Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ МӘНІ
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдануға бағытталған жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ МӘНІ
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдануға бағытталған жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқына жолдауында «Ғасырдағы экономикалық және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш-адамдар, олардың ерік-жігері, табандылығы, білімі, біліктілігі» делінген [1]. Бүгінігі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық, бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді. Егеменді еліміздің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі ұйымнан басталады. Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде бейнелеу өнерінің орны ерекше. Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы Заңында" жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі деп көрсетілген. Қазақтың ұлттық ою-өрнек түрлерінің алғашқы үлгілері андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнерінен зерделенген. Шетелдік (В.Куррер), кеңестік (С.В.Иванов, В.В.Стасов, Ф.К.Волков, С.А.Давыдов, Н.Ф.Думцов, т.б.)және қазақ ғалымдары Ә.Марғұланның, Т.Бәсеновтың, Е.Масановтың, М.Мұқановтың және т.б. зерттеу материалдарын айтсақта жеткілікті [2]. Бұлар өздерінің еңбектерінде ою-өрнектердің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құнды еңбектер жазып, деректер келтіреді. Аталмыш зерттеушілердің көпшілігі, әсіресе Шығыс халықтарының ою-өрнектеріндегі айшықтардың, мүйізге, жапыраққа, геометриялық денелерге ұқсас өрнектердің нені бейнелейтінін және олардың атауларының қандай ұғымдар негізінде қалыптасқанын ерекше қызыға зерттеген. Олай болса, мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруға дамытуға бейнелеу өнерінің дәстүрден тыс түрлері өз ықпалын тигізеді. Ол көркемдік шығармашыл әрекетінің негізі және оның дамуы болып табылады. Бала кез келген әрекет барысында ғана емес, тек дамытушы әрекет барысында дамиды. Бүгінгі қоғамымыздың ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасы мен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлері мен тереңір-ек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаның рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім беруде бүгінгі мұғалімнің кәсіби даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді. Балаларға еңбек әрекеті үлкен әсер етеді. Өйткені, еңбек – белгілі мақсатты істі орындауға адамның ақыл-ойын дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Қазақ халқында ағаштан үй жасауды, жүннен жіп иіруді, иірілген жіптен маталар тоқуды, жүннен текемет пен киіздер басуды, терілерден былғары илеуді, ағаш материалдарынан ыдыс-аяқтар жасай білуді, кілем, алаша, басқұрлар тоқуды ши тоқуды және т.б. көптеген бұйымдарды өз
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Халыққа Жолдауы. // Дала мен Қала №5. 8- ақпан, жұма. 2008
2. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы,1978. – 128 б
3. «Зерек бала». мектепке дейінгі кіші жастағы (3-5 арналған) балаларды тәрбиелеу оқыту бағдарламасы.
4. Швайко Г.С. Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтары.-М.: Валдос.2000.
5. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері.-Алматы:Қазахстан, 1995.-240 б
6. Мүсәлімов, Теміржан, Самылтыров, Мұхаметқали. «Бейнелеу өнерінің негіздері». Алматы.
7. Крупская Н.Қ. О дошкольном воспитании. Сборник статей и речей М.,1978,127-128-беттер.
8. «Бейнелеу өнері»(Дидактикалық материал) «Алматы кітап».
9. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987жыл
10. Д.А.Кошанова.А.Г.Молдаханова. «Біздің балабақша» 2007жыл.
11. Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең. - Қарағанды: КарГУ, 1996. – 198 б.
12. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987.
13.Нүсіпбекова М.И.Бейнелеу өнері «Аруна» баспасы Алматы 2002ж.
14. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Алма- Ата: Өнер, 1986. – 256 с.
15. Күнпейіс Ж.Қ Қолөнер материалдарын технология сабақтарында оқытудың теориялық негіздері.Алматы “Дарын” 2006.
16. Жарықбаев Қ.Қазақ тәлім - тәрбиесі. –Алматы:Санат,1995. –352 б.
17. Байбатшаева А.Е, Жолдасбекова С.А. Тоқыма материалдарының негіздері. Шымкент: ОҚМУ, 2002ж-71 б
18. «Отбасы және балабақша» журналы №7,2009ж.
19. «Бейнелеу өнерінің сиқырлы әлеміне саяхат»М.И.Нүсіпбекова (триз)
20. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы,1978. – 128 б.
21. Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері. Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 бет
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Халыққа Жолдауы. // Дала мен Қала №5. 8- ақпан, жұма. 2008
2. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы,1978. – 128 б
3. «Зерек бала». мектепке дейінгі кіші жастағы (3-5 арналған) балаларды тәрбиелеу оқыту бағдарламасы.
4. Швайко Г.С. Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтары.-М.: Валдос.2000.
5. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері.-Алматы:Қазахстан, 1995.-240 б
6. Мүсәлімов, Теміржан, Самылтыров, Мұхаметқали. «Бейнелеу өнерінің негіздері». Алматы.
7. Крупская Н.Қ. О дошкольном воспитании. Сборник статей и речей М.,1978,127-128-беттер.
8. «Бейнелеу өнері»(Дидактикалық материал) «Алматы кітап».
9. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987жыл
10. Д.А.Кошанова.А.Г.Молдаханова. «Біздің балабақша» 2007жыл.
11. Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең. - Қарағанды: КарГУ, 1996. – 198 б.
12. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987.
13.Нүсіпбекова М.И.Бейнелеу өнері «Аруна» баспасы Алматы 2002ж.
14. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Алма- Ата: Өнер, 1986. – 256 с.
15. Күнпейіс Ж.Қ Қолөнер материалдарын технология сабақтарында оқытудың теориялық негіздері.Алматы “Дарын” 2006.
16. Жарықбаев Қ.Қазақ тәлім - тәрбиесі. –Алматы:Санат,1995. –352 б.
17. Байбатшаева А.Е, Жолдасбекова С.А. Тоқыма материалдарының негіздері. Шымкент: ОҚМУ, 2002ж-71 б
18. «Отбасы және балабақша» журналы №7,2009ж.
19. «Бейнелеу өнерінің сиқырлы әлеміне саяхат»М.И.Нүсіпбекова (триз)
20. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы,1978. – 128 б.
21. Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері. Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 бет
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқына
жолдауында Ғасырдағы экономикалық және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі
жетекші күш-адамдар, олардың ерік-жігері, табандылығы, білімі, біліктілігі
делінген [1]. Бүгінігі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр
талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық
өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып
жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
сипаттарының бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық,
бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді. Егеменді
еліміздің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық бетбұрыстарына қарай
болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке
дейінгі ұйымнан басталады. Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде бейнелеу өнерінің
орны ерекше. Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы Заңында" жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі деп көрсетілген. Қазақтың ұлттық ою-
өрнек түрлерінің алғашқы үлгілері андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн,
үйсін өнерінен зерделенген. Шетелдік (В.Куррер), кеңестік (С.В.Иванов,
В.В.Стасов, Ф.К.Волков, С.А.Давыдов, Н.Ф.Думцов, т.б.)және қазақ ғалымдары
Ә.Марғұланның, Т.Бәсеновтың, Е.Масановтың, М.Мұқановтың және т.б. зерттеу
материалдарын айтсақта жеткілікті [2]. Бұлар өздерінің еңбектерінде ою-
өрнектердің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құнды еңбектер
жазып, деректер келтіреді. Аталмыш зерттеушілердің көпшілігі, әсіресе Шығыс
халықтарының ою-өрнектеріндегі айшықтардың, мүйізге, жапыраққа,
геометриялық денелерге ұқсас өрнектердің нені бейнелейтінін және олардың
атауларының қандай ұғымдар негізінде қалыптасқанын ерекше қызыға зерттеген.
Олай болса, мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруға
дамытуға бейнелеу өнерінің дәстүрден тыс түрлері өз ықпалын тигізеді. Ол
көркемдік шығармашыл әрекетінің негізі және оның дамуы болып табылады. Бала
кез келген әрекет барысында ғана емес, тек дамытушы әрекет барысында
дамиды. Бүгінгі қоғамымыздың ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты өз
халқының рухани қазынасы мен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлері мен тереңір-
ек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаның рухани мүмкіндіктерін
дамытуға байланысты тәрбие мен білім беруде бүгінгі мұғалімнің кәсіби
даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді. Балаларға еңбек әрекеті үлкен әсер
етеді. Өйткені, еңбек – белгілі мақсатты істі орындауға адамның ақыл-ойын
дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Қазақ халқында ағаштан
үй жасауды, жүннен жіп иіруді, иірілген жіптен маталар тоқуды, жүннен
текемет пен киіздер басуды, терілерден былғары илеуді, ағаш
материалдарынан ыдыс-аяқтар жасай білуді, кілем, алаша, басқұрлар тоқуды
ши тоқуды және т.б. көптеген бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп, өз
балаларын аталған іс-әрекеттерге кішкентайынан араластырып отырған. Егер
бала үлкендердің көрсеткенін қайталап қана отырса, мұндай әрекет
репродуктивті қалыпта болғандықтан нәтижиесі төмен болады. Керісінше, егер
бала әр түрлі,ылғый өзгеріп отыратын жағдайларға белсенділікпен,
шығармашылықпен, қызығушылықпен қатысса,ол үнемі дамиды. Балалар сурет
салғанды өте ұнатады. Бірақ қарындашпен, фломастермен, бормен, қылқаламмен
ғана емес өзінің сүйікті ісіне олар өзгеде заттарды пайдаланады. Мысалы:
алақан, саусақ, табандарымен, әр түрлі таяқшалар, жіптер, мәуесек, далаппен
сурет салуды қызық көреді. Бейнелеу өнерінің дәстүрден тыс түрлерінің
ішінде көкеніс бастырмасы, жіп графикасы, бір басылымда сурет (монотипия),
гратаж сияқты сиқырлы әдіспен сурет салу балаларға ұнайды. Мұндай
сабақтарда балалар әрекет етеді, жаңа нәрсені туындатады, өз әрекетінің
нәтижесін көреді. Балаларда өнер арқылы әсемдікке сүйіспеншілік және ынта
тәрбиелейді, эстетикалық сезім дамиды. Бейнелеу өнері әрбір баланы жан-
жақты дамытып, өмірге жаңа көзқараспен қарауға көмектеседі. Көбіне мектепке
дейінгі ұйымдарда бейнелеу өнері ұйымдастырылған оқыту іс-әрекетінде ұлттық
қолөнер туындыларын қолдану және теориялық негізделінуінің арасында қарама-
қайшылық туындайды. Осы жағдайлардың жүзеге асу барысын білу және одан әрі
дамыту мақсатында біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері
сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты: Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын
қолдануды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын
қолдану.
Зерттеу болжамы: Егер біз бейнелеу өнері сабағында ұлттық қолөнер
туындыларын дұрыс қолдана білсек, мектеп жасына дейінгі балалардың
адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамдарын қалыптастыра аламыз.
Зерттеу міндеттері:
- Ғылыми әдістемелік әдебиеттер арқылы бейнелеу өнері сабақтарында
ұлттық қолөнер туындыларын қолдану ерекшеліктерінің теориялық негізін
анықтау.
- Ұлттық қолөнер туындыларына сипаттама беру.
Зерттеу әдістері: ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді жинақтау, талқылау
жасау, салыстыру әдістері.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУ
МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мәселелері
Бүгінгі таңда, қазақ халқының өнерін, іскерлігін, қолөнер
шеберлерін қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен бұйымдардың құндылық
жақтарын жастар санасына сіңіру, көзделген. Бұрынғысы мен бүгінгісін
салыстыра отырып, ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге, бүгінгі болашақ
жастарды ертеңгі еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне деген және
ұлттық өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыра білуіміз керек. Сондай
қолөнер түрлерінің біріне кілем, алаша, сырмақ сыру, текемет басу, тұскиіз
жасау ертеден келе жатқан үлгілері бола алады деп түсіндіреді[2]. Жоғарыда
атап өткен ғалымдардың еңбектерінде ою-өрнектердің түрлері, атаулары, шығу
тарихы туралы көптеген құнды еңбектер жазып, деректер келтіреді. Аталмыш
зерттеушілердің көпшілігі, әсіресе Шығыс халықтарының ою-өрнектеріндегі
айшықтардың, мүйізге, жапыраққа, геометриялық денелерге ұқсас өрнектердің
нені бейнелейтінін және олардың атауларының қандай ұғымдар негізінде
қалыптасқанын ерекше қызыға зерттеген. Мысалы, геометриялық денелерге ұқсас
сынық сызықтар, дөңгелек және бұрышты сызықтар (ұшбұрыш, төртбұрыш), т.б.
қайдан шықты дей келіп, біреулері кәдімгі геометриялық пішіндес
құрылыстардан шықса керек десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-тысқы
көріністерінен, сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулері
өсімдіктердің әр түрлі көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш
бұтақтарының, сүйеулі тұрған сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек
деседі. Ал енді біреулер геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек
жасаушылардың өнерлерінің өрістей түсуіне байланысты, олардың ой-қиялынан
туған дейді. Демек, ою-өрнектердің шығу тарихы, олардың сюжеттік мазмұны
мен атаулары туралы мәселе әлі де болса көп зерттеуді талап етеді. Ұлттық
ою-өрнек түрлері. Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Ою-
өрнек өнері ғасырлар бойы қазақ халқының бейнелеу өнерінің жеке түрі боп
келеді. Үй ішінің тұрмысына қажетті заттарды, ұлттық киімдерді, бұйымдарды
әшекейлеудегі негізгі мәнерлі өнер әдісі - ою-өрнек элементтерін меңгері
болып табылады.
Ою-өрнек сөзі өзінің нағыз мәнін толығымен аша алмайды, оның заңдылықтары
тек өнерде ғана емес, табиғатта, ғылымда, техникада болғандықтан өрнектің
мәнін өлшемсіз кең түрде ашуға болады. Жалпы, өрнек атауының мағынасына
қарай мынадай топтарға жіктеуге болар еді.
1. Ай,күн, жұлдыздарға (космогониялық) – көк әлеміне байланысты өрнектер.
Оларға ай, айшық, жұлдызша, күн нұры, күн көзі, күн сәулесі,
шыққан, батқан күн, ай-таң, ай-гүл, ай таңба, түнгі ай, жұлдыз,
аққан жұлдыз, үркер секілді жұлдыздар жатады.
2. Малға, малдың денесіне, ізіне байланысты өрнектер. Бұл оюдың негізін
қошқармүйіз өрнегі қалайды. Өркеш, түйе табан, түйе мойын, қошқар
мүйіз, арқар мүйіз, қырық мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз т.б.
3. Аңға байланысты өрнектер: Бөріқұлақ, түлкібас, бөрікөз, иттабан
т.б.
4. Құрт-құмырсқаларға байланысты өрнектер: алақұрт, жылан, құмырсқа,
көьелек, шыбынқанат, тышқан із.
5. Құстарға байланысты өрнектер: құсқанат, қазтабан, қазмойын,
құсмойын, құс тұмсық, қарға тұяқ т.б.
6. Өсімдік бейнелі өрнектер: арпабас, үш, бес.алты, сегіз, он екі
жапырақты гүлдер, гүл, жетігүл, жауқазын, жапырақ, шытырман т.б.
7. Қару-құралдарға байланысты өрнектер: балта, ебелек, өрім-өрмек,
өткерме, шарбақ, түйме, безгек, нөр, ожау, қармақ, қайнар,
желі т.б.
8. Геометриялық ою-өрнектер: қос тұмарша, балдақ, омыртқа, ирек,
тарақ, қаңқа, қос дөңгелек және т.б. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің
әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс
тіршілігіне қажетті үй-жай салды,киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді
өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды
пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан
біз халық творчествосының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол
халықтың қоғамдық тарихымен , күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты
екенін көреміз. XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының
қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте
тігу, өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-
тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік,сырға
жасап оларды түрлі-түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші
тобы –қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді. Шеберлер
тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты
ауыр кәсіппен де шұғылданды. Сондықтан қолөнер еркектерге тән іс ,
әйелдерге тән іс деп екіге бөлініп келеді: Тастан, балшықтан, сүйек пен
мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр
жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау,
сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты
әйелдер атқарды. Халықтың қолөнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ,
алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі
теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ , адалбақан,
асадал,, бесік тағы басқа көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды. Қолөнерде көңілге
қонымды әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ағаштан, темірден
түйін түйген, жүннен көз жауын алатындай бұйым жасаған, асыл тастардан сән
бұйымдарын соққан, сүйек пен мүйізді, шиді қиыннан қиыстырған халық
шеберінің ісі мақтануға тұратын өнер туындысы. Қазақтың өрнекті әшекейімен
істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық
арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан
бастап-ақ қолөнердің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп ішекейлеудің
негізі болып келеді. Қазақтың ұлттық ою-өрнегіндегі бір ерекшелік- осы
түрлі ұғымның қайсысын бейнелегенде де ұлттық ою-өрнектің негізі болған
мүйіз оюы үнемі араласып отырады. Ою-өрнек ісіне қазақ арасына ең көп
тарағандары сырмақ, текемет, тұскиіз, сандыққап, тұтқыш, киіз есіктің
маңдайшасы, түйенің жабуы, керегеқап киізден ойылып алынатын заттар, ал
аяққап оюлаған әр түрлі маталарды бастырып тігу арқылы жасалады.Қазақ
халқының әлеуметтік салт-санасы өсіп, мәдени тұрмыс дәрежесі, дүниеге
көзқарасы,ойлау, ұғыну қабілеті де бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде
дамуы,тарихи өзгерістің нәтижесінде халық шеберінің ізденуі мен қабілеті
де шыңдалып жетілді. Қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек етті.
Адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге
ие болды. Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен
жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді
болуын қалады. Еңбек үстіндегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа
керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды. Кілем
тоқу өнері –көне көркемөнер туынды шығармаларының бірі болып саналады.
Кілем, сондай-ақ үйдің жылылығын сақтау, дыбысты бәсеңдету үшін
пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы бұйымдардың
бірі болып келеді. Жалпы кілемдер Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан,
Дағыстан және т.б. елдерде кеңінен тараған. Әр халықтың, әр елдің
қалыптасқан дәстүрі ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі,
оны дайындау тәсілі де әр түрлі болып келеді. Қазақстан Республикасының
оңтүстігінде түкті және тақыр кілемдерді қолдан тоқу қатты дамыған.
Олардың негізгі өрнектері күмбез, ал жиектерінде текшелі өрнектері
қорған деп аталып, оны бойлай күлгін түсті су өрнегі жүргізіледі. Сан
алуан түрлі қолөнер бұйымдары әсемдігі, өрнегі, тұрмысқа сән беруімен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер
туындыларын халықтың өмірімен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес.
Өйткені, бұл заттар тұрмысымызға ерекше сән береді. Сондықтан қолөнер
атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. [ 5]. Халқымыз ертеден Қыз
анадан үйренбей өнеге алмас, Ұл атадан үйренбей сапар шекпес-деп Қорқыт
ата даналық сөзін өсиет етсе, немесе Ата көрген оқ жонар, Ана көрген тон
пішер- деп халық та бекер айтпаған болар. Анадан мұра болып қалған қазақ
қолөнерінің бір саласы кілем, алаша тоқу өнері. Яғни кілем,алаша тоқу
өнері арқылы әрбір ана өзінің ұрпағын ерте бастан ісмерлікке баулып,
өнердің қыры мен сырын таныстырып, баулып, баптап отырған. Жалпы кілем-
алаша тоқу өнері, аса шеберлікті қажет ететін өнер болып саналады. Қазақ
халқының баға жетпес қолөнерінің біріне құрақ құрау өнері жатады. Дегенмен,
құрау өнері кез-келген адамның қолынан келе бермейтін іс.. Құрақ құрау екі
мақсатты көздейді. Біріншіден, мата қиындыларын кәдеге жарату. Екіншіден,
үлкен сәнділікпен мата қиындыларынан әр түрлі пішінді жасай отырып,
қиюластырып, жастық, көрпе, көрпешелер тігіп. Жалпы құрақтың бірнеше
түрлері болады: ботакөз, шатыр, тырна, оюлы құрақ, жұлдыз, иттабан, шаршы,
сегізгүл, раушангүл, қайшы, қарсы құлақ т.б.Құрақ құрау үшін оның құрақ
құрау әдіс -тәсілдерін жетік меңгере білген жөн. Ең алдымен ол үшін сызба
үлгісін түсіріп аламыз. Одан кейін мата түсін таңдап алу үшін, сызба
үлгісін жартылай бояу қажет. Осыдан кейін барып геометриялық пішінге
байланысты қатырма қағаздан үлгі қиып алып, сол үлгіге салып матаны қиып
аламыз да, сызба үлгіге қарап отырып, құрау тәртібі бойынша матаны бір-
біріне біріктіре тіге отырып үлгідегі бейнені құраймыз. Қорыта айтқанда,
қазіргі таңда қай бұйымды болса да жасауға, үйретуге мүмкіншіліктер көп,
солардың ішінде қай мамандықтың саласына бағыттап үйретуге де
мүмкіншіліктер бар. Демек, қазіргі таңда білім алып жатқан келешек
қоғамның иелерін ұлттық негізде еңбекке тәрбиелеуде халқымыздың ұлттық
қолөнеріне жастарымызды тәрбиелеудің маңызы зор дер едім. Ұлттық –
қолданбалы өнер халық өнері мен көркемдік өнеркәсіпті: керамиканы, тоқыма,
зергерлік бұйымдар өнеркәсібін қамтиды. Өнердің бұл түрі халықтың көркемдік
талғамын қалыптастыруда айтарлықтай рөл атқарады. Күнделікті пайдаланылатын
алуан түрлі заттар (мебель,киім, ыдыс-аяқ және басқалар) тұрмысқа қызмет
етіп қана қоймай, сонымен бірге оны әсемдейді. Сәндік қолданбалы өнердің
өзіне тән ерекшелігі мынады: оның туындылары әрі пайдалы, әрі әдемі болуы
тиіс. Көркем суреттермен, кестелермен әсемделген кәдімгі шыны-аяқ, орамал,
кілем өз қызметін атқара отырып, әдемі, сәнді бола түсуде. Затты жасай
отырып, суретші оның атқаратын қызметімен санасуға, бұған конструкциясын,
формасын, таңдаған материалын бағындыруға тиіс. Қазіргі заманғы ұлттық
өнерді дамуытуда қалыптасқан ғасырлық дәстүрлер үлкен рөл атқарады.
Советтік ұлттық-қолданбалы өнерді дамытуда Совет Одағы халақтары өнерінің
дәстүрлері қолданылады. Олардың негізінде көркем өнеркәсіп туындылары
жасалады. Көптен өмір сүріп келе жатқан халықтың көркем кәсіпшілігі өзінің
творчестволық дамуын жалғастыруда. Балшықтан жасалынған ойыншық (Киров обл.
Дымково сел.), ағаштан ойып жасалынған ойыншық (Москва обл. Богородское
сел.), лактанған кескіндемелік миниатюра (Иванов обл. Палех), Хохломаның
ыдыс-аяғы, сондай-ақ ағашқа және металға салынған көркем суреттер, қолдан
кестелеу және шілтер тоқу, сүйектен ою өнері, ағаш пен қабыққа ою-өрнек
салу және басқалар кеңінен танымал.
Қазақтың ұлттық қолөнерлері:
- Ағаштан жасалатын бұйымдар. Ұлттық киімдер
- Ши орау қолөнері
- Теріден жасалатын бұйымдар
- Сүйек, мүйізден жасалатын заттар
- Жүннен жасалатын заттар
- Зергерлік бұйымдар
- Кесте. Көркем тігу қолөнері
- Ою-өрнек және олардың түрлері
- Өрмек, тоқыма қолөнері
Ағаш бұйымдары
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар,
ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып, шыбық өріп
тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп, арба, шана,
жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы стол, шкаф,
сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар оны жонып
күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шиден
қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл жұмысқа бұтақсыз,
оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Киіз үй
Қазақтың байырғы ұлттық баспанасы киіз үй болған, оны кейде қазақ үйі деп
атайды. Қазақ үйлерінің үлкен - кішілігін керегелер санына қарай
белгілейді. Киіз үйлердің екі, үш қанаттан бастап он екі, он сегіз, отыз
қанатқа дейін жететін үлкендері болған. Киіз үйлердің түрлері мен атаулары
да көп. Бұрынғы хан - сұлтандар мен атақты байлардың үйлері 8 қанаттан
бастап 30 қанатқа дейін баратын. Бұларды ақ орда, алтын орда, алтын үзік
деп атаған. Ал орташа шаруа мен кедей шаруаларға тән киіз үйлерді алты
қанат ақ үй, боз үй, қоңыр үй, қара үй, жаба салма, көтерме туырлықты,
күрке, қамсау (шошала), отау, итарқа, жаппа деп атаған.
Қазақ үйлерінің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, маңдайша, таяныш, табалдырық,
сықырлауық деп аталатын ағаш құралдардан тұрады.
Жүн және одан жасалатын заттар
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған
және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының
шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп
қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі
жылқының жал - құйрығы, түйенің жүні, шудасы.
Зергерлік бұйымдар
Зергерлік – өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Алтын - күміс әшекейлі
бұйымдарды жасаумен әуестенушілерді зергер деп атау бүкіл Орта Азия
халықтарында ерте кезден - ақ қалыптасқан. Қазақ шеберлер зергерлік өнерін
біліп бірақ алтын - күмісті өздері қорытып, өндіре алмаған. Сондықтан
оларды көрші орыс мемлекеттерінен сатып, айырбасқа алып отырған. Кесек
күміс пен алтын оңайлықпен табылмағандықтан ол кездегі қазақ зергерлері
көбінесе алтын, күміс ақшаларды қайта балқытып немесе ол күйінде
пайдаланған.
Шолпы — әйел әшекейлерінің ішінде сәнді әрі күрделілерінің бірі. Қазақ
арасында оның түрлері өте коп. Шолпыны сән - әшекей ретінде, сондай - ақ
оның салмағының әсерінен шаш ұзын болып оседі деп таққан. Мұны байлықтың,
баршылықтың белгісі деп те санаған. Қазақ салтында шолпыны қыздар мен жас
келіншектер тағады, ал егде тартқан әйелдерге ерсі болса керек. Ал білезік
- сақиналарды қарт әйелдер де сала береді. Шолпылардың жалпыға бірдей ел
арасына көп тараған түрлерінің мынадай аттары бар: қоңыраулы шолпы, қозалы
шолпы, қос үзбелі шолпы, көзді шолпы, көп үзбелі шолпы, сағат баулы шолпы,
маржанды шолпы, шаш, теңге т. б.
Кесте және көркемдеп тігу
Кесте және көркемдеп тігу ою - өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан
элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу
барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті,
таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері:
біз кесте, айқас тігу, айқыш - үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз
кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар.
Ою - өрнек ісі тым ерте заманнан бастап - ақ қолөнерінің барлық түріне
бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді. Ою деген сөзбен өрнек
деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып
жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып
бедер түсіру деген мағына жатады.
Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп,
батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортаң атауы
іспеттес. Сондықтан көбінесе ою - өрнек деп қосарланып айтыла береді.
Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі ұғымды
бейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер - су,
көшіп - қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі
заттардың сыртқы бейнесін береді. Шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісіне
төселе келе өздерінің көрген ою - үлгілерін жатқа жасап, оюға өз бетімен
жаңа түрлер енгізу дәрежесіне жетті.
Халық мұндай адамдарды оюшы деп атады. Қолөнер – ежелден келе жатқан
кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер
шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған.
Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың
тарихи дамуына, тұрмысына, тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына
байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді. Қазіргі кезде
қолөнер элементтерін үй интерьерінде, киім сәндеу кезінде, бас киімді
әшекейлегенде көп қолданып жүр. Оның орындалу технологиясына да
ерекшеліктер еңгізіп отыр. Мысалы, ою-өрнекпен әшекейленген бұйымда қатырма
жапсыру, моншақтармен, түрлі түсті тастармен безендіру жиі кездеседі. Неше
түрлі жібек, жылтыр люрекс жіптері қолданылады. Дегенмен, көне заманнан
келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап
қалған. Сол қолөнердің бір түрі – кесте тігу. Бірақ ерекшелігі – кестені
ұсақ моншақпен, кішкене түйме тәріздес долмалақ жылтыр материалмен орындау.
Моншақпен тек киімді ғана емес, жаулықтарды, неше түрлі сувенир заттарды
кестелеуге, панно тігуге болады. Моншақтардың тесікшелері өте кішкентай
болғандықтан, жіңішке ине алған жөн. Жіп моншақпен түстес болу қажет.
Қолөнерде жүнді пайдалану. Қазақ қолөнерінде пайдаланылған негізгі шикізат
түрі - жүн. Оның табиғаттық қасиетіне зер салып, тиімділігі мен күнделікті
тұрмыста қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әдемілік жағына да көңіл
бөлінді. Бүгінге дейін дәстүрлі қолөнер түрі – киіз басу. Бұл көне заманнан
бері әйгілі. Бұрын киізді қара немесе ақ түсті етіп басқан, соңғы кезде
оюлап басу кеңінен тарап кетті. Жүннің пайдалы да, сонымен қатар зиянды
жақтары да бар. Жүннен жасалған бұйым, әрине, жылы, төзімді келеді. Ал
гигиена тұрғысынан қарағанда – шаң, ауа өткізгіштігі төмен. Бірақ қазақтың
киіз басу өнері жойылған жоқ.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып есептелсе,
қазірдің өзінде де маңызы жойылған жоқ. Кілем – арнаулы қарапайым өрнек
арқылы ерекше түр салынып, әрбір шаршы метріне шамамен 230-400-ге дейін, ал
өнбойына бір миллионға жуық жіп тіндерін кетіріп өте тығыз тоқылатын аса
бағалы бұйым. Жазбаша ескерткіштерге қарағанда, бұрыңғы замандарда киіз
үйдің ішінен ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық пен
үзігі орнына да жапқан.
Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтынылуы, оның өте беріктігі мен төзімділігіне
байланысты болса керек. Сонау көне заманнан бергі келе жатқан халықтың
дәстүрлі үй мүлкінің бірі - кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол өзінің
қолданылу жағынан көптеген материалдардан, тіпті металдан да асып түседі
десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді,
оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық
пен құрғақшылықты елең қылмайтын, күйде түсуден де қорықпайтын аса бағалы
мүлік. Оны алтын, күмістен қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың
бір белгісі деп білген.
Кілемнің осындай қасиеттеріне байланысты қай кезде, қай заманда болмасын,
кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой жүнінен тоқыған.
Әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің
сапасы мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға
пайдаланылатын қой жүнінің сапалылығын жоғарыда аталған аймақтың шөбі мен
суына, табиғаты мен климатына, бұл жерді жайлаған түркі халықтарының
ішіндегі, әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты
екендігі анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқылуға жұмсалатын қой жүнінің ең
сапалысы, жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын оралығы – Қазақстанның
оңтүстік облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл
аймақта кілемнің сапалы түрлері көп. Көктемде қырқылып алынатын қойдың
жібектей жіңішке, мамық жүні бұл маңайда ерте заманнан мақтамен қатар
маңызды орын алған. Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы,
тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Негізінен, түрлі үй жиһаздарын , зергерлік ою-өрнекпен әшекейленген заттар,
тіршілікке қажетті сәндік құрал-жабдықтар, сувенирлер, құмыра, сый кеселер,
т.б.) жасайды. Сән және қолданбалы өнерінің материалдары - металл,
керамика, ағаш, қыш, шыны, асыл тастар, сүйек, былғары, т.б. Негізгі
техникалық әдістері көркем оймыш, шекіме, көркем жазба, кесте, құйма, т.б.
Ол сүйек, ағаш, тері өңдеу, бедерлеу, зергерлік, инкрустация, фарфор,
фаянс, кілем тоқу, көркем мата жасау секілді салаларға бөлінеді. Сән және
қолданбалы өнер келелі өндірістік, технологиялық міндеттерді атқарғанымен,
өз дәуіріндегі өнер мен мүліктік мөдениеттің даму дөрежесіне тәуелді болып,
дәстүрлі, жергілікті этникалық ұлттық ерекшеліктің негізінде дамиды. Сәндік-
қолданбалы өнерге негізделген көркем-шығармашылық сабақтар мектеп
оқушыларына белсенділік береді, бейнелі ойлауын, қиялдауын да-мытуға ықпал
етеді,. Мәселен, халықтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы бейнелер
мен ою-өрнектерде берілген оюлар, түйсіктер мен түсініктер, тұжырымдар,
халықтың дүниетанымы жеке тұлғаның эстетикалык сапаларын жетілдіре түседі.
Бояу түстері мен материалдың, бұйым формасы мен нақыштарының үйлесімділігі,
олардың әсемдігі мен жарасымдылығы адамның ой ұшқырына әсер етіп, оның
рухани жан дүниесін байытады. Саналуан, киын да күрделі өрнектерді жүзеге
асыру шығармашылықты шыңдайды, сәндік-қолданбалы өнер сабақтарында ырғақ,
бояу түстері, сызбалардың икемділігі туралы негізгі үғымдарды меңгереді.
Олардың әртүрлі материалдар мен құралдарды пайдалану тәсілдері туралы
түсініктері қалыптасады.
Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның адамды
ұлы данышпан ететін ұлы күш екенін айтатын аталы сөзін айтуға болады. Еңбек
адамның іскерлігімен ой-өрісін ғана өсіріп қоймай оның адамгершілігін,
дүниеге көзқарасын қалыптастырып, рухани сезімін байытады. Еңбек-өнер өрісі-
өмір жемісің-дегендей еңбек пен өнердің егіз екенін айтқан жөн. Өнердің қай
түрі болмасын қажымай, талмай еңбектенуді талап етеді.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтарда кіреді. Осыған орай
қолөнердің өзі бірнеше түрге бөлінеді, олар: зергерлік-өнер, металды өңдеп
өрнектеу (алқа, жүзік т.б. бұйымдар) Ағаш , тас қашау, тоқыма өнері кесте,
және көркемдеп тігу, тері өңдеу, өрмек тоқу т.б.
Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-тұрман,
сауыт-сайман жасаумен шұғылданатын адам.
Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын
адамдарды айтады.Қазақтың ұста, зергерлерікөркем құйма, бедерлеу, соғу,
қаптау, күмістеу, темелеу, бұрау, үзбелеу тәсілдерін терең меңгерген. Алтын
күміспен әшекейленген алуан түрлі өңір жиектері мен алқалар, асылтастардан
көз салынған шолпылармен мен шашбаулар, әдемі құс мұрын жүзіктер мен
білезіктер-міне осы дәлелі.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап кілем, сырмақ алаша,
ши тоқу, түрлі бау-басқұрлар тоқып, кесте тігіп, арқан, жіп есіп, өрім-
өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адал бақан, асадал, бесік және т.б.
көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі
нақыштармен әшекейлеп отырды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз
бақылту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды.
Сондықтан қолөнер ер адамдарға тән іс және әйел адамдарға тән іс деп
екіге бөлініп келеді. Мысалы: тастан, балшықтан сүйекпен мүйізден, метал
мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер адамдар
атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, теріден
киім тігу сияқты істерді әйел адамдар атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын ерлер мен
әйелдер бірлесіп атқарады.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, киіз басу,
кілем тоқу, өрмек тоқу кең өріс алды. (өрмек тоқу, кілем тоқу).
Кілем – үй жиһазы. Әсемдік үшін, бөлме жылылығын сақтау, төсеніш
мақсатында қолданылады. Халықтың көне заманнан бері келе жатқан дәстүрлі үй
мүлкінің бірі болған [5].
Кілем тоқу – өте ертеден келе жатқан қолөнері. Ол қай халықта болмасын
ерекше орын алған кәсіптің түрі болып саналады. Иран, Үндістан, Франция,
Қытай, Түркия, Әзірбайжан, Түрікменстан, Қазақстан сияқты елдерде кілем
тоқу өнері бүгінгі күнге дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет
үлгісі ретінде сақталып келеді. Сондықтан да әр халықтың қалыптасқан дәстүр
ерекшелігіне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі, оны дайындау тәсілі
әртүрлі болады.
Кілемдерге ұлттық реңк беретін негізгі элемент оның бетіне салынған ою-
өрнек (лат.ornamentum – әсемдеу, сәндеу) болып табылады [6].Кілемдегі ою-
өрнек арқылы сол халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, салт-дәстүрі
байқалады.
Қазақ кілемдеріндегі ою-өрнек, біріншіден, қазақ халқының негізгі кәсібі
малшаруашылығы болғандығын дәлелдейді. Сол себепті қазақ оюларында
қошқардың мүйізі (қошқар мүйіз, қос мүйіз, қыңыр мүйіз), түйенің
табаны (түйетабан), түйенің өркеші (өркеш), малдың ізі (аша тұяқ),
құстың тұмсығы (құстұмсық) және т.б. бейнеленген. Сонымен қатар зоо-
морфтік ою-өрнек аң стилінің (хайуандардың, дала қырандарының басы, бұлан,
бұғы т.б.) сюжеттеріне негізделген. Екіншіден, қазақ кілемдеріндегі ою-
өрнек ғарыш сипатты (космонологиялық, яғни ай, күн, жұлдыз) оюлармен
берілген. Үшіншіден, қазақ кілемдерінде түзу, қисық кейде доға сызықтар
көптеп кездеседі. Мәселен, сүйір, ирек, балдақ, тұмарша, қармақ
т.б. Төртіншіден, қазақ кілемдерінде өсімдік тектес (гүл, ағаш, жапырақ
және т.б.) оюлар да бар.
Көне түркілердің түсінігі бойынша құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Қазақ халқы да өзінің ұлттық дүниетанымын осы тәрізді
символдар арқылы кілем беттеріне өрнектеп отырған. Бұдан шығатын қорытынды:
қазақ халқы өзінің ойын, арман-тілегін кілем бетіне салынған ою-өрнек
нақышы арқылы жеткізетін болған.
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мүмкіндіктері
Бүгінгі таңда, қазақ халқының өнерін, іскерлігін, қолөнер
шеберлерін қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен бұйымдардың құндылық
жақтарын жастар санасына сіңіру, көзделген. Бұрынғысы мен бүгінгісін
салыстыра отырып, ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге, бүгінгі болашақ
жастарды ертеңгі еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне деген және
ұлттық өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыра білуіміз керек. Сондай
қолөнер түрлерінің біріне кілем, алаша, сырмақ сыру, текемет басу, тұскиіз
жасау ертеден келе жатқан үлгілері бола алады деп түсіндіреді [7]. Кілем
тоқу өнері –көне көркемөнер туынды шығармаларының бірі болып саналады.
Кілем, сондай-ақ үйдің жылылығын сақтау, дыбысты бәсеңдету үшін
пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы бұйымдардың
бірі болып келеді. Жалпы кілемдер Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан,
Дағыстан және т.б. елдерде кеңінен тараған. Әр халықтың, әр елдің
қалыптасқан дәстүрі ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі,
оны дайындау тәсілі де әр түрлі болып келеді. Қазақстан Республикасының
оңтүстігінде түкті және тақыр кілемдерді қолдан тоқу қатты дамыған.
Олардың негізгі өрнектері күмбез, ал жиектерінде текшелі өрнектері
қорған деп аталып, оны бойлай күлгін түсті су өрнегі жүргізіледі. Сан
алуан түрлі қолөнер бұйымдары әсемдігі, өрнегі, тұрмысқа сән беруімен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер
туындыларын халықтың өмірімен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес.
Өйткені, бұл заттар тұрмысымызға ерекше сән береді. Сондықтан қолөнер
атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. [ 8]. Балаларға еңбек әрекеті
үлкен әсер етеді. Өйткені, еңбек – белгілі мақсатты істі орындауға адамның
ақыл-ойын дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Қазақ
халқында ағаштан үй жасауды, жүннен жіп иіруді, иірілген жіптен маталар
тоқуды, жүннен текемет пен киіздер басуды, терілерден былғары илеуді,
ағаш материалдарынан ыдыс-аяқтар жасай білуді, кілем, алаша, басқұрлар
тоқуды ши тоқуды және т.б. көптеген бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп,
өз балаларын аталған іс-әрекеттерге кішкентайынан араластырып отырған. Егер
бала үлкендердің көрсеткенін қайталап қана отырса, мұндай әрекет
репродуктивті қалыпта болғандықтан нәтижиесі төмен болады. Керісінше, егер
бала әр түрлі,ылғый өзгеріп отыратын жағдайларға белсенділікпен,
шығармашылықпен, қызығушылықпен қатысса,ол үнемі дамиды. Халқымыз ертеден
Қыз анадан үйренбей өнеге алмас, Ұл атадан үйренбей сапар шекпес-деп
Қорқыт ата даналық сөзін өсиет етсе, немесе Ата көрген оқ жонар, Ана
көрген тон пішер- деп халық та бекер айтпаған болар. Анадан мұра болып
қалған қазақ қолөнерінің бір саласы кілем, алаша тоқу өнері. Яғни
кілем,алаша тоқу өнері арқылы әрбір ана өзінің ұрпағын ерте бастан
ісмерлікке баулып, өнердің қыры мен сырын таныстырып, баулып, баптап
отырған. Жалпы кілем-алаша тоқу өнері, аса шеберлікті қажет ететін өнер
болып саналады. Қазақ халқының баға жетпес қолөнерінің біріне құрақ құрау
өнері жатады. Құрақ құрау өнерінде мектеп оқушылары асқан шеберлікпен мата
үйлесімін тауып, өрнектеп құрауды қажет етеді. Дегенмен, құрау өнері кез-
келген адамның қолынан келе бермейтін іс.. Құрақ құрау екі мақсатты
көздейді. Біріншіден, мата қиындыларын кәдеге жарату. Екіншіден, үлкен
сәнділікпен мата қиындыларынан әр түрлі пішінді жасай отырып, қиюластырып,
жастық, көрпе, көрпешелер тігіп. Жалпы құрақтың бірнеше түрлері болады:
ботакөз, шатыр, тырна, оюлы құрақ, жұлдыз, иттабан, шаршы, сегізгүл,
раушангүл, қайшы, қарсы құлақ т.б. Құрақ құрау үшін оның құрақ құрау әдіс
-тәсілдерін жетік меңгере білген жөн. Ең алдымен ол үшін сызба үлгісін
түсіріп аламыз. Одан кейін мата түсін таңдап алу үшін, сызба үлгісін
жартылай бояу қажет. Осыдан кейін барып геометриялық пішінге байланысты
қатырма қағаздан үлгі қиып алып, сол үлгіге салып матаны қиып аламыз да,
сызба үлгіге қарап отырып, құрау тәртібі бойынша матаны бір-біріне
біріктіре тіге отырып үлгідегі бейнені құраймыз. Қорыта айтқанда, қазіргі
таңда қай бұйымды болса да жасауға, үйретуге мүмкіншіліктер көп, солардың
ішінде қай мамандықтың саласына бағыттап үйретуге де мүмкіншіліктер бар.
Демек, қазіргі таңда білім алып жатқан келешек қоғамның иелерін ұлттық
негізде еңбекке тәрбиелеуде халқымыздың ұлттық қолөнеріне жастарымызды
тәрбиелеудің маңызы зор дер едім.
Халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастан кешкен өмір
салтының, таным түсінігінің жарқын айғағы.
Бүгінгі болашақ ұрпақ ертеңгі қоғамның иесі, сол қоғамның иелері
халқымыздың тұрмыс қажеттілігінен туындаған ұлттық өнер мұраларын
сақтап, сұрыптап, қазіргі уақытта сәнді етіп, ұлттық мәдениетімізді
қолданбалы сәндік қолөнермен өркендету. Тәуелсіз мемлекетімізде ертеңгі
ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетіне, саналы ұлттық ойлау қабілеті
мен біліміне, іскерлігі мен кәсіби шеберлігіне байланысты өндірісте
шығаратын бұйымдарға қарағанда халық шеберлері жасаған бұйымдар жоғары
бағалануда. Қазіргі кезде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын қойып отыр.
Оның міндеті өнердің бұрынғы келбетін бүгінгі күнге табиғи етіп жаңарту.
Сан алуан түрлі қолөнер бұйымдар әсемдігі, өрнегі тұрмысқа мән берумен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Көз салып байыптап қараған адамға
бұйымдардағы түрлі-түсті ою-өрнек, оның орналасуы адамзат дүниесінің
табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-қатынасын,
көңіл-күйін, жан дүниесіндегі тылсым күштердің бірлігін аңғаруға болады.
Қолөнер шеберлері табиғат сұлулығын өнер туындыларын арқау еткен. Өнер
туындыларының бет бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір
тілмен ақтарыла сыр шерткендей. Қазақ қолөнерінің түрі, сапасы, өрнегі,
бояуының өмірге келуі көшпелі өмірмен тығыз байланысты. Шебердің қолынан
шыққан бұйымдар күнделікті тіршілікпен қатар сол заманның ортақ қолөнер
мәдениетінің баға жетпес үлгісі. Шебердің қолы ортақ деген мақал ел
ішінде бекер айтылмаса керек. Нағыз шеберлікке жету үшін табандылық,
іскерлік, талғампаздық, білім қажет. Шығармашылық ізденіс үстіндегі
халық шеберлері тұрмысқа қажетті қолөнердің алуан түрлерін ойлап тапты.
Өз ұрпағының “сегіз қырлы, бір сырлы”өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат
еткен ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа
үйретіп келген.
Қазактың ұлттық қолданбалы қолөнердегі мәдени мұраларының тәрбиелік
көзі, көркемдік дамуы мен дәстүр сабақтастығының негіздері, оқушыларды
шығармашылыққа тәрбиелеудің қажеттілігін қалыптастырады. Технология
сабағында ұлттық тәрбие берудің міндеті жан- жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік жүйенің
басты бөлігі ұлттық қолданбалы қолөнерді технология сабағында қолдана
білу болып табылады. Көркем еңбек ұрпақ үшін бүгін де, ертең де керек.
Халық мәдениетінде табиғи түрде бейімдейтін бұрынғы әлеуметтік орта
қазір жоқ. Сондықтан технология сабақтарында көбірек көңіл бөлетініміз -
дәстүрлі халықтың қолданбалы қолөнер бұымдарының, әшекейлерінің мән
мағынасын ашу. Себебі, ертеден келе жатқан белгілі таңбалардың өмір
қажетінен, әдет- ғұрып , салт- дәстүр негізінен туғандығы мәлім,олардың
мағынасын түсінбеген жастар орынды қолдана алмай, мазмұнын бұзып алады.
Ұлттық қолданбалы қолөнерді тәрбие құралы ретінде пайдалана білу
барысында, халқымыздың үлгі-өнегесі, салт-дәстүрін ұрпақ санасына
сіңіруге үлгі боларлықтай педагогикалық іскерлік, шеберлік,
шығармашылықпен еңбек ету керек. Ұлттық тәрбие үнемі білім берушілік
негізінде жүріп отыруы тиісті екенін ескере отырып, бүгініміз бен
келешегімізді нәрлі қайнарына айналдыру әрқайсымыздың борышымыз деп
білеміз.
ІІ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ
ПРАКТИКАЛЫҚ МӘНІ
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мүмкіндіктері
Біздің мұндағы мақсатымыз: - жас суретшінің дұрыс жолмен дамуына
алғашқы түрткі жасау, көркем шығармашылықтың түрлі салаларында шеберлікті,
жұмыс істеу техникасын бастапқы меңгеру үшін мүмкіндігінше жан-жақты
материал бере отырып, оқушының өнерге деген құштарлығын арттыру.
- Өзімізді қоршаған дүниені танып білудің, шығармашылық толғанысты
және әсемдікті түсіну қабітелетін дамыту.
- Бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын ояту арқылы өзін-өзі дамытатын
шығармашыл тұлға қалыптастыру.
- Қылқалам, акварель бояуымен айналыса отырып оқушының практикалық
дағдыларын меңгертіп қана қоймай, шығармашылық ойларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқына
жолдауында Ғасырдағы экономикалық және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі
жетекші күш-адамдар, олардың ерік-жігері, табандылығы, білімі, біліктілігі
делінген [1]. Бүгінігі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр
талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық
өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып
жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
сипаттарының бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық,
бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді. Егеменді
еліміздің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық бетбұрыстарына қарай
болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке
дейінгі ұйымнан басталады. Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде бейнелеу өнерінің
орны ерекше. Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы Заңында" жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі деп көрсетілген. Қазақтың ұлттық ою-
өрнек түрлерінің алғашқы үлгілері андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн,
үйсін өнерінен зерделенген. Шетелдік (В.Куррер), кеңестік (С.В.Иванов,
В.В.Стасов, Ф.К.Волков, С.А.Давыдов, Н.Ф.Думцов, т.б.)және қазақ ғалымдары
Ә.Марғұланның, Т.Бәсеновтың, Е.Масановтың, М.Мұқановтың және т.б. зерттеу
материалдарын айтсақта жеткілікті [2]. Бұлар өздерінің еңбектерінде ою-
өрнектердің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құнды еңбектер
жазып, деректер келтіреді. Аталмыш зерттеушілердің көпшілігі, әсіресе Шығыс
халықтарының ою-өрнектеріндегі айшықтардың, мүйізге, жапыраққа,
геометриялық денелерге ұқсас өрнектердің нені бейнелейтінін және олардың
атауларының қандай ұғымдар негізінде қалыптасқанын ерекше қызыға зерттеген.
Олай болса, мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруға
дамытуға бейнелеу өнерінің дәстүрден тыс түрлері өз ықпалын тигізеді. Ол
көркемдік шығармашыл әрекетінің негізі және оның дамуы болып табылады. Бала
кез келген әрекет барысында ғана емес, тек дамытушы әрекет барысында
дамиды. Бүгінгі қоғамымыздың ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты өз
халқының рухани қазынасы мен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлері мен тереңір-
ек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаның рухани мүмкіндіктерін
дамытуға байланысты тәрбие мен білім беруде бүгінгі мұғалімнің кәсіби
даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді. Балаларға еңбек әрекеті үлкен әсер
етеді. Өйткені, еңбек – белгілі мақсатты істі орындауға адамның ақыл-ойын
дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Қазақ халқында ағаштан
үй жасауды, жүннен жіп иіруді, иірілген жіптен маталар тоқуды, жүннен
текемет пен киіздер басуды, терілерден былғары илеуді, ағаш
материалдарынан ыдыс-аяқтар жасай білуді, кілем, алаша, басқұрлар тоқуды
ши тоқуды және т.б. көптеген бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп, өз
балаларын аталған іс-әрекеттерге кішкентайынан араластырып отырған. Егер
бала үлкендердің көрсеткенін қайталап қана отырса, мұндай әрекет
репродуктивті қалыпта болғандықтан нәтижиесі төмен болады. Керісінше, егер
бала әр түрлі,ылғый өзгеріп отыратын жағдайларға белсенділікпен,
шығармашылықпен, қызығушылықпен қатысса,ол үнемі дамиды. Балалар сурет
салғанды өте ұнатады. Бірақ қарындашпен, фломастермен, бормен, қылқаламмен
ғана емес өзінің сүйікті ісіне олар өзгеде заттарды пайдаланады. Мысалы:
алақан, саусақ, табандарымен, әр түрлі таяқшалар, жіптер, мәуесек, далаппен
сурет салуды қызық көреді. Бейнелеу өнерінің дәстүрден тыс түрлерінің
ішінде көкеніс бастырмасы, жіп графикасы, бір басылымда сурет (монотипия),
гратаж сияқты сиқырлы әдіспен сурет салу балаларға ұнайды. Мұндай
сабақтарда балалар әрекет етеді, жаңа нәрсені туындатады, өз әрекетінің
нәтижесін көреді. Балаларда өнер арқылы әсемдікке сүйіспеншілік және ынта
тәрбиелейді, эстетикалық сезім дамиды. Бейнелеу өнері әрбір баланы жан-
жақты дамытып, өмірге жаңа көзқараспен қарауға көмектеседі. Көбіне мектепке
дейінгі ұйымдарда бейнелеу өнері ұйымдастырылған оқыту іс-әрекетінде ұлттық
қолөнер туындыларын қолдану және теориялық негізделінуінің арасында қарама-
қайшылық туындайды. Осы жағдайлардың жүзеге асу барысын білу және одан әрі
дамыту мақсатында біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері
сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты: Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын
қолдануды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын
қолдану.
Зерттеу болжамы: Егер біз бейнелеу өнері сабағында ұлттық қолөнер
туындыларын дұрыс қолдана білсек, мектеп жасына дейінгі балалардың
адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамдарын қалыптастыра аламыз.
Зерттеу міндеттері:
- Ғылыми әдістемелік әдебиеттер арқылы бейнелеу өнері сабақтарында
ұлттық қолөнер туындыларын қолдану ерекшеліктерінің теориялық негізін
анықтау.
- Ұлттық қолөнер туындыларына сипаттама беру.
Зерттеу әдістері: ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді жинақтау, талқылау
жасау, салыстыру әдістері.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУ
МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мәселелері
Бүгінгі таңда, қазақ халқының өнерін, іскерлігін, қолөнер
шеберлерін қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен бұйымдардың құндылық
жақтарын жастар санасына сіңіру, көзделген. Бұрынғысы мен бүгінгісін
салыстыра отырып, ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге, бүгінгі болашақ
жастарды ертеңгі еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне деген және
ұлттық өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыра білуіміз керек. Сондай
қолөнер түрлерінің біріне кілем, алаша, сырмақ сыру, текемет басу, тұскиіз
жасау ертеден келе жатқан үлгілері бола алады деп түсіндіреді[2]. Жоғарыда
атап өткен ғалымдардың еңбектерінде ою-өрнектердің түрлері, атаулары, шығу
тарихы туралы көптеген құнды еңбектер жазып, деректер келтіреді. Аталмыш
зерттеушілердің көпшілігі, әсіресе Шығыс халықтарының ою-өрнектеріндегі
айшықтардың, мүйізге, жапыраққа, геометриялық денелерге ұқсас өрнектердің
нені бейнелейтінін және олардың атауларының қандай ұғымдар негізінде
қалыптасқанын ерекше қызыға зерттеген. Мысалы, геометриялық денелерге ұқсас
сынық сызықтар, дөңгелек және бұрышты сызықтар (ұшбұрыш, төртбұрыш), т.б.
қайдан шықты дей келіп, біреулері кәдімгі геометриялық пішіндес
құрылыстардан шықса керек десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-тысқы
көріністерінен, сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулері
өсімдіктердің әр түрлі көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш
бұтақтарының, сүйеулі тұрған сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек
деседі. Ал енді біреулер геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек
жасаушылардың өнерлерінің өрістей түсуіне байланысты, олардың ой-қиялынан
туған дейді. Демек, ою-өрнектердің шығу тарихы, олардың сюжеттік мазмұны
мен атаулары туралы мәселе әлі де болса көп зерттеуді талап етеді. Ұлттық
ою-өрнек түрлері. Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Ою-
өрнек өнері ғасырлар бойы қазақ халқының бейнелеу өнерінің жеке түрі боп
келеді. Үй ішінің тұрмысына қажетті заттарды, ұлттық киімдерді, бұйымдарды
әшекейлеудегі негізгі мәнерлі өнер әдісі - ою-өрнек элементтерін меңгері
болып табылады.
Ою-өрнек сөзі өзінің нағыз мәнін толығымен аша алмайды, оның заңдылықтары
тек өнерде ғана емес, табиғатта, ғылымда, техникада болғандықтан өрнектің
мәнін өлшемсіз кең түрде ашуға болады. Жалпы, өрнек атауының мағынасына
қарай мынадай топтарға жіктеуге болар еді.
1. Ай,күн, жұлдыздарға (космогониялық) – көк әлеміне байланысты өрнектер.
Оларға ай, айшық, жұлдызша, күн нұры, күн көзі, күн сәулесі,
шыққан, батқан күн, ай-таң, ай-гүл, ай таңба, түнгі ай, жұлдыз,
аққан жұлдыз, үркер секілді жұлдыздар жатады.
2. Малға, малдың денесіне, ізіне байланысты өрнектер. Бұл оюдың негізін
қошқармүйіз өрнегі қалайды. Өркеш, түйе табан, түйе мойын, қошқар
мүйіз, арқар мүйіз, қырық мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз т.б.
3. Аңға байланысты өрнектер: Бөріқұлақ, түлкібас, бөрікөз, иттабан
т.б.
4. Құрт-құмырсқаларға байланысты өрнектер: алақұрт, жылан, құмырсқа,
көьелек, шыбынқанат, тышқан із.
5. Құстарға байланысты өрнектер: құсқанат, қазтабан, қазмойын,
құсмойын, құс тұмсық, қарға тұяқ т.б.
6. Өсімдік бейнелі өрнектер: арпабас, үш, бес.алты, сегіз, он екі
жапырақты гүлдер, гүл, жетігүл, жауқазын, жапырақ, шытырман т.б.
7. Қару-құралдарға байланысты өрнектер: балта, ебелек, өрім-өрмек,
өткерме, шарбақ, түйме, безгек, нөр, ожау, қармақ, қайнар,
желі т.б.
8. Геометриялық ою-өрнектер: қос тұмарша, балдақ, омыртқа, ирек,
тарақ, қаңқа, қос дөңгелек және т.б. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің
әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс
тіршілігіне қажетті үй-жай салды,киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді
өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды
пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан
біз халық творчествосының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол
халықтың қоғамдық тарихымен , күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты
екенін көреміз. XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының
қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте
тігу, өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-
тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік,сырға
жасап оларды түрлі-түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші
тобы –қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді. Шеберлер
тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты
ауыр кәсіппен де шұғылданды. Сондықтан қолөнер еркектерге тән іс ,
әйелдерге тән іс деп екіге бөлініп келеді: Тастан, балшықтан, сүйек пен
мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр
жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау,
сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты
әйелдер атқарды. Халықтың қолөнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ,
алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі
теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ , адалбақан,
асадал,, бесік тағы басқа көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды. Қолөнерде көңілге
қонымды әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ағаштан, темірден
түйін түйген, жүннен көз жауын алатындай бұйым жасаған, асыл тастардан сән
бұйымдарын соққан, сүйек пен мүйізді, шиді қиыннан қиыстырған халық
шеберінің ісі мақтануға тұратын өнер туындысы. Қазақтың өрнекті әшекейімен
істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық
арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан
бастап-ақ қолөнердің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп ішекейлеудің
негізі болып келеді. Қазақтың ұлттық ою-өрнегіндегі бір ерекшелік- осы
түрлі ұғымның қайсысын бейнелегенде де ұлттық ою-өрнектің негізі болған
мүйіз оюы үнемі араласып отырады. Ою-өрнек ісіне қазақ арасына ең көп
тарағандары сырмақ, текемет, тұскиіз, сандыққап, тұтқыш, киіз есіктің
маңдайшасы, түйенің жабуы, керегеқап киізден ойылып алынатын заттар, ал
аяққап оюлаған әр түрлі маталарды бастырып тігу арқылы жасалады.Қазақ
халқының әлеуметтік салт-санасы өсіп, мәдени тұрмыс дәрежесі, дүниеге
көзқарасы,ойлау, ұғыну қабілеті де бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде
дамуы,тарихи өзгерістің нәтижесінде халық шеберінің ізденуі мен қабілеті
де шыңдалып жетілді. Қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек етті.
Адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге
ие болды. Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен
жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді
болуын қалады. Еңбек үстіндегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа
керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды. Кілем
тоқу өнері –көне көркемөнер туынды шығармаларының бірі болып саналады.
Кілем, сондай-ақ үйдің жылылығын сақтау, дыбысты бәсеңдету үшін
пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы бұйымдардың
бірі болып келеді. Жалпы кілемдер Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан,
Дағыстан және т.б. елдерде кеңінен тараған. Әр халықтың, әр елдің
қалыптасқан дәстүрі ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі,
оны дайындау тәсілі де әр түрлі болып келеді. Қазақстан Республикасының
оңтүстігінде түкті және тақыр кілемдерді қолдан тоқу қатты дамыған.
Олардың негізгі өрнектері күмбез, ал жиектерінде текшелі өрнектері
қорған деп аталып, оны бойлай күлгін түсті су өрнегі жүргізіледі. Сан
алуан түрлі қолөнер бұйымдары әсемдігі, өрнегі, тұрмысқа сән беруімен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер
туындыларын халықтың өмірімен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес.
Өйткені, бұл заттар тұрмысымызға ерекше сән береді. Сондықтан қолөнер
атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. [ 5]. Халқымыз ертеден Қыз
анадан үйренбей өнеге алмас, Ұл атадан үйренбей сапар шекпес-деп Қорқыт
ата даналық сөзін өсиет етсе, немесе Ата көрген оқ жонар, Ана көрген тон
пішер- деп халық та бекер айтпаған болар. Анадан мұра болып қалған қазақ
қолөнерінің бір саласы кілем, алаша тоқу өнері. Яғни кілем,алаша тоқу
өнері арқылы әрбір ана өзінің ұрпағын ерте бастан ісмерлікке баулып,
өнердің қыры мен сырын таныстырып, баулып, баптап отырған. Жалпы кілем-
алаша тоқу өнері, аса шеберлікті қажет ететін өнер болып саналады. Қазақ
халқының баға жетпес қолөнерінің біріне құрақ құрау өнері жатады. Дегенмен,
құрау өнері кез-келген адамның қолынан келе бермейтін іс.. Құрақ құрау екі
мақсатты көздейді. Біріншіден, мата қиындыларын кәдеге жарату. Екіншіден,
үлкен сәнділікпен мата қиындыларынан әр түрлі пішінді жасай отырып,
қиюластырып, жастық, көрпе, көрпешелер тігіп. Жалпы құрақтың бірнеше
түрлері болады: ботакөз, шатыр, тырна, оюлы құрақ, жұлдыз, иттабан, шаршы,
сегізгүл, раушангүл, қайшы, қарсы құлақ т.б.Құрақ құрау үшін оның құрақ
құрау әдіс -тәсілдерін жетік меңгере білген жөн. Ең алдымен ол үшін сызба
үлгісін түсіріп аламыз. Одан кейін мата түсін таңдап алу үшін, сызба
үлгісін жартылай бояу қажет. Осыдан кейін барып геометриялық пішінге
байланысты қатырма қағаздан үлгі қиып алып, сол үлгіге салып матаны қиып
аламыз да, сызба үлгіге қарап отырып, құрау тәртібі бойынша матаны бір-
біріне біріктіре тіге отырып үлгідегі бейнені құраймыз. Қорыта айтқанда,
қазіргі таңда қай бұйымды болса да жасауға, үйретуге мүмкіншіліктер көп,
солардың ішінде қай мамандықтың саласына бағыттап үйретуге де
мүмкіншіліктер бар. Демек, қазіргі таңда білім алып жатқан келешек
қоғамның иелерін ұлттық негізде еңбекке тәрбиелеуде халқымыздың ұлттық
қолөнеріне жастарымызды тәрбиелеудің маңызы зор дер едім. Ұлттық –
қолданбалы өнер халық өнері мен көркемдік өнеркәсіпті: керамиканы, тоқыма,
зергерлік бұйымдар өнеркәсібін қамтиды. Өнердің бұл түрі халықтың көркемдік
талғамын қалыптастыруда айтарлықтай рөл атқарады. Күнделікті пайдаланылатын
алуан түрлі заттар (мебель,киім, ыдыс-аяқ және басқалар) тұрмысқа қызмет
етіп қана қоймай, сонымен бірге оны әсемдейді. Сәндік қолданбалы өнердің
өзіне тән ерекшелігі мынады: оның туындылары әрі пайдалы, әрі әдемі болуы
тиіс. Көркем суреттермен, кестелермен әсемделген кәдімгі шыны-аяқ, орамал,
кілем өз қызметін атқара отырып, әдемі, сәнді бола түсуде. Затты жасай
отырып, суретші оның атқаратын қызметімен санасуға, бұған конструкциясын,
формасын, таңдаған материалын бағындыруға тиіс. Қазіргі заманғы ұлттық
өнерді дамуытуда қалыптасқан ғасырлық дәстүрлер үлкен рөл атқарады.
Советтік ұлттық-қолданбалы өнерді дамытуда Совет Одағы халақтары өнерінің
дәстүрлері қолданылады. Олардың негізінде көркем өнеркәсіп туындылары
жасалады. Көптен өмір сүріп келе жатқан халықтың көркем кәсіпшілігі өзінің
творчестволық дамуын жалғастыруда. Балшықтан жасалынған ойыншық (Киров обл.
Дымково сел.), ағаштан ойып жасалынған ойыншық (Москва обл. Богородское
сел.), лактанған кескіндемелік миниатюра (Иванов обл. Палех), Хохломаның
ыдыс-аяғы, сондай-ақ ағашқа және металға салынған көркем суреттер, қолдан
кестелеу және шілтер тоқу, сүйектен ою өнері, ағаш пен қабыққа ою-өрнек
салу және басқалар кеңінен танымал.
Қазақтың ұлттық қолөнерлері:
- Ағаштан жасалатын бұйымдар. Ұлттық киімдер
- Ши орау қолөнері
- Теріден жасалатын бұйымдар
- Сүйек, мүйізден жасалатын заттар
- Жүннен жасалатын заттар
- Зергерлік бұйымдар
- Кесте. Көркем тігу қолөнері
- Ою-өрнек және олардың түрлері
- Өрмек, тоқыма қолөнері
Ағаш бұйымдары
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар,
ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып, шыбық өріп
тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп, арба, шана,
жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы стол, шкаф,
сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар оны жонып
күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шиден
қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл жұмысқа бұтақсыз,
оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Киіз үй
Қазақтың байырғы ұлттық баспанасы киіз үй болған, оны кейде қазақ үйі деп
атайды. Қазақ үйлерінің үлкен - кішілігін керегелер санына қарай
белгілейді. Киіз үйлердің екі, үш қанаттан бастап он екі, он сегіз, отыз
қанатқа дейін жететін үлкендері болған. Киіз үйлердің түрлері мен атаулары
да көп. Бұрынғы хан - сұлтандар мен атақты байлардың үйлері 8 қанаттан
бастап 30 қанатқа дейін баратын. Бұларды ақ орда, алтын орда, алтын үзік
деп атаған. Ал орташа шаруа мен кедей шаруаларға тән киіз үйлерді алты
қанат ақ үй, боз үй, қоңыр үй, қара үй, жаба салма, көтерме туырлықты,
күрке, қамсау (шошала), отау, итарқа, жаппа деп атаған.
Қазақ үйлерінің сүйегі кереге, уық, шаңырақ, маңдайша, таяныш, табалдырық,
сықырлауық деп аталатын ағаш құралдардан тұрады.
Жүн және одан жасалатын заттар
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған
және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының
шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп
қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі
жылқының жал - құйрығы, түйенің жүні, шудасы.
Зергерлік бұйымдар
Зергерлік – өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Алтын - күміс әшекейлі
бұйымдарды жасаумен әуестенушілерді зергер деп атау бүкіл Орта Азия
халықтарында ерте кезден - ақ қалыптасқан. Қазақ шеберлер зергерлік өнерін
біліп бірақ алтын - күмісті өздері қорытып, өндіре алмаған. Сондықтан
оларды көрші орыс мемлекеттерінен сатып, айырбасқа алып отырған. Кесек
күміс пен алтын оңайлықпен табылмағандықтан ол кездегі қазақ зергерлері
көбінесе алтын, күміс ақшаларды қайта балқытып немесе ол күйінде
пайдаланған.
Шолпы — әйел әшекейлерінің ішінде сәнді әрі күрделілерінің бірі. Қазақ
арасында оның түрлері өте коп. Шолпыны сән - әшекей ретінде, сондай - ақ
оның салмағының әсерінен шаш ұзын болып оседі деп таққан. Мұны байлықтың,
баршылықтың белгісі деп те санаған. Қазақ салтында шолпыны қыздар мен жас
келіншектер тағады, ал егде тартқан әйелдерге ерсі болса керек. Ал білезік
- сақиналарды қарт әйелдер де сала береді. Шолпылардың жалпыға бірдей ел
арасына көп тараған түрлерінің мынадай аттары бар: қоңыраулы шолпы, қозалы
шолпы, қос үзбелі шолпы, көзді шолпы, көп үзбелі шолпы, сағат баулы шолпы,
маржанды шолпы, шаш, теңге т. б.
Кесте және көркемдеп тігу
Кесте және көркемдеп тігу ою - өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан
элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу
барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті,
таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері:
біз кесте, айқас тігу, айқыш - үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз
кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар.
Ою - өрнек ісі тым ерте заманнан бастап - ақ қолөнерінің барлық түріне
бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді. Ою деген сөзбен өрнек
деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып
жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып
бедер түсіру деген мағына жатады.
Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп,
батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортаң атауы
іспеттес. Сондықтан көбінесе ою - өрнек деп қосарланып айтыла береді.
Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі ұғымды
бейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер - су,
көшіп - қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі
заттардың сыртқы бейнесін береді. Шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісіне
төселе келе өздерінің көрген ою - үлгілерін жатқа жасап, оюға өз бетімен
жаңа түрлер енгізу дәрежесіне жетті.
Халық мұндай адамдарды оюшы деп атады. Қолөнер – ежелден келе жатқан
кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер
шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған.
Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың
тарихи дамуына, тұрмысына, тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына
байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді. Қазіргі кезде
қолөнер элементтерін үй интерьерінде, киім сәндеу кезінде, бас киімді
әшекейлегенде көп қолданып жүр. Оның орындалу технологиясына да
ерекшеліктер еңгізіп отыр. Мысалы, ою-өрнекпен әшекейленген бұйымда қатырма
жапсыру, моншақтармен, түрлі түсті тастармен безендіру жиі кездеседі. Неше
түрлі жібек, жылтыр люрекс жіптері қолданылады. Дегенмен, көне заманнан
келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап
қалған. Сол қолөнердің бір түрі – кесте тігу. Бірақ ерекшелігі – кестені
ұсақ моншақпен, кішкене түйме тәріздес долмалақ жылтыр материалмен орындау.
Моншақпен тек киімді ғана емес, жаулықтарды, неше түрлі сувенир заттарды
кестелеуге, панно тігуге болады. Моншақтардың тесікшелері өте кішкентай
болғандықтан, жіңішке ине алған жөн. Жіп моншақпен түстес болу қажет.
Қолөнерде жүнді пайдалану. Қазақ қолөнерінде пайдаланылған негізгі шикізат
түрі - жүн. Оның табиғаттық қасиетіне зер салып, тиімділігі мен күнделікті
тұрмыста қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әдемілік жағына да көңіл
бөлінді. Бүгінге дейін дәстүрлі қолөнер түрі – киіз басу. Бұл көне заманнан
бері әйгілі. Бұрын киізді қара немесе ақ түсті етіп басқан, соңғы кезде
оюлап басу кеңінен тарап кетті. Жүннің пайдалы да, сонымен қатар зиянды
жақтары да бар. Жүннен жасалған бұйым, әрине, жылы, төзімді келеді. Ал
гигиена тұрғысынан қарағанда – шаң, ауа өткізгіштігі төмен. Бірақ қазақтың
киіз басу өнері жойылған жоқ.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып есептелсе,
қазірдің өзінде де маңызы жойылған жоқ. Кілем – арнаулы қарапайым өрнек
арқылы ерекше түр салынып, әрбір шаршы метріне шамамен 230-400-ге дейін, ал
өнбойына бір миллионға жуық жіп тіндерін кетіріп өте тығыз тоқылатын аса
бағалы бұйым. Жазбаша ескерткіштерге қарағанда, бұрыңғы замандарда киіз
үйдің ішінен ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық пен
үзігі орнына да жапқан.
Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтынылуы, оның өте беріктігі мен төзімділігіне
байланысты болса керек. Сонау көне заманнан бергі келе жатқан халықтың
дәстүрлі үй мүлкінің бірі - кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол өзінің
қолданылу жағынан көптеген материалдардан, тіпті металдан да асып түседі
десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді,
оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық
пен құрғақшылықты елең қылмайтын, күйде түсуден де қорықпайтын аса бағалы
мүлік. Оны алтын, күмістен қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың
бір белгісі деп білген.
Кілемнің осындай қасиеттеріне байланысты қай кезде, қай заманда болмасын,
кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой жүнінен тоқыған.
Әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің
сапасы мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға
пайдаланылатын қой жүнінің сапалылығын жоғарыда аталған аймақтың шөбі мен
суына, табиғаты мен климатына, бұл жерді жайлаған түркі халықтарының
ішіндегі, әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты
екендігі анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқылуға жұмсалатын қой жүнінің ең
сапалысы, жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын оралығы – Қазақстанның
оңтүстік облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл
аймақта кілемнің сапалы түрлері көп. Көктемде қырқылып алынатын қойдың
жібектей жіңішке, мамық жүні бұл маңайда ерте заманнан мақтамен қатар
маңызды орын алған. Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы,
тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Негізінен, түрлі үй жиһаздарын , зергерлік ою-өрнекпен әшекейленген заттар,
тіршілікке қажетті сәндік құрал-жабдықтар, сувенирлер, құмыра, сый кеселер,
т.б.) жасайды. Сән және қолданбалы өнерінің материалдары - металл,
керамика, ағаш, қыш, шыны, асыл тастар, сүйек, былғары, т.б. Негізгі
техникалық әдістері көркем оймыш, шекіме, көркем жазба, кесте, құйма, т.б.
Ол сүйек, ағаш, тері өңдеу, бедерлеу, зергерлік, инкрустация, фарфор,
фаянс, кілем тоқу, көркем мата жасау секілді салаларға бөлінеді. Сән және
қолданбалы өнер келелі өндірістік, технологиялық міндеттерді атқарғанымен,
өз дәуіріндегі өнер мен мүліктік мөдениеттің даму дөрежесіне тәуелді болып,
дәстүрлі, жергілікті этникалық ұлттық ерекшеліктің негізінде дамиды. Сәндік-
қолданбалы өнерге негізделген көркем-шығармашылық сабақтар мектеп
оқушыларына белсенділік береді, бейнелі ойлауын, қиялдауын да-мытуға ықпал
етеді,. Мәселен, халықтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы бейнелер
мен ою-өрнектерде берілген оюлар, түйсіктер мен түсініктер, тұжырымдар,
халықтың дүниетанымы жеке тұлғаның эстетикалык сапаларын жетілдіре түседі.
Бояу түстері мен материалдың, бұйым формасы мен нақыштарының үйлесімділігі,
олардың әсемдігі мен жарасымдылығы адамның ой ұшқырына әсер етіп, оның
рухани жан дүниесін байытады. Саналуан, киын да күрделі өрнектерді жүзеге
асыру шығармашылықты шыңдайды, сәндік-қолданбалы өнер сабақтарында ырғақ,
бояу түстері, сызбалардың икемділігі туралы негізгі үғымдарды меңгереді.
Олардың әртүрлі материалдар мен құралдарды пайдалану тәсілдері туралы
түсініктері қалыптасады.
Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның адамды
ұлы данышпан ететін ұлы күш екенін айтатын аталы сөзін айтуға болады. Еңбек
адамның іскерлігімен ой-өрісін ғана өсіріп қоймай оның адамгершілігін,
дүниеге көзқарасын қалыптастырып, рухани сезімін байытады. Еңбек-өнер өрісі-
өмір жемісің-дегендей еңбек пен өнердің егіз екенін айтқан жөн. Өнердің қай
түрі болмасын қажымай, талмай еңбектенуді талап етеді.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтарда кіреді. Осыған орай
қолөнердің өзі бірнеше түрге бөлінеді, олар: зергерлік-өнер, металды өңдеп
өрнектеу (алқа, жүзік т.б. бұйымдар) Ағаш , тас қашау, тоқыма өнері кесте,
және көркемдеп тігу, тері өңдеу, өрмек тоқу т.б.
Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-тұрман,
сауыт-сайман жасаумен шұғылданатын адам.
Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын
адамдарды айтады.Қазақтың ұста, зергерлерікөркем құйма, бедерлеу, соғу,
қаптау, күмістеу, темелеу, бұрау, үзбелеу тәсілдерін терең меңгерген. Алтын
күміспен әшекейленген алуан түрлі өңір жиектері мен алқалар, асылтастардан
көз салынған шолпылармен мен шашбаулар, әдемі құс мұрын жүзіктер мен
білезіктер-міне осы дәлелі.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап кілем, сырмақ алаша,
ши тоқу, түрлі бау-басқұрлар тоқып, кесте тігіп, арқан, жіп есіп, өрім-
өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адал бақан, асадал, бесік және т.б.
көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі
нақыштармен әшекейлеп отырды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз
бақылту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды.
Сондықтан қолөнер ер адамдарға тән іс және әйел адамдарға тән іс деп
екіге бөлініп келеді. Мысалы: тастан, балшықтан сүйекпен мүйізден, метал
мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер адамдар
атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, теріден
киім тігу сияқты істерді әйел адамдар атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын ерлер мен
әйелдер бірлесіп атқарады.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, киіз басу,
кілем тоқу, өрмек тоқу кең өріс алды. (өрмек тоқу, кілем тоқу).
Кілем – үй жиһазы. Әсемдік үшін, бөлме жылылығын сақтау, төсеніш
мақсатында қолданылады. Халықтың көне заманнан бері келе жатқан дәстүрлі үй
мүлкінің бірі болған [5].
Кілем тоқу – өте ертеден келе жатқан қолөнері. Ол қай халықта болмасын
ерекше орын алған кәсіптің түрі болып саналады. Иран, Үндістан, Франция,
Қытай, Түркия, Әзірбайжан, Түрікменстан, Қазақстан сияқты елдерде кілем
тоқу өнері бүгінгі күнге дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет
үлгісі ретінде сақталып келеді. Сондықтан да әр халықтың қалыптасқан дәстүр
ерекшелігіне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі, оны дайындау тәсілі
әртүрлі болады.
Кілемдерге ұлттық реңк беретін негізгі элемент оның бетіне салынған ою-
өрнек (лат.ornamentum – әсемдеу, сәндеу) болып табылады [6].Кілемдегі ою-
өрнек арқылы сол халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, салт-дәстүрі
байқалады.
Қазақ кілемдеріндегі ою-өрнек, біріншіден, қазақ халқының негізгі кәсібі
малшаруашылығы болғандығын дәлелдейді. Сол себепті қазақ оюларында
қошқардың мүйізі (қошқар мүйіз, қос мүйіз, қыңыр мүйіз), түйенің
табаны (түйетабан), түйенің өркеші (өркеш), малдың ізі (аша тұяқ),
құстың тұмсығы (құстұмсық) және т.б. бейнеленген. Сонымен қатар зоо-
морфтік ою-өрнек аң стилінің (хайуандардың, дала қырандарының басы, бұлан,
бұғы т.б.) сюжеттеріне негізделген. Екіншіден, қазақ кілемдеріндегі ою-
өрнек ғарыш сипатты (космонологиялық, яғни ай, күн, жұлдыз) оюлармен
берілген. Үшіншіден, қазақ кілемдерінде түзу, қисық кейде доға сызықтар
көптеп кездеседі. Мәселен, сүйір, ирек, балдақ, тұмарша, қармақ
т.б. Төртіншіден, қазақ кілемдерінде өсімдік тектес (гүл, ағаш, жапырақ
және т.б.) оюлар да бар.
Көне түркілердің түсінігі бойынша құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Қазақ халқы да өзінің ұлттық дүниетанымын осы тәрізді
символдар арқылы кілем беттеріне өрнектеп отырған. Бұдан шығатын қорытынды:
қазақ халқы өзінің ойын, арман-тілегін кілем бетіне салынған ою-өрнек
нақышы арқылы жеткізетін болған.
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мүмкіндіктері
Бүгінгі таңда, қазақ халқының өнерін, іскерлігін, қолөнер
шеберлерін қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен бұйымдардың құндылық
жақтарын жастар санасына сіңіру, көзделген. Бұрынғысы мен бүгінгісін
салыстыра отырып, ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге, бүгінгі болашақ
жастарды ертеңгі еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне деген және
ұлттық өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыра білуіміз керек. Сондай
қолөнер түрлерінің біріне кілем, алаша, сырмақ сыру, текемет басу, тұскиіз
жасау ертеден келе жатқан үлгілері бола алады деп түсіндіреді [7]. Кілем
тоқу өнері –көне көркемөнер туынды шығармаларының бірі болып саналады.
Кілем, сондай-ақ үйдің жылылығын сақтау, дыбысты бәсеңдету үшін
пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы бұйымдардың
бірі болып келеді. Жалпы кілемдер Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан,
Дағыстан және т.б. елдерде кеңінен тараған. Әр халықтың, әр елдің
қалыптасқан дәстүрі ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі,
оны дайындау тәсілі де әр түрлі болып келеді. Қазақстан Республикасының
оңтүстігінде түкті және тақыр кілемдерді қолдан тоқу қатты дамыған.
Олардың негізгі өрнектері күмбез, ал жиектерінде текшелі өрнектері
қорған деп аталып, оны бойлай күлгін түсті су өрнегі жүргізіледі. Сан
алуан түрлі қолөнер бұйымдары әсемдігі, өрнегі, тұрмысқа сән беруімен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер
туындыларын халықтың өмірімен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес.
Өйткені, бұл заттар тұрмысымызға ерекше сән береді. Сондықтан қолөнер
атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. [ 8]. Балаларға еңбек әрекеті
үлкен әсер етеді. Өйткені, еңбек – белгілі мақсатты істі орындауға адамның
ақыл-ойын дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Қазақ
халқында ағаштан үй жасауды, жүннен жіп иіруді, иірілген жіптен маталар
тоқуды, жүннен текемет пен киіздер басуды, терілерден былғары илеуді,
ағаш материалдарынан ыдыс-аяқтар жасай білуді, кілем, алаша, басқұрлар
тоқуды ши тоқуды және т.б. көптеген бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп,
өз балаларын аталған іс-әрекеттерге кішкентайынан араластырып отырған. Егер
бала үлкендердің көрсеткенін қайталап қана отырса, мұндай әрекет
репродуктивті қалыпта болғандықтан нәтижиесі төмен болады. Керісінше, егер
бала әр түрлі,ылғый өзгеріп отыратын жағдайларға белсенділікпен,
шығармашылықпен, қызығушылықпен қатысса,ол үнемі дамиды. Халқымыз ертеден
Қыз анадан үйренбей өнеге алмас, Ұл атадан үйренбей сапар шекпес-деп
Қорқыт ата даналық сөзін өсиет етсе, немесе Ата көрген оқ жонар, Ана
көрген тон пішер- деп халық та бекер айтпаған болар. Анадан мұра болып
қалған қазақ қолөнерінің бір саласы кілем, алаша тоқу өнері. Яғни
кілем,алаша тоқу өнері арқылы әрбір ана өзінің ұрпағын ерте бастан
ісмерлікке баулып, өнердің қыры мен сырын таныстырып, баулып, баптап
отырған. Жалпы кілем-алаша тоқу өнері, аса шеберлікті қажет ететін өнер
болып саналады. Қазақ халқының баға жетпес қолөнерінің біріне құрақ құрау
өнері жатады. Құрақ құрау өнерінде мектеп оқушылары асқан шеберлікпен мата
үйлесімін тауып, өрнектеп құрауды қажет етеді. Дегенмен, құрау өнері кез-
келген адамның қолынан келе бермейтін іс.. Құрақ құрау екі мақсатты
көздейді. Біріншіден, мата қиындыларын кәдеге жарату. Екіншіден, үлкен
сәнділікпен мата қиындыларынан әр түрлі пішінді жасай отырып, қиюластырып,
жастық, көрпе, көрпешелер тігіп. Жалпы құрақтың бірнеше түрлері болады:
ботакөз, шатыр, тырна, оюлы құрақ, жұлдыз, иттабан, шаршы, сегізгүл,
раушангүл, қайшы, қарсы құлақ т.б. Құрақ құрау үшін оның құрақ құрау әдіс
-тәсілдерін жетік меңгере білген жөн. Ең алдымен ол үшін сызба үлгісін
түсіріп аламыз. Одан кейін мата түсін таңдап алу үшін, сызба үлгісін
жартылай бояу қажет. Осыдан кейін барып геометриялық пішінге байланысты
қатырма қағаздан үлгі қиып алып, сол үлгіге салып матаны қиып аламыз да,
сызба үлгіге қарап отырып, құрау тәртібі бойынша матаны бір-біріне
біріктіре тіге отырып үлгідегі бейнені құраймыз. Қорыта айтқанда, қазіргі
таңда қай бұйымды болса да жасауға, үйретуге мүмкіншіліктер көп, солардың
ішінде қай мамандықтың саласына бағыттап үйретуге де мүмкіншіліктер бар.
Демек, қазіргі таңда білім алып жатқан келешек қоғамның иелерін ұлттық
негізде еңбекке тәрбиелеуде халқымыздың ұлттық қолөнеріне жастарымызды
тәрбиелеудің маңызы зор дер едім.
Халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастан кешкен өмір
салтының, таным түсінігінің жарқын айғағы.
Бүгінгі болашақ ұрпақ ертеңгі қоғамның иесі, сол қоғамның иелері
халқымыздың тұрмыс қажеттілігінен туындаған ұлттық өнер мұраларын
сақтап, сұрыптап, қазіргі уақытта сәнді етіп, ұлттық мәдениетімізді
қолданбалы сәндік қолөнермен өркендету. Тәуелсіз мемлекетімізде ертеңгі
ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетіне, саналы ұлттық ойлау қабілеті
мен біліміне, іскерлігі мен кәсіби шеберлігіне байланысты өндірісте
шығаратын бұйымдарға қарағанда халық шеберлері жасаған бұйымдар жоғары
бағалануда. Қазіргі кезде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын қойып отыр.
Оның міндеті өнердің бұрынғы келбетін бүгінгі күнге табиғи етіп жаңарту.
Сан алуан түрлі қолөнер бұйымдар әсемдігі, өрнегі тұрмысқа мән берумен
адамдарға рухани ләззат әкелген. Көз салып байыптап қараған адамға
бұйымдардағы түрлі-түсті ою-өрнек, оның орналасуы адамзат дүниесінің
табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-қатынасын,
көңіл-күйін, жан дүниесіндегі тылсым күштердің бірлігін аңғаруға болады.
Қолөнер шеберлері табиғат сұлулығын өнер туындыларын арқау еткен. Өнер
туындыларының бет бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір
тілмен ақтарыла сыр шерткендей. Қазақ қолөнерінің түрі, сапасы, өрнегі,
бояуының өмірге келуі көшпелі өмірмен тығыз байланысты. Шебердің қолынан
шыққан бұйымдар күнделікті тіршілікпен қатар сол заманның ортақ қолөнер
мәдениетінің баға жетпес үлгісі. Шебердің қолы ортақ деген мақал ел
ішінде бекер айтылмаса керек. Нағыз шеберлікке жету үшін табандылық,
іскерлік, талғампаздық, білім қажет. Шығармашылық ізденіс үстіндегі
халық шеберлері тұрмысқа қажетті қолөнердің алуан түрлерін ойлап тапты.
Өз ұрпағының “сегіз қырлы, бір сырлы”өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат
еткен ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа
үйретіп келген.
Қазактың ұлттық қолданбалы қолөнердегі мәдени мұраларының тәрбиелік
көзі, көркемдік дамуы мен дәстүр сабақтастығының негіздері, оқушыларды
шығармашылыққа тәрбиелеудің қажеттілігін қалыптастырады. Технология
сабағында ұлттық тәрбие берудің міндеті жан- жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік жүйенің
басты бөлігі ұлттық қолданбалы қолөнерді технология сабағында қолдана
білу болып табылады. Көркем еңбек ұрпақ үшін бүгін де, ертең де керек.
Халық мәдениетінде табиғи түрде бейімдейтін бұрынғы әлеуметтік орта
қазір жоқ. Сондықтан технология сабақтарында көбірек көңіл бөлетініміз -
дәстүрлі халықтың қолданбалы қолөнер бұымдарының, әшекейлерінің мән
мағынасын ашу. Себебі, ертеден келе жатқан белгілі таңбалардың өмір
қажетінен, әдет- ғұрып , салт- дәстүр негізінен туғандығы мәлім,олардың
мағынасын түсінбеген жастар орынды қолдана алмай, мазмұнын бұзып алады.
Ұлттық қолданбалы қолөнерді тәрбие құралы ретінде пайдалана білу
барысында, халқымыздың үлгі-өнегесі, салт-дәстүрін ұрпақ санасына
сіңіруге үлгі боларлықтай педагогикалық іскерлік, шеберлік,
шығармашылықпен еңбек ету керек. Ұлттық тәрбие үнемі білім берушілік
негізінде жүріп отыруы тиісті екенін ескере отырып, бүгініміз бен
келешегімізді нәрлі қайнарына айналдыру әрқайсымыздың борышымыз деп
білеміз.
ІІ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ
ПРАКТИКАЛЫҚ МӘНІ
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер туындыларын қолдану
мүмкіндіктері
Біздің мұндағы мақсатымыз: - жас суретшінің дұрыс жолмен дамуына
алғашқы түрткі жасау, көркем шығармашылықтың түрлі салаларында шеберлікті,
жұмыс істеу техникасын бастапқы меңгеру үшін мүмкіндігінше жан-жақты
материал бере отырып, оқушының өнерге деген құштарлығын арттыру.
- Өзімізді қоршаған дүниені танып білудің, шығармашылық толғанысты
және әсемдікті түсіну қабітелетін дамыту.
- Бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын ояту арқылы өзін-өзі дамытатын
шығармашыл тұлға қалыптастыру.
- Қылқалам, акварель бояуымен айналыса отырып оқушының практикалық
дағдыларын меңгертіп қана қоймай, шығармашылық ойларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz