейімдеу жүйесін күшейтеді, ағзаның шаршауын кемітеді.
Аналық сүті - жұмысшы аралардың жұтқыншақ және жоғары жақ бездерінің сіріндісі, атап айтқанда 4-6 күннен 12-15 күнге дейінгі асыраушы аралардың белсенді әрекетінің нәтижесінде бөлінеді.
Ара аналықтарының белсенді зат алмасуына, жыныс жүйесінің жұмысына әсер ететін аналық сүті соңғы кездері биология ғылымының зор назарын аударуда. Бұл мәселе туралы көптеген елдерде ғылыми, ғылыми-көпшілік ақпарат құралдарына басылымдар жарық көрді.
Ана сүтін жұмысшы аралар бастары мен кеуделерінде орналасқан сілекей бездерінен бөлінетін сұйықтық пен пергадан жасайды.
Жаңа жасалынған аналық сүті - мөлдір емес немесе жартылай мөлдір ақ, сарылау және ақ сұр түсті, өзіне тән иісі бар, қышқылтым өткір дәмі бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz