Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек түрлерімен таныстырудың маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ.ӨРНЕК ТҮРЛЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстырудың маңызы
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстырудың мүмкіндіктері
ІІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ.ӨРНЕК ТҮРЛЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстыру жолдары
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстыруда жүргізілетін жұмыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ.ӨРНЕК ТҮРЛЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстырудың маңызы
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстырудың мүмкіндіктері
ІІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ.ӨРНЕК ТҮРЛЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстыру жолдары
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою.өрнек түрлерімен таныстыруда жүргізілетін жұмыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім[1]. Сол халық ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, С.М.Дудин[2], Е.Р.Шнейдер[3]: «Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды», - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген[4].
Геродот: «Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіктер де мыстан соғылып, жүген-сулығы, ауыздығы, т.б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген», - деп жазады.
Әрбір баланың шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім[1]. Сол халық ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, С.М.Дудин[2], Е.Р.Шнейдер[3]: «Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды», - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген[4].
Геродот: «Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіктер де мыстан соғылып, жүген-сулығы, ауыздығы, т.б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген», - деп жазады.
Әрбір баланың шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептер білім мазмұнының тұжырымдамасы.Алматы, Қазақстан 1993.9 сәуір.
2. С.М.Дудин «Ковровые изделия в Средней Азии» («Сборник музея антропологии и этнографии Академии Наук»)
3. Е.Р.Шнейдер Искусство народностей Сибири // Искусство народностей Сибири. Л., 1930. С.57-100
4. Атутов П.Р., Бабкин Н.И., Васильев Ю.Н. Связь тудового обучения с основами наук. М. Просвещение 1983ж
5. Ә.Марғұлан Казахское народное прикладное искусство, 1–3 т.,1986–90
6. К.Ақышев "Курган Иссык. Искусство саков Казахстана", Позднесредневековый Отрар, Отрар в XIII-XV
7. Т.К.Басенов «Архитектура и городское строительство»
8. М.С.Мұқанов «Менің мектептерім» 1940ж
9. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
10. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987
11. Айғабылов Н. «Еңбек тәрбиесінің психологиялық аспектісі» // Қазақстан мектебі журналы. 1986 №6 29 бет.
12. Ш.Ахметов «Қолөнер сабағын өткізу тәжірибемен» // Қазақстан мектебі журналы. 1975 №6.
13. Әбілова 3.Оқытушыларға эстетикалық тәрбие беру. Алматы: Мектеп, 1972.
14. Әбітова Б. «Салт дәстүріміз - сабақта» // Қазақстан мектебі, 1993. №222 бет
15. Әбдуалиева Ш. «Халық қолөнері» Алматы 1992, 120 бет.
16. Қасымов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы. Қазақстан 1995.
17. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы. Қазақстан 1977.
18. Методика трудового обучения с практикумам/ Под. ред. Д.А. Торжевского.М.: Просвещение 1987.
19. Ә.Сағымбаев «Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі» Кәсіптік білім Алматы 2007
20. Б.Асанова, А.Птицина, Ұ.Әбдіғапбарова «Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы» Алматы 2010ж
21. Т.Тілеубекұлы «Қазақтың ою-өрнектері мен зергерлік бұйымдары» Алматы 2003ж
22. Құнанбаев А., Қалың елім қазағым. – Алматы: Жалын, 1995ж
1. Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептер білім мазмұнының тұжырымдамасы.Алматы, Қазақстан 1993.9 сәуір.
2. С.М.Дудин «Ковровые изделия в Средней Азии» («Сборник музея антропологии и этнографии Академии Наук»)
3. Е.Р.Шнейдер Искусство народностей Сибири // Искусство народностей Сибири. Л., 1930. С.57-100
4. Атутов П.Р., Бабкин Н.И., Васильев Ю.Н. Связь тудового обучения с основами наук. М. Просвещение 1983ж
5. Ә.Марғұлан Казахское народное прикладное искусство, 1–3 т.,1986–90
6. К.Ақышев "Курган Иссык. Искусство саков Казахстана", Позднесредневековый Отрар, Отрар в XIII-XV
7. Т.К.Басенов «Архитектура и городское строительство»
8. М.С.Мұқанов «Менің мектептерім» 1940ж
9. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
10. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987
11. Айғабылов Н. «Еңбек тәрбиесінің психологиялық аспектісі» // Қазақстан мектебі журналы. 1986 №6 29 бет.
12. Ш.Ахметов «Қолөнер сабағын өткізу тәжірибемен» // Қазақстан мектебі журналы. 1975 №6.
13. Әбілова 3.Оқытушыларға эстетикалық тәрбие беру. Алматы: Мектеп, 1972.
14. Әбітова Б. «Салт дәстүріміз - сабақта» // Қазақстан мектебі, 1993. №222 бет
15. Әбдуалиева Ш. «Халық қолөнері» Алматы 1992, 120 бет.
16. Қасымов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы. Қазақстан 1995.
17. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы. Қазақстан 1977.
18. Методика трудового обучения с практикумам/ Под. ред. Д.А. Торжевского.М.: Просвещение 1987.
19. Ә.Сағымбаев «Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі» Кәсіптік білім Алматы 2007
20. Б.Асанова, А.Птицина, Ұ.Әбдіғапбарова «Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы» Алматы 2010ж
21. Т.Тілеубекұлы «Қазақтың ою-өрнектері мен зергерлік бұйымдары» Алматы 2003ж
22. Құнанбаев А., Қалың елім қазағым. – Алматы: Жалын, 1995ж
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай
саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да
өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана
тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер
және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды
халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік
бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай
заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім[1]. Сол халық ортасынан
шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер
жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің
идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын
жоққа шығарды. Мәселен, С.М.Дудин[2], Е.Р.Шнейдер[3]: Қазақ ою-өрнегі иран
мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне
жатпайды, - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру
мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа
қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер
ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары
көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу
жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық
дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде
өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт
жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі
де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді
жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп,
тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген,
киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі
шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері
әшекейленген[4].
Геродот: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан
істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік
әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіктер
де мыстан соғылып, жүген-сулығы, ауыздығы, т.б. бөліктері түгелдей алтынмен
әшекейлендіріліп, безендірілген, - деп жазады.
Әрбір баланың шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен
қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының
тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал
қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан дәстүрге айналған рухани
қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақты өз
халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен тереңірек таныстыру
қажет.
Этнограф-ғалымдар Ә.Марғұлан[5], К.Ақышев[6], Т.К.Басенов[7],
М.С.Мұқанов[8], Ә.Тәжімұратов[9], Х.Арғынбаев[10] және т.б еңбектерінде
ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің даму тарихы, ою-өрнек жасалу технологиясы
және мән мағынасы қарастырылған.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар. Атадан
балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе
жатқан өнер түрі. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын
материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың
заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы
оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре
білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-
өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек.
Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын,
үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз
түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты
көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе
неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен
күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-
біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі[11]. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-
өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Зерттеу мақсаты: Ғасырлар бойы сақталып, бізге дейін мұра болып жеткен
ата-бабаларымыздың ұлттық қолөнерінде ерекше орын алатын ою-өрнек өнерін
жаңа заман талабына сай мектеп жасына дейінгі балаларға үйрету әдістеріне
зерттеу жүргізе отырып, тиімді жолдарын анықтау
Зерттеу міндеті:
- Ғылыми әдебиеттерді пайдалану
- Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен
таныстырудың маңызын анықтау
- Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстыру
жолдарын көрсету
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен
таныстыру жолдары
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесі
Зерттеу әдістері: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесі бойынша ғылыми мәліметтер жинау және оларды
талдау арқылы тәжірибелік зерттеу амалдарын жүргізу.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесінен мынадай нәтиже көруге болады:
- Балалардың қолөнер ерекшеліктері туралы түсініктерінің кеңеюі;
- Қазақ қолөнеріне деген эстетикалық сезімдерінің оянуы;
- Халық қазынасына деген жауапкершілік сезімдерінің болуы.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕК ӨНЕРІМЕН
ТАНЫСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстырудың
маңызы
Бүгінгі таңда жаңалыққа жаны құмар жас ұрпаққа заман талабына сай тәрбие
мен білім беру, оны ұлттық құндылықтар арқылы жүзеге асыру көкейкесті
мәселелердің бірі болып отыр. Ұлттық құндылықтарды құрмет тұтып, тәрбиенің
қайнар көзі ретінде қарастыру қай заманда болса да маңызды мұқтаждық
ретінде күн тәртібінде тұрары белгілі. Әсіресе, бүгінгі жаһандануға бет
бұрып, әлемдік бәсекелестікке, оның талаптарына жауап беру жағдайында бұл
мәселенің өзектілігі айшықталып отыр. Елбасының бұл жайлы толық өркениетті
ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп,
содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн деген сөзі баршамызға
салмақты міндеттер жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңда басты мақсат – жас
ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып, тәрбиелеу болып отыр[12].
Жер бетіндегі өмір сүруші әрбір ұлт өз ұрпағының жан – жақты тәрбиелі
және мәдениетті тұлға болуын армандайды. Бала бойына рухани мұраларды
сіңіре тәрбиелеудің бірі – ұлттық тәрбие.
Ұлттық тәрбие – рухани уыз. Халық көптеген тәрбиелік дүниелер туғыза
отырып, олар арқылы баланың жеті қырлы, бір сырлы болып қалыптасуын
қамтамасыз еткен.
Сондықтан еліміздегі үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттық мәдениет, өнер
және қолөнер негізінде біліктілік пен іскерлік қалыптастыру,
мәдениеттілікке баулу, адамзат қоғамында бұрын соңды жасалған мәдени мұраны
жүйелі меңгеруге, жалпы әлемдік рухани игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу
қажеттілігіне баса көңіл бөлу керектігіне мән берілген. Осыған байланысты
болашақ маман бойында кәсіби мәнді сапалардың қалыптасып, ол тұлға дамуымен
ұштасып, нәтижесінде жас ұрпақтың біліктілігі мен іскерлігін қалыптастыру
мәселесінің өзектілігі артады. Аталмыш мәселенің әсіресе ел болашағының
кілтін ұстап отқан жас буын – мектеп жасына дейінгі балалар үшін маңызы
айрықша[13].
Қазақ қолөнері көркем мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Бұл өнер
ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін тұрмыста қолданып келеді.
Қазақтың ұлттық өнерімен таныстыру негізінде бала айналадағы дүниенің қимыл-
қозғалыстарының алуан түрлі реңін түсінеді. Балалардың өнер туындыларымен
бірге үнемі байланыста болуы рухани-өнегелік,эмоционалық-сезімді к дамуының
және шығармашылық мүмкіндіктерінің қалыптасуының негізгі тірегі болып
келеді. Мектеп жасыны дейінгі балалар бейнелеу өнері,ән-күй; құрастыру және
қол еңбегі,көркем әдебиет сабағында және ертеңгілік-тер мен ойын-сауықтар
барысында халқымыздың ұлттық өнерімен танысып,көркем талғамын,өзіндік
дүниетанымын қалыптастырады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға халық шеберлері - ағаш шебері, ұста,
зергер, тоқымашы, кестеші, өрмек тоқушы т.б. таныстыра отырып, олардың
қолынан жасалған бұйымдар туралы мағлұмат беру балалардың білім деңгейлерін
жетілдіре түседі[14].
Балалар ағаш шебері ағаштан түйін түйетінің, ұста темірден жасалатын
бұйымдарды соғатынын, зергер әшекей бұйымдарды жасайтынын, тігінші киім
тігетініні жөнінде мағлұмат алып, ұлттық бұымдардын жасалу ерекшеліктерімен
танысады.
Қайсыбір қолөнер шеберін алсақ та олар өздерінің жасаған бұйымдарын түрлі
ою-өрнектермен әшекейлейді.
Ою-өрнек өнері ежелден халықтық өнердің бір түрі. Оның шығу тарихы
теренде. Ал сюжеттік мазмұны мен атаулары әр дәуірдің тыныс-
тіршілігіне,тұрмыс салтына орай өзгеріп,дамып,жетіліп отырған. Өнердің де
басқа түрлері секілді,ою-өрнектің де балалардың ой-өрісі мен білімдерін жан-
жақты дамытуға әсері мол. Ою-өрнектердің ішінде аспан әлеміне,өсімдікке,жер-
су атауларына геометриялық кескінденге қатысты қару-жарақ іспеттес
кездеседі. Ою-өрнектер әртүрлі мәнге ие. Сондай-ақ қол өнер бұйымдарында
түрлі түстер ерекше орын алады. Қазақтың қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен
идея болмыс пен щындықты көрсеттуде өзіндік шешім табады[15].
Ақ түс – шындық, пәктіктің нышаны болса, жасыл түс – көктемнің нышанын
білдіреді. Қолөнер шеберлері түстерді ерекше үйлестіре білген жөн деп
есептеген.
Қазақ өз дүниетанымын, салты мен дәстүрлі, ғұмырлық тарихын өнерге
бағыштаған. Қазақтын ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары көп.
Ғылымдар әзірше 200-дей түрін ғана анықтады. Солардың халық арасында көп
тараған түрі-мүйіз тектес ою-өрнегі. Ою-өрнектің бұл тобын, қазақ буындар
осының негізінде жасалып, тек атаулары өзгеріп отырады. Мысалы: қошқар,
арқар мүйіз, өркеш мүйіз, төртқұлақ, түйе табан, сыңар өкше қос алқа, құс
қанаты, қаз табан т.б. ою-өрнектердің негізгі арқауы. Осы әлементтерден ою-
өрнек композициясы жасалады. Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру мен
аңшылықты, жер- су, көшіп-қону көріністерін.
Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою-өрнек
қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін
алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен
мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау
қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін
келтіріп үйлестіре білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам
ойының жемісі. Ою-өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай
бірігіп тұруы керек[9]. Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою
өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-
өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда
да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау
алған өрнек дами келе неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-
өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз
бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып,
байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы
әсем гүл шоғырындай ою-өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз
тартып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары
анық. Біздің ата-бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына
жеткізе білген.
Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған.
Сондықтан қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, ең көп түрі және
әр түрі мәнер жасауда жиі қолданылатын мүйіз тектес ою-өрнектер.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерін тұрмыс тіршілігіне, өз дәуіріндегі заман
ағымына қарай лайықтап отырған. Мысалы: халқымыздын көне бұымдардың әрбір
жануар мен заттың өз бойындағы қасиеттеріне қарай тақырыптық мағынасы,
композициясы, симметриясы мен ассиметриясы, колориты мен ритмы, сондай-ақ
оған арналған философиялық мәні де байқалады.
Композиция дегеніміз латынның ою-өрнекті бір заттың бетіне реттеп
орналастыру деген сөзі[6].
Өрнек үшін симметрия да маңызы зор. Оның екі жағының бірдей болуы –
симметрия заңы. Симметрия кез келген өрнекті болады.
Ою-өрнекте бір элементтің қайталанып отыруын ритм немесе ырғақ дейді.
Ою өрнек өнері қазақ халқында ертеден-ақ өнердің барлық түріне арқау
болып, ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып, оның материалдық және рухани
игілігіне айналып келеді. Қазіргі кезде халқымыздың мәдени асыл қазынасының
өзекті бір саласына айналған ою-өрнек қайта түлеп, бай мазмұнға жаңа түрге
ие бола түсуде. Халқымыздың мәдени-тұрмыс дәрежесінің, дүниеге көзқарасының
ойлау, ұғыну және шығармашылық қабілетінің дамуы халық шеберлерінің
шығармашылық ізденістерін шындай түсті.
Жанадан көркем-кесіпшілдік орындары ашылып,олардың заттары сәнді болу
үшін ою-өрнекпен безендірілуде[16].
Балалардың әдебиеттен, математикадан, музыкадан, бейнелеу мүсіндеу, кесте
тігу мен ою-өрнек алу өнерінен хабардар болуы келешекте рухани үрдісті
жоғары, кемел азамат болып шығуына жол ашатыны анық.
2. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстырудың
мүмкіндіктері
Халық педагогикасы негізінде тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыруда
оқу-тәрбие үдерісін және олардың күнделікті өмірін дұрыс ұйымдастыруға баса
назар аударылып, педагогикалық іс-әрекеттерде қолданған әдіс-тәсілдердің
тиімді eкендігі мәлім. Сонымен қатар, шеберлікті мирас етіп қалдыруда
отбасының орны ерекше.
М.Краевский қазақтардың мына ерекшелігіне баса назар аударады:
...қыздарын кішкене кезінен бастап кесте тігіп, кілем тоқуға үйретеді, ал
олар үлкейгенде осының бәрін өз бетінше жасауларын талап етеді. Үйдегі
анасы мен бірге мектептегі ұстаздары кішкентай жасынан қыздарды қолөнерге
әдемі бұйымтайлардың ою-өрнектері мен суреттерін көрсете отырып баулыса,
оларға кілем тоқудағы жіпті иіру мен тоқудың жәй ғана тәсілдерін үйрете
отырып, үлкейе келе күрделі технологиялық амалдарды жан – жақты меңгертеді.
Осы кезеңдерде балаларда ыждаһаттылық, шыдамдылық, көркемдік талғам,
өзбетінше жұмыс істеу, нақтылық, ұқыптылық сияқты қасиеттері қалыптасып
отырады.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы атадан балаға жалғасып, өркен жайып
дәстүрге, тұрмыс тіршілігіне қалыптасқан мәдениеттің бір үлкен саласы
ұлттық ою-өрнек. Қазақ халқының салт-дәстүрі әлемдегі басқа халықтармен
салыстырғанда ұлттық ою-өрнек арқылы ерекшелінетіндігі баршаға мәлім.
Соның ішінде қазақтың қолданбалы өнері-ұлттық ою-өрнектің сан алуан
түрлері МДҰ-да балалардың танымын молайтып, шығармашылыққа баулуда кең
қолданылады.
Ою-өрнек дегеніміз – геометриялық және бейнелеу элементтерінің жүйелі
ырғақпен қайталанып, үйлесімді бейнеленуі немесе құрылымы. Халқымыздың
бізге жеткен ою-өрнек үлгілері - бай мұра, сарқылмас қазына екендігін жас
ұрпаққа жете түсіндіру, оларға үйрету тәрбиешілердің басты міндетінің бірі
болмақ. Ою-өрнектерді композициялық құрлымына қарай бір жүйеге келтіру үшін
ғалымдар үш топқа бөлген:
1)Өсімдік типтес ою-өрнек: өсімдіктердің гүлі , жапырағы, сабағы сияқты
болады.
2)Зооморфтық ою-өрнек оларға аң, құс, балық тағы басқа олардың
мүшелерінің ою-өрнекпен бейнелеуі.
3)Космогониялық ою-өрнек оларға дөңгелек ирек, торкөз сияқты өрнектер
жатады[17].
Ою-өрнекті қағазға, ағашқа, теріге, матаға салуға болатындығын сабақта
балаларға айтып түсіндірумен бірге практикада балалардың жас ерекшелігіне
байланысты жасатып үйрету қажет. Ол үшін МДҰ-ғы арнайы Ұлттық бұрыш заман
талабына сай толығымен ою-өрнектер бейнеленген қол өнер бұйымдарымен
жабдықталу қажет. Қазақтың қолданбалы сәндік барлық түрлерінде оюлар мен
өрнектер алғашқы элемент ретінде қолданылып келген. Ою мен өрнек қол өнер
бұйымдарының тұтынушылық және эстетикалық мәнін аша түсіп көркемділігін
арттырады. Сондықтан сабақ барысында балалардың өз қолымен жасалатын
бұйымдардың әр қайсысына оюлар мен өрнектеуге, әшекейлеуге тәрбиеші ерекше
назар аудару қажет сияқты. Бұл балаға эстетикалық, патриоттық,
отансүйгіштік, халқын сүйгіштік тәрбие қалыптастырады. Ою-өрнек өнері сан
ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының тарихы мен өмірі мен бірге
ілгерлей дамып отырғандығын бала қауымға сабақ барысында түсіндіріп отыру
керек. Халық арасындағы шеберлер ою-өрнекпен сәулетті ғимaраттар мен киім
кешектерді, қару-жарақтарды, ыдыс-аяқтарды әшекейлеп, мәнерлеп өмірге
керектеніп отырған[18].
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті барысында тәрбиеші ою-өрнектің әр түрлерін
салып жасалған бұйымдарды (ағаш бұйымдар, темір бұйымдар, бас киімнен
аяқ киімге дейінгі киім түрлері, үй жабдықтары, ат әбзелдері) балаларға
көрсетіп, оның жасалу тәсілдерін үйретіп отырса баланың сабаққа деген
белсенділігі артып, сондай ою-өрнегі бар заттарды жасауға құмартып,
құштарлығы, белсенділігі артуы сөзсіз.
Заттың бетін өрнектеу үшін ісмерлер әр түрлі тәсілді қолданады.
Олар: оймыштау, бедерлеу, шеку, қашау тісеу, құрау тәрізді әрекеттер
арқылы жүзеге асырады. Осы тәсілдерді балаларға сабақ барысында
түсіндіріп, тәсілдерді іске асыру үшін қандай құрал-саймандар керек
екенін және қалай пайдаланылатынын тәрбиеші іс жүзінде көрсету арқылы
іске асырады[19].
Қазақ халқының ою-өрнек өнерін кезінде көптеген ғалымдар зерттеген. Дей
тұрғанмен қазақ өнерінің осы бір күрделі саласын ою-өрнек өнерін әлі де
ғылыми тұрғыдан терең зерттеу қажет сияқты. Қазақ халқы сан ғасырлар
бойы ою-өрнектің түрлерін нақыштарын бас киімдерде сәукеле, бөрік,
тахия, кепеш, кимешектің жақтауларына, әйел еркектің көйлегінің жаға,
жеңі алдыңғы жиегіне, еркектердің теріден және матадан (барқыт,
бүліс) жасалған шалбарының тізесі, балағына, сыртқы киім шапан, камзол,
мешпет, түлкі, қасқыр, аю терісінен тігілген сәнді киімдердің арқасы
етек жеңіне, аяқ киімдер мәсі, етік, кебіст.б. киімдерді, киіз үйдің
басқұры, жел бауы, сыртқы жабынтыққа және кигізден жасалған етіктің
іші сыртын тіпті бай, манаптар уық, кереге, шаңырақты да әсемдеп,
әшекейлеп, сәндеу үшін ою-өрнектің түрлерін кеңінен қолданып келгені
белгілі[20].
Ат әбзелдерін ер, тоқым, құйысқан, мілдірік, жүген, ноқта, қамшыға
дейін күмістеп күміс оюлармен безендірген сол сияқты тұрмысқа
керекті ағаш, темірден жасалатын табақ, ожау, кесе, аяқ, үстел тағы басқа
заттарға ою-өрнектің неше алуан түрлерін керектенгені жөнінде балаларға
сабақ барысында баланың жас ерекшелігіне қарай түсіндіріп, олардың суретін
көрнекі құрал ретінде көрсетіп, тіпті кейбір ою-өрнегі бар бұйымдарды
тікелей көрсетіп балалар қолымен ұстап көзімен көріп, ою-өрнек салып
жасалған бұйымдарды көру, ұстау, есту арқылы ой өрісін кеңейтіп ұлттық ою-
өрнектің ерекшелігін, жасалу тәсілін, керектіленетін материал, ою-өрнекті
салу үшін қандай аспап, құрал қолданылатындығын сабақ барысында түсіндіру
арқылы ой-өрісін жан-жақты өркендету,жетілдіріп отыру керек. Ою-өрнектің
дамуымен қалыптасуында әрбір тарихи дәуірдің салып кеткен үлгі таңбасы бар.
Ою-өрнек үлгілерінде әр халықтың келбеті айқын танылады. Ою-өрнектердің
көптеген түрлері бар қошқар мүйіз, жиекті өрнек, гүлді өрнек, торлы ою-
өрнек, геометриялық өрнек, көкөніс өрнек, Зооморфтық өрнек, балық көз
өрнек, т.б. Балық көз өрнек көбінесе зергерлік бұйымдарда, мүйізбен
сүйектен оймышталған заттарда жиі кездеседі.Балаларға сабақ барысында
әртүрлі малдың мүйізі, сүйегінен жасалған бұйымдармен танысып, оларды оюлап
әшекейлеуді үйреткен жөн[21].
Қазақ ісмерлері үлкен әжелеріміз шебер әйелдер тұскигіз, сырмақ,
текеметке малдың жүні, әртүрлі бояуларды пайдалану арқылы ою-өрнектердің
бірнеше түрін пайдаланған. Тебенмен, инемен, бізбен тігіп өрнектейтін
болған. Сырмақ, тұскиіз, алаша текеметке ою-өрнек тіккенде ою-өрнекті бір-
бірінен ажырату үшін су жүргізілетін болған. Су жүргізу деген сөздің
мағынасы бөлу, ажырату, анықтау, айқындау дегенді білдіреді. Бір сөзбен
қорытып айтқанда ою-өрнек үлгілерін жинау, зерттеп зерделеу дамытып
насихаттау және сабақ барысында балаларға ою-өрнек туралы жас ерекшелігіне
байланысты білім, біліктілікті игерту, ата-бабадан қалыптасқан ою-өрнекті
өмірде кеңінен бейнелеу осы арқылы балаларды ата-дәстүр, салт-тәрбиелеу
үйрету әлі де іске аспай өмірге кеңінен қолданылмай келе жатқан шаруаның
бірі екені белгілі.
Олай болса ұлттың ою-өрнек элементтерін сабақ барысында оңайынан қиына
қарай үйрету дегеніміз дидактикалық принципті басшылыққа ала отырып балалар
ою-өрнекті өз бетімен немесе сабақ барысында үйрену үшін қайшы, қарындаш,
өшіргіш, бір парақ қағаз алып оңай ою-өрнектерді қарындашпен бейнелеп
сызып, қайшымен өрнекті қайшылап алған соң оған бояу жағып жұмысты ең
оңайынан бастап үйрету арқылы дағдыландыру. Бала қағаз, қарындаш пайдаланып
шаршы, ромбы, үшбұрыш, шеңбер сызып солардың ішіне әртүрлі өрнектермен
композиция құруға болатындығын үйрету арқылы баланың ою-өрнек оны салу
тәсілдерін көрнекті құрал пайдалану арқылы үйретуге болады[18].
Ою-өрнек элементтерінің аталуы әртүрлі болған. Мысалы мүйіз ою, қолтық
ою, мүйіз,қошқар мүйіз, қос мүйіз, табан, қыңыр мүйіз, түйетабан, шеңбер,
сырғатеру, шимай, терек, төртқұлақ, тағы басқа сан алуан түрі болған.
Оларды өмірде керектенетін киім түрлеріне, киіз үй жабдықтарына, ат-ертоқым
әбзелдеріне, сырмақ, текемет түскиізге тағы басқа өмірде қолданатын барлық
заттарды әшекейлеу, мәдениеттеу үшін ою-өрнекті кеңіне қолданғандығын
балаларға түсіндіру ою-өрнектің жеңіл түрін өз қолымен жасай білуге үйрету
сабақтың негізгі міндеттерінің бірі болуға тиіс[19]. Шеберлік ұсталықты
халқымыз өте құрметтегендігінің бір белгісі:
Бабамнан қалған мұра төспен көрік
Ұста әкемнің үлгісін өскем көріп
Ұғынамын осыны мол байлық деп
Басқа байлық мен үшін бестеңгелік деген екен[20]. Ұлттық ою-өрнек
элементтерін сабақтарда қолдану, ұлттық ою-өрнектің ғасырлар бойы ата-
бабамыздан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, өркендеп өсіп ою-өрнектің элементтері
түрлері сан алуан болып өмірімізге, күнделікті тұрмыс тіршілігімізге
кеңінен қолданылып келе жатқан қолөнердің баға жетпес қазынасы екендігін
балаларға кеңінен түсіндіріп насихаттау, балалардың көзімен көрсетіп
қолымен ұстату арқылы ұлтымыздың мәдениетін, дәстүрін,салт-санасын, тұрмыс
тіршілігі қандай болғандығын ою-өрнек мәдениеті қалай дамығандығын
түсіндіру арқылы қолөнер шеберлігін меңгеруге, игеруге, өз бетімен ою-өрнек
нақыштарын технологиялық саймандарды қолданып жасай білуге баулу,
дағдыландыру білім, біліктілігін арттыру қажет[21]. Балалар сабақта
шеберлік, үнемшілдік, төзімділік, әдемілік, мәдениеттілік тәрбие алу арқылы
өзін жан-жақты дамыта алады. Балаларды жұмыс барысында барысында еңбектің
ақ-қарасы жоқ, Еңбек етсең ерінбей тояды қарның тіленбей,- деп ұлы ойшыл
Абай Құнанбаев айтқандай еңбекке баулу, еңбекке дағдыландыру, еңбектің әдіс
амалдарын үйрету арқылы еңбек сүйгіштік тәрбие беру мен бірге басқаның
еңбегін құрметтейтін тәрбие қалыптастыру қажет[22].
Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті, ұлтымыздың көшбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы. Жалпыға
ортақ еңбек қоғамына жиырма қадам еңбегінде Әлемнің әміршісі – еңбек
тек еңбекпен ғана жеміс өнбек, тек еңбек ғана қиындықты жеңбек,-дегендей
балалардан бастап еңбек жасындағы қазақстандықтардың еңбек ету арқылы
елімізді өркениетті елдердің алдыңғы қатарына жеткізу мақсатын
қойғандығын балаларға айтып түсіндіріп, балалардың ұлттық қолөнеріміз
ою-өрнектеріміздің қолдануын сабақ барысында арттырып, Отан сүйгіш
тәрбие қалыптастыруымыз керек. Сондықтан да ұлттық ою-өрнек элементтері
балалардың шығармашылығын дамытуда сабақтарда кеңінен қолданылуы тиіс[20].
ІІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕК ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстыру
жолдары
Бүгінгі болашақ ұрпақ − ертеңгі қоғамның иесі, сол қоғамның иелері
халқымыздың тұрмыс қажеттілігінен туындаған ұлттық өнер мұраларын сақтап,
сұрыптап, қазіргі уақытта сәнді етіп, ұлттық мәдениетімізді қолданбалы
сәндік қолөнермен өркендетуге үлестерін қосып отырулары қажет. Тәуелсіз
мемлекетімізде ертеңгі ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетіне, саналы
ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігі мен кәсіби шеберлігіне
байланысты өндірісте шығаратын бұйымдарға қарағанда халық шеберлері жасаған
бұйымдар жоғары бағалануда. Қазіргі кезде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын
қойып отыр. Оның міндеті өнердің бұрынғы келбетін бүгінгі күнге табиғи етіп
жаңарту. Сан алуан түрлі қолөнер бұйымдар әсемдігі, өрнегі тұрмысқа мән
берумен адамдарға рухани ләззат әкелген. Көз салып байыптап қараған адамға
бұйымдардағы түрлі-түсті ою-өрнек, оның орналасуы адамзат дүниесінің
табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-қатынасын, көңіл-
күйін, жан дүниесіндегі тылсым күштердің бірлігін аңғаруға болады. Қолөнер
шеберлері табиғат сұлулығын өнер туындыларын арқау еткен. Өнер
туындыларының бет бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір
тілмен ақтарыла сыр шерткендей. Қазақ қолөнерінің түрі, сапасы, өрнегі,
бояуының өмірге келуі көшпелі өмірмен тығыз байланысты[12]. Шебердің
қолынан шыққан бұйымдар күнделікті тіршілікпен қатар сол заманның ортақ
қолөнер мәдениетінің баға жетпес үлгісі. Шебердің қолы ортақ деген мақал
ел ішінде бекер айтылмаса керек. Нағыз шеберлікке жету үшін табандылық,
іскерлік, талғампаздық, білім қажет. Шығармашылық ізденіс үстіндегі халық
шеберлері тұрмысқа қажетті қолөнердің алуан түрлерін ойлап тапты. Өз
ұрпағының “сегіз қырлы, бір сырлы” өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен
ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа үйретіп
келген.
Балаларды қазақтың киелі ою-өрнекгімен таныстыру жұмыстары мектеп жасына
дейінгі кезеңнен бастап қалыптасуы керек. Сондықтан бұл жұмыс тек мектепке
дейінгі ұйымдарда ғана емес, отбасы тәрбиесінде де өзіндік орын алуы шарт.
Балаларды қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен таныстыру жұмысы балабақшада
келесі материалдық базаның болуын талап етеді:
− Ұлттық бұрыш (ою-өрнек бейнеленген туындылар: киімдер, көрпелер, ыдыс-
аяқтар);
− сабақ өткізу үшін оқу-құралдары, көрнекіліктер.
Материалдық базаның толық болуы туындылармен танысуға, балаларға өз
əсерлерін көркемдік жəне ойын іс-əрекеттерінде қолдануға мүмкіншілік
береді. Балаларды оқыту барысында əдіс-тəсілдерді қолдану жас ерекшелігіне,
оның ойлау қабілеттеріне байланысты болмақ[17].
Ұлттық бұрыш баланың білім алуымен қоса, оның шығармашылықпен аналысу
кезінде керек іс-тəжірибелік дағдыларын қалыптастырады. Сондықтан бұл жерде
балалардың өз шығармашылығынан туындаған қолөнер бұйымдарын да
орналастыруға болады. Осылайша балалардың қазақтың ою-өрнегіне деген
эстетикалық қызығушылықтары да арта түседі.
Балаларды ою-өрнектермен таныстыруда олардың қай кезде және неліктен
қолданылатыны жайлы да түсініктерін қалыптастырған жөн. Мысалы: Қаз мойын
– кілемдерге, сырмақтың шетіне салынады. Қошқар мүйіз – текемет,
сырмақтарға салынады. Толқын – алашаға салынады. Жауқазын – көйлектерге
салынады. Төрт мүйіз – кілемдердің ортасына салынады. Гүл мойын –
жастықтың тыстарына салынады. Ботакөз – кілем, төсек жапқыштарға
салынады, т.б.
Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыстың қай түрінде болмасын ою-
өрнектің қарапайым, салуға және қиып жабыстыруға оңай түрлері қолданылады.
Оларға мына ою-өрнектерді жатқызуға болады:
1. Ит құйрық - табиғат түрлерін шығармашылықпен бейнелеу үлгісінен
туған ою. Мұндай оюлар төрт түлік малға, мал күту рәсіміне байналысты
бұйымдарда, шығармаларда қолданылып жатады.
2. Ирек, су өрнегі. "Бұлақ көрсең – көзін аш" деп өсиет қалдырған ата-
бабамыз суды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай
саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да
өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана
тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер
және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды
халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік
бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай
заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім[1]. Сол халық ортасынан
шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер
жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің
идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын
жоққа шығарды. Мәселен, С.М.Дудин[2], Е.Р.Шнейдер[3]: Қазақ ою-өрнегі иран
мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне
жатпайды, - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру
мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа
қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер
ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары
көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу
жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық
дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде
өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт
жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі
де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді
жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп,
тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген,
киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі
шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері
әшекейленген[4].
Геродот: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан
істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік
әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіктер
де мыстан соғылып, жүген-сулығы, ауыздығы, т.б. бөліктері түгелдей алтынмен
әшекейлендіріліп, безендірілген, - деп жазады.
Әрбір баланың шығармашылық қабілеттері тек оның жеке басының туа біткен
қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының
тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты. Ал
қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден келе жатқан дәстүрге айналған рухани
қазынасы арқылы қалыптасатыны анық. Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақты өз
халқының ұлттық мәдениетімен, әдет-ғұрып дәстүрімен тереңірек таныстыру
қажет.
Этнограф-ғалымдар Ә.Марғұлан[5], К.Ақышев[6], Т.К.Басенов[7],
М.С.Мұқанов[8], Ә.Тәжімұратов[9], Х.Арғынбаев[10] және т.б еңбектерінде
ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің даму тарихы, ою-өрнек жасалу технологиясы
және мән мағынасы қарастырылған.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар. Атадан
балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе
жатқан өнер түрі. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын
материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың
заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы
оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре
білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-
өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек.
Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын,
үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз
түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты
көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе
неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен
күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-
біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі[11]. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-
өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Зерттеу мақсаты: Ғасырлар бойы сақталып, бізге дейін мұра болып жеткен
ата-бабаларымыздың ұлттық қолөнерінде ерекше орын алатын ою-өрнек өнерін
жаңа заман талабына сай мектеп жасына дейінгі балаларға үйрету әдістеріне
зерттеу жүргізе отырып, тиімді жолдарын анықтау
Зерттеу міндеті:
- Ғылыми әдебиеттерді пайдалану
- Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен
таныстырудың маңызын анықтау
- Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстыру
жолдарын көрсету
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен
таныстыру жолдары
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесі
Зерттеу әдістері: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесі бойынша ғылыми мәліметтер жинау және оларды
талдау арқылы тәжірибелік зерттеу амалдарын жүргізу.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек
өнерімен таныстыру процесінен мынадай нәтиже көруге болады:
- Балалардың қолөнер ерекшеліктері туралы түсініктерінің кеңеюі;
- Қазақ қолөнеріне деген эстетикалық сезімдерінің оянуы;
- Халық қазынасына деген жауапкершілік сезімдерінің болуы.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕК ӨНЕРІМЕН
ТАНЫСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстырудың
маңызы
Бүгінгі таңда жаңалыққа жаны құмар жас ұрпаққа заман талабына сай тәрбие
мен білім беру, оны ұлттық құндылықтар арқылы жүзеге асыру көкейкесті
мәселелердің бірі болып отыр. Ұлттық құндылықтарды құрмет тұтып, тәрбиенің
қайнар көзі ретінде қарастыру қай заманда болса да маңызды мұқтаждық
ретінде күн тәртібінде тұрары белгілі. Әсіресе, бүгінгі жаһандануға бет
бұрып, әлемдік бәсекелестікке, оның талаптарына жауап беру жағдайында бұл
мәселенің өзектілігі айшықталып отыр. Елбасының бұл жайлы толық өркениетті
ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп,
содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн деген сөзі баршамызға
салмақты міндеттер жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңда басты мақсат – жас
ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып, тәрбиелеу болып отыр[12].
Жер бетіндегі өмір сүруші әрбір ұлт өз ұрпағының жан – жақты тәрбиелі
және мәдениетті тұлға болуын армандайды. Бала бойына рухани мұраларды
сіңіре тәрбиелеудің бірі – ұлттық тәрбие.
Ұлттық тәрбие – рухани уыз. Халық көптеген тәрбиелік дүниелер туғыза
отырып, олар арқылы баланың жеті қырлы, бір сырлы болып қалыптасуын
қамтамасыз еткен.
Сондықтан еліміздегі үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттық мәдениет, өнер
және қолөнер негізінде біліктілік пен іскерлік қалыптастыру,
мәдениеттілікке баулу, адамзат қоғамында бұрын соңды жасалған мәдени мұраны
жүйелі меңгеруге, жалпы әлемдік рухани игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу
қажеттілігіне баса көңіл бөлу керектігіне мән берілген. Осыған байланысты
болашақ маман бойында кәсіби мәнді сапалардың қалыптасып, ол тұлға дамуымен
ұштасып, нәтижесінде жас ұрпақтың біліктілігі мен іскерлігін қалыптастыру
мәселесінің өзектілігі артады. Аталмыш мәселенің әсіресе ел болашағының
кілтін ұстап отқан жас буын – мектеп жасына дейінгі балалар үшін маңызы
айрықша[13].
Қазақ қолөнері көркем мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Бұл өнер
ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін тұрмыста қолданып келеді.
Қазақтың ұлттық өнерімен таныстыру негізінде бала айналадағы дүниенің қимыл-
қозғалыстарының алуан түрлі реңін түсінеді. Балалардың өнер туындыларымен
бірге үнемі байланыста болуы рухани-өнегелік,эмоционалық-сезімді к дамуының
және шығармашылық мүмкіндіктерінің қалыптасуының негізгі тірегі болып
келеді. Мектеп жасыны дейінгі балалар бейнелеу өнері,ән-күй; құрастыру және
қол еңбегі,көркем әдебиет сабағында және ертеңгілік-тер мен ойын-сауықтар
барысында халқымыздың ұлттық өнерімен танысып,көркем талғамын,өзіндік
дүниетанымын қалыптастырады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға халық шеберлері - ағаш шебері, ұста,
зергер, тоқымашы, кестеші, өрмек тоқушы т.б. таныстыра отырып, олардың
қолынан жасалған бұйымдар туралы мағлұмат беру балалардың білім деңгейлерін
жетілдіре түседі[14].
Балалар ағаш шебері ағаштан түйін түйетінің, ұста темірден жасалатын
бұйымдарды соғатынын, зергер әшекей бұйымдарды жасайтынын, тігінші киім
тігетініні жөнінде мағлұмат алып, ұлттық бұымдардын жасалу ерекшеліктерімен
танысады.
Қайсыбір қолөнер шеберін алсақ та олар өздерінің жасаған бұйымдарын түрлі
ою-өрнектермен әшекейлейді.
Ою-өрнек өнері ежелден халықтық өнердің бір түрі. Оның шығу тарихы
теренде. Ал сюжеттік мазмұны мен атаулары әр дәуірдің тыныс-
тіршілігіне,тұрмыс салтына орай өзгеріп,дамып,жетіліп отырған. Өнердің де
басқа түрлері секілді,ою-өрнектің де балалардың ой-өрісі мен білімдерін жан-
жақты дамытуға әсері мол. Ою-өрнектердің ішінде аспан әлеміне,өсімдікке,жер-
су атауларына геометриялық кескінденге қатысты қару-жарақ іспеттес
кездеседі. Ою-өрнектер әртүрлі мәнге ие. Сондай-ақ қол өнер бұйымдарында
түрлі түстер ерекше орын алады. Қазақтың қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен
идея болмыс пен щындықты көрсеттуде өзіндік шешім табады[15].
Ақ түс – шындық, пәктіктің нышаны болса, жасыл түс – көктемнің нышанын
білдіреді. Қолөнер шеберлері түстерді ерекше үйлестіре білген жөн деп
есептеген.
Қазақ өз дүниетанымын, салты мен дәстүрлі, ғұмырлық тарихын өнерге
бағыштаған. Қазақтын ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары көп.
Ғылымдар әзірше 200-дей түрін ғана анықтады. Солардың халық арасында көп
тараған түрі-мүйіз тектес ою-өрнегі. Ою-өрнектің бұл тобын, қазақ буындар
осының негізінде жасалып, тек атаулары өзгеріп отырады. Мысалы: қошқар,
арқар мүйіз, өркеш мүйіз, төртқұлақ, түйе табан, сыңар өкше қос алқа, құс
қанаты, қаз табан т.б. ою-өрнектердің негізгі арқауы. Осы әлементтерден ою-
өрнек композициясы жасалады. Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру мен
аңшылықты, жер- су, көшіп-қону көріністерін.
Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою-өрнек
қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін
алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен
мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау
қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін
келтіріп үйлестіре білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам
ойының жемісі. Ою-өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай
бірігіп тұруы керек[9]. Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою
өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-
өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда
да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау
алған өрнек дами келе неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-
өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз
бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып,
байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы
әсем гүл шоғырындай ою-өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз
тартып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары
анық. Біздің ата-бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына
жеткізе білген.
Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған.
Сондықтан қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, ең көп түрі және
әр түрі мәнер жасауда жиі қолданылатын мүйіз тектес ою-өрнектер.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерін тұрмыс тіршілігіне, өз дәуіріндегі заман
ағымына қарай лайықтап отырған. Мысалы: халқымыздын көне бұымдардың әрбір
жануар мен заттың өз бойындағы қасиеттеріне қарай тақырыптық мағынасы,
композициясы, симметриясы мен ассиметриясы, колориты мен ритмы, сондай-ақ
оған арналған философиялық мәні де байқалады.
Композиция дегеніміз латынның ою-өрнекті бір заттың бетіне реттеп
орналастыру деген сөзі[6].
Өрнек үшін симметрия да маңызы зор. Оның екі жағының бірдей болуы –
симметрия заңы. Симметрия кез келген өрнекті болады.
Ою-өрнекте бір элементтің қайталанып отыруын ритм немесе ырғақ дейді.
Ою өрнек өнері қазақ халқында ертеден-ақ өнердің барлық түріне арқау
болып, ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып, оның материалдық және рухани
игілігіне айналып келеді. Қазіргі кезде халқымыздың мәдени асыл қазынасының
өзекті бір саласына айналған ою-өрнек қайта түлеп, бай мазмұнға жаңа түрге
ие бола түсуде. Халқымыздың мәдени-тұрмыс дәрежесінің, дүниеге көзқарасының
ойлау, ұғыну және шығармашылық қабілетінің дамуы халық шеберлерінің
шығармашылық ізденістерін шындай түсті.
Жанадан көркем-кесіпшілдік орындары ашылып,олардың заттары сәнді болу
үшін ою-өрнекпен безендірілуде[16].
Балалардың әдебиеттен, математикадан, музыкадан, бейнелеу мүсіндеу, кесте
тігу мен ою-өрнек алу өнерінен хабардар болуы келешекте рухани үрдісті
жоғары, кемел азамат болып шығуына жол ашатыны анық.
2. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстырудың
мүмкіндіктері
Халық педагогикасы негізінде тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыруда
оқу-тәрбие үдерісін және олардың күнделікті өмірін дұрыс ұйымдастыруға баса
назар аударылып, педагогикалық іс-әрекеттерде қолданған әдіс-тәсілдердің
тиімді eкендігі мәлім. Сонымен қатар, шеберлікті мирас етіп қалдыруда
отбасының орны ерекше.
М.Краевский қазақтардың мына ерекшелігіне баса назар аударады:
...қыздарын кішкене кезінен бастап кесте тігіп, кілем тоқуға үйретеді, ал
олар үлкейгенде осының бәрін өз бетінше жасауларын талап етеді. Үйдегі
анасы мен бірге мектептегі ұстаздары кішкентай жасынан қыздарды қолөнерге
әдемі бұйымтайлардың ою-өрнектері мен суреттерін көрсете отырып баулыса,
оларға кілем тоқудағы жіпті иіру мен тоқудың жәй ғана тәсілдерін үйрете
отырып, үлкейе келе күрделі технологиялық амалдарды жан – жақты меңгертеді.
Осы кезеңдерде балаларда ыждаһаттылық, шыдамдылық, көркемдік талғам,
өзбетінше жұмыс істеу, нақтылық, ұқыптылық сияқты қасиеттері қалыптасып
отырады.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы атадан балаға жалғасып, өркен жайып
дәстүрге, тұрмыс тіршілігіне қалыптасқан мәдениеттің бір үлкен саласы
ұлттық ою-өрнек. Қазақ халқының салт-дәстүрі әлемдегі басқа халықтармен
салыстырғанда ұлттық ою-өрнек арқылы ерекшелінетіндігі баршаға мәлім.
Соның ішінде қазақтың қолданбалы өнері-ұлттық ою-өрнектің сан алуан
түрлері МДҰ-да балалардың танымын молайтып, шығармашылыққа баулуда кең
қолданылады.
Ою-өрнек дегеніміз – геометриялық және бейнелеу элементтерінің жүйелі
ырғақпен қайталанып, үйлесімді бейнеленуі немесе құрылымы. Халқымыздың
бізге жеткен ою-өрнек үлгілері - бай мұра, сарқылмас қазына екендігін жас
ұрпаққа жете түсіндіру, оларға үйрету тәрбиешілердің басты міндетінің бірі
болмақ. Ою-өрнектерді композициялық құрлымына қарай бір жүйеге келтіру үшін
ғалымдар үш топқа бөлген:
1)Өсімдік типтес ою-өрнек: өсімдіктердің гүлі , жапырағы, сабағы сияқты
болады.
2)Зооморфтық ою-өрнек оларға аң, құс, балық тағы басқа олардың
мүшелерінің ою-өрнекпен бейнелеуі.
3)Космогониялық ою-өрнек оларға дөңгелек ирек, торкөз сияқты өрнектер
жатады[17].
Ою-өрнекті қағазға, ағашқа, теріге, матаға салуға болатындығын сабақта
балаларға айтып түсіндірумен бірге практикада балалардың жас ерекшелігіне
байланысты жасатып үйрету қажет. Ол үшін МДҰ-ғы арнайы Ұлттық бұрыш заман
талабына сай толығымен ою-өрнектер бейнеленген қол өнер бұйымдарымен
жабдықталу қажет. Қазақтың қолданбалы сәндік барлық түрлерінде оюлар мен
өрнектер алғашқы элемент ретінде қолданылып келген. Ою мен өрнек қол өнер
бұйымдарының тұтынушылық және эстетикалық мәнін аша түсіп көркемділігін
арттырады. Сондықтан сабақ барысында балалардың өз қолымен жасалатын
бұйымдардың әр қайсысына оюлар мен өрнектеуге, әшекейлеуге тәрбиеші ерекше
назар аудару қажет сияқты. Бұл балаға эстетикалық, патриоттық,
отансүйгіштік, халқын сүйгіштік тәрбие қалыптастырады. Ою-өрнек өнері сан
ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының тарихы мен өмірі мен бірге
ілгерлей дамып отырғандығын бала қауымға сабақ барысында түсіндіріп отыру
керек. Халық арасындағы шеберлер ою-өрнекпен сәулетті ғимaраттар мен киім
кешектерді, қару-жарақтарды, ыдыс-аяқтарды әшекейлеп, мәнерлеп өмірге
керектеніп отырған[18].
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті барысында тәрбиеші ою-өрнектің әр түрлерін
салып жасалған бұйымдарды (ағаш бұйымдар, темір бұйымдар, бас киімнен
аяқ киімге дейінгі киім түрлері, үй жабдықтары, ат әбзелдері) балаларға
көрсетіп, оның жасалу тәсілдерін үйретіп отырса баланың сабаққа деген
белсенділігі артып, сондай ою-өрнегі бар заттарды жасауға құмартып,
құштарлығы, белсенділігі артуы сөзсіз.
Заттың бетін өрнектеу үшін ісмерлер әр түрлі тәсілді қолданады.
Олар: оймыштау, бедерлеу, шеку, қашау тісеу, құрау тәрізді әрекеттер
арқылы жүзеге асырады. Осы тәсілдерді балаларға сабақ барысында
түсіндіріп, тәсілдерді іске асыру үшін қандай құрал-саймандар керек
екенін және қалай пайдаланылатынын тәрбиеші іс жүзінде көрсету арқылы
іске асырады[19].
Қазақ халқының ою-өрнек өнерін кезінде көптеген ғалымдар зерттеген. Дей
тұрғанмен қазақ өнерінің осы бір күрделі саласын ою-өрнек өнерін әлі де
ғылыми тұрғыдан терең зерттеу қажет сияқты. Қазақ халқы сан ғасырлар
бойы ою-өрнектің түрлерін нақыштарын бас киімдерде сәукеле, бөрік,
тахия, кепеш, кимешектің жақтауларына, әйел еркектің көйлегінің жаға,
жеңі алдыңғы жиегіне, еркектердің теріден және матадан (барқыт,
бүліс) жасалған шалбарының тізесі, балағына, сыртқы киім шапан, камзол,
мешпет, түлкі, қасқыр, аю терісінен тігілген сәнді киімдердің арқасы
етек жеңіне, аяқ киімдер мәсі, етік, кебіст.б. киімдерді, киіз үйдің
басқұры, жел бауы, сыртқы жабынтыққа және кигізден жасалған етіктің
іші сыртын тіпті бай, манаптар уық, кереге, шаңырақты да әсемдеп,
әшекейлеп, сәндеу үшін ою-өрнектің түрлерін кеңінен қолданып келгені
белгілі[20].
Ат әбзелдерін ер, тоқым, құйысқан, мілдірік, жүген, ноқта, қамшыға
дейін күмістеп күміс оюлармен безендірген сол сияқты тұрмысқа
керекті ағаш, темірден жасалатын табақ, ожау, кесе, аяқ, үстел тағы басқа
заттарға ою-өрнектің неше алуан түрлерін керектенгені жөнінде балаларға
сабақ барысында баланың жас ерекшелігіне қарай түсіндіріп, олардың суретін
көрнекі құрал ретінде көрсетіп, тіпті кейбір ою-өрнегі бар бұйымдарды
тікелей көрсетіп балалар қолымен ұстап көзімен көріп, ою-өрнек салып
жасалған бұйымдарды көру, ұстау, есту арқылы ой өрісін кеңейтіп ұлттық ою-
өрнектің ерекшелігін, жасалу тәсілін, керектіленетін материал, ою-өрнекті
салу үшін қандай аспап, құрал қолданылатындығын сабақ барысында түсіндіру
арқылы ой-өрісін жан-жақты өркендету,жетілдіріп отыру керек. Ою-өрнектің
дамуымен қалыптасуында әрбір тарихи дәуірдің салып кеткен үлгі таңбасы бар.
Ою-өрнек үлгілерінде әр халықтың келбеті айқын танылады. Ою-өрнектердің
көптеген түрлері бар қошқар мүйіз, жиекті өрнек, гүлді өрнек, торлы ою-
өрнек, геометриялық өрнек, көкөніс өрнек, Зооморфтық өрнек, балық көз
өрнек, т.б. Балық көз өрнек көбінесе зергерлік бұйымдарда, мүйізбен
сүйектен оймышталған заттарда жиі кездеседі.Балаларға сабақ барысында
әртүрлі малдың мүйізі, сүйегінен жасалған бұйымдармен танысып, оларды оюлап
әшекейлеуді үйреткен жөн[21].
Қазақ ісмерлері үлкен әжелеріміз шебер әйелдер тұскигіз, сырмақ,
текеметке малдың жүні, әртүрлі бояуларды пайдалану арқылы ою-өрнектердің
бірнеше түрін пайдаланған. Тебенмен, инемен, бізбен тігіп өрнектейтін
болған. Сырмақ, тұскиіз, алаша текеметке ою-өрнек тіккенде ою-өрнекті бір-
бірінен ажырату үшін су жүргізілетін болған. Су жүргізу деген сөздің
мағынасы бөлу, ажырату, анықтау, айқындау дегенді білдіреді. Бір сөзбен
қорытып айтқанда ою-өрнек үлгілерін жинау, зерттеп зерделеу дамытып
насихаттау және сабақ барысында балаларға ою-өрнек туралы жас ерекшелігіне
байланысты білім, біліктілікті игерту, ата-бабадан қалыптасқан ою-өрнекті
өмірде кеңінен бейнелеу осы арқылы балаларды ата-дәстүр, салт-тәрбиелеу
үйрету әлі де іске аспай өмірге кеңінен қолданылмай келе жатқан шаруаның
бірі екені белгілі.
Олай болса ұлттың ою-өрнек элементтерін сабақ барысында оңайынан қиына
қарай үйрету дегеніміз дидактикалық принципті басшылыққа ала отырып балалар
ою-өрнекті өз бетімен немесе сабақ барысында үйрену үшін қайшы, қарындаш,
өшіргіш, бір парақ қағаз алып оңай ою-өрнектерді қарындашпен бейнелеп
сызып, қайшымен өрнекті қайшылап алған соң оған бояу жағып жұмысты ең
оңайынан бастап үйрету арқылы дағдыландыру. Бала қағаз, қарындаш пайдаланып
шаршы, ромбы, үшбұрыш, шеңбер сызып солардың ішіне әртүрлі өрнектермен
композиция құруға болатындығын үйрету арқылы баланың ою-өрнек оны салу
тәсілдерін көрнекті құрал пайдалану арқылы үйретуге болады[18].
Ою-өрнек элементтерінің аталуы әртүрлі болған. Мысалы мүйіз ою, қолтық
ою, мүйіз,қошқар мүйіз, қос мүйіз, табан, қыңыр мүйіз, түйетабан, шеңбер,
сырғатеру, шимай, терек, төртқұлақ, тағы басқа сан алуан түрі болған.
Оларды өмірде керектенетін киім түрлеріне, киіз үй жабдықтарына, ат-ертоқым
әбзелдеріне, сырмақ, текемет түскиізге тағы басқа өмірде қолданатын барлық
заттарды әшекейлеу, мәдениеттеу үшін ою-өрнекті кеңіне қолданғандығын
балаларға түсіндіру ою-өрнектің жеңіл түрін өз қолымен жасай білуге үйрету
сабақтың негізгі міндеттерінің бірі болуға тиіс[19]. Шеберлік ұсталықты
халқымыз өте құрметтегендігінің бір белгісі:
Бабамнан қалған мұра төспен көрік
Ұста әкемнің үлгісін өскем көріп
Ұғынамын осыны мол байлық деп
Басқа байлық мен үшін бестеңгелік деген екен[20]. Ұлттық ою-өрнек
элементтерін сабақтарда қолдану, ұлттық ою-өрнектің ғасырлар бойы ата-
бабамыздан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, өркендеп өсіп ою-өрнектің элементтері
түрлері сан алуан болып өмірімізге, күнделікті тұрмыс тіршілігімізге
кеңінен қолданылып келе жатқан қолөнердің баға жетпес қазынасы екендігін
балаларға кеңінен түсіндіріп насихаттау, балалардың көзімен көрсетіп
қолымен ұстату арқылы ұлтымыздың мәдениетін, дәстүрін,салт-санасын, тұрмыс
тіршілігі қандай болғандығын ою-өрнек мәдениеті қалай дамығандығын
түсіндіру арқылы қолөнер шеберлігін меңгеруге, игеруге, өз бетімен ою-өрнек
нақыштарын технологиялық саймандарды қолданып жасай білуге баулу,
дағдыландыру білім, біліктілігін арттыру қажет[21]. Балалар сабақта
шеберлік, үнемшілдік, төзімділік, әдемілік, мәдениеттілік тәрбие алу арқылы
өзін жан-жақты дамыта алады. Балаларды жұмыс барысында барысында еңбектің
ақ-қарасы жоқ, Еңбек етсең ерінбей тояды қарның тіленбей,- деп ұлы ойшыл
Абай Құнанбаев айтқандай еңбекке баулу, еңбекке дағдыландыру, еңбектің әдіс
амалдарын үйрету арқылы еңбек сүйгіштік тәрбие беру мен бірге басқаның
еңбегін құрметтейтін тәрбие қалыптастыру қажет[22].
Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті, ұлтымыздың көшбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы. Жалпыға
ортақ еңбек қоғамына жиырма қадам еңбегінде Әлемнің әміршісі – еңбек
тек еңбекпен ғана жеміс өнбек, тек еңбек ғана қиындықты жеңбек,-дегендей
балалардан бастап еңбек жасындағы қазақстандықтардың еңбек ету арқылы
елімізді өркениетті елдердің алдыңғы қатарына жеткізу мақсатын
қойғандығын балаларға айтып түсіндіріп, балалардың ұлттық қолөнеріміз
ою-өрнектеріміздің қолдануын сабақ барысында арттырып, Отан сүйгіш
тәрбие қалыптастыруымыз керек. Сондықтан да ұлттық ою-өрнек элементтері
балалардың шығармашылығын дамытуда сабақтарда кеңінен қолданылуы тиіс[20].
ІІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕК ӨНЕРІМЕН ТАНЫСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың ою-өрнек өнерімен таныстыру
жолдары
Бүгінгі болашақ ұрпақ − ертеңгі қоғамның иесі, сол қоғамның иелері
халқымыздың тұрмыс қажеттілігінен туындаған ұлттық өнер мұраларын сақтап,
сұрыптап, қазіргі уақытта сәнді етіп, ұлттық мәдениетімізді қолданбалы
сәндік қолөнермен өркендетуге үлестерін қосып отырулары қажет. Тәуелсіз
мемлекетімізде ертеңгі ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетіне, саналы
ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігі мен кәсіби шеберлігіне
байланысты өндірісте шығаратын бұйымдарға қарағанда халық шеберлері жасаған
бұйымдар жоғары бағалануда. Қазіргі кезде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын
қойып отыр. Оның міндеті өнердің бұрынғы келбетін бүгінгі күнге табиғи етіп
жаңарту. Сан алуан түрлі қолөнер бұйымдар әсемдігі, өрнегі тұрмысқа мән
берумен адамдарға рухани ләззат әкелген. Көз салып байыптап қараған адамға
бұйымдардағы түрлі-түсті ою-өрнек, оның орналасуы адамзат дүниесінің
табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-қатынасын, көңіл-
күйін, жан дүниесіндегі тылсым күштердің бірлігін аңғаруға болады. Қолөнер
шеберлері табиғат сұлулығын өнер туындыларын арқау еткен. Өнер
туындыларының бет бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір
тілмен ақтарыла сыр шерткендей. Қазақ қолөнерінің түрі, сапасы, өрнегі,
бояуының өмірге келуі көшпелі өмірмен тығыз байланысты[12]. Шебердің
қолынан шыққан бұйымдар күнделікті тіршілікпен қатар сол заманның ортақ
қолөнер мәдениетінің баға жетпес үлгісі. Шебердің қолы ортақ деген мақал
ел ішінде бекер айтылмаса керек. Нағыз шеберлікке жету үшін табандылық,
іскерлік, талғампаздық, білім қажет. Шығармашылық ізденіс үстіндегі халық
шеберлері тұрмысқа қажетті қолөнердің алуан түрлерін ойлап тапты. Өз
ұрпағының “сегіз қырлы, бір сырлы” өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен
ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа үйретіп
келген.
Балаларды қазақтың киелі ою-өрнекгімен таныстыру жұмыстары мектеп жасына
дейінгі кезеңнен бастап қалыптасуы керек. Сондықтан бұл жұмыс тек мектепке
дейінгі ұйымдарда ғана емес, отбасы тәрбиесінде де өзіндік орын алуы шарт.
Балаларды қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен таныстыру жұмысы балабақшада
келесі материалдық базаның болуын талап етеді:
− Ұлттық бұрыш (ою-өрнек бейнеленген туындылар: киімдер, көрпелер, ыдыс-
аяқтар);
− сабақ өткізу үшін оқу-құралдары, көрнекіліктер.
Материалдық базаның толық болуы туындылармен танысуға, балаларға өз
əсерлерін көркемдік жəне ойын іс-əрекеттерінде қолдануға мүмкіншілік
береді. Балаларды оқыту барысында əдіс-тəсілдерді қолдану жас ерекшелігіне,
оның ойлау қабілеттеріне байланысты болмақ[17].
Ұлттық бұрыш баланың білім алуымен қоса, оның шығармашылықпен аналысу
кезінде керек іс-тəжірибелік дағдыларын қалыптастырады. Сондықтан бұл жерде
балалардың өз шығармашылығынан туындаған қолөнер бұйымдарын да
орналастыруға болады. Осылайша балалардың қазақтың ою-өрнегіне деген
эстетикалық қызығушылықтары да арта түседі.
Балаларды ою-өрнектермен таныстыруда олардың қай кезде және неліктен
қолданылатыны жайлы да түсініктерін қалыптастырған жөн. Мысалы: Қаз мойын
– кілемдерге, сырмақтың шетіне салынады. Қошқар мүйіз – текемет,
сырмақтарға салынады. Толқын – алашаға салынады. Жауқазын – көйлектерге
салынады. Төрт мүйіз – кілемдердің ортасына салынады. Гүл мойын –
жастықтың тыстарына салынады. Ботакөз – кілем, төсек жапқыштарға
салынады, т.б.
Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыстың қай түрінде болмасын ою-
өрнектің қарапайым, салуға және қиып жабыстыруға оңай түрлері қолданылады.
Оларға мына ою-өрнектерді жатқызуға болады:
1. Ит құйрық - табиғат түрлерін шығармашылықпен бейнелеу үлгісінен
туған ою. Мұндай оюлар төрт түлік малға, мал күту рәсіміне байналысты
бұйымдарда, шығармаларда қолданылып жатады.
2. Ирек, су өрнегі. "Бұлақ көрсең – көзін аш" деп өсиет қалдырған ата-
бабамыз суды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz