Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік- қолданбалы өнерімен таныстыруды теориялық тұрғыда негіздеу
Ι МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК. ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстырудың мәні мен маңызы.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру мүмкіндіктері.
ΙΙ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК. ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЯТ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру жолдары
2.22.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру жолдарына жүргізілетін жұмыстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстырудың мәні мен маңызы.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру мүмкіндіктері.
ΙΙ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК. ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЯТ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру жолдары
2.22.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік.қолданбалы өнерімен таныстыру жолдарына жүргізілетін жұмыстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Соңғы онжылдықта Қазақстан қоғамының саяси-әлеуметтік, экономикалық саласында болып жатқан өзгерістерге байланысты халықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениетінде қалыптасқан озық тәжірибелерді зерттеп, зерделеуге аса назар аударылып отыр. Бұны мемлекетіміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз» деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауы да, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының «жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде, жастардың өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүріне құрметін тәрбиелеу» қажет деген жетекші міндеттері де дәлелдейді. Бұл орайда, қазақстандық педагогика ғылымының тарихы мен теориясының, бүгінгі күн тәжірибесінің жетіле түсуі білім мен тәрбие беруді әлемдік деңгейге сәйкестендіре отырып, дамытуда этномәдени құндылықтарымызды қайта жинақтап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін алға тартып отыр [1].
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың мәдени өрісін көтеру, сұлулықты қабылдау қабілетін қалыптастыру арқылы төл мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. Сонымен қатар, оқушылардың өз елінің, халқының, соның ішінде өзі мекен ететін аймақтың мәдениетіне, дәстүрлеріне деген сезімдік-эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастыру – бейнелеу өнері пәнінің негізгі міндеті болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Біз өзіміздің болашағымызды, жеке балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті» деп 2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында көрсетілген болатын [2].
Жалпы білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаты – Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық, саяси өміріне белсенді араласуына дайын еңбекқор тұлғаны қалыптастыру маңызды орын алуда.
ХХІ ғасырдың 70 жылдарынан бастап ұлттық бейнелеу өнері мен сәндік қолданбалы өнер туындыларын бейнелеу өнері сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, ұлттық өнер арқылы балаларға көркемдік білім беру идеясы қалыптаса бастады. 70 жылдары жарық көрген Қ.Ералиннің әдістемелік еңбектерінде Қазақстанның халық суретшілері Ә.Қастеевтің, Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Х.Наурызбаевтың, Г.Исмайлованың, С.Мамбеевтің, М.Шаяхметовтың, С.Романовтың, Е.Сидоркиннің, Н.Нурмухамбетовтың, К.Барановтың шығармаларын сабақта балаларға таныстыру барысында көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие беру, кеңістік туралы түсініктерін қалыптастырудың әдістері ашып көрсетілді.
80-90 жылдардағы бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуында ғалым пелагогтардың бейнелеу өнерін оқытудың психологиялық – педагогикалық мәселелерін зерттеуге баса көңіл бөлумен ерекшеленеді. 80-
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Соңғы онжылдықта Қазақстан қоғамының саяси-әлеуметтік, экономикалық саласында болып жатқан өзгерістерге байланысты халықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениетінде қалыптасқан озық тәжірибелерді зерттеп, зерделеуге аса назар аударылып отыр. Бұны мемлекетіміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз» деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауы да, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының «жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде, жастардың өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүріне құрметін тәрбиелеу» қажет деген жетекші міндеттері де дәлелдейді. Бұл орайда, қазақстандық педагогика ғылымының тарихы мен теориясының, бүгінгі күн тәжірибесінің жетіле түсуі білім мен тәрбие беруді әлемдік деңгейге сәйкестендіре отырып, дамытуда этномәдени құндылықтарымызды қайта жинақтап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін алға тартып отыр [1].
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың мәдени өрісін көтеру, сұлулықты қабылдау қабілетін қалыптастыру арқылы төл мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. Сонымен қатар, оқушылардың өз елінің, халқының, соның ішінде өзі мекен ететін аймақтың мәдениетіне, дәстүрлеріне деген сезімдік-эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастыру – бейнелеу өнері пәнінің негізгі міндеті болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Біз өзіміздің болашағымызды, жеке балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті» деп 2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында көрсетілген болатын [2].
Жалпы білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаты – Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық, саяси өміріне белсенді араласуына дайын еңбекқор тұлғаны қалыптастыру маңызды орын алуда.
ХХІ ғасырдың 70 жылдарынан бастап ұлттық бейнелеу өнері мен сәндік қолданбалы өнер туындыларын бейнелеу өнері сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, ұлттық өнер арқылы балаларға көркемдік білім беру идеясы қалыптаса бастады. 70 жылдары жарық көрген Қ.Ералиннің әдістемелік еңбектерінде Қазақстанның халық суретшілері Ә.Қастеевтің, Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Х.Наурызбаевтың, Г.Исмайлованың, С.Мамбеевтің, М.Шаяхметовтың, С.Романовтың, Е.Сидоркиннің, Н.Нурмухамбетовтың, К.Барановтың шығармаларын сабақта балаларға таныстыру барысында көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие беру, кеңістік туралы түсініктерін қалыптастырудың әдістері ашып көрсетілді.
80-90 жылдардағы бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуында ғалым пелагогтардың бейнелеу өнерін оқытудың психологиялық – педагогикалық мәселелерін зерттеуге баса көңіл бөлумен ерекшеленеді. 80-
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Бахтиярова Г.Р. Қазақ халқының дәстүрлі педагогикалық мәдениеті: тарих, теория және практика. Монография.-Ақтөбе,2012.-372бет.
2.Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан 2030» атты Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді стратегиясы.2009, 11 қараша
3.Бейнелеу өнері: Орта мектептің 1сыныбына арналған оқулық./ У.Ибрагимов, Қ.Болатбаев, Б.Әлмұхамбетов, З.Айдарова.-Алматы:Атамұра,1997.
4.Әлмұхамбетов Б.А. Шағын комплектілі мектептің мәселелері және дамуы//Ауыл мектебі: Республикалық ғылыми-әдістемелік пед.журнал.-№1-3.-2002.
5.Маргулан А.Ш.Уалиханов.Графическое наследие.-Алматы:Қазақстан ғылымы,1972.-186с.
6.Касиманов С.Прикладное искусство казахского народа.- Алматы:Казахстан,1995.-237с.
7.Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері.-Алматы:Өнер,1987.-128б.
8.Мұқанов С. Қазақ қауымы.-Алматы: Ана тілі,1995.-304б.
9.Богуславская И.Я. Русская глиняная игрушка. – Л.:Искусство, 1975.
10.Шацкий С.Т. Педагог. Сочинение в четырех томах. 2 Т. «О советской дидактике и дидактическом материале». – М.: Просвещение, 1964. -476 стр., 3Т.-492с.
11.Басенов Т. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата: Өнер, 1957.-206с.
12.Төленбаев С., Өмірбекова М. Ою-өрнектер құрастырудың тәсілдері. Алматы:Қағанат ЛТД;Қазақстан,1993.
13.Шпикалова Т.Я. Народное искусство на уроках декоративного рисования. Пособие для учителей.3-изд. доп. иперераб.-М.:Просвещение,1988.-226с.
14.Әл – Фараби Әлеуметтік – этикалық трактаттар. – Алматы: Кітап,1985. – 419 бб.
15.Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық жинағы. – А.,Жазушы.1995. – 355 б.
16.Аймауытов Ж. Психология. А.: Санат, 1995-135 б.
17.Болатбаев Қ.Қ. Бейнелеу өнеріне арналған дәптер:орта мектептің 4 сыныбына арналған.-Алматы:Атамұра,2000.
18.Тілеуқабылов Ә.Ж. Еңбек сабағының жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиелік мәні зор//Білім хабаршысы.Республикалық ғылыми – педагогикалық журнал №6(19), 2013.15б.
19.Маркс К. Немецкая идеалогия, том 33.
20.Райымкулова А.Д. Қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру: пед. ғыл. канд. …дисс. А.:2009. – 159 б.
21.Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақ халық педагогикасындағы балалар мен жастарды сәндік – қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері: пед. ғыл. док. …дисс. – А., 2008. -271 б.
22.Карлабаева А.А. Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудағы қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің рөлі//С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің Хабаршысы №2(40).2013.
23.Махадиева Б.О., Иманалиева Г.А. Мектепке дейінгі білім мекемелерінде «Бейнелеу өнерінен» ұйымдастырылған сабақ үлгілері (Әдістемелік нұсқаулық) – Тараз. 2013. – 108 б.
24.Мұқашев М. Сейтімов А. Н.Хамзин Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі «Фолиант» баспасы Астана-2008.
25.Токенова С.Т. Саусақтарға арналған жаттығулар//Қазақстандағы мектепке дейінгі білім. Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал №5(41).2012.
26.Меңжанова Ә. Мектепке дейінгі педагогика.-Алматы: Рауан,1992.
27.Сағымбаев Ә. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі: Оқу – әдістемелік құрал. – Астана:Фолиант,2013. – 152 б.
28.Қаржаубаева С.,Амандықова Д. Бейнелеу сауаттылығының негіздері. Оқулық. – Астана: Фолиант,2010. – 272 б.
29.Аубакирова Р.Ж., Абремская И.Б. Бейнелеу өнері. Мектепалды даярлық тобына арналған. Әдістемелік құрал. – Алматы:Алматыкітап баспасы,2009. – 136 б.
30.Рыскелді Г. Ұлттық ою – өрнектермен таныстыру//Тәрбие құралы,№1,2011.
1.Бахтиярова Г.Р. Қазақ халқының дәстүрлі педагогикалық мәдениеті: тарих, теория және практика. Монография.-Ақтөбе,2012.-372бет.
2.Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан 2030» атты Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді стратегиясы.2009, 11 қараша
3.Бейнелеу өнері: Орта мектептің 1сыныбына арналған оқулық./ У.Ибрагимов, Қ.Болатбаев, Б.Әлмұхамбетов, З.Айдарова.-Алматы:Атамұра,1997.
4.Әлмұхамбетов Б.А. Шағын комплектілі мектептің мәселелері және дамуы//Ауыл мектебі: Республикалық ғылыми-әдістемелік пед.журнал.-№1-3.-2002.
5.Маргулан А.Ш.Уалиханов.Графическое наследие.-Алматы:Қазақстан ғылымы,1972.-186с.
6.Касиманов С.Прикладное искусство казахского народа.- Алматы:Казахстан,1995.-237с.
7.Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері.-Алматы:Өнер,1987.-128б.
8.Мұқанов С. Қазақ қауымы.-Алматы: Ана тілі,1995.-304б.
9.Богуславская И.Я. Русская глиняная игрушка. – Л.:Искусство, 1975.
10.Шацкий С.Т. Педагог. Сочинение в четырех томах. 2 Т. «О советской дидактике и дидактическом материале». – М.: Просвещение, 1964. -476 стр., 3Т.-492с.
11.Басенов Т. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата: Өнер, 1957.-206с.
12.Төленбаев С., Өмірбекова М. Ою-өрнектер құрастырудың тәсілдері. Алматы:Қағанат ЛТД;Қазақстан,1993.
13.Шпикалова Т.Я. Народное искусство на уроках декоративного рисования. Пособие для учителей.3-изд. доп. иперераб.-М.:Просвещение,1988.-226с.
14.Әл – Фараби Әлеуметтік – этикалық трактаттар. – Алматы: Кітап,1985. – 419 бб.
15.Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық жинағы. – А.,Жазушы.1995. – 355 б.
16.Аймауытов Ж. Психология. А.: Санат, 1995-135 б.
17.Болатбаев Қ.Қ. Бейнелеу өнеріне арналған дәптер:орта мектептің 4 сыныбына арналған.-Алматы:Атамұра,2000.
18.Тілеуқабылов Ә.Ж. Еңбек сабағының жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиелік мәні зор//Білім хабаршысы.Республикалық ғылыми – педагогикалық журнал №6(19), 2013.15б.
19.Маркс К. Немецкая идеалогия, том 33.
20.Райымкулова А.Д. Қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру: пед. ғыл. канд. …дисс. А.:2009. – 159 б.
21.Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақ халық педагогикасындағы балалар мен жастарды сәндік – қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері: пед. ғыл. док. …дисс. – А., 2008. -271 б.
22.Карлабаева А.А. Оқушылардың еңбек мәдениетін қалыптастырудағы қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің рөлі//С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің Хабаршысы №2(40).2013.
23.Махадиева Б.О., Иманалиева Г.А. Мектепке дейінгі білім мекемелерінде «Бейнелеу өнерінен» ұйымдастырылған сабақ үлгілері (Әдістемелік нұсқаулық) – Тараз. 2013. – 108 б.
24.Мұқашев М. Сейтімов А. Н.Хамзин Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі «Фолиант» баспасы Астана-2008.
25.Токенова С.Т. Саусақтарға арналған жаттығулар//Қазақстандағы мектепке дейінгі білім. Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал №5(41).2012.
26.Меңжанова Ә. Мектепке дейінгі педагогика.-Алматы: Рауан,1992.
27.Сағымбаев Ә. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі: Оқу – әдістемелік құрал. – Астана:Фолиант,2013. – 152 б.
28.Қаржаубаева С.,Амандықова Д. Бейнелеу сауаттылығының негіздері. Оқулық. – Астана: Фолиант,2010. – 272 б.
29.Аубакирова Р.Ж., Абремская И.Б. Бейнелеу өнері. Мектепалды даярлық тобына арналған. Әдістемелік құрал. – Алматы:Алматыкітап баспасы,2009. – 136 б.
30.Рыскелді Г. Ұлттық ою – өрнектермен таныстыру//Тәрбие құралы,№1,2011.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Соңғы онжылдықта Қазақстан қоғамының саяси-әлеуметтік, экономикалық саласында болып жатқан өзгерістерге байланысты халықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениетінде қалыптасқан озық тәжірибелерді зерттеп, зерделеуге аса назар аударылып отыр. Бұны мемлекетіміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауы да, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде, жастардың өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүріне құрметін тәрбиелеу қажет деген жетекші міндеттері де дәлелдейді. Бұл орайда, қазақстандық педагогика ғылымының тарихы мен теориясының, бүгінгі күн тәжірибесінің жетіле түсуі білім мен тәрбие беруді әлемдік деңгейге сәйкестендіре отырып, дамытуда этномәдени құндылықтарымызды қайта жинақтап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін алға тартып отыр [1].
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың мәдени өрісін көтеру, сұлулықты қабылдау қабілетін қалыптастыру арқылы төл мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. Сонымен қатар, оқушылардың өз елінің, халқының, соның ішінде өзі мекен ететін аймақтың мәдениетіне, дәстүрлеріне деген сезімдік-эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастыру - бейнелеу өнері пәнінің негізгі міндеті болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Біз өзіміздің болашағымызды, жеке балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті деп 2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында көрсетілген болатын [2].
Жалпы білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық, саяси өміріне белсенді араласуына дайын еңбекқор тұлғаны қалыптастыру маңызды орын алуда.
ХХІ ғасырдың 70 жылдарынан бастап ұлттық бейнелеу өнері мен сәндік қолданбалы өнер туындыларын бейнелеу өнері сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, ұлттық өнер арқылы балаларға көркемдік білім беру идеясы қалыптаса бастады. 70 жылдары жарық көрген Қ.Ералиннің әдістемелік еңбектерінде Қазақстанның халық суретшілері Ә.Қастеевтің, Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Х.Наурызбаевтың, Г.Исмайлованың, С.Мамбеевтің, М.Шаяхметовтың, С.Романовтың, Е.Сидоркиннің, Н.Нурмухамбетовтың, К.Барановтың шығармаларын сабақта балаларға таныстыру барысында көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие беру, кеңістік туралы түсініктерін қалыптастырудың әдістері ашып көрсетілді.
80-90 жылдардағы бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуында ғалым пелагогтардың бейнелеу өнерін оқытудың психологиялық - педагогикалық мәселелерін зерттеуге баса көңіл бөлумен ерекшеленеді. 80-90 жылдар аралығындағы педагог - ғалымдар Ә.Қамақов, Қ.Ералин, Ж.Балкенов, Қ.Әміргазин, У.Ибрагимов, Б.Әлмухамбетов, Р.Мизанбаев, Е.Асылханов, Д.Садығалиев, М.Жанаевтардың бейнелеу өнерін оқыту саласында түрлі оқу мәселелерін зерттеу нәтижелері Қазақстанда бейнелеу өнері пәнін оқыту әдістемесінің дамуына қомақты үлес болып қосылды [3,4].
Дәстүрлі педагогикалық мәдениет құрамындағы сәндік қолданбалы өнері туралы еліміздің танымал ғалымдарын да атап кетсек болады. Олар: Ә.Сәдуақасов, С.Е.Нұрмұратов, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Х.Арғынбаев, С.Мұқанов, Ж.Мүтәліпов, Н.Адамқұлов, Н.Нұрмұхамбетов және т.б. өз еңбектерінде осы өнер түрінің қайталанбас құндылықтарын айқындай отырып, оның тәлім-тәрбиелік маңызына назар аударған болатын [5,6,7,8].
Сондай-ақ, сәндік-қолданбалы қолөнерідің табиғатын, оның адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызметінің мәнін зерттеген орыс ғалымдары: А.А.Власова, Е.Р.Шнейдер, Т.И. Еременко, Б.В.Веймарин, З.А. Богатеева, И.Я. Богуславская және кеңестік дәуірдің даму кезеңдеріндегі кеңес педагогикасының өкілдері В.Н.Шацкая, Н.А.Дмитрева, О.А.Апраксина, А.Буров және т.б. ғалымдардың еңбектері де өте құнды [9,10]. Сол себепті де мектеп жасына дейінгі балаларға қазақтың сәндік - қолданбалы өнерімен таныстыру арқылы баланың дүниетанымын кеңейтіп, жалпы жаңа білім беру жоспарына қазақтың қолданбалы өнерін пайдаланудың тиімді жақтарын көрсетіп нұсқау беру арқылы балалардың тұлғасын қалыптастыруда ұтымды пайдалануды өзекті мәселе деп қарастырып отырмыз.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыруды теориялық негіздеу және ұсыныстар беру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру теориясына талдау жасау;
- ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте сәндік-қолданбалы өнерді пайдалану арқылы балалардың қызығушылығын арттыру бағыттарын анықтау;
- балаларға қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстырудың тиімді жолдарын ұсыну;
Зерттеу әдістері: Тақырып төңірегінде ғылыми және әдістемелік әдебиеттер тізімін жинақтап психологиялық, педагогикалық, философиялық әдебиеттерге талдау жасау.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру.
Зерттеу обьектісі: Мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу болжамы: Егер мектеп жасына дейінгі балаларға қазақтың сәндік-қолданбалы өнері туралы түсініктер қалыптастыру арқылы балалардың шығармашылығын арттыру дұрыс бағытта жүргізілсе, балалардың дүниетаным ой-өрісі, еңбекке қабілет шығармашылығы әрі қарай дамып, алынған білім тереңірек жүйеленер еді.
Курстық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ι МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК- ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстырудың мәні мен маңызы.
Қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан- ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен танытып келген далалық өркениеттің алтын бесігі Ұлы Дала кеңістігінде қалыптасқан. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші, ары қарай жаңғыртып, байытушы.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел болады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениеті мен төркіндестігінің айғағы. Ол - өткен өмірдің көлеңкесі емес, даму мүмкіндігінде шегі жоқ ұлттық дәстүр. Үлкен өзен бастау алатын бұлақтай, халық қолөнері де ешқашан суалмайды, - деп осы өнер туралы жазған белгілі ғалым И.Я.Богуславская пікірімен келіспеске болмас [9].
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан - жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті де әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғырту үстінде болды. Танымал кеңес педагогикасының өкілі С.Т.Шацкий: ..қолөнер өз табиғатымен тұлғаның сезіміне жеңіл, әрі қажетті. Тек оны жас ұрпақ пен жастар бойына сіңіре білудің жолын табу керек. Баланы алғашқыда үстіртін болса да, өнер мәнін түсінетіндей дәрежеге жеткізсек, ол өнер туралы білуге, дағды алуға ұмтылатын болады, бұл салада табысқа жетуге тырысып, өнер жөніндегі түсінігін кеңейте түсуді көздейді деп баланың мәдени дамуына қолөнердің әсері туралы айтқан болатын [10]. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде ХІХ - ғасырдың екінші жартысымен ХХ - ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді. Міне осы жоғары өрлеуді қазіргі заман талабына сай, қазақ халқының дәстүрлі қолөнерін әрі қарай дамыта беруді, жастарды, келешек ұрпақты осы салада оқытуды тереңдету мақсатында көптеген жұмыстар жүргізуге болады. Оның себебі әрбір өскелең ұрпақ өзінің қолөнер шеберлігін арттырып үйреніп, оны өзінен кейінгі ұрпақтан - ұрпаққа жалғастыру.
Қазақ қолөнерінде ою-өрнек өте кеңінен қолданылады. Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдардың ою-өрнекпен безендірілмегені өте аз кездеседі. Ою-өрнек қолданбалы қолөнер бұйымдарының тұтыну және эстетикалық мән - мағынасын аша түседі. Сондықтан қолөнер шеберлері жасаған заттардың әрқайсысының қалай әшекейленіп, өрнектелгеніне жеті зер салған жөн.
Ою-өрнек өнері ежелгі замандарда қалыптасып, халқымыздың тарихымен, тұрмыстағы әдет - ғұрып, салт - дәстүріне сай дамып, түрлендіріліп, жетілдіріліп отырған. Жер жүзіндегі барлық халықтарда дерлік ою-өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып бүгінгі күндерге дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет үлгісі ретінде сақталып келеді. Халық шеберлері ою-өрнекпен, сәулетті ғимараттарымен, киім - кешек, жиһаз, қару - жарақ, ат әбзелдерін, зергерлік әшекей заттарын т.б. тұрмыста тұтынатын заттарын безендіріп отырған. Міне осы әдет - ғұрыпты әрі қарай сөндірмей жалғастыру біздің міндетіміз. Әдемілік пен әсемдікке құштарлық адамзатқа тән. Көркем бұйымдар мен зәулім ғимараттар - көз қуанышы. Ол жанды сергітеді. Ежелгі адамдар жын-шайтаннан қорғану және өзін-өзі сәндеу үшін тәндерін нақыштап, киімдерін әшекейлеп, үйлеріне тұмар іліп қоятын. Осының нәтижесінде ою-өрнек пайда болды. Ою-өрнек латынның оrnamentum сөзімен мәндес. Оның аудармасы әшекей, өрнек, бедер деген мағынаны білдіреді. Көшпелі қазақтар табиғаттың әдемілігіне сүйсіне отырып, өз айналасының сұлулығына аса мән берген. Оған дәлел халықтың ежелгі қолданбалы өнерінің маңызды бөлігін ою-өрнектердің құруы. Ежелгі шеберлер үшін шабыт көзі табиғат өсімдіктер мен жануарлар әлемі болған. Олар ыдыс - аяқты, киім - кешекті, қару - жарақты, үйлер мен ғибратханаларды тамаша әшекейлеген. Тіпті ұлттық билердің де өзіндік ерекшеліктері болған. Бишінің түрлі өрнектер жасап қозғалуы үлкен шеберлікті талап еткен. Сонымен қатар Қазақстаннан табылған ескерткіштерде геометриялық, зооморфтық және өсімдік өрнектер желісіне бай әртүрлі ою-өрнек өнері де байқалады. Халық тіршілігіндегі мүйіз тәрізді оюды ою-өрнек өнерінің бастапқы көзіне жатқызуға болады. Мысалы: қошқар мүйіз, сынық мүйіз (арқар мүйіз), бұғы мүйіз, сыңар мүйіз. Осындай кескіндер, яғни ашатұяқ, құсмұрын, құс қанаты өзінің бастауын сақ кезеңіндегі аң үлгісінен алады. Бұл кезеңде Таяу Шығыс өнері ықпалымен пайда болған өсімдік оюларды жатқызуға болады. Бұған жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, гүл жатады. Сонымен қатаар геометриялы жіне солярлы үлгілер де қолданыста болған. Тұмарша, ирек тарақ, сүйір, көпқырлы және меандро тәрізді балдақ шынжыр, қармақ тәрізді үлгілерде үш мың жыл бұрынғы малшылардың алғашқы мәдениетінің іздері байқалады. Күнді дөңгелекпен, әлемнің төртбұрышын айшықпен, күн сәулесін шұғыламен көрсеткен. Қазақ ою-өрнегінің негізіне зооморфты өрнектер де жатады. Бұл жан-жануардың әртүрлі мүшесінің бейнесі.
Сондай-ақ, қазақ қыздары өте шебер болған. Олардың кесте тігу аса шеберлікпен орындайтын өнері болды. Кесте жібекке, матаға түсірілді. Жастық тысы, сұлгі шеттері, аяққап, есеқап, қоржын, әйел бас киімдері, көйлекке геометриялық пішіндер, гүл-жапырақ, жұлдыз, ай, күн суреттері берілді. Кілемші қыздар алаша, төсеніш тоқыды. Кілемнің түкті, жолақ, жібек, масаты, мақта, тақыр, қалы кілем деген түрлерін тоқуды білді. Кілем, алаша жіптері қой, түйе жүнінен ұршықпен иірілу арқылы әзірленді. Кілем өрмегін аспалы өрмек немесе кілем өрмегі деп атайды. Кілем-алашаларға түсірілетін ою-өрнектер алуан түрлі(200-ден астам) болса да, оларды жинақтағанда гометриялық, космологиялық, зооморфтық, өсімдік сипаттас болады. Неғұрлым тән сипаттылары - айшық гүл, жұлдыз гүл, қошқар мүйіз, күн өрнектері болып келеді.
Әдеттегі тоқу өндірісінің техникасы өте қарапайым болған. Өрнек тоқуда мосы ағашы(көтерме), қылыш, қазық сияқты құралдар қолданылды. Енді бір деректерде өрмек жабдықтарының қазық, жүгіртпе, арқау, есіп сабау, адарғы, қылыш, күзу қазығы, күзу арқалығы, күзу шабығы, бақылау жібі, күзу көтермесі деген аспаптары болған. Мұндай қарапайым тоқу әдісі көп еңбек, көп уақыт керек еткен. Дегенмен, тоқылып шыққан бұйымдар мейлінше жатық және берік болған.
Сонымен қатар түзу және ойқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә, өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың оюын сипатына қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтың шебер әйелдерінің қолынан шыққан тағы бір бұйымдарының бірі - киіз өте әдемі ою-өрнегімен, мейлінше сапалылығымен ерекшеленген. Ою-өрнектерді киіз бұйымдары текеметтер, тұскиіздер, сандыққаптар, әбдіреқаптар, қоржындар, сырмақтар көшпелі қазақтардың тұрмысында кеңінен қолданылған.
Зергерлік - өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі сәнді бұйымдар асыл тастардан жасалған қымбат заттар әлгі шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рухта тәрбиелеуде ою-өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Сұңғат және бейнелеу өнерінде, сондай-ақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш айқындалып тұру қажет, басқа елдерден қазақтарды өзгеше қылып көрсететін өнер түрі - қазақтың ою-өрнегі. Қазіргі таңда қолөнер шеберлері өздерінің туындыларына ою-өрнекті қолдану үшін өрнектің жасалу принциптері мен техникасын үйренуде. Суретшілер мен сәулет өнерінің сырт пішінін көшірме ретінде пайдаланып қана қоймай, оның мазмұнынан, атаулары мен даму тарихынан хабардар болса, салған суретінде не жасаған бұйымдарында бейнеленген элементтер ерекше түрленіп тұрады.
Қазақ халқының ою-өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең тараған саласы. Бұл - ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын, эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі таңда қазақтың 230-дай оюын ежелден келе жатқан атаулары бар.
Қолөнер шеберлері ертеден ою-өрнек атауларын екі топқа бөліп қарастырған, бірінші топқа ою-өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты атаулар екінші топқа жалпы ою-өрнек қолданатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою-өрнекті теориялық жағынан негіздеу - этнолингвистикалық атауларды лексика - семантикалық топтарға бөлуге қатысты. Нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою-өрнек тарихы, халық тарихымен жасасып келе жатқан төл мұрамыз екені белгілі. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика саласын зерттеу кенжелеп келеді, ал ою-өрнек бұрын соңды қолға алынып, арнайы зерттеу обьектісі болмаған.
Бүгінгі таңда ою-өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Ою, өрнек сөздері бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру ою деп аталады. Ал киім кешекке, тұскиізге, т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, басқұрға жіне қоржынға түсірілетінн түрлі геометриялық бедерлерді өрнек дейді. Өрнекті тасқа, ағашқа күйдіріп, қашап, бояп, түсіруге болады.
Қазақ ою-өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме-дәлдігін сақтамай-ақ, көзбен мөлшерлеп қиып, ою-өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады.
Ою-өрнек өнері табиғатында поэзияға, өлеңге ұқсамайтын өнер түрі, соған қарамастан бұлардың екеуі де ырғақ заңдылықтарына бағынады. Ою-өрнектегі ритм заңдылықтары басқаларға қарағанда ақындарға таныс дүние, өйткені өлең жолдарындағы ұйқас пен ырғақты оюлар да сақтайды. Ою-өрнектің құрылымы, ырғақ заңдылықтары бүгінгі күнге дейін ғалымдардың назарынан тыс қалып отыр, себебі өнертанушылардың ою саласына жүргізген ғылыми зерттеулерінде өрнектің даму тарихы мен символикасы ізге қазірше жұмбақ. Соған қарамастан қолөнер саласында ою-өрнек негізгі рөл атқарады. Поэзиядағы өлең жолдарындағыдай мазмұн мен ритмді ою-өрнектер берік сақтайды. Ою-өрнек элемент ретінде жай қосалқы түрде бейнеленетін элемент жоқ, оюлардың бәрінің мазмұны бар.
Ою-өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре алмайды, әрқашан қосалқы рөл атқарады. Оны біз сәулет өнерінен, үй жиһаздарына, сандыққа, кебежеге, бесікке, жүкаяққа, ұлттық киім-кешекке, ер-тұрман, қару-жараққа салынған оюлар ретінде қабылдаймыз, яғни ою-өрнекті қандай да бір болмасын бір затпен байланыссыз елестете алмаймыз. Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір бұйымда бейнеленген ою-өрнектің тақырыптық мазмұны, құрылымы, тепе-теңдігі мен ырғағы, ең бастысы, өзіндік философиялық мәні бар екенін байқау қиын емес. Ою-өрнекті салып не қиып дағдыланған шебер өлең жазатын ақын секілді, табан астында-ақ мағынасы мен құрылымы сәтті үйлескен ою үлгісін өз қиялынан шығарып, сол сәтте қиып бере алады. Ол үшін тәжірибенің молдығымен қоса, ой қиялдың ұшқырлығы қажет. Қолданбалы өнер түрлері ішінде бір жүйеге келтірілгені ою-өрнек. Өрнектің жай немесе күрделі элементері бірнеше қайталанса да симметрия заңы берік сақталады. Көне дәуірдегі қолөнершілер егіз өрнегін немесе егіз аңды, жануарды бейнеленгенде өмірде бейбітшілік пен тепе-теңдікті сақтау ұғымын білдірген. Барлық ою-өрнек симметриялық принципті берік сақтайды, әрбір ою-өрнектің негізі, яғни симметриялық осьі болады. Симметриялық ось табиғатта өсімдіктерде көп кездеседі, гүлдердің, өсімдіктердің діңі симметриялық осьті білдіреді. Қолөнерде де сол заңдылық қатаң сақталған. Киізден, ағаштан, темірден жасалған кез келген затты бұйымға бейнелегенде оның осьіне арнайы салынатын ою-өрнек элементтері болады, олар - өрнектер: күн, күн көзі, жұлдыз, жұлдыз гүл өрнектері. Егер бір осьтің бойына қатар-қатар бірнеше элементті орналастырсақ, шексіздікке ұласатын шет оюды алуға болады. Шексіздікке ұласатын бұл ою көбінесе бұйымның жиегіне немесе бірнеше элементтерімен қайталаана отырып, белгілі бір ретпен орналасады және ою-өрнектердің араларын бөлу үшін қолданылады. Ал көбінесе шет оюды аралас элементтерден құралған композицияның жазықтығын қоршау үшін немесе бұйымның жиегіне орналастырады. Шет оюға ассиметрия жасап, басқа түрге аударсақ та, шет оюдың бастапқы нұсқаларын көруге болады. Қолөнердің барлық саласында оюды қосалқы өнер ретінде пайдаланып келдік, жеке бейнелеу туындысы сияқты өрнек элементтерінің суреті салынып, қабырғаға ілінбейді. Қазір тек шымши өнерінде ғана ою-өрнектің абстрактілі түрі бейнеленіп, қабырғаға ілінеді. Мүмкін болашақта ою-өрнектің мағынасын, логикалық күшін түсіндіре отырып, оюдың әр элементін көркем туынды ретінде қабырғаға әсемдік үшін ілетін болармыз. Өйткені ғасырлар бойы тұмар, ұмай, қошқар мүйіз ою-өрнегінің магиялық күші бар деп сенген ата-баба дәстүрінің әлі де ашылмай жатқан құпия сыры бар.
Ою-өрнектің көне атаулары - халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар - халықтың өткен тарихы, рухани, мәдени-материалдық өмірінің айнасы. Қазақ тіліндегі ою-өрнек атауларының шығу төркіні сан-салалы болғанымен, олардың атауларында тек қазақ тіліне ғана тән сөздер, яғни түркі тілдеріне ортақ атаулар ғана кездеседі.
Қазақтың ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сіңген термин, мағынасы-сәндеу, әсемдеу.
Қазақ ою-өрнегі әлі түбегейлі жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этнограф, өнертанушы Садық Қасиманов пен архитектор-ғалым Төлеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Садық Қасиманов 200-ге жуық ою-өрнектің көне атауларын қағазға түсіріп, елуге жуық оюдың мазмұнын ашып берді [6], ал Төлеутай Бәсенов оюлардың даму тарихын зерделеп, өсімдік өрнектерінің жаңа үлгілерін сызды. Төлеутай Бәсеновтің пайымдауынша, ою элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін түрлендіріп, оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады. Қарапайым элементтен құралған оюдың санаулысы ғана үнемі қолданыста болады деген ұғым алдамшы деп пікірін қалдырған болатын [11].
Сан алуан ою-өрнек әрбір қолөнер туындысында жаңа түрге ие болады және қолданыста бірін-бірі қайталамайды. Қарадүрсін бұл өнер туындысында өнердің басқа түріндей аса талғампаздық пен бай мазмұн кездеспейді. Соған қарамастан ою-өрнектің тілі өте күрделі, ал құрылымы аса қарапайым. Ою-өрнектің әрбір тұтас туындысында белгілі бір тақырып бар. Егер ою-өрнек құрылымын сараласақ, онда күрделі ойлар жатады. Оюлар әсем әрі ұтымды шықсын десек, біз бірнеше мәселені ескеруіміз қажет: біріншіден, оның, ырғағы мен мөлшерін сақтау, өрнек бедерленетін материалды таңдай білу, ал ең негізгісі ою-өрнектің мазмұнды болуы суретшінің білікті дүниетанымына байланысты.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнер шеберлерінің арнайы білімі болмаса да, бұл өнер түрі атадан балаға жалғасып, өміршеңдігін көрсетті. Кеңес үкіметі кезінде ұмыт болған өнерді жаңғыртуға қатысқан қолөнер шеберлері он шақты ою түрін пайдаланумен ғана шектелген болатын. Жетпісінші жылдардың басы осы өнердің дамуының жаңа кезеңі болды.
Белгілі суретші Сапар Төленбаев бұл өнерге тың бағыт әкелді, ол ежелгі қазақ оюларын бүгінгі талғаммен сабақтастырып, оның элементтерін пайдалана отырып, мыңдаған жаңа ою-өрнек нұсқасын жасады [12]. Ою-өрнек өнері эстетикалық жағынан жоғары деңгейге көтеріліп, кеңінен қолданыс тапты. Республикамыздың барлық сәнгерлері мен өндіріс орындары тоқсаныншы жылдардан бері жаңа ою-өрнектерді өз бұйымдарына кеңінен қолданып жүр.
Қазіргі таңда қолөнер шеберлері оюдың бірін-бірі қайталамайтын жүздеген түрін ойлап тауып, күнделікті тұрмыста қолданылып келеді. Кезінде күйшілер Қыз Ақжеленнің алпыс екі тарауын дүниеге әкелсе, еліміздегі әрбір қолөнер шебері де өз жасаған бұйымдарына бірін-бірі қайталамайтын, бірегей ою түрлерімен безендірілуде. Осыдан елу жыл бұрын айтылған ғалым Төлеутай Бәсеновтың: Қолөнер шеберлері ою-өрнектің қарапайым элементтерінен сюжетке бай мыңдаған композиция жасайды,- деген кесімді ойы қазірде де маңызын жойған жоқ.
Ою бедерін қанық шығару үшін бояудың атқаратын ролі үлкен. Ежелден шеберлер өз қолөнер туындыларына бояуларды пайдаланғанда, оның нышандық мәнін түсінген. Себебі, бояу мен түсті қолөнерге ұтымды пайдалану әрбір елдің, өзіне тән ерекшелігі мен талғамын танытады. Сондықтан түпкі түс пен ою-өрнектің қисынды үндестігі бір-біріне қатысты болып келеді.
Қазақ қолөнерінде қолданылатын түстердің символдық мәні бар: көк түс-аспанның, қызыл-оттың, күн көзінің, ақ түс-ақиқаттың, сары-ақыл -парасаттың, қайғы-мұңның, қара-жердің, жасыл-жастықтың, көктемнің символы. Бұйымдағы ою-өрнек осы түстердің бірімен бейнелегенде ғана оған белгілі мән беріледі. Сырмақ сыруда қара мен ақ түсті пайдалану қалыптасқан, сол сияқты көк пен сары түстің, көк пен жасыл, қара мен ашық қызыл түстің қатар пайдаланылуы ғасырлар бойы дәстүрге айналған. Көбінесе түстер нақ ортадан бастап шетке қарай түрленеді. Сонда ортада қара, ақ, қызыл, жасыл, сары, көк түс келеді. Бұл ұлт өрнегінде түстерді орналастырудың көне мәнері. Өрнек атауларын түгел қамтып, олардың әрқайсысына жеке атау беру мүмкін емес, әр шебер өзі жасаған ою-өрнекке өзі ат береді. Сол оюдың пайда болу тарихын оюшыдан артық ешкім білмейді. Ою-өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген:
1. Өсімдік типтес ою-өрнек (жапырақ, үш-жапырақ, шиыршық гүл, ағаш т.б.)
2. Зооморфтық ою-өрнек (жан-жануарлардың табиғи және мифтік бейнелері, қошқар мүйіз және оның түрлі нұсқалары: қос мүйіз, сынық мүйіз, қырық мүйіз, сондай-ақ өркеш, табан, бота мойын, құс қанаты т.б.)
3. Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, торкөз, т.б.) Ал ағылшын ғалымы А.Хеддона қазақ ою-өрнегін физика-морфтық және биоморфтық деп екі топқа бөледі. Ағылшын ғалымының өрнектерді былай топқа бөліп қарастыруды қазақ өрнегі үшін тиімді, себебі бұл қазақ ою-өрнегінің түрлері, мазмұнын түгел қамтиды, екіншіден, біздің өрнектердің өзіндік ерекшелігіне сай келеді.
Өнертану ғылымында қазіргі ою-өрнектерді белгілі бір тәртіппен мазмұны жағынан топтау жөнінде қатып қалған заңдылық жоқ. Соған қарамастан қазақ тіліндегі сан алуан ою-өрнек атауларын лексика-семантикалық топқа ғылыми тұрғыдан былай бөліп қарастыруға болады:
1.Ай, күн, жұлдыз - аспан әлеміне байланысты ою-өрнектер.
2.Малдың дене мүшелеріне, ізіне байланысты ою-өрнектер.
3.Аңға, аңның дене мүшесіне, ізіне байланысты ою-өрнектер.
4.Құрт-құмырсқаларға, олардың ізіне байланысты ою-өрнектер.
5.Құстарға байланысты ою-өрнектер.
6.Жер, су, өсімдік бейнелі ою-өрнектер.
7.Қару-құралдарға байланысты ою-өрнектер.
Ою-өрнектерді осылайша топтастыру қазақ ою-өрнектері атауларының мазмұнына жақын. Ал өсімдік бейнелі ою-өрнектердің нұсқасын алғашқы рет қағазға түсіріп, оған түсініктеме берген Төлеутай Бәсенов.
Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір қолөнер туындысына бейнеленген ою-өрнектің тақырыптық мағынасын, бітімі мен тепе-теңдігін, ырғағын, сондай-ақ философиялық мәнін байқап, түсінеді.
Бояудың өзінде нышандық мән болғандықтан, қиылған ою-өрнек түрлі-түске боялғанда, ол белгілі бір мазмұнды, философиялық ойды білдіреді. Ою-өрнектегі бояу түсінің сан құбылмалылығы бірден көз тартады. Бояулар бір-бірімен үйлескенде терең мағынаны меңзейді. Сан алуан көріністер қоға өмірі мен адам қызметінің ауқымдылығын, шексіздігін, белгілі бір мақсатты көздейтінін баяндайды. Мысалы, қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын құпия тілдерін түсіну қиын емес. Ою-өрнек өнері бір елдің тілімен жазылған мәдени шежіре десе де болады. Халықтың биік мұраты мен асыл арманы, бейбіт өмірді аңсаған асқақ үміті, қуанышы мен шаттығы, ел мен ер басына түскен қиындықтар ою-өрнектің басты тақырыбы. Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі ғана емес, бейнелеу өнерінде сезімді сергітетін, эстетикалық тәлімі мол өнер саласы. Ою-өрнек тілімен бейнеленген көріністерде уақыт, заман тынысы сезіледі.
Шеберлер ою-өрнекке еш қоспасыз табиғи түстер ғана пайдаланған, ал бояу түстерін аса бір талғаммен қолданған. Қазақ қолөнер шерлері жасаған өнер туындыларына көз салып қарасақ, ырғақ, пропорция, композициядан басқа - бояудың қанықтығы де елеулі роль атқарады. Халқымыздың мұңын, сағынышын, қуанышы мен бейбіт өмірін ою-өрнектегі түстердің, бояулардың құбылуынан байқауға болады. Шеберлер қолөнердегі құнды дүниелерді оюмен бейнелей отырып, заман тынысын өрнек тілімен халыққа жеткізіп отырған.
Шеберлер қолымен тоқылған кілемнен, шымшида немесе алашалардан табиғаттың төрт мезгілін көруімізге болады және олар жасыл дала, биік тау, қалың орман мен тау қойнауында ағып жатқан бұлақ көрінін тұспалдап, ұтымды бере білген.
Бояулардың ішінде қазақ қолөнерінде ақ бояу көбірек қолданады. Ақ түс - халықымыздың қуанышын, бақытты кезеңдерін белгілейді, ал сарғыш қоңыр, қара түстер халқымыздың мұңын, соғысты, қайғыны бейнелейді. Мұның бәріне өткен, көне деп қарамауымыз керек.
Қазір табиғи бояулардан гөрі тұрмыста жасанды бояуларды көбірек пайдаланады, себебі бұл бояулар табиғи бояуларға қарағанда түстерінің саны жағынан көп және қанықтылығы да әлде қайда жоғары әрі сапалы. Ою-өрнекте бояулар - ой мен идеяны бейнелеудің, күрделі сюжеттер жасаудың құралы. Қазақтың ұлттық немесе жаңа ою-өрнектерде қолданатын бояу түсі оның эстетикалық әсерін. Өмір танытқыш күшін, болмыс шындығын бейнелеудегі қарқымдылығын, адам әрекетінін белсенділігін танытады. Жалпы айтқанда бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек өнерінде идеялық және эмоциялық мәні бар негізгі арқау болып саналады, сондай-ақ, ою-өрнектегі әрбір бояудың өзіндік тарихы барын аңғару қиын емес. Ою-өрнек өнерінде бояулар күрделі роль атқаратындығын, ондағы ой мен идеяны бейнелеу сияқты күрделі мақсатта қолданылғанын білеміз. Сондықтан суретші, шебер қиып алған оюын бұйымға бейнелеу тігу үшін оған қосымша қолданатын материалдың түсін таңдай білу керек. Оюдың элементіне түпкі түстің сәйкес келуі бұйымның тартымды болуына әсер етеді.
Қазақ ою-өрнегі алғашқы нұсқасын сақтап, бір орнында тұрып қалған жоқ, заман ағымына қарай дамып, өзгеріп, жетіліп жаңа түрге, жаңа үлгіге ие болып отыр.
Ою-өрнек атаулардың халқытың мәдени-әлеуметтік өміріне байланысты үнемі өзгеріп отырады, кейбір сөздердің ескеруіне байланысты оның атаулары да аз қолданылып, архаизм қатарына қосылады, ол атауларды тек тарихи шығармалардан, мұражайлардан ғана кездестіреміз. Мысалы, дөдеге, жылан бауыр, балта шот, айбалта, бестемше атаулары қазіргі тілдік қолданыста жоқ.
Қазақ тілінің ою-өрнекке байланысты лексикасы-халқымыздың ғасырлар бойы жасаған тілдік қазынасы. Бұл атаулаар халықтың өзі тілі негізінде де, сырттан қабылдау арқылы да қалыптасқан.
Қазақ халқы өзінің ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, әр кезеңде түрлі қарым-қатынаста болғандығы мәлім, ғасырлар бойы өзбек, ұйғыр, қырғыз, ноғай, қалмақ халықтарымен, араб, парсы елдерімен, сондай-ақ бүгінге дейін орыс халқымен ұдайы мәдени байланыста келеді. Сондықтан қазақ халқының негізін құрайтын мүйіз өрнегі, яғни зооморфтық ою-өрнек көршілес елдердің бәрінде дерлік кездессе, сол сияқты әр түрлі дәуірде көрші халықтармен қарым-қатынастың көрінісі ретінде ою-өрнек атаулары қазақ халқында да кездеседі. Мысалы, кавказ өрнек, кәрне өрнек т.б.
Оюлап киіз басу тек қазақтың ғана еншісіне тиген өнер емес, мал шаруашылығымен айналысқан басқа да көшпелі елдерге тән ортақ кәсіп. Қазақ ою-өрнегіндегі қошқар мүйіз, толқын. тұмар, күн, жарты ай, арқар мүйіз, теке мүйіз, ит құйрық, жылан бас, қарға тырнақ, гүл, шынжыр, айбалта, қабырға, омыртқа атаулары да қырғыз халқында да кең тараған. Сол сияқты қазақ қолөнер туындылары ою-өрнек атаулары тәрізді қырғыз халқының қолөнерінде толық қайталанады. Мысалы, текемет, басқұр, бау, сырмақ, киіз үй, ер-тұрман және зергерлік бұйымдар.
Ал қырғыз ою-өрнегін зерттеген орыс ғалымы М.В.Рындин 173 қырғыз ою-өрнегін төмендегідей төрт топқа бөлді. Қырғыз өнертанушылары күні бүгінге дейін осы теорияны берік ұстанып келеді.
М.В.Рындин тілші емес, суретші болғандықтан ою-өрнектердің атаулары мен үлгілерін жинақтырғанда ою атауларының этималогиясын зерттемеген. Суретші екі елдің этикалық жақындығын ескеріп, сол сияқты Кеңес дәуіріне дейін қазақ қырғыз аталып келгендіктен екі елдің ою-өрнектерін бөліп қарастырмай, Қырғыз ою-өрнектері деп атап, арнайы альбом шығарды.
Жалпы қазақ пен қырғыз халықтарының оюларында ұқсастықпен қатар айырмашылықтар да бар. Садық Қасимановтың ұзақ жылдар ел арасынан жинаған ежелгі ою-өрнек атаулары М.В.Рындиннің еңбектеріндегі қазақ ою-өрнектерін қырғыз оюларынан бөліп алуға мүмкіндік берді. Сол ою-өрнек атаулары мен үлгілерін осы еңбекке енгізіп отырмыз. Қазақ ою-өрнегін зерттеген Еуропа, орыс ғалымдары қате пікірлер айтып, осы өнердің дамуына, қағазға түсірілуіне кедергілер туғызды. Қазақ бейнелеу өнерін зерттей келе, ою-өрнек өнерін жоғары деңгейде дамып қана қоймай, көршілес елдердің бейнелеу өнеріне де үлкен әсер еткеніне көз жеткіздік. Бұл өткен ғасырда ою-өрнекке байланысты жазылған ғылыми зерттеулер мен археологиялық бейнеленген бедерлерді саралау арқылы айқындалды. М.В.Рындин қазақ-қырғыз ою-өрнектерін он екі топқа бөлді. Олар:
1.Табиғатты бейнелейтін ою-өрнектер.
2.Жан-жануарларды бейнелейтін ою-өрнектер.
3.Өсімдіктер дүниесін бейнелейтін ою-өрнектер.
4.Тұрмыс заттарды бейнелейтін ою-өрнектер.
5.Мифтік және адамдаар киелі санаған шынайы тұлғалардың бейнесін жасайтын ою-өрнектер.
6.Кілем және ши - қамыс тоқу өндірісіне қолданылатын қырғыз ою-өрнектерінің элементтері.
7.Өсімдіктер дүниесін бейнелейтін ою-өрнектер және тұрмыс заттарды бейнелейтін ою-өрнектер.
8.Мазмұны өзгергенімен атауы сақталып қалған ою-өрнектер.
9.Қырғыз ою-өрнегіне негізгі элемент ретінде енген кеңестік эмблемалар.
10.Реалистік сюжеттер.
11.Қырғыз ою-өрнегінің эволюциясы.
12.Ою-өрнектің мазмұнын жүйелеу.
Суретші ою-өрнектерді топтау жүйесі қазақ, қырғызға сәйкес келгенімен, бұл көптеген ғалымдардың тұжырымдарына қайшы келеді. Өйткені ғасырлар бойы көшпелі өмір сүріп, мал бағумен айналысқан бұл тайпалардың дүниетанымында алғашқы рет космогониялық ою-өрнектер, кейінен түркі тайпалары ою-өрнегінің негізін құрайтын қойдың мүйізін тұспалдайтын, мүйіз өрнегі пайда болды. Ал, М.В.Рындиннің еңбектерінде қазақ ою-өрнегі туралы деректер көп, сондай-ақ мұндай толымды ғылыми зерттеу әзірге бізде жоқ. Сондықтан суретшінің жұмысын екі елдің мұрасы ретінде қабылдап, сол ою-өрнектерді саралай отырып, қазақ еліне қатысты оюларды бөліп алдық.
Бізде этнограф-ғалымдар мұражайларда сақталған қолөнер бұйымдарынан альбомдар шығарып, ел арасынан жиналған ою-өрнек атауларының мазмұнын жазды. Бұл өнер саласы жөнінде терең ғылыми зерттеулер жүргізілген жоқ. Ою-өрнек өнері жайында тарихи деректерді Ә.Марғұлан, Т.Бәсенов, Ө.Жәнібеков, Ә.Тәжімұратов, С.Қасиманов еңбектерінен кездестіруге болады. Сондықтан қазақ халқының қолөнерінде ғасырлар бойы пайдаланып келген бейнелеу өнері туралы мағлұматты орыс, еуропа т.б. ғалымдарының еңбектерінен жинастырып бір жүйеге келтіруге тура келді [5,6,11].
Қазақ ою-өрнектерінің атаулары күрделі сөз ретінде бөлек жазылып келген еді. Енді бұл этнолингвистикалық лексиканы біріктіріп жазу қажет, себебі бұл лексемалар бір бүтін нәрсе, бір ұғымды атау ретінде қолданылады. Заттың және құбылыстың атауы болғандықтан, бұл сөз кейін шығатын әртүрлі сөздіктерге сөз ретінде енуі қажет. Сонда қаазіргі қазақ тіліндегі ою-өрнек атаулары екі сөздің бірігуі арқылы жасалып, лексика грамматикалық жағынан бір тұлға болып бірлесіп, тұрақтанған атаулар құрайды. Өйткені ою-өрнек атаулары бұрын лингвистикалық тұрғыда зерттелмеген, сондықтан орфографиялық жазылу тәртібі бір ізге келтірілуі қажет. Бұл атаулардың бәрі біріктіріліп жазылып, зат ретінде ұғынылуға тиіс. Тағы бір айта кететін жайт: қазақ тіліндегі лексиканың басқа саласы сияқты ою-өрнек атауларын да семантикалық жағынан топтауға болады. Бұл топтарға кіретін сөздер мен сөз тіркестерінің өзңне тән бір ерекшелігі-номинативтік мағынаның тарихи дәуірлерге, халықтың ою-өрнегіне, тұрмыс-салтына, дүниетанымына байланысты мағыналық тұтастыққа айналуы.
Бәрімізге белгілі бүгінгі күнге дейін ою-өрнектің 230-дай атауы бар. Олардың ішінде ең көп тараған және талай ою-өрнектің негізі болған элемент мүйіз тектес ою-өрнек атаулары, өсімдік ұғымына қатысты атау табиғаттағы гүлдерді, өсімдіктерді, ағаштарды тұспалдаудан пайда болған.
Халық мұқтаждыққа қанағат ету, дәулет берекелі болу үшін үй жиһаздарын тартымды, сәнді де ұнамды етіп жасай білді. Тұрмыс-тіршілікке кеңінен қолданылатын қолөнер бұйымдарын әшекейлейтін ою-өрнек түрлері жоғары деңгейде дамыды.
Осыған орай, халықтың ойлау жүйесінің дамуына сәйкес жаңа кәсіпшіліктер дамып, тиісінше ою-өрнекке байланысты жаңа атаулар дүниеге келді. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде, ой санасында, мәдени-тұрмыс дәрежесінде, дүниеге танымында жаңа серпін, бетбұрыс пайда болды. Халық өнеріне ұлттық құндылық, қазына ретінде қарай бастадық. Енді алда осы құндылықты мәңгі рухани қайнарымызға айналдыру міндеті тұр. Еліміз егемендік алып, осындай тарихи өзгерістің нәтижесінде халық шеберлерінің шығармашылық ізденісі шыңдалып, жетіле түсуде.
Бұрын шеберлер мал өсіру мен аңшылықты, жер, су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттың сыртқы пішінін бейнелесе, қазіргі заман шеберлері осы қазыналы өнерімізді түрлі салаларда тиімді пайдаланып жүр. Мемлекет рәміздерінен, сәулет өнерінен, графика өнерінің барлық саласынан, кітап пен журнал беттерінен т.б. нақышты ою-өрнектерді жиі көріп жүрміз. Еліміздің белгілі суретшісі Әбілхан Қастиев бұл өнерді кімнен, қайдан үйрендің деген сауалға:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен,-
деп жауап берген екен. Біз де, біздің қазіргі және болашақ ұрпағымыз да өнер атты құндылықты осылайша үйреніп, рухани қайнар ретінде сусындауымыз керек. Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев көшпелілер жайында былай дейді: Біздің дәуірге дейінгі I ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланды. Оның үстіне ХҮIII-ХIХ ғ.ғ. көшпелілер мәдениетінен көп жоғары болған деседі. Қазақ өнер алды-қызыл тіл дейді. Дегенмен, сурет өнері осы тілден бұрын пайда болған тәрізді. Өйткені сонау тас ғасырынан қалған таңбалы тастарда ою-өрнектер арқылы адам баласы тым ерте-ақ өз ойын суретпен жеткізуге талпынған көрінеді. Сонау алғашқы қауымдық құрылыс кезінде үңгірді мекендеген адамдар өздерінің тірлігін сурет арқылы баяндап, үңгір қабырғаларына қашап салған екен. Бұл туралы археологиялық деректер мен ғылыми еңбектерде көрсетілген. Одан бері келетін болсақ, б.д.д. V-ІІІ ғ.ғ. сақ дәуіріндегі Пазырық қорғандарынан табылған ою-өрнектер қазіргі біздің ою-өрнектерден айна қатесі жоқ дүниелер. Сондықтан біздің тегіміз тым әріде жатқандығын, тіпті ұлт болып қалыптаспай тұрғанның өзінде ою-өрнектің тілі қазіргі біздің ою-өрнектің тілімен бірдей болып тұрғандығы. Соған қарап, бейнелеу өнерінің тарихы тіл өнері қалыптаспай тұрғаннан да бұрын басталғаны байқалады. Күні кеше Берел қорғанынан табылған зергерлік алтын бұйымдар қазақ халқының материалдық байлығының негізі екендігінде дау жоқ. Ондағы аң стилімен жасалған бұйымдарға қарап, зергерлік өнердің тым ерте дамып, биік шеберлікке жеткендігіне ғалымдар қауымы көз жеткізіп отыр. Сондай-ақ Жетісудан, Шілікті жазығындағы обалардан табылған Алтын адамдардың бойындағы әшекейлер тым биік талғам, асқан шеберлікпен орындалуы, тіпті бүгінгі зергерлердің қолынан келе бермейтіндей.
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) - әр түрлі заттарды, архитектуралық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет Яссауи кесенесі) айқын көрінеді. Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу мейлінше жетілдіре түсті. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі-мүйіз тектес ою-өрнек болып саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу, құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп тараған мүйіз тектес ою-өрнегіне тоқталсақ.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан, сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер шеберлері осы элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бұйымдарға ұтымды пайдаланып келеді.
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол заттың бетінде түрлі нүсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер. Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді. Ұсағы зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге қолданылса, ірісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Соңғы онжылдықта Қазақстан қоғамының саяси-әлеуметтік, экономикалық саласында болып жатқан өзгерістерге байланысты халықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениетінде қалыптасқан озық тәжірибелерді зерттеп, зерделеуге аса назар аударылып отыр. Бұны мемлекетіміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауы да, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде, жастардың өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүріне құрметін тәрбиелеу қажет деген жетекші міндеттері де дәлелдейді. Бұл орайда, қазақстандық педагогика ғылымының тарихы мен теориясының, бүгінгі күн тәжірибесінің жетіле түсуі білім мен тәрбие беруді әлемдік деңгейге сәйкестендіре отырып, дамытуда этномәдени құндылықтарымызды қайта жинақтап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін алға тартып отыр [1].
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың мәдени өрісін көтеру, сұлулықты қабылдау қабілетін қалыптастыру арқылы төл мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. Сонымен қатар, оқушылардың өз елінің, халқының, соның ішінде өзі мекен ететін аймақтың мәдениетіне, дәстүрлеріне деген сезімдік-эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастыру - бейнелеу өнері пәнінің негізгі міндеті болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Біз өзіміздің болашағымызды, жеке балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті деп 2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында көрсетілген болатын [2].
Жалпы білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық, саяси өміріне белсенді араласуына дайын еңбекқор тұлғаны қалыптастыру маңызды орын алуда.
ХХІ ғасырдың 70 жылдарынан бастап ұлттық бейнелеу өнері мен сәндік қолданбалы өнер туындыларын бейнелеу өнері сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, ұлттық өнер арқылы балаларға көркемдік білім беру идеясы қалыптаса бастады. 70 жылдары жарық көрген Қ.Ералиннің әдістемелік еңбектерінде Қазақстанның халық суретшілері Ә.Қастеевтің, Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Х.Наурызбаевтың, Г.Исмайлованың, С.Мамбеевтің, М.Шаяхметовтың, С.Романовтың, Е.Сидоркиннің, Н.Нурмухамбетовтың, К.Барановтың шығармаларын сабақта балаларға таныстыру барысында көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие беру, кеңістік туралы түсініктерін қалыптастырудың әдістері ашып көрсетілді.
80-90 жылдардағы бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің қалыптасуы мен дамуында ғалым пелагогтардың бейнелеу өнерін оқытудың психологиялық - педагогикалық мәселелерін зерттеуге баса көңіл бөлумен ерекшеленеді. 80-90 жылдар аралығындағы педагог - ғалымдар Ә.Қамақов, Қ.Ералин, Ж.Балкенов, Қ.Әміргазин, У.Ибрагимов, Б.Әлмухамбетов, Р.Мизанбаев, Е.Асылханов, Д.Садығалиев, М.Жанаевтардың бейнелеу өнерін оқыту саласында түрлі оқу мәселелерін зерттеу нәтижелері Қазақстанда бейнелеу өнері пәнін оқыту әдістемесінің дамуына қомақты үлес болып қосылды [3,4].
Дәстүрлі педагогикалық мәдениет құрамындағы сәндік қолданбалы өнері туралы еліміздің танымал ғалымдарын да атап кетсек болады. Олар: Ә.Сәдуақасов, С.Е.Нұрмұратов, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Х.Арғынбаев, С.Мұқанов, Ж.Мүтәліпов, Н.Адамқұлов, Н.Нұрмұхамбетов және т.б. өз еңбектерінде осы өнер түрінің қайталанбас құндылықтарын айқындай отырып, оның тәлім-тәрбиелік маңызына назар аударған болатын [5,6,7,8].
Сондай-ақ, сәндік-қолданбалы қолөнерідің табиғатын, оның адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызметінің мәнін зерттеген орыс ғалымдары: А.А.Власова, Е.Р.Шнейдер, Т.И. Еременко, Б.В.Веймарин, З.А. Богатеева, И.Я. Богуславская және кеңестік дәуірдің даму кезеңдеріндегі кеңес педагогикасының өкілдері В.Н.Шацкая, Н.А.Дмитрева, О.А.Апраксина, А.Буров және т.б. ғалымдардың еңбектері де өте құнды [9,10]. Сол себепті де мектеп жасына дейінгі балаларға қазақтың сәндік - қолданбалы өнерімен таныстыру арқылы баланың дүниетанымын кеңейтіп, жалпы жаңа білім беру жоспарына қазақтың қолданбалы өнерін пайдаланудың тиімді жақтарын көрсетіп нұсқау беру арқылы балалардың тұлғасын қалыптастыруда ұтымды пайдалануды өзекті мәселе деп қарастырып отырмыз.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыруды теориялық негіздеу және ұсыныстар беру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру теориясына талдау жасау;
- ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте сәндік-қолданбалы өнерді пайдалану арқылы балалардың қызығушылығын арттыру бағыттарын анықтау;
- балаларға қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстырудың тиімді жолдарын ұсыну;
Зерттеу әдістері: Тақырып төңірегінде ғылыми және әдістемелік әдебиеттер тізімін жинақтап психологиялық, педагогикалық, философиялық әдебиеттерге талдау жасау.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру.
Зерттеу обьектісі: Мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу болжамы: Егер мектеп жасына дейінгі балаларға қазақтың сәндік-қолданбалы өнері туралы түсініктер қалыптастыру арқылы балалардың шығармашылығын арттыру дұрыс бағытта жүргізілсе, балалардың дүниетаным ой-өрісі, еңбекке қабілет шығармашылығы әрі қарай дамып, алынған білім тереңірек жүйеленер еді.
Курстық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ι МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК- ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың сәндік-қолданбалы өнерімен таныстырудың мәні мен маңызы.
Қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан- ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен танытып келген далалық өркениеттің алтын бесігі Ұлы Дала кеңістігінде қалыптасқан. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші, ары қарай жаңғыртып, байытушы.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел болады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениеті мен төркіндестігінің айғағы. Ол - өткен өмірдің көлеңкесі емес, даму мүмкіндігінде шегі жоқ ұлттық дәстүр. Үлкен өзен бастау алатын бұлақтай, халық қолөнері де ешқашан суалмайды, - деп осы өнер туралы жазған белгілі ғалым И.Я.Богуславская пікірімен келіспеске болмас [9].
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан - жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті де әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғырту үстінде болды. Танымал кеңес педагогикасының өкілі С.Т.Шацкий: ..қолөнер өз табиғатымен тұлғаның сезіміне жеңіл, әрі қажетті. Тек оны жас ұрпақ пен жастар бойына сіңіре білудің жолын табу керек. Баланы алғашқыда үстіртін болса да, өнер мәнін түсінетіндей дәрежеге жеткізсек, ол өнер туралы білуге, дағды алуға ұмтылатын болады, бұл салада табысқа жетуге тырысып, өнер жөніндегі түсінігін кеңейте түсуді көздейді деп баланың мәдени дамуына қолөнердің әсері туралы айтқан болатын [10]. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде ХІХ - ғасырдың екінші жартысымен ХХ - ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді. Міне осы жоғары өрлеуді қазіргі заман талабына сай, қазақ халқының дәстүрлі қолөнерін әрі қарай дамыта беруді, жастарды, келешек ұрпақты осы салада оқытуды тереңдету мақсатында көптеген жұмыстар жүргізуге болады. Оның себебі әрбір өскелең ұрпақ өзінің қолөнер шеберлігін арттырып үйреніп, оны өзінен кейінгі ұрпақтан - ұрпаққа жалғастыру.
Қазақ қолөнерінде ою-өрнек өте кеңінен қолданылады. Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдардың ою-өрнекпен безендірілмегені өте аз кездеседі. Ою-өрнек қолданбалы қолөнер бұйымдарының тұтыну және эстетикалық мән - мағынасын аша түседі. Сондықтан қолөнер шеберлері жасаған заттардың әрқайсысының қалай әшекейленіп, өрнектелгеніне жеті зер салған жөн.
Ою-өрнек өнері ежелгі замандарда қалыптасып, халқымыздың тарихымен, тұрмыстағы әдет - ғұрып, салт - дәстүріне сай дамып, түрлендіріліп, жетілдіріліп отырған. Жер жүзіндегі барлық халықтарда дерлік ою-өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып бүгінгі күндерге дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет үлгісі ретінде сақталып келеді. Халық шеберлері ою-өрнекпен, сәулетті ғимараттарымен, киім - кешек, жиһаз, қару - жарақ, ат әбзелдерін, зергерлік әшекей заттарын т.б. тұрмыста тұтынатын заттарын безендіріп отырған. Міне осы әдет - ғұрыпты әрі қарай сөндірмей жалғастыру біздің міндетіміз. Әдемілік пен әсемдікке құштарлық адамзатқа тән. Көркем бұйымдар мен зәулім ғимараттар - көз қуанышы. Ол жанды сергітеді. Ежелгі адамдар жын-шайтаннан қорғану және өзін-өзі сәндеу үшін тәндерін нақыштап, киімдерін әшекейлеп, үйлеріне тұмар іліп қоятын. Осының нәтижесінде ою-өрнек пайда болды. Ою-өрнек латынның оrnamentum сөзімен мәндес. Оның аудармасы әшекей, өрнек, бедер деген мағынаны білдіреді. Көшпелі қазақтар табиғаттың әдемілігіне сүйсіне отырып, өз айналасының сұлулығына аса мән берген. Оған дәлел халықтың ежелгі қолданбалы өнерінің маңызды бөлігін ою-өрнектердің құруы. Ежелгі шеберлер үшін шабыт көзі табиғат өсімдіктер мен жануарлар әлемі болған. Олар ыдыс - аяқты, киім - кешекті, қару - жарақты, үйлер мен ғибратханаларды тамаша әшекейлеген. Тіпті ұлттық билердің де өзіндік ерекшеліктері болған. Бишінің түрлі өрнектер жасап қозғалуы үлкен шеберлікті талап еткен. Сонымен қатар Қазақстаннан табылған ескерткіштерде геометриялық, зооморфтық және өсімдік өрнектер желісіне бай әртүрлі ою-өрнек өнері де байқалады. Халық тіршілігіндегі мүйіз тәрізді оюды ою-өрнек өнерінің бастапқы көзіне жатқызуға болады. Мысалы: қошқар мүйіз, сынық мүйіз (арқар мүйіз), бұғы мүйіз, сыңар мүйіз. Осындай кескіндер, яғни ашатұяқ, құсмұрын, құс қанаты өзінің бастауын сақ кезеңіндегі аң үлгісінен алады. Бұл кезеңде Таяу Шығыс өнері ықпалымен пайда болған өсімдік оюларды жатқызуға болады. Бұған жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, гүл жатады. Сонымен қатаар геометриялы жіне солярлы үлгілер де қолданыста болған. Тұмарша, ирек тарақ, сүйір, көпқырлы және меандро тәрізді балдақ шынжыр, қармақ тәрізді үлгілерде үш мың жыл бұрынғы малшылардың алғашқы мәдениетінің іздері байқалады. Күнді дөңгелекпен, әлемнің төртбұрышын айшықпен, күн сәулесін шұғыламен көрсеткен. Қазақ ою-өрнегінің негізіне зооморфты өрнектер де жатады. Бұл жан-жануардың әртүрлі мүшесінің бейнесі.
Сондай-ақ, қазақ қыздары өте шебер болған. Олардың кесте тігу аса шеберлікпен орындайтын өнері болды. Кесте жібекке, матаға түсірілді. Жастық тысы, сұлгі шеттері, аяққап, есеқап, қоржын, әйел бас киімдері, көйлекке геометриялық пішіндер, гүл-жапырақ, жұлдыз, ай, күн суреттері берілді. Кілемші қыздар алаша, төсеніш тоқыды. Кілемнің түкті, жолақ, жібек, масаты, мақта, тақыр, қалы кілем деген түрлерін тоқуды білді. Кілем, алаша жіптері қой, түйе жүнінен ұршықпен иірілу арқылы әзірленді. Кілем өрмегін аспалы өрмек немесе кілем өрмегі деп атайды. Кілем-алашаларға түсірілетін ою-өрнектер алуан түрлі(200-ден астам) болса да, оларды жинақтағанда гометриялық, космологиялық, зооморфтық, өсімдік сипаттас болады. Неғұрлым тән сипаттылары - айшық гүл, жұлдыз гүл, қошқар мүйіз, күн өрнектері болып келеді.
Әдеттегі тоқу өндірісінің техникасы өте қарапайым болған. Өрнек тоқуда мосы ағашы(көтерме), қылыш, қазық сияқты құралдар қолданылды. Енді бір деректерде өрмек жабдықтарының қазық, жүгіртпе, арқау, есіп сабау, адарғы, қылыш, күзу қазығы, күзу арқалығы, күзу шабығы, бақылау жібі, күзу көтермесі деген аспаптары болған. Мұндай қарапайым тоқу әдісі көп еңбек, көп уақыт керек еткен. Дегенмен, тоқылып шыққан бұйымдар мейлінше жатық және берік болған.
Сонымен қатар түзу және ойқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә, өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың оюын сипатына қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтың шебер әйелдерінің қолынан шыққан тағы бір бұйымдарының бірі - киіз өте әдемі ою-өрнегімен, мейлінше сапалылығымен ерекшеленген. Ою-өрнектерді киіз бұйымдары текеметтер, тұскиіздер, сандыққаптар, әбдіреқаптар, қоржындар, сырмақтар көшпелі қазақтардың тұрмысында кеңінен қолданылған.
Зергерлік - өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі сәнді бұйымдар асыл тастардан жасалған қымбат заттар әлгі шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рухта тәрбиелеуде ою-өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Сұңғат және бейнелеу өнерінде, сондай-ақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш айқындалып тұру қажет, басқа елдерден қазақтарды өзгеше қылып көрсететін өнер түрі - қазақтың ою-өрнегі. Қазіргі таңда қолөнер шеберлері өздерінің туындыларына ою-өрнекті қолдану үшін өрнектің жасалу принциптері мен техникасын үйренуде. Суретшілер мен сәулет өнерінің сырт пішінін көшірме ретінде пайдаланып қана қоймай, оның мазмұнынан, атаулары мен даму тарихынан хабардар болса, салған суретінде не жасаған бұйымдарында бейнеленген элементтер ерекше түрленіп тұрады.
Қазақ халқының ою-өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең тараған саласы. Бұл - ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын, эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі таңда қазақтың 230-дай оюын ежелден келе жатқан атаулары бар.
Қолөнер шеберлері ертеден ою-өрнек атауларын екі топқа бөліп қарастырған, бірінші топқа ою-өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты атаулар екінші топқа жалпы ою-өрнек қолданатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою-өрнекті теориялық жағынан негіздеу - этнолингвистикалық атауларды лексика - семантикалық топтарға бөлуге қатысты. Нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою-өрнек тарихы, халық тарихымен жасасып келе жатқан төл мұрамыз екені белгілі. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика саласын зерттеу кенжелеп келеді, ал ою-өрнек бұрын соңды қолға алынып, арнайы зерттеу обьектісі болмаған.
Бүгінгі таңда ою-өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Ою, өрнек сөздері бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру ою деп аталады. Ал киім кешекке, тұскиізге, т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, басқұрға жіне қоржынға түсірілетінн түрлі геометриялық бедерлерді өрнек дейді. Өрнекті тасқа, ағашқа күйдіріп, қашап, бояп, түсіруге болады.
Қазақ ою-өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме-дәлдігін сақтамай-ақ, көзбен мөлшерлеп қиып, ою-өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады.
Ою-өрнек өнері табиғатында поэзияға, өлеңге ұқсамайтын өнер түрі, соған қарамастан бұлардың екеуі де ырғақ заңдылықтарына бағынады. Ою-өрнектегі ритм заңдылықтары басқаларға қарағанда ақындарға таныс дүние, өйткені өлең жолдарындағы ұйқас пен ырғақты оюлар да сақтайды. Ою-өрнектің құрылымы, ырғақ заңдылықтары бүгінгі күнге дейін ғалымдардың назарынан тыс қалып отыр, себебі өнертанушылардың ою саласына жүргізген ғылыми зерттеулерінде өрнектің даму тарихы мен символикасы ізге қазірше жұмбақ. Соған қарамастан қолөнер саласында ою-өрнек негізгі рөл атқарады. Поэзиядағы өлең жолдарындағыдай мазмұн мен ритмді ою-өрнектер берік сақтайды. Ою-өрнек элемент ретінде жай қосалқы түрде бейнеленетін элемент жоқ, оюлардың бәрінің мазмұны бар.
Ою-өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре алмайды, әрқашан қосалқы рөл атқарады. Оны біз сәулет өнерінен, үй жиһаздарына, сандыққа, кебежеге, бесікке, жүкаяққа, ұлттық киім-кешекке, ер-тұрман, қару-жараққа салынған оюлар ретінде қабылдаймыз, яғни ою-өрнекті қандай да бір болмасын бір затпен байланыссыз елестете алмаймыз. Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір бұйымда бейнеленген ою-өрнектің тақырыптық мазмұны, құрылымы, тепе-теңдігі мен ырғағы, ең бастысы, өзіндік философиялық мәні бар екенін байқау қиын емес. Ою-өрнекті салып не қиып дағдыланған шебер өлең жазатын ақын секілді, табан астында-ақ мағынасы мен құрылымы сәтті үйлескен ою үлгісін өз қиялынан шығарып, сол сәтте қиып бере алады. Ол үшін тәжірибенің молдығымен қоса, ой қиялдың ұшқырлығы қажет. Қолданбалы өнер түрлері ішінде бір жүйеге келтірілгені ою-өрнек. Өрнектің жай немесе күрделі элементері бірнеше қайталанса да симметрия заңы берік сақталады. Көне дәуірдегі қолөнершілер егіз өрнегін немесе егіз аңды, жануарды бейнеленгенде өмірде бейбітшілік пен тепе-теңдікті сақтау ұғымын білдірген. Барлық ою-өрнек симметриялық принципті берік сақтайды, әрбір ою-өрнектің негізі, яғни симметриялық осьі болады. Симметриялық ось табиғатта өсімдіктерде көп кездеседі, гүлдердің, өсімдіктердің діңі симметриялық осьті білдіреді. Қолөнерде де сол заңдылық қатаң сақталған. Киізден, ағаштан, темірден жасалған кез келген затты бұйымға бейнелегенде оның осьіне арнайы салынатын ою-өрнек элементтері болады, олар - өрнектер: күн, күн көзі, жұлдыз, жұлдыз гүл өрнектері. Егер бір осьтің бойына қатар-қатар бірнеше элементті орналастырсақ, шексіздікке ұласатын шет оюды алуға болады. Шексіздікке ұласатын бұл ою көбінесе бұйымның жиегіне немесе бірнеше элементтерімен қайталаана отырып, белгілі бір ретпен орналасады және ою-өрнектердің араларын бөлу үшін қолданылады. Ал көбінесе шет оюды аралас элементтерден құралған композицияның жазықтығын қоршау үшін немесе бұйымның жиегіне орналастырады. Шет оюға ассиметрия жасап, басқа түрге аударсақ та, шет оюдың бастапқы нұсқаларын көруге болады. Қолөнердің барлық саласында оюды қосалқы өнер ретінде пайдаланып келдік, жеке бейнелеу туындысы сияқты өрнек элементтерінің суреті салынып, қабырғаға ілінбейді. Қазір тек шымши өнерінде ғана ою-өрнектің абстрактілі түрі бейнеленіп, қабырғаға ілінеді. Мүмкін болашақта ою-өрнектің мағынасын, логикалық күшін түсіндіре отырып, оюдың әр элементін көркем туынды ретінде қабырғаға әсемдік үшін ілетін болармыз. Өйткені ғасырлар бойы тұмар, ұмай, қошқар мүйіз ою-өрнегінің магиялық күші бар деп сенген ата-баба дәстүрінің әлі де ашылмай жатқан құпия сыры бар.
Ою-өрнектің көне атаулары - халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар - халықтың өткен тарихы, рухани, мәдени-материалдық өмірінің айнасы. Қазақ тіліндегі ою-өрнек атауларының шығу төркіні сан-салалы болғанымен, олардың атауларында тек қазақ тіліне ғана тән сөздер, яғни түркі тілдеріне ортақ атаулар ғана кездеседі.
Қазақтың ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сіңген термин, мағынасы-сәндеу, әсемдеу.
Қазақ ою-өрнегі әлі түбегейлі жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этнограф, өнертанушы Садық Қасиманов пен архитектор-ғалым Төлеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Садық Қасиманов 200-ге жуық ою-өрнектің көне атауларын қағазға түсіріп, елуге жуық оюдың мазмұнын ашып берді [6], ал Төлеутай Бәсенов оюлардың даму тарихын зерделеп, өсімдік өрнектерінің жаңа үлгілерін сызды. Төлеутай Бәсеновтің пайымдауынша, ою элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін түрлендіріп, оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады. Қарапайым элементтен құралған оюдың санаулысы ғана үнемі қолданыста болады деген ұғым алдамшы деп пікірін қалдырған болатын [11].
Сан алуан ою-өрнек әрбір қолөнер туындысында жаңа түрге ие болады және қолданыста бірін-бірі қайталамайды. Қарадүрсін бұл өнер туындысында өнердің басқа түріндей аса талғампаздық пен бай мазмұн кездеспейді. Соған қарамастан ою-өрнектің тілі өте күрделі, ал құрылымы аса қарапайым. Ою-өрнектің әрбір тұтас туындысында белгілі бір тақырып бар. Егер ою-өрнек құрылымын сараласақ, онда күрделі ойлар жатады. Оюлар әсем әрі ұтымды шықсын десек, біз бірнеше мәселені ескеруіміз қажет: біріншіден, оның, ырғағы мен мөлшерін сақтау, өрнек бедерленетін материалды таңдай білу, ал ең негізгісі ою-өрнектің мазмұнды болуы суретшінің білікті дүниетанымына байланысты.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнер шеберлерінің арнайы білімі болмаса да, бұл өнер түрі атадан балаға жалғасып, өміршеңдігін көрсетті. Кеңес үкіметі кезінде ұмыт болған өнерді жаңғыртуға қатысқан қолөнер шеберлері он шақты ою түрін пайдаланумен ғана шектелген болатын. Жетпісінші жылдардың басы осы өнердің дамуының жаңа кезеңі болды.
Белгілі суретші Сапар Төленбаев бұл өнерге тың бағыт әкелді, ол ежелгі қазақ оюларын бүгінгі талғаммен сабақтастырып, оның элементтерін пайдалана отырып, мыңдаған жаңа ою-өрнек нұсқасын жасады [12]. Ою-өрнек өнері эстетикалық жағынан жоғары деңгейге көтеріліп, кеңінен қолданыс тапты. Республикамыздың барлық сәнгерлері мен өндіріс орындары тоқсаныншы жылдардан бері жаңа ою-өрнектерді өз бұйымдарына кеңінен қолданып жүр.
Қазіргі таңда қолөнер шеберлері оюдың бірін-бірі қайталамайтын жүздеген түрін ойлап тауып, күнделікті тұрмыста қолданылып келеді. Кезінде күйшілер Қыз Ақжеленнің алпыс екі тарауын дүниеге әкелсе, еліміздегі әрбір қолөнер шебері де өз жасаған бұйымдарына бірін-бірі қайталамайтын, бірегей ою түрлерімен безендірілуде. Осыдан елу жыл бұрын айтылған ғалым Төлеутай Бәсеновтың: Қолөнер шеберлері ою-өрнектің қарапайым элементтерінен сюжетке бай мыңдаған композиция жасайды,- деген кесімді ойы қазірде де маңызын жойған жоқ.
Ою бедерін қанық шығару үшін бояудың атқаратын ролі үлкен. Ежелден шеберлер өз қолөнер туындыларына бояуларды пайдаланғанда, оның нышандық мәнін түсінген. Себебі, бояу мен түсті қолөнерге ұтымды пайдалану әрбір елдің, өзіне тән ерекшелігі мен талғамын танытады. Сондықтан түпкі түс пен ою-өрнектің қисынды үндестігі бір-біріне қатысты болып келеді.
Қазақ қолөнерінде қолданылатын түстердің символдық мәні бар: көк түс-аспанның, қызыл-оттың, күн көзінің, ақ түс-ақиқаттың, сары-ақыл -парасаттың, қайғы-мұңның, қара-жердің, жасыл-жастықтың, көктемнің символы. Бұйымдағы ою-өрнек осы түстердің бірімен бейнелегенде ғана оған белгілі мән беріледі. Сырмақ сыруда қара мен ақ түсті пайдалану қалыптасқан, сол сияқты көк пен сары түстің, көк пен жасыл, қара мен ашық қызыл түстің қатар пайдаланылуы ғасырлар бойы дәстүрге айналған. Көбінесе түстер нақ ортадан бастап шетке қарай түрленеді. Сонда ортада қара, ақ, қызыл, жасыл, сары, көк түс келеді. Бұл ұлт өрнегінде түстерді орналастырудың көне мәнері. Өрнек атауларын түгел қамтып, олардың әрқайсысына жеке атау беру мүмкін емес, әр шебер өзі жасаған ою-өрнекке өзі ат береді. Сол оюдың пайда болу тарихын оюшыдан артық ешкім білмейді. Ою-өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген:
1. Өсімдік типтес ою-өрнек (жапырақ, үш-жапырақ, шиыршық гүл, ағаш т.б.)
2. Зооморфтық ою-өрнек (жан-жануарлардың табиғи және мифтік бейнелері, қошқар мүйіз және оның түрлі нұсқалары: қос мүйіз, сынық мүйіз, қырық мүйіз, сондай-ақ өркеш, табан, бота мойын, құс қанаты т.б.)
3. Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, торкөз, т.б.) Ал ағылшын ғалымы А.Хеддона қазақ ою-өрнегін физика-морфтық және биоморфтық деп екі топқа бөледі. Ағылшын ғалымының өрнектерді былай топқа бөліп қарастыруды қазақ өрнегі үшін тиімді, себебі бұл қазақ ою-өрнегінің түрлері, мазмұнын түгел қамтиды, екіншіден, біздің өрнектердің өзіндік ерекшелігіне сай келеді.
Өнертану ғылымында қазіргі ою-өрнектерді белгілі бір тәртіппен мазмұны жағынан топтау жөнінде қатып қалған заңдылық жоқ. Соған қарамастан қазақ тіліндегі сан алуан ою-өрнек атауларын лексика-семантикалық топқа ғылыми тұрғыдан былай бөліп қарастыруға болады:
1.Ай, күн, жұлдыз - аспан әлеміне байланысты ою-өрнектер.
2.Малдың дене мүшелеріне, ізіне байланысты ою-өрнектер.
3.Аңға, аңның дене мүшесіне, ізіне байланысты ою-өрнектер.
4.Құрт-құмырсқаларға, олардың ізіне байланысты ою-өрнектер.
5.Құстарға байланысты ою-өрнектер.
6.Жер, су, өсімдік бейнелі ою-өрнектер.
7.Қару-құралдарға байланысты ою-өрнектер.
Ою-өрнектерді осылайша топтастыру қазақ ою-өрнектері атауларының мазмұнына жақын. Ал өсімдік бейнелі ою-өрнектердің нұсқасын алғашқы рет қағазға түсіріп, оған түсініктеме берген Төлеутай Бәсенов.
Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір қолөнер туындысына бейнеленген ою-өрнектің тақырыптық мағынасын, бітімі мен тепе-теңдігін, ырғағын, сондай-ақ философиялық мәнін байқап, түсінеді.
Бояудың өзінде нышандық мән болғандықтан, қиылған ою-өрнек түрлі-түске боялғанда, ол белгілі бір мазмұнды, философиялық ойды білдіреді. Ою-өрнектегі бояу түсінің сан құбылмалылығы бірден көз тартады. Бояулар бір-бірімен үйлескенде терең мағынаны меңзейді. Сан алуан көріністер қоға өмірі мен адам қызметінің ауқымдылығын, шексіздігін, белгілі бір мақсатты көздейтінін баяндайды. Мысалы, қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын құпия тілдерін түсіну қиын емес. Ою-өрнек өнері бір елдің тілімен жазылған мәдени шежіре десе де болады. Халықтың биік мұраты мен асыл арманы, бейбіт өмірді аңсаған асқақ үміті, қуанышы мен шаттығы, ел мен ер басына түскен қиындықтар ою-өрнектің басты тақырыбы. Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі ғана емес, бейнелеу өнерінде сезімді сергітетін, эстетикалық тәлімі мол өнер саласы. Ою-өрнек тілімен бейнеленген көріністерде уақыт, заман тынысы сезіледі.
Шеберлер ою-өрнекке еш қоспасыз табиғи түстер ғана пайдаланған, ал бояу түстерін аса бір талғаммен қолданған. Қазақ қолөнер шерлері жасаған өнер туындыларына көз салып қарасақ, ырғақ, пропорция, композициядан басқа - бояудың қанықтығы де елеулі роль атқарады. Халқымыздың мұңын, сағынышын, қуанышы мен бейбіт өмірін ою-өрнектегі түстердің, бояулардың құбылуынан байқауға болады. Шеберлер қолөнердегі құнды дүниелерді оюмен бейнелей отырып, заман тынысын өрнек тілімен халыққа жеткізіп отырған.
Шеберлер қолымен тоқылған кілемнен, шымшида немесе алашалардан табиғаттың төрт мезгілін көруімізге болады және олар жасыл дала, биік тау, қалың орман мен тау қойнауында ағып жатқан бұлақ көрінін тұспалдап, ұтымды бере білген.
Бояулардың ішінде қазақ қолөнерінде ақ бояу көбірек қолданады. Ақ түс - халықымыздың қуанышын, бақытты кезеңдерін белгілейді, ал сарғыш қоңыр, қара түстер халқымыздың мұңын, соғысты, қайғыны бейнелейді. Мұның бәріне өткен, көне деп қарамауымыз керек.
Қазір табиғи бояулардан гөрі тұрмыста жасанды бояуларды көбірек пайдаланады, себебі бұл бояулар табиғи бояуларға қарағанда түстерінің саны жағынан көп және қанықтылығы да әлде қайда жоғары әрі сапалы. Ою-өрнекте бояулар - ой мен идеяны бейнелеудің, күрделі сюжеттер жасаудың құралы. Қазақтың ұлттық немесе жаңа ою-өрнектерде қолданатын бояу түсі оның эстетикалық әсерін. Өмір танытқыш күшін, болмыс шындығын бейнелеудегі қарқымдылығын, адам әрекетінін белсенділігін танытады. Жалпы айтқанда бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек өнерінде идеялық және эмоциялық мәні бар негізгі арқау болып саналады, сондай-ақ, ою-өрнектегі әрбір бояудың өзіндік тарихы барын аңғару қиын емес. Ою-өрнек өнерінде бояулар күрделі роль атқаратындығын, ондағы ой мен идеяны бейнелеу сияқты күрделі мақсатта қолданылғанын білеміз. Сондықтан суретші, шебер қиып алған оюын бұйымға бейнелеу тігу үшін оған қосымша қолданатын материалдың түсін таңдай білу керек. Оюдың элементіне түпкі түстің сәйкес келуі бұйымның тартымды болуына әсер етеді.
Қазақ ою-өрнегі алғашқы нұсқасын сақтап, бір орнында тұрып қалған жоқ, заман ағымына қарай дамып, өзгеріп, жетіліп жаңа түрге, жаңа үлгіге ие болып отыр.
Ою-өрнек атаулардың халқытың мәдени-әлеуметтік өміріне байланысты үнемі өзгеріп отырады, кейбір сөздердің ескеруіне байланысты оның атаулары да аз қолданылып, архаизм қатарына қосылады, ол атауларды тек тарихи шығармалардан, мұражайлардан ғана кездестіреміз. Мысалы, дөдеге, жылан бауыр, балта шот, айбалта, бестемше атаулары қазіргі тілдік қолданыста жоқ.
Қазақ тілінің ою-өрнекке байланысты лексикасы-халқымыздың ғасырлар бойы жасаған тілдік қазынасы. Бұл атаулаар халықтың өзі тілі негізінде де, сырттан қабылдау арқылы да қалыптасқан.
Қазақ халқы өзінің ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, әр кезеңде түрлі қарым-қатынаста болғандығы мәлім, ғасырлар бойы өзбек, ұйғыр, қырғыз, ноғай, қалмақ халықтарымен, араб, парсы елдерімен, сондай-ақ бүгінге дейін орыс халқымен ұдайы мәдени байланыста келеді. Сондықтан қазақ халқының негізін құрайтын мүйіз өрнегі, яғни зооморфтық ою-өрнек көршілес елдердің бәрінде дерлік кездессе, сол сияқты әр түрлі дәуірде көрші халықтармен қарым-қатынастың көрінісі ретінде ою-өрнек атаулары қазақ халқында да кездеседі. Мысалы, кавказ өрнек, кәрне өрнек т.б.
Оюлап киіз басу тек қазақтың ғана еншісіне тиген өнер емес, мал шаруашылығымен айналысқан басқа да көшпелі елдерге тән ортақ кәсіп. Қазақ ою-өрнегіндегі қошқар мүйіз, толқын. тұмар, күн, жарты ай, арқар мүйіз, теке мүйіз, ит құйрық, жылан бас, қарға тырнақ, гүл, шынжыр, айбалта, қабырға, омыртқа атаулары да қырғыз халқында да кең тараған. Сол сияқты қазақ қолөнер туындылары ою-өрнек атаулары тәрізді қырғыз халқының қолөнерінде толық қайталанады. Мысалы, текемет, басқұр, бау, сырмақ, киіз үй, ер-тұрман және зергерлік бұйымдар.
Ал қырғыз ою-өрнегін зерттеген орыс ғалымы М.В.Рындин 173 қырғыз ою-өрнегін төмендегідей төрт топқа бөлді. Қырғыз өнертанушылары күні бүгінге дейін осы теорияны берік ұстанып келеді.
М.В.Рындин тілші емес, суретші болғандықтан ою-өрнектердің атаулары мен үлгілерін жинақтырғанда ою атауларының этималогиясын зерттемеген. Суретші екі елдің этикалық жақындығын ескеріп, сол сияқты Кеңес дәуіріне дейін қазақ қырғыз аталып келгендіктен екі елдің ою-өрнектерін бөліп қарастырмай, Қырғыз ою-өрнектері деп атап, арнайы альбом шығарды.
Жалпы қазақ пен қырғыз халықтарының оюларында ұқсастықпен қатар айырмашылықтар да бар. Садық Қасимановтың ұзақ жылдар ел арасынан жинаған ежелгі ою-өрнек атаулары М.В.Рындиннің еңбектеріндегі қазақ ою-өрнектерін қырғыз оюларынан бөліп алуға мүмкіндік берді. Сол ою-өрнек атаулары мен үлгілерін осы еңбекке енгізіп отырмыз. Қазақ ою-өрнегін зерттеген Еуропа, орыс ғалымдары қате пікірлер айтып, осы өнердің дамуына, қағазға түсірілуіне кедергілер туғызды. Қазақ бейнелеу өнерін зерттей келе, ою-өрнек өнерін жоғары деңгейде дамып қана қоймай, көршілес елдердің бейнелеу өнеріне де үлкен әсер еткеніне көз жеткіздік. Бұл өткен ғасырда ою-өрнекке байланысты жазылған ғылыми зерттеулер мен археологиялық бейнеленген бедерлерді саралау арқылы айқындалды. М.В.Рындин қазақ-қырғыз ою-өрнектерін он екі топқа бөлді. Олар:
1.Табиғатты бейнелейтін ою-өрнектер.
2.Жан-жануарларды бейнелейтін ою-өрнектер.
3.Өсімдіктер дүниесін бейнелейтін ою-өрнектер.
4.Тұрмыс заттарды бейнелейтін ою-өрнектер.
5.Мифтік және адамдаар киелі санаған шынайы тұлғалардың бейнесін жасайтын ою-өрнектер.
6.Кілем және ши - қамыс тоқу өндірісіне қолданылатын қырғыз ою-өрнектерінің элементтері.
7.Өсімдіктер дүниесін бейнелейтін ою-өрнектер және тұрмыс заттарды бейнелейтін ою-өрнектер.
8.Мазмұны өзгергенімен атауы сақталып қалған ою-өрнектер.
9.Қырғыз ою-өрнегіне негізгі элемент ретінде енген кеңестік эмблемалар.
10.Реалистік сюжеттер.
11.Қырғыз ою-өрнегінің эволюциясы.
12.Ою-өрнектің мазмұнын жүйелеу.
Суретші ою-өрнектерді топтау жүйесі қазақ, қырғызға сәйкес келгенімен, бұл көптеген ғалымдардың тұжырымдарына қайшы келеді. Өйткені ғасырлар бойы көшпелі өмір сүріп, мал бағумен айналысқан бұл тайпалардың дүниетанымында алғашқы рет космогониялық ою-өрнектер, кейінен түркі тайпалары ою-өрнегінің негізін құрайтын қойдың мүйізін тұспалдайтын, мүйіз өрнегі пайда болды. Ал, М.В.Рындиннің еңбектерінде қазақ ою-өрнегі туралы деректер көп, сондай-ақ мұндай толымды ғылыми зерттеу әзірге бізде жоқ. Сондықтан суретшінің жұмысын екі елдің мұрасы ретінде қабылдап, сол ою-өрнектерді саралай отырып, қазақ еліне қатысты оюларды бөліп алдық.
Бізде этнограф-ғалымдар мұражайларда сақталған қолөнер бұйымдарынан альбомдар шығарып, ел арасынан жиналған ою-өрнек атауларының мазмұнын жазды. Бұл өнер саласы жөнінде терең ғылыми зерттеулер жүргізілген жоқ. Ою-өрнек өнері жайында тарихи деректерді Ә.Марғұлан, Т.Бәсенов, Ө.Жәнібеков, Ә.Тәжімұратов, С.Қасиманов еңбектерінен кездестіруге болады. Сондықтан қазақ халқының қолөнерінде ғасырлар бойы пайдаланып келген бейнелеу өнері туралы мағлұматты орыс, еуропа т.б. ғалымдарының еңбектерінен жинастырып бір жүйеге келтіруге тура келді [5,6,11].
Қазақ ою-өрнектерінің атаулары күрделі сөз ретінде бөлек жазылып келген еді. Енді бұл этнолингвистикалық лексиканы біріктіріп жазу қажет, себебі бұл лексемалар бір бүтін нәрсе, бір ұғымды атау ретінде қолданылады. Заттың және құбылыстың атауы болғандықтан, бұл сөз кейін шығатын әртүрлі сөздіктерге сөз ретінде енуі қажет. Сонда қаазіргі қазақ тіліндегі ою-өрнек атаулары екі сөздің бірігуі арқылы жасалып, лексика грамматикалық жағынан бір тұлға болып бірлесіп, тұрақтанған атаулар құрайды. Өйткені ою-өрнек атаулары бұрын лингвистикалық тұрғыда зерттелмеген, сондықтан орфографиялық жазылу тәртібі бір ізге келтірілуі қажет. Бұл атаулардың бәрі біріктіріліп жазылып, зат ретінде ұғынылуға тиіс. Тағы бір айта кететін жайт: қазақ тіліндегі лексиканың басқа саласы сияқты ою-өрнек атауларын да семантикалық жағынан топтауға болады. Бұл топтарға кіретін сөздер мен сөз тіркестерінің өзңне тән бір ерекшелігі-номинативтік мағынаның тарихи дәуірлерге, халықтың ою-өрнегіне, тұрмыс-салтына, дүниетанымына байланысты мағыналық тұтастыққа айналуы.
Бәрімізге белгілі бүгінгі күнге дейін ою-өрнектің 230-дай атауы бар. Олардың ішінде ең көп тараған және талай ою-өрнектің негізі болған элемент мүйіз тектес ою-өрнек атаулары, өсімдік ұғымына қатысты атау табиғаттағы гүлдерді, өсімдіктерді, ағаштарды тұспалдаудан пайда болған.
Халық мұқтаждыққа қанағат ету, дәулет берекелі болу үшін үй жиһаздарын тартымды, сәнді де ұнамды етіп жасай білді. Тұрмыс-тіршілікке кеңінен қолданылатын қолөнер бұйымдарын әшекейлейтін ою-өрнек түрлері жоғары деңгейде дамыды.
Осыған орай, халықтың ойлау жүйесінің дамуына сәйкес жаңа кәсіпшіліктер дамып, тиісінше ою-өрнекке байланысты жаңа атаулар дүниеге келді. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде, ой санасында, мәдени-тұрмыс дәрежесінде, дүниеге танымында жаңа серпін, бетбұрыс пайда болды. Халық өнеріне ұлттық құндылық, қазына ретінде қарай бастадық. Енді алда осы құндылықты мәңгі рухани қайнарымызға айналдыру міндеті тұр. Еліміз егемендік алып, осындай тарихи өзгерістің нәтижесінде халық шеберлерінің шығармашылық ізденісі шыңдалып, жетіле түсуде.
Бұрын шеберлер мал өсіру мен аңшылықты, жер, су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттың сыртқы пішінін бейнелесе, қазіргі заман шеберлері осы қазыналы өнерімізді түрлі салаларда тиімді пайдаланып жүр. Мемлекет рәміздерінен, сәулет өнерінен, графика өнерінің барлық саласынан, кітап пен журнал беттерінен т.б. нақышты ою-өрнектерді жиі көріп жүрміз. Еліміздің белгілі суретшісі Әбілхан Қастиев бұл өнерді кімнен, қайдан үйрендің деген сауалға:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен,-
деп жауап берген екен. Біз де, біздің қазіргі және болашақ ұрпағымыз да өнер атты құндылықты осылайша үйреніп, рухани қайнар ретінде сусындауымыз керек. Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев көшпелілер жайында былай дейді: Біздің дәуірге дейінгі I ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланды. Оның үстіне ХҮIII-ХIХ ғ.ғ. көшпелілер мәдениетінен көп жоғары болған деседі. Қазақ өнер алды-қызыл тіл дейді. Дегенмен, сурет өнері осы тілден бұрын пайда болған тәрізді. Өйткені сонау тас ғасырынан қалған таңбалы тастарда ою-өрнектер арқылы адам баласы тым ерте-ақ өз ойын суретпен жеткізуге талпынған көрінеді. Сонау алғашқы қауымдық құрылыс кезінде үңгірді мекендеген адамдар өздерінің тірлігін сурет арқылы баяндап, үңгір қабырғаларына қашап салған екен. Бұл туралы археологиялық деректер мен ғылыми еңбектерде көрсетілген. Одан бері келетін болсақ, б.д.д. V-ІІІ ғ.ғ. сақ дәуіріндегі Пазырық қорғандарынан табылған ою-өрнектер қазіргі біздің ою-өрнектерден айна қатесі жоқ дүниелер. Сондықтан біздің тегіміз тым әріде жатқандығын, тіпті ұлт болып қалыптаспай тұрғанның өзінде ою-өрнектің тілі қазіргі біздің ою-өрнектің тілімен бірдей болып тұрғандығы. Соған қарап, бейнелеу өнерінің тарихы тіл өнері қалыптаспай тұрғаннан да бұрын басталғаны байқалады. Күні кеше Берел қорғанынан табылған зергерлік алтын бұйымдар қазақ халқының материалдық байлығының негізі екендігінде дау жоқ. Ондағы аң стилімен жасалған бұйымдарға қарап, зергерлік өнердің тым ерте дамып, биік шеберлікке жеткендігіне ғалымдар қауымы көз жеткізіп отыр. Сондай-ақ Жетісудан, Шілікті жазығындағы обалардан табылған Алтын адамдардың бойындағы әшекейлер тым биік талғам, асқан шеберлікпен орындалуы, тіпті бүгінгі зергерлердің қолынан келе бермейтіндей.
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) - әр түрлі заттарды, архитектуралық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет Яссауи кесенесі) айқын көрінеді. Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу мейлінше жетілдіре түсті. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі-мүйіз тектес ою-өрнек болып саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу, құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп тараған мүйіз тектес ою-өрнегіне тоқталсақ.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан, сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер шеберлері осы элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бұйымдарға ұтымды пайдаланып келеді.
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол заттың бетінде түрлі нүсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер. Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді. Ұсағы зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге қолданылса, ірісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz