Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен қызметтері
Жоспар:
Кіріспе
I. бөлім. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен қызметтері
1.1. Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері
1.2. Құн формалары мен ақшаның түрлері
1.3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
II. бөлім. Ақша айналымы және ақша айналысы
2.1. Ақша айналымы, оның маңызы құрылымы мен құрылысы және ақша айналысының сипаттамасы
2.2. Ақша айналысы
2.3. Ақша айналысының Заңы
III. бөлім. Ақша жүйесі мен оның элементтері
3.1. Ақша жүйесі
3.2. Биметализм мен монометализм жүйесі
3.3. Ақша жүйесінің элементтері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
I. бөлім. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен қызметтері
1.1. Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері
1.2. Құн формалары мен ақшаның түрлері
1.3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
II. бөлім. Ақша айналымы және ақша айналысы
2.1. Ақша айналымы, оның маңызы құрылымы мен құрылысы және ақша айналысының сипаттамасы
2.2. Ақша айналысы
2.3. Ақша айналысының Заңы
III. бөлім. Ақша жүйесі мен оның элементтері
3.1. Ақша жүйесі
3.2. Биметализм мен монометализм жүйесі
3.3. Ақша жүйесінің элементтері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Көп ақша табу – батырлық,
оларды сақтау – даналық,
ал орнымен пайдалану – шеберлік
Б. Авербах
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды, біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.
Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.
Бұл курстық жұмысымызды жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда мақсаты болып ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсатым Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық волютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың барысында, ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, заңдылықтарын, жүйесін жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясын қарастырдым. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар. Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның бірігуі болып табылады.
Көп ақша табу – батырлық,
оларды сақтау – даналық,
ал орнымен пайдалану – шеберлік
Б. Авербах
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды, біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.
Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.
Бұл курстық жұмысымызды жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда мақсаты болып ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсатым Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық волютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың барысында, ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, заңдылықтарын, жүйесін жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясын қарастырдым. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар. Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның бірігуі болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Назарбаев Н.Ә. – «Қазақстан 2030» халқына жолдауы
2. «Қазақстан Республикасы Конституциясы» – Алматы, Казақстан 2000
3. Осипова Г. – «Экономикалық теория негіздері», Алматы 2002
4. Сахариев С.С. – «Жаңа экономкалық теория», Алматы 2002
5. Мендешев Б. – «Нарықтық экономика теорияларына кіріспе», Алматы 1995
6. Көшенова Б. – «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Алматы 2000
7. Саниев М.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001
8. Сейтқасымов Ғ.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001
1. Назарбаев Н.Ә. – «Қазақстан 2030» халқына жолдауы
2. «Қазақстан Республикасы Конституциясы» – Алматы, Казақстан 2000
3. Осипова Г. – «Экономикалық теория негіздері», Алматы 2002
4. Сахариев С.С. – «Жаңа экономкалық теория», Алматы 2002
5. Мендешев Б. – «Нарықтық экономика теорияларына кіріспе», Алматы 1995
6. Көшенова Б. – «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Алматы 2000
7. Саниев М.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001
8. Сейтқасымов Ғ.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001
Жоспар:
Кіріспе
I. бөлім. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен қызметтері
1. Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері
2. Құн формалары мен ақшаның түрлері
3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
II. бөлім. Ақша айналымы және ақша айналысы
1. Ақша айналымы, оның маңызы құрылымы мен құрылысы және ақша
айналысының сипаттамасы
2. Ақша айналысы
3. Ақша айналысының Заңы
III. бөлім. Ақша жүйесі мен оның элементтері
1. Ақша жүйесі
2. Биметализм мен монометализм жүйесі
3. Ақша жүйесінің элементтері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Көп ақша табу – батырлық,
оларды сақтау – даналық,
ал орнымен пайдалану – шеберлік
Б.
Авербах
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды,
біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.
Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін
айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.
Бұл курстық жұмысымызды жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы
айтқанда мақсаты болып ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша
айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсатым Егемен еліміз Қазақстанның ақша
жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда,
ұлттық волютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-
жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың барысында, ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын
қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, заңдылықтарын,
жүйесін жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясын
қарастырдым. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа
барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар.
Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ
позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны
қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның
бірігуі болып табылады.
1.БӨЛІМ. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен
атқаратын қызметтері.
1.1.Ақшаның пайда болуы мен дамуы кезеңдері.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні
туралы біркелкі шешімін тапқан емес. Аристотель ұсынған қағидаға сүйене
отырып, ақшаны- белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі
деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны- мемлекет бекіткен
тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері
ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші
ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды.Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері- жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
негіз пайда бола бастады.
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан, тауарлы
шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің түгелімен
өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды шаруашылық
болып есептелетіні белгілі . Бара-бара өндіріс құралдарының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты (мысалы,
бір жерде егін салу пайдалы болса, екінші жерде мао өсіру пайдалы, ал басқа
жерде, балық аулау пайдалы) адамдардың шығарған өнімдерінің саны (көлемі)
олардың жеке басының керегіне, жарататын саннан (көлемнен) артық болатын
жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек, басқа
өнімге айырбастап алуына мүмкіншілік алды. Осының нәтижесінде айырбастау
деп аталатын процесс шықты. Айырбастау үшін өндірілген өнімнің тауар деп
аталатын болған соң, натуралдық өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда
болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің
(факторлары) салдарынан өнім өндірушілер өздерін бір түрлі (болмаса
бірнеше түрлі) өнім шығаруға бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа
өнімдерді өздері шығарған өнімнің артығына ауыстырып алатын болды.
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық жағдай
туғызылды:
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді. Осыған
байланысты айырбастау операциясы өріс алды.
- Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік пайда
болды, екінші жағынан белгілі, бір түрлі тауар өндіруге
мамандандырушылық туды.
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың бірқатар
қиыншылықтары болды. Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында осы өндірушінің
іздеп жүрген тауары бар өндіруші табылуы керек. Және, сол екінші
өндірушіге, бірінші өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт.
Мысалы, егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстырғысы
келсе, қолында терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет. Басқаша
айтқанда, тауар ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті тауарлар
болғанда ғана мүмкін. Мұнсыз тауар ауыстырылмайды. Ал, мұндай
сәйкестік, өмірде кездесе бермейді.
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын ескеру
керек. Басқаша айтқанда, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны
баламалы болуы шарт. Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға
болмайды. Өйткені, өгіздің құны бір қап бидайдан әлде қайда артық.
Сондықтан бір қап бидайға, оның құнына баламалы тауар іздеу керек.
Бұда оңай іс емес.
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын, соған
байланысты, баламалық негізінде, айырбастау операциясының да дамуы,
көптеген түрлі- түрлі тауардың ішінен бір тауарды бөліп ( таңдап) алуды
керек етті. Мұндай тауар өзінің ішкі және сыртқы мазмұнымен, ішкі және
сыртқы саудаға өте керекті тауар болуы тиіс. Басқа тауарлардың құнын осы
тауардың құнымен баламалап айырбастайтын болған. Мысалы: бір балтаның құны
екі кило бидай болса, бір өгіздің құны-бес қап бидай т с с. Бұл мысалда,
ақшаның міндетін бидай атқарады.
Жалпы ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден- бір шарт және өнім болып табылады. Тауар- бұл сату
немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі
(зат),оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар
формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
обьективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез- келген зат тауар бола алмайды.
Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса
немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың
рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға
қажетті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы
бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде
көрінеді
1.2. Құн формалары мен ақшаның түрлері.
Ақшаның қызметі – құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың
құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез-
келген тауардың құнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету
керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады.
Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан
тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым өзінің
тұтынуынан артылған кез-келген өнімін анда-санда, кездейсоқ кездескенде
басқа қауымның өніміне айырбастағанда құнның алғашқы формасы- құнның
қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы көрінеді.Мысалы, 1 өлшем астық 1
қойға және т. б.айырбасталды немесе Т=Т. Бұл теңдікте бір тауардың құны
екінші тауарға айырбасталғанда көрінеді. Тосынан қарағанда айырбасталатын
екі тауардың ролі бірдей сияқты. Ал шын мәнінде екінші тауар (мысалда қой)
бірінші тауарда (астық) құнының көрінісі, яғни ол бірінші тауардың құнның
білдіретін материалдың ролін атқарады. Өз құнын басқа тауармен көрсететін
тауар (екінші) құнның салыстырмалы (относительді) формасында болады. Ал
екінші тауардың құнын білдіретін тауар (бірінші)құнның баламалы
(эквивалентті) формасында болып, оның эквиваленті, яғни баламасы болып
есептеледі.
Құнның бұл формасы, аты айтып тұрғандай айырбас процесінің алғаш пайда
болған кезіне, оның көп тарамай кездейсоқ сипатта болған кезіне сай келеді.
Бұл кезеңде эквивалент ролін кез-келген әр түрлі тауарлар атқарады.
Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске, ал
айырбас құнының қарапайым түрі толық немесе дамыған түріне
айналды.Егіншіліктен мал шруашылығының бөлінуі, яғни алғашқы ірі қоғамдық
еңбек бөлінісі нәтижесінде мал кездейсоқ емес, қайта басқа тауарларға мол
айырбасталатын болды. Енді басқа тауарлар малға айырбасталғанда кездейсоқ
тауарлар емес, қайта айырықша эквиваленттер ретінде жүрді. Олардың
әрқайсысы мал теңестірілетін көптеген эквиваленттердің бірі болып, айырбас
мынадай формаға енді: 1 қой = 4 қап астыққа немесе 1 балтаға немесе т с.с.
тауарларға тең болады. Айырбас дамуының жаңа сатысын білдіретін формасы
құнның толық немесе кеңейтілген формасы деп аталды.
Құнның екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі нығаюын,
өндірістік байланыстардың өрістеуін сипаттайды. Бұл сәтте өнім
өндірушілер тауарлар арасындағы сандық арақатынастардың дәлдігіне
айрықша мән беретін болды, өйткені, айырбас процесі тауарларды өндіруге
жұмсалған еңбекті өтеуде барған сайын зор роль атқарады.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы адамдардың қолөнер кәсібімен
шұғылданып, енді еңбек құралдарының дамуымен байланысты олардың еңбек
дағдылары да жетіле бастады. Бұл кез, яғни егіншіліктен қолөнер
кәсіпшілігінің бөлініп шығуы ғылымда екінші ірі қоғамдық еңбек бөлінісі
деп аталады. Осының нәтижесінде өндіргіш күштер дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Кәсіпшілікте тас қалаушылар, ағаш ұсталары, құмыра жасаушылар,
металл өңдейтін шеберлер және с.с. мамандықтар мен кәсіптер пайда
болып, өндірісте ұста көрігі, құмыра, арба, тоқыма станогі, қол диірмен,
аттұрмандары сияқты көптеген еңбек құралдары әзірленіп, пайдалана
басталды.
Сөйтіп, тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі
барлық тауарлар арасынан бір тауардың бөлініп шығуына әкеп соқтырды. Бұл
тауарға басқа тауарлар көбірек, әрі жиі алмастырылып, ол қалған тауарлар
үшін эквивалент, яғни жалпыға ортақ балама тауар болды. Сөйтіп, құнның
кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналды. Оның
формуласы мына сипатқа ие болды:
4 қап астық
1 балта
1 құмыра = 1 қой
және т.б.
Жалпыға ортақ эквивалент ролін атқаратын тауар үшін әр түрлі
халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі даму
кезеңдерінде жалпыға бірдей құн эквивалентін әр түрлі өнімдер (мысалы, аң
терілері, піл сүйегі, балық, мал және т.б.) атқарды.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процесін үздіксіз
құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы жалпыға
ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызды. Бірақ ондай роль көп
уақытқа дейін тек бір тауарға ғана бекітілген жоқ.
Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты ұлғайтып,
оның жергілікті нарықтың шегінен шығуына әкеп соқтырды. Бұл кезде құнның
жалпыға ортақ эквивалент қызметін белгілі бір тауар атқара бастады. Ол
тауар – ақша. Нәтижесінде құнның жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай
формасына ауысып, айырбас процесіне нақты орнықты. Оның формуласы:
1 қой
4 қап астық
1 балта = 1 ақша өлшемі
1 құмыра
және т.б.
Сөйтіп, ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің
тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну құны біте
қайнасқан ерекше тауар. Немесе ақша деген тауар өндіру мен оны айырбастау
процесінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша
қызметі –барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) ролін атқару.
Тауар өндірісінің тарихи даму барысында ақшаның ролін әр түрлі тауарлар
атқарды. Әрбір тауарлы өндіріс тауардың жалпы эквивалентін пайдаланды.
Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінуі нәтижесінде малшы тайпалары пайда
болып, олар айырбас құралы ретінде малды қолданды. Оның нақты түрі
жергілікті жердің жаратылысына байланысты әр түрлі болды. Мысалы, далалық
жерлерде тауардың жалпы эквиваленті ролін жылқы, өгіз немесе қой атқарса,
шөл және шөлейт жерлерде- түйе, қысы ұзақ тундрада- бұғы атқарды. Ақшаның
айырбас құралы қызметін мал атқаруы әр халықтардың ауыз әдебиетінде
сақталғаны соншалық, кейін металдан соғылған ақшаны да мал атауларымен
атаған. Мысалы, латын сөзі пекус- мал, ал пекуня-ақша, үнділердің
ақша өлшемі рупия-рупа-мал деген сөзден шыққан.
Қазіргі кезде көп қолданылып жүрген капитал деген сөздің шығу тарихы
да мал атауымен байланысты көрінеді, өйткені ескі герман тілінде меншігінде
көптеген мал басы болса, оның байлығын капитал деп атаған.
Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Бірақ, бұл
өзгеріс оның тек сыртқы түріне ғана тиді, ішкі мағынасы өзгерген жоқ.
Ақшаның сыртқы түрінің өзгеру себебі, оның жұмыс істейтін жағдайларымен,
яғни қоғамдағы болған өзгерістермен байланысты. Мысалы, жоғарыда
айтылғандай, адамзат өмірінің бастапқы кезінде жалпыға бірдей баламаның (
ақшаның), маңызын әртүрлі тауарлар атқарған ( оның ішіне мал да
кіреді).Бара-бара, өндіру мен алмастырудың көлемінің өсуіне байланысы,
жалпыға бірдей баламаның маңызын бір текті, оңай бөлшектенетін,
сақтағанда бұзылмайтын, тасымалдауға қолайлы тауардың орындауы керек
болды. Осының салдарында өмірге кесектелген қола, мыс, күміс, алтын ақшалар
келді. Одан кейінгі қоғамдық дамудың нәтижесінде, кесек металл ақшаның
орнына, металдан дайындалған монеталар пайда болды, оның ішінде алтын
ақша да бар. Бұл ақшаның кесек ақшадан айырмашылығы, оған қажетті
деректер ( мемлекеттің аты, гербісі, басылған жылы, т.б. ) басылатын. Бұл
сол кездегі ақшаның жетілдірілген түрі болды.
Ең бірінші металл ақша, біздің заманымыздан бұрынғы, үшінші ғасырда
Римде басылған, ал біздің заманымыздан бұрынғы 7-8 ғасырларда,
Малазиядағы Лидия мемлекетінде және Ежелгі Грецияда басылған. Басқа,
Европа елдерінде және Ресейде өз металл ақшасын басу, IX-X ғасырларда
басталған. Сөйтіп, металдан жасалған ақша өте ұзақ өмір сүрген.
Мысалы, Ресейде, 5-10 сомдық алтын ақша, біріінші империалистіксоғыс
басталғанға дейін қолданылған.
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан ол ешуақытта, тіпті
инфляция кезінде де құнсызданбайды. Осыған байланысты алтын ақша өз
бетімен айналымға қанша керек екенін шамалай алды. Егер айналыстағы
алтын ақша, керек мөлшерден артық болса, олар айналымнан шығып, қазынаға
сақталуға ауысады, ал егер айналыс керегі алтын ақшамен қамтамасыз
етілмесе, олар қайтадан ешқандай кедергісіз айналысқа енеді. Мұндай
жағдайда, айналысқа қанша ақша керек екенін анықтап, оны тәртіптеп жатудың
ешқандай керегі жоқ.
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар қиындықтары бар.
Біріншіден, алтыннан ақша басу, алтын шығарумен тығыз байланысты, ал алтын
шығарудың, өз кезеггінде, қымбатқа түсетіні белгілі.
Екіншіден,айырбастау операциясының өсуі, айналыстағы ақшаның көбейуін
керек етеді, ал ол үшін, алтын шығаруды көбейту керек. Осыған байланысты,
қымбатқа түсетін алтын ақшаны, арзанырақ ақшаға ауыстырудың қажеттілігі
туды. Сөйтіп, өзінің жеке құны жоқ, қағаз ақша белгісі пайда болды.
Қағаз ақша. Ең бірінші қағаз ақша XI-ғасырда Қытайда шықты. Содан
кейін VII-ғасырдың аяғында Солтүстік Америкада, ал XVIII- ғасырдың аяғында,
XIX- ғасырдың басында Англияда шығарылған, Ресейде 1769 жылы ассигнация
деп аталатын қағаз ақша шығарылды.
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны Үкімет
тек мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін ғана шығарады. Осыған
байланысы қағаз ақша мөлшерден артық шығып кетіп, құнсыздануы мүмкін, ал
бұл өз кезегінде, инфляциялық жағдайға әкелетін анық. Бұл қағаз ақшаның
өзіне тән ерекшелігі. Дегенмен, бұндай жағдайды, несиелік ақшаның
көмегімен, оқшандыруға болады. Сонымен, енді несиелік ақшаға тоқтаймыз.
Несиелік ақша. Несиелік ақша айналысқа шығару және оны қолданудан
алып тастау, несиелік операцияларды жүзеге асыратын, кез-келген банктің
қолында. Шаруашылықтарға несие бергенде, болмаса вексельдерді есепке
алғанда, не қайта есептегенде, банктер қарыз алушыларға өзінің банкнотын
береді. Мұндай несиелік ақша шығару ешқандай Үкіметтің артық шығынымен,
болмаса бюджеттің тапшылығымен байланыспайды. Тек, тауар өндірумен, оны
өткізудің анық қажеттілігімен байланысты шығарылады. Бұл ақшаның қағаз
ақшамен салыстырғандағы үлкен артықшылығы бар. Бұлай болудың ең басты
себебі несиенің материалдық құндылықтар мен шаруашылық шығындардың нақты
қозғалысына қарай беріліп және қайтарылып отыратыны. Өйткені, мұндай
құндылықтар мен шарушылық шығындар несиенің уақытында қайтарылуын
қамтамасыз етеді. Сондықтан несиелік ақша шығару ақша айналысына ешқандай
зиян келтірмейді, керісінше, айналымда жүрген ақшаның санын азайтуға,
сөйтіп, оның құндылығын арттыра түсуге әсер етеді. Тек, мұндай, қолма-қол
ақшаберу мен несие берудің, сонымен қатар, қолма-қол ақшаның банкке
түсуімен несиенің ққайтарылуының байланыстары әрбір операциядан
байқалмайды. Оны тек барлық операцияларды бір тұтас, жиынтық ретінде
қарағанда ғана байқаймыз. Егер, несие жоғарыда айтылған байланыссыз,
шаруашылықтардың нақты керегінен артық берілсе, бүкіл халық шаруашылығы
бойынша несие көбейіп кетеді де, инфляциялық жағдай туып, оның ұлғая
түсуіне апарып соғады.
1.3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
Бір тауарды екінші тауарға айырбастау мүмкін болмаған кезде, оның иесі
өз тауарын басқа бір, көбірек тараған, құндырырақ тауарға айырбастады,
сонан соң, сол тауарды өзіне керек тауарға айырбастайтын болды.
Осылайша бір тауардың құнын, екінші бір тауардың құнымен баламалап
анықтайтын, құнның жалпыға бірдей нысаны пайда болды. Алғашқы кезде жалпы
құнның баламасынын міндетін әртүрлі тауарлар орындады. Бара-бара, ол
міндетті орындау үшін көбірек пайдаланатын, бір-ақ тауар іріктеліп алынды.
Бұл жөнінде К.Маркс былай деген: "Натуралдық нысаны балама нысанымен,
қоғам бойынша, тұтасып кеткен ерекше тауар, ақшалай тауар болып табылады,
яғни ол ақша болып жұмыс істейді". Осыған байланысты ақшаның мәнін былай
деп келтіруге болады: Ақша ерекше тауар, жалпыға бірдей балама, яғни, басқа
тауарлардың жалпыға бірдей баламалық құнының нысаны.
Ақша - тауардың ерекше қасиеті, оның кез-келген басқа тауарлардың құнын
көрсете алатындығы, оның жалпыға бірдей балама болып жұмыс істейтіндігі,
яғни, алмастырудың жалпыға бірдей құралы екендігінде. Ақшаның тағы бір
ерекше қасиеті құнның сақталуын қамтамасыз ететін күші. Мысалы, кұнды
товарға салса, оның ақшалай көлемі кұн санап азая береді. Өйткені, ол
тауарды сақтау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады. Ал, егер, құн ақшаға
салынса, оңдай шығын болмайды.
Ақшаның мәнін көрсетуші (білдіруші) оның атқарымы болып есептеледі.
Экономиканың кез келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта
қалады. Қазіргі жағдайда да (Нарық жағдайында да) ақшаның атқарымдары
бұрынғыдай:
Ақша құнды өлшеуші ретінде,
Ақша, айналым құралы ретінде.
Ақша төлем құралы ретінде.
Ақша қорлану құралы ретінде.
Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.
Айта кететін нәрсе, көрсетілген атқарымдарды тек ақша ғана орындай
алады. Енді осы атқарымдардың әрқайсысымен толығырақ танысамыз. [
Ақша құн өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның көлемі мен тауардың
өзіндік құны анықталған кезде байқалады. Бұл жерде тауардың өзіндік құны,
оны өндіру жолындағы, қоғамдық қажетті шығынмен тең. Олай болса, тауар
өндіру, болмаса басқаша қызмет көрсету үшін, алдымен еңбек бұйымдарын табу
керек, тек содан кейін, солардың көмегімен, керекті өнім шығарылады,
болмаса, қызмет көрсетіледі. Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың
(көрсетілген қызметтің) өзіндік құны екі элементтен түрады. Біріншісі,
жоғарыдағы айтылған еңбек құралдары мен еңбек бұйымдарының құны. Өйткені,
ол түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің (көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнына ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жұмсалатын тірі еңбек
күшінің құны. Сонымен қатар, жаңа өнімнің өзіндік құнына қосылатын, еңбек
құралдарының және еңбек бұйымдарының құны да, тірі еңбек күшінің құны да
әрбір тауар өндірушілерде бірдей болмайды. Өйткені, барлық тауар
өндірушілердің техника мен жабдықтандырылуы, мамандық дәрежесі және
үнемшілдігі әр түрлі. Сондықтан, әрбір өндірушінің өндірген бір түрлі
тауарларының, өзіндік құны әртүрлі болады. Алайда, кез-келген тауар,
тек қоғамдық қажетті шығынға байланысты сатылады. Өндірушінің тауар
өндірудегі көлемінің көрсеткішін төмендегі кестеден байқауга болады:
№ Көрсеткіштер Бірінші Екінші Сатылу
тауар тауар бағасы
өндірушіөндіруші
1. Еңбек құралдары мен бұйымдарының 150 150 х
ауысылған құны (теңге)
2. Шыққан еңбек күшінің саны (сағаты) 10 13 х
3. Бір сағаттық еңбек күшінің құны (теңге) 50 50 х
4. Тауар шығаруға кеткен еңбек құны (теңге) 500 650 х
5. Шығарылған тауардың өзіндің құны (теңге) 650 800 х
(1жол+4 жол)
6. Тауардың сату бағасы (нарықтық бағасы, х х 700
қоғамдық қажетті шығын)
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей бірінші тауар өндіруші осы тауарды
шығару үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші тауар өндіруші 13 сағат жұмсады.
Тек, осының салдарынан, (басқа да себептер көп қой) бірінші өндірушінің
тауарының өзіндік құны 650 теңге болса, екінші өндірушінің тауарының
өзіндік қүны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800 теңгеге сата
алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге. Осының
нәтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне 50
теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге шығын шекті. Егер осындай
тауардың саны жүздеген, мындаған болса, пайда да, шығын да соншалық
көбейеді. Сонымен қатар, тауардың бағасын анықтағанда төмендегі жағдайларға
көңіл аудару керек.
* тауардың тұтыну құны қандай? Яғни, бүл тауар сатып алушының керегін
қандай дәрежеде қанағаттандырады. Бұл дәреже жоғары болған сайын,
бағада жоғарылауы мүмкін;
* Өндірілген тауардың орнына пайдалануға болатын басқа тауар бар ма? Бар
болса, оның бағасы қандай? Егер бұл тауардың орнына пайдалануға
болатын, өзі арзанға түсетін тауар болса, өндірілген тауардың бағасы
жоғары болмауы керек;
- Бұл тауарды сатып алушылардың төлеу қабілеті қандай? Егер,
халықтың тұрмысы онша жоғары болмаса, табыстары аз болса, өте қымбат
тауарды ешкім сатып ала алмайды. Дәл осындай жағдай, сұралымнан ұсыным көп
болған күнде де тууы мүмкін. Мұндай жағдайда тауардың бағасын төмендету
керек. Әйтпесе, тауар сатылмайды.
Осы айтылғандардың бәрі тауардың бағасын анықтауда ақшаның құн өлшемі
ретіндегі атқарымын көрсетеді.
Ақша, айналым құралы ретінде. Барлық тауарлар, қай жерде шығарылғанына
қарамастан, қандай меншіктің шығарғанына қарамастан, керекті уақытында
сатылуы керек. Яғни, құнның тауарлық нысаны ақшалык, нысанға ауысуға
тиісті. Сонымен қатар, әрбір тауар өндіруші, сатылған тауардан түскен
ақшаға жаңадан құрал саймандар мен еңбек бұйымдарын сатып алады, еңбек ақы
төлейді, және басқа да шаруашылықтың қажеттерін қанағаттандырады. Сөйтіп,
өндіру мен өткізу процесін үздіксіз жалғастырады (ұдайы өндіріс).
Сонымен, ақшаның айналым құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның тауарға,
тауардың ақшаға айналуының толассыз тізбегі болыл табылады. Осылайша ақша
үздіксіз айналымда жүреді.
Бұл атқарымның өзіне тән бір ерекшелігі, ақша мен тауардың біріне-
бірінің қарсы козғалатындығында: ақша сатушыға қарай қозғалса, тауар сатып
алушыға қарай қозғалады.
Айта кететін бір жәй, осы айналымның құралы ретінде істеу, тек ұлттық
ақшаға ғана тән. Заң бойынша елдің ақша айналымында басқа мемлекеттің
ақшасы болуға тиіс емес. Өйткені, олай болған күнде айналымдағы ақшаның
саны көбейіп, сапасы азайып, құнсыздандылуына апарып соғады. Басқаша
айтқанда, айналымда жүрген ақшаның саны (ақшаның көбейуі) осы атқарымның
дұрыс орындалуымен тығыз байланысты. Егер, ақша айналымы тезірек жүрсе,
айналымға керек ақшаның саны азаяды. Керісінше, айналымның қозғалысы
баяулап кетсе, айналымда көбірек ақша жүруі керек. Бүл жөнінде кейінірек
толықтау айтылады.
Ақша төлем кұралы ретінде. Бұл атқарымға тауардың козғалысы мен ақшаның
қозғалысындағы айырмашылық тән. Өйткені, тауар, оны сатып алушының
қарауына, ақшаның, сатушының қарауына түсуіне қарағанда, әлдеқалай кеш
түседі. Егер сатушы мен сатып алушының арасындағы келісім бойынша тауардың
құны алдын ала төленетін болса, ақша сатушыға ертерек түседі. Сөйтіп,
келтірілген екі нұсқада да тауар мен ақшаның қозғалысы екі бөлек.
Тарих түрғысынан қарағанда, ақша төлем құралы ретіндегі атқарымда
тауарды несиеге берумен байланысты пайда болған.
Бұл жөнінде К.Маркс былай деп жазған: "Бір тауардың иесі өзінің қолда
бар тауарын сатады, ал басқа біреу оны сатып алады, тек ақшаның өкілі
ретінде тіпті болашақ ақшаның өкілі ретінде. Сатушы несие беруші болады да,
сатып алушы қарыздар болып қалады".
Ақшаның бұл атқарымы, несие беріп және оны қайтарғанда, қаржы
органдарымен ақшалай қарым-қатынаста (салық бөлімдері), халыққа қызмет
ететін көсіпорындар мен көрсетілген қызметі үшін есеп ажырасқанда, жеке
тұлғаларға еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы, стипендия және басқа да
ақшалай төлемдерді өтегенде байқалады. Көбінесе жоғарыда айтылған төлемдер
қолма-қол ақшасыз, яғни бір шоттан, екінші шотқа аудару арқылы жүргізіледі.
Қолма-қол ақша тек, есеп ажыратушылардың бір жағы (біреуі) жеке тұлға
болғанда ғана қолданылады.
Ақшаның осы атқарымында, қолма-қол ақшасыз есептесетін жеке түлғалардың
үлесі қаншалықты төмен болса, қолма-қол ақшамен есептесетін Заңды
тұлғалардың үлесі соншалықты төмен (егер есеп ажыратудың барлық ережелері
бұзылмаған болса).
Ақшаның төлем құралы ретінде атқарымының жоғарыда айтылған, айналыс
құралы ретіндегі атқарымынан айырмасы, бұл атқарымды, ұлттық ақшамен қатар,
басқа елдердің ақшалары да орындай алады. (сақтың кассаларға ақша салып,
оны қайтып алғанда, экспорттық және импорттық мәмілелер жүргізгенде, басқа
елдермен және олардың азаматтарымен басқа да төлемдер жүргізгенде).
Ақша, қорлану құралы ретінде. Бұл атқарымды, айланыс құралы, болмаса,
төлем құралы ретінде айналыста жүрген ақшалар емес, айналысқа қатынаспай
жүрген ақшалар ғана орындайды. Оның ішінде халықтың қолында жүрген ақша,
банкілердегі есеп шоттарда қалған, жеке және заңды тұлғалардың ақшасы
кіреді.
Ақшаның қорлану құралы ретінде атқарымын орындайтын артық ақша (бос
ақша) табыстың шығынынан көбірек болған күнде ғана пайда болады. Ол ақшалар
алдағы кезде орын алатын (күтулі) көлемді шығындардың қоры ретінде
сақталады. Сонымен ақшаның бұл атқарымы, несиелік қарым-қатынастың пайда
болуына, оның әрі қарай дами түсуіне әсер ететін алдыңғы жағдай туғызады.
Осының арқасында шаруашылықтардың, жеке түлғалардың уақытша артық (бос)
ақшасы, басқа шаруашылықтарға, жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға беріледі
(қарызға беріледі). Сөйтіп ақшаның бостан-босқа пайдасыз жатуына, сонымен
бірге оның инфляцияның әсерінен құнсызданып кетуіне жол берілмейді, Тек
мынандай жағдайларға сүйену керек:
несиеге берілген ақша кедергісіз іске пайдаланылады;
несиенің уақытында қайтарылуына күмән жоқ;
несиеге берген ақшадан жоғарғы деңгейде пайда түседі.
Дүние жүзілік ақша атқарымы. 1976 жылы, ақшаның алтын тепе-теңдігі
жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз, қағаз ақша,
дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келген. Бірақ та,
ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке түлғаларының,
өзара қарым-катынастарына қызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа елдің
шаруашылықтарымен жеке түлғаларымен алып-сату, ол үшін өзара есеп ажырасу,
несие алу оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді. Осыған
байланысты, қазіргі акша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген
пікір, онша дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша атқарымын
орындап келеді. Рас, кез келген үлттық ақша емес, тек еркін айырбасталымды
ақшалар (валюта-лар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар дүниежүзілік
акша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін айырбасталмайтын
елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін айырбасталынатын
ақшаға (доллар, марка, иена сияқты) ауыстырады да, содан соң оны өзінің,
керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз ақша, дүниежүзілік
ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен келісуге болмайды.
Орындайды, тек тежеулі көлемде.
II. БӨЛІМ. Ақша айналымы және ақша айналысы.
2.1. Ақша айналымы, оның маңызы, құрылымы мен құрылысы және ақша
айналысының сипаттамасы
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз
жүргізіледі. Соңғы жағдайда есеп айырысу банкідегі есеп шоттарға тиісті
жазу жасаумен бітеді.
Қазіргі ақша айналымының ерекшелігі - айналымның құнсыздық түрі болып
есептеледі. Айналымның құндылық түрі - бұрынғы, алтын мен күміс ақшаларының
қолданылған күндерінде болған. Олай болатын себебі, жоғарыда талай
қайталанып айтылғандай, алтын және күміс ақшалардың өзіндік құны болды
(оларды шығарумен байланысты шығындар). Ақшаның өзінде көрсетілтен құны,
оның өзіндік құнымен тең. Сондықтан алып-сату кезінде екі құн бір-біріне
баламалы болғандықтан, біріне-бірі қарсы қозғалады.
Қазіргі жағдайда айналымның ең басты аспабы болып, өзіндік құны жоқ
ақшаның, қағаз белгілері істейді. (қағаз ақшаның құны жоқ дейтініміз, оны
шығару үшін тым азғантай шығын шығады, ол шығынды есепке алмауға болады).
Сондықтан қағаз ақша тауар сатушыға қарай қозғалғанда, өзінің құны болмай
тұрып, тек құнды ақшаға еліктенді.
Ақша айналымы, төлем айналымның бір бөлігі болып табылады. Өйткені,
төлем айналымының құрамына, ақша айналымынан баска, чек, вексель,
депозиттік сертификат сияқты төлем құжаттарымен жүргізілетін төлемдер
кіреді.
Ақша айналымының тағы бір ерекшелігі - мұндай айналымға, тек қолма-қол
ақша ғана қатынасады. Ал, қолма-қол емес ақша бұған қатынаса алмайды.
Өйткені, оның қозғалысы тек банкідегі есеп шоттарға жазылып қана
бітеді. Бір жазумен бірнеше тауарлық немесе тауарсыз мәмілелерге қызмет
көрсету мүмкін емес.
Ақша айналымның екінші ерекшелгі - оның айналымда орындайтын
атқарымдарына байланысты. Бұрын ақша, экономикалық санат ретінде бес
атқарым орындайды деген болатынбыз. Ал, айналым процессінде ол тек үш
атқарым орындайды: айналыс құралы ретінде, төлем құралы ретінде және
қорлану құралы ретінде. Олай дейтін себебіміз, ақшаның, құнды өлшеуіші
ретіндегі атқарымы, оның айналымға түспей түрған кезінде орындалады, ал
дүниежүзілік ақша атқарымын, кезінде айтқанымыздай, тек еркін
айырбасталымды валюталар орындайды. Айналымдағы ақша мұндай бола алмайды.
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен (нышандар) сипатталынады.
Оның ішінде ең маңыздысы осы айналымның қызмет көрсететін қарым-
қатынастардың түрі.
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
-Ақшаның есеп айырысудағы айналымы. Бұл айналым заңды және жеке
түлғалардың тауар немесе әр түрлі қызметтері үшін есеп айырысуға
көмектеседі;
-Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және жеке түлғаларға несие
беру, оны қайтару процесстеріне қызмет көрсетеді;
-Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық қарым-
қатынастарына қызмет көрсетеді.
Осы айналымға қатынасатын субъектерге байланысты оны тағы бес түрге
бөлуге болады:
- банкаралық айналым;
- банктер мен басқа занды және жеке тұлғалардың арасындағы
айналым;
- тек занды тұлғалардың арасындағы айналым;
- заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың арасындағы айналым;
- тек жеке тұлгалардың арасыңдағы айналым.
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да түрі, әр
түрлі шаруашылық жүйесіне байланысты өзгеріліп тұрады. Өткен жоспарлы
тарату жүйесінде ақша айналымы тарату қатынастарына қызмет көрсетті. Ол
кезде барлық шығарылған өнімдер (өндіріс құралдары болсын, тұтыну бұйымдары
болсын) әдейі құрылған сауда және жабдыктандыру жүйелері арқылы бөлінетін.
Оның үстіне Үкімет қандай нәрсе үшін қолма-қол акшамен, қандай нәрсе үшін
қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды қатаң белгілейтін: өндіріс құралдары үшін
есеп айырысу тек колма-қол ақшасыз жүргізілетін. Керісінше, барлық тұтыну
бұйымдары үшін, тек қолма-қол ақшамен есептесетін. Бірақ бұл ереженің де
ерекшеліктері болды. Мысалы, кейбір мемлекеттік орындарға (балалар
бақшаларына мектептерге, ауруханаларға, колхоздарға т.с.с.) кейбір өте
қажетті тұтыну бұйымдары үшін белгіленген мөлшерде қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуға рұқсат етілген. Өйткені, материалдық құндылықты сатып алу үшін,
тәртіп бойынша тек 10 сом қолма-қол ақша жұмсауға рұқсат болған. Ал 10
сомға, мысалы, мұздатқыш ала алмайды.
Сонымен ол кезде ақша айналымы бір ғана мемлекеттік меншіктің
шеңберінде ұйымдастырылды.
Қазіргі, нарық жағдайында, ақша айналымын жүзеге асыру мүлде басқаша.
Енді бұл айналым тек нарықтық қатынастарға қызмет етеді. Бұндай
қатынастарға қанша, қашан және қалай қызмет ету жөнінде ешқандай заңдық
шектеулер жоқ. Сонымен қатар бірінші және екінші дәрежедегі банктердің
айналымға ақша шығарудағы атқарымдары шектелген, банктік мультипликатор
жұмыс істейді.
Нарықтық экономиканың тұсында ақша айналымы, өз кезегінде нарықтық
қарым-қатынастың жүйесіне байланысты екі салаға бөлінеді: ақшалық-тауарлы
қарым-қатынас және ақшалық-тауарсыз қарым-қатынас.
Ақшалы-тауарлық қарым-қатынаста тек ақша ғана емес, тауарлық айналым да
болады. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, ақшаның қозғалысы, тауардың
қозғалысымен байланысты, екеуі біріне-бірі қарсы қозғалады. Ал, ақшалық
тауарсыз қарым-қатынаста кұнның қозғалысы болмайды. Тек, ақшаның иесі
өзгереді. Бұны несиелік нарықтан көруге болады. Мұндай, мәлімеге сәйкес,
несие берушінің ақшасы азаяды да, ал несие алушының ақшасы көбейеді.
Сонымен қатар, ақша айналымның әрбір бөлігі, өзінің саласына қызмет етеді.
Бірақ, керек кезінде ақша бір саладан екінші салаға ауыса алады, яғни,
нарықгык экономикаға тең, капиталдық еркін қайта құйылымы мүмкіндік алады.
Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшанын
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол
қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда
қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың (халықтың) ақшалай табыстарының
бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін
қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-
қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен камтамасыз етілсе,
қолма-қолсыз рубль - бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы
экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар
мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың
қандай бағада сатылатыны белгілі болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның
босатылуына, меншіктің мемлекет иелігенен алынуына және т.б. байланысты
жүзеге асыру мүмкін емес болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы
процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде
қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің
арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы - ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі - тауар өндірісі мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс
бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні
түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке
төлемдер аудару үшін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін
қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі - қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның колданылуын шектеу, есеп
айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма-қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына
республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдістерінің алғы-шарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-
зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б.
көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге
болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде
шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға (және керісінше)
өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен
соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша каражаттарына айналады да,
ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып
бөлінеді. Сондай-ақ:
* өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
* тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
* ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және
металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.
2.2. Металл ақша және қағаз ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық-заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар және
казыналық билеттер (қағаз және несие ақшалары) болып екіге бөлінеді. Екінші
ірі коғамдық енбек бөлінісінің нәтижесі - егіншіліктен қолөнер кәсібі
бөлініп шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы
үздіксіз құбылысқа айналғанда ақшаның рөлін орындайтын салмақты металл
заттар жүре бастады. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша
белгісінін салмағын өлшеу жүйесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір
массасы көрсетілген бірақ формасы жоқ металл сынықтарынын орнына әр түрлі
массалы металл кесектері айналымға түскен. Дегенмен, жаңа дәуірге дейінгі
XIII ғасырда кейбір елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста
болыпты. Осыған байланысты казіргі уақытта да көптеген ақша өлшемінің атауы
оның салмақ атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка - "жарты
фунт" деген ұғым. Ал фунт - орыстың бұрынғы 409,5 грамдық өлшеміне тең
екен. Киев Русіндегі ақша өлшемі гривна күмістің фунты деген мағынаны
көрсеткен, ал оның тең жартысы (рубленая пополам) рубль деп аталған.
Металл ақшанын алғашқы түрі - құйма металл, онын формасы да әр түрлі
болған (шыбық, сым, табақша және т.б.). Салмақты металл құймалары айырбаста
алып жүруге және сақтауға өте ыңғайсыз болғандықтан, сауданын баяу жүруіне
әкеп соқтырған.
Біртіндеп металл ақшанын түрі де, салмағы да өзгерген. Мысалы, ертедегі
Римде ақша орнына белгілі бір салмағы бар формасыз мыс құймасы, одан кейін
жолақша сызығы мен нүктелері бар табақша, ең соңғыда екі жағында сурет
салынған массасы 1 немесе 2 фунт болатын дөңгелек ақша пайда болған.
Сөйтіп, металл акшалардың формасының неше түрлі болып өзгеріп, ақырында
дөңгелек түріне келуі тауар - ақша айналымының табиғи даму жолын көрсетеді.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета
түрінде ақша құйыла бастады. Нарықтык қатынастардың дамуына байланысты
тауар сатушылардың арасынан көпестер бөлініп шығып, олар тауар айырбасында
тек делдалдық кәсіппен шұғылданды. Сонымен, монета деген заң жүзінде
құрамындағы белгілі бір металдың салмағын, сыртқы түрін бекіткен тағайынды
формадағы ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын, массасын, типін
эмиссия ережесін және т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағын - аверс, сыртын
- реверс, жиегін-гурт немесе обрез деп атайды.
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ ақша болып бөлінеді.
Толық кұнды ақша деп монетада көрсетілген құн монета соғуға жұмсалған
металдың құнына тең ақшаны айтады. Ондай ақша өзінің пайда болғанынан
бастап жалпы құн эквиваленті болды және ақшаның барлық қызметін атқарды.
Толық кұны жоқ ақша - монетада көрсетілген кұн оны соғуға жұмсалған
металдың құнынан жоғары болатын ақша. Ол толық құнды ақшаның ұсақ бөліктері
ретінде кішігірім төлемдерді атқару үшін майда монета түрінде қолданылады.
Оны билондық монета деп те атайды. Ақша айналысы шапшаң болғандықтан тез
ысылып салмағын, соған байланысты құнын жоятындықтан майда ақшалар алтын
монеталы стандарт кезінде де кембағалы металдардан соғылды. Олар алғашқыда
күмістен, бертін келе және қазір металдар қоспасынан және алюминийден
соғылады.
Ақша айналысында майда ақшаның үлес салмағы аз. Дегенмен майда ақшаны
айналысқа түсіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетада көрсетілген құнмен
оның құрамындағы металдың нарықтық бағасының айырмасына тең.
XX ғ. 70-жылдары алтынға деноминация жүргізілді. Алғашқыда алтын
елдін ішкі ақша айналымында айналыс және төлем құралы ретінде
пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап ол дүнижүзілік ақша қызметін де
орындамайды. Алтын мемлекетті ішкі айналымынан да, әлемдік нарықтан да
қағаз және несие ақшаларымен ығыстырылды.
Металл ақша айналысының объективті заңдылықтары және капитализм тұсында
тауар өндірісінің қарқынды дамуы айналымға қосымша ақшаның қажеттілігін
арттырып, ақшаның дербес құны жоқ ақша таңбаларымен айырбастау мүмкіндігін
ашты. Қағаз ақшаның шығу мүмкіндігі мына себептерге байланысты болды:
біріншіден, ақша құн өлшемі қызметін қолдағы алтын
ақша емес, ойдағы ақша ретінде атқару ерекшелігіне;
екіншіден, ақша айналыс құралы ретінде өз қызметін
шапшаң, ілезде атқару ерекшелігіне, яғни тауар айырбасында ақша делдал
болуына байланысты.
бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. бөлім. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен қызметтері
1. Ақшаның пайда болуы мен даму кезеңдері
2. Құн формалары мен ақшаның түрлері
3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
II. бөлім. Ақша айналымы және ақша айналысы
1. Ақша айналымы, оның маңызы құрылымы мен құрылысы және ақша
айналысының сипаттамасы
2. Ақша айналысы
3. Ақша айналысының Заңы
III. бөлім. Ақша жүйесі мен оның элементтері
1. Ақша жүйесі
2. Биметализм мен монометализм жүйесі
3. Ақша жүйесінің элементтері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Көп ақша табу – батырлық,
оларды сақтау – даналық,
ал орнымен пайдалану – шеберлік
Б.
Авербах
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды,
біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.
Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін
айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.
Бұл курстық жұмысымызды жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы
айтқанда мақсаты болып ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша
айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсатым Егемен еліміз Қазақстанның ақша
жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда,
ұлттық волютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-
жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың барысында, ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын
қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, заңдылықтарын,
жүйесін жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясын
қарастырдым. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа
барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар.
Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ
позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны
қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның
бірігуі болып табылады.
1.БӨЛІМ. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен
атқаратын қызметтері.
1.1.Ақшаның пайда болуы мен дамуы кезеңдері.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні
туралы біркелкі шешімін тапқан емес. Аристотель ұсынған қағидаға сүйене
отырып, ақшаны- белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі
деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны- мемлекет бекіткен
тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері
ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші
ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды.Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері- жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
негіз пайда бола бастады.
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан, тауарлы
шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің түгелімен
өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды шаруашылық
болып есептелетіні белгілі . Бара-бара өндіріс құралдарының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты (мысалы,
бір жерде егін салу пайдалы болса, екінші жерде мао өсіру пайдалы, ал басқа
жерде, балық аулау пайдалы) адамдардың шығарған өнімдерінің саны (көлемі)
олардың жеке басының керегіне, жарататын саннан (көлемнен) артық болатын
жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек, басқа
өнімге айырбастап алуына мүмкіншілік алды. Осының нәтижесінде айырбастау
деп аталатын процесс шықты. Айырбастау үшін өндірілген өнімнің тауар деп
аталатын болған соң, натуралдық өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда
болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің
(факторлары) салдарынан өнім өндірушілер өздерін бір түрлі (болмаса
бірнеше түрлі) өнім шығаруға бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа
өнімдерді өздері шығарған өнімнің артығына ауыстырып алатын болды.
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық жағдай
туғызылды:
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді. Осыған
байланысты айырбастау операциясы өріс алды.
- Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік пайда
болды, екінші жағынан белгілі, бір түрлі тауар өндіруге
мамандандырушылық туды.
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың бірқатар
қиыншылықтары болды. Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында осы өндірушінің
іздеп жүрген тауары бар өндіруші табылуы керек. Және, сол екінші
өндірушіге, бірінші өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт.
Мысалы, егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстырғысы
келсе, қолында терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет. Басқаша
айтқанда, тауар ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті тауарлар
болғанда ғана мүмкін. Мұнсыз тауар ауыстырылмайды. Ал, мұндай
сәйкестік, өмірде кездесе бермейді.
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын ескеру
керек. Басқаша айтқанда, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны
баламалы болуы шарт. Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға
болмайды. Өйткені, өгіздің құны бір қап бидайдан әлде қайда артық.
Сондықтан бір қап бидайға, оның құнына баламалы тауар іздеу керек.
Бұда оңай іс емес.
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын, соған
байланысты, баламалық негізінде, айырбастау операциясының да дамуы,
көптеген түрлі- түрлі тауардың ішінен бір тауарды бөліп ( таңдап) алуды
керек етті. Мұндай тауар өзінің ішкі және сыртқы мазмұнымен, ішкі және
сыртқы саудаға өте керекті тауар болуы тиіс. Басқа тауарлардың құнын осы
тауардың құнымен баламалап айырбастайтын болған. Мысалы: бір балтаның құны
екі кило бидай болса, бір өгіздің құны-бес қап бидай т с с. Бұл мысалда,
ақшаның міндетін бидай атқарады.
Жалпы ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден- бір шарт және өнім болып табылады. Тауар- бұл сату
немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі
(зат),оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар
формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
обьективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез- келген зат тауар бола алмайды.
Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса
немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың
рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға
қажетті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы
бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде
көрінеді
1.2. Құн формалары мен ақшаның түрлері.
Ақшаның қызметі – құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың
құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез-
келген тауардың құнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету
керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады.
Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан
тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым өзінің
тұтынуынан артылған кез-келген өнімін анда-санда, кездейсоқ кездескенде
басқа қауымның өніміне айырбастағанда құнның алғашқы формасы- құнның
қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы көрінеді.Мысалы, 1 өлшем астық 1
қойға және т. б.айырбасталды немесе Т=Т. Бұл теңдікте бір тауардың құны
екінші тауарға айырбасталғанда көрінеді. Тосынан қарағанда айырбасталатын
екі тауардың ролі бірдей сияқты. Ал шын мәнінде екінші тауар (мысалда қой)
бірінші тауарда (астық) құнының көрінісі, яғни ол бірінші тауардың құнның
білдіретін материалдың ролін атқарады. Өз құнын басқа тауармен көрсететін
тауар (екінші) құнның салыстырмалы (относительді) формасында болады. Ал
екінші тауардың құнын білдіретін тауар (бірінші)құнның баламалы
(эквивалентті) формасында болып, оның эквиваленті, яғни баламасы болып
есептеледі.
Құнның бұл формасы, аты айтып тұрғандай айырбас процесінің алғаш пайда
болған кезіне, оның көп тарамай кездейсоқ сипатта болған кезіне сай келеді.
Бұл кезеңде эквивалент ролін кез-келген әр түрлі тауарлар атқарады.
Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске, ал
айырбас құнының қарапайым түрі толық немесе дамыған түріне
айналды.Егіншіліктен мал шруашылығының бөлінуі, яғни алғашқы ірі қоғамдық
еңбек бөлінісі нәтижесінде мал кездейсоқ емес, қайта басқа тауарларға мол
айырбасталатын болды. Енді басқа тауарлар малға айырбасталғанда кездейсоқ
тауарлар емес, қайта айырықша эквиваленттер ретінде жүрді. Олардың
әрқайсысы мал теңестірілетін көптеген эквиваленттердің бірі болып, айырбас
мынадай формаға енді: 1 қой = 4 қап астыққа немесе 1 балтаға немесе т с.с.
тауарларға тең болады. Айырбас дамуының жаңа сатысын білдіретін формасы
құнның толық немесе кеңейтілген формасы деп аталды.
Құнның екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі нығаюын,
өндірістік байланыстардың өрістеуін сипаттайды. Бұл сәтте өнім
өндірушілер тауарлар арасындағы сандық арақатынастардың дәлдігіне
айрықша мән беретін болды, өйткені, айырбас процесі тауарларды өндіруге
жұмсалған еңбекті өтеуде барған сайын зор роль атқарады.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы адамдардың қолөнер кәсібімен
шұғылданып, енді еңбек құралдарының дамуымен байланысты олардың еңбек
дағдылары да жетіле бастады. Бұл кез, яғни егіншіліктен қолөнер
кәсіпшілігінің бөлініп шығуы ғылымда екінші ірі қоғамдық еңбек бөлінісі
деп аталады. Осының нәтижесінде өндіргіш күштер дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Кәсіпшілікте тас қалаушылар, ағаш ұсталары, құмыра жасаушылар,
металл өңдейтін шеберлер және с.с. мамандықтар мен кәсіптер пайда
болып, өндірісте ұста көрігі, құмыра, арба, тоқыма станогі, қол диірмен,
аттұрмандары сияқты көптеген еңбек құралдары әзірленіп, пайдалана
басталды.
Сөйтіп, тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі
барлық тауарлар арасынан бір тауардың бөлініп шығуына әкеп соқтырды. Бұл
тауарға басқа тауарлар көбірек, әрі жиі алмастырылып, ол қалған тауарлар
үшін эквивалент, яғни жалпыға ортақ балама тауар болды. Сөйтіп, құнның
кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналды. Оның
формуласы мына сипатқа ие болды:
4 қап астық
1 балта
1 құмыра = 1 қой
және т.б.
Жалпыға ортақ эквивалент ролін атқаратын тауар үшін әр түрлі
халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі даму
кезеңдерінде жалпыға бірдей құн эквивалентін әр түрлі өнімдер (мысалы, аң
терілері, піл сүйегі, балық, мал және т.б.) атқарды.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процесін үздіксіз
құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы жалпыға
ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызды. Бірақ ондай роль көп
уақытқа дейін тек бір тауарға ғана бекітілген жоқ.
Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты ұлғайтып,
оның жергілікті нарықтың шегінен шығуына әкеп соқтырды. Бұл кезде құнның
жалпыға ортақ эквивалент қызметін белгілі бір тауар атқара бастады. Ол
тауар – ақша. Нәтижесінде құнның жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай
формасына ауысып, айырбас процесіне нақты орнықты. Оның формуласы:
1 қой
4 қап астық
1 балта = 1 ақша өлшемі
1 құмыра
және т.б.
Сөйтіп, ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің
тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну құны біте
қайнасқан ерекше тауар. Немесе ақша деген тауар өндіру мен оны айырбастау
процесінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша
қызметі –барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) ролін атқару.
Тауар өндірісінің тарихи даму барысында ақшаның ролін әр түрлі тауарлар
атқарды. Әрбір тауарлы өндіріс тауардың жалпы эквивалентін пайдаланды.
Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінуі нәтижесінде малшы тайпалары пайда
болып, олар айырбас құралы ретінде малды қолданды. Оның нақты түрі
жергілікті жердің жаратылысына байланысты әр түрлі болды. Мысалы, далалық
жерлерде тауардың жалпы эквиваленті ролін жылқы, өгіз немесе қой атқарса,
шөл және шөлейт жерлерде- түйе, қысы ұзақ тундрада- бұғы атқарды. Ақшаның
айырбас құралы қызметін мал атқаруы әр халықтардың ауыз әдебиетінде
сақталғаны соншалық, кейін металдан соғылған ақшаны да мал атауларымен
атаған. Мысалы, латын сөзі пекус- мал, ал пекуня-ақша, үнділердің
ақша өлшемі рупия-рупа-мал деген сөзден шыққан.
Қазіргі кезде көп қолданылып жүрген капитал деген сөздің шығу тарихы
да мал атауымен байланысты көрінеді, өйткені ескі герман тілінде меншігінде
көптеген мал басы болса, оның байлығын капитал деп атаған.
Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Бірақ, бұл
өзгеріс оның тек сыртқы түріне ғана тиді, ішкі мағынасы өзгерген жоқ.
Ақшаның сыртқы түрінің өзгеру себебі, оның жұмыс істейтін жағдайларымен,
яғни қоғамдағы болған өзгерістермен байланысты. Мысалы, жоғарыда
айтылғандай, адамзат өмірінің бастапқы кезінде жалпыға бірдей баламаның (
ақшаның), маңызын әртүрлі тауарлар атқарған ( оның ішіне мал да
кіреді).Бара-бара, өндіру мен алмастырудың көлемінің өсуіне байланысы,
жалпыға бірдей баламаның маңызын бір текті, оңай бөлшектенетін,
сақтағанда бұзылмайтын, тасымалдауға қолайлы тауардың орындауы керек
болды. Осының салдарында өмірге кесектелген қола, мыс, күміс, алтын ақшалар
келді. Одан кейінгі қоғамдық дамудың нәтижесінде, кесек металл ақшаның
орнына, металдан дайындалған монеталар пайда болды, оның ішінде алтын
ақша да бар. Бұл ақшаның кесек ақшадан айырмашылығы, оған қажетті
деректер ( мемлекеттің аты, гербісі, басылған жылы, т.б. ) басылатын. Бұл
сол кездегі ақшаның жетілдірілген түрі болды.
Ең бірінші металл ақша, біздің заманымыздан бұрынғы, үшінші ғасырда
Римде басылған, ал біздің заманымыздан бұрынғы 7-8 ғасырларда,
Малазиядағы Лидия мемлекетінде және Ежелгі Грецияда басылған. Басқа,
Европа елдерінде және Ресейде өз металл ақшасын басу, IX-X ғасырларда
басталған. Сөйтіп, металдан жасалған ақша өте ұзақ өмір сүрген.
Мысалы, Ресейде, 5-10 сомдық алтын ақша, біріінші империалистіксоғыс
басталғанға дейін қолданылған.
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан ол ешуақытта, тіпті
инфляция кезінде де құнсызданбайды. Осыған байланысты алтын ақша өз
бетімен айналымға қанша керек екенін шамалай алды. Егер айналыстағы
алтын ақша, керек мөлшерден артық болса, олар айналымнан шығып, қазынаға
сақталуға ауысады, ал егер айналыс керегі алтын ақшамен қамтамасыз
етілмесе, олар қайтадан ешқандай кедергісіз айналысқа енеді. Мұндай
жағдайда, айналысқа қанша ақша керек екенін анықтап, оны тәртіптеп жатудың
ешқандай керегі жоқ.
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар қиындықтары бар.
Біріншіден, алтыннан ақша басу, алтын шығарумен тығыз байланысты, ал алтын
шығарудың, өз кезеггінде, қымбатқа түсетіні белгілі.
Екіншіден,айырбастау операциясының өсуі, айналыстағы ақшаның көбейуін
керек етеді, ал ол үшін, алтын шығаруды көбейту керек. Осыған байланысты,
қымбатқа түсетін алтын ақшаны, арзанырақ ақшаға ауыстырудың қажеттілігі
туды. Сөйтіп, өзінің жеке құны жоқ, қағаз ақша белгісі пайда болды.
Қағаз ақша. Ең бірінші қағаз ақша XI-ғасырда Қытайда шықты. Содан
кейін VII-ғасырдың аяғында Солтүстік Америкада, ал XVIII- ғасырдың аяғында,
XIX- ғасырдың басында Англияда шығарылған, Ресейде 1769 жылы ассигнация
деп аталатын қағаз ақша шығарылды.
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны Үкімет
тек мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін ғана шығарады. Осыған
байланысы қағаз ақша мөлшерден артық шығып кетіп, құнсыздануы мүмкін, ал
бұл өз кезегінде, инфляциялық жағдайға әкелетін анық. Бұл қағаз ақшаның
өзіне тән ерекшелігі. Дегенмен, бұндай жағдайды, несиелік ақшаның
көмегімен, оқшандыруға болады. Сонымен, енді несиелік ақшаға тоқтаймыз.
Несиелік ақша. Несиелік ақша айналысқа шығару және оны қолданудан
алып тастау, несиелік операцияларды жүзеге асыратын, кез-келген банктің
қолында. Шаруашылықтарға несие бергенде, болмаса вексельдерді есепке
алғанда, не қайта есептегенде, банктер қарыз алушыларға өзінің банкнотын
береді. Мұндай несиелік ақша шығару ешқандай Үкіметтің артық шығынымен,
болмаса бюджеттің тапшылығымен байланыспайды. Тек, тауар өндірумен, оны
өткізудің анық қажеттілігімен байланысты шығарылады. Бұл ақшаның қағаз
ақшамен салыстырғандағы үлкен артықшылығы бар. Бұлай болудың ең басты
себебі несиенің материалдық құндылықтар мен шаруашылық шығындардың нақты
қозғалысына қарай беріліп және қайтарылып отыратыны. Өйткені, мұндай
құндылықтар мен шарушылық шығындар несиенің уақытында қайтарылуын
қамтамасыз етеді. Сондықтан несиелік ақша шығару ақша айналысына ешқандай
зиян келтірмейді, керісінше, айналымда жүрген ақшаның санын азайтуға,
сөйтіп, оның құндылығын арттыра түсуге әсер етеді. Тек, мұндай, қолма-қол
ақшаберу мен несие берудің, сонымен қатар, қолма-қол ақшаның банкке
түсуімен несиенің ққайтарылуының байланыстары әрбір операциядан
байқалмайды. Оны тек барлық операцияларды бір тұтас, жиынтық ретінде
қарағанда ғана байқаймыз. Егер, несие жоғарыда айтылған байланыссыз,
шаруашылықтардың нақты керегінен артық берілсе, бүкіл халық шаруашылығы
бойынша несие көбейіп кетеді де, инфляциялық жағдай туып, оның ұлғая
түсуіне апарып соғады.
1.3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
Бір тауарды екінші тауарға айырбастау мүмкін болмаған кезде, оның иесі
өз тауарын басқа бір, көбірек тараған, құндырырақ тауарға айырбастады,
сонан соң, сол тауарды өзіне керек тауарға айырбастайтын болды.
Осылайша бір тауардың құнын, екінші бір тауардың құнымен баламалап
анықтайтын, құнның жалпыға бірдей нысаны пайда болды. Алғашқы кезде жалпы
құнның баламасынын міндетін әртүрлі тауарлар орындады. Бара-бара, ол
міндетті орындау үшін көбірек пайдаланатын, бір-ақ тауар іріктеліп алынды.
Бұл жөнінде К.Маркс былай деген: "Натуралдық нысаны балама нысанымен,
қоғам бойынша, тұтасып кеткен ерекше тауар, ақшалай тауар болып табылады,
яғни ол ақша болып жұмыс істейді". Осыған байланысты ақшаның мәнін былай
деп келтіруге болады: Ақша ерекше тауар, жалпыға бірдей балама, яғни, басқа
тауарлардың жалпыға бірдей баламалық құнының нысаны.
Ақша - тауардың ерекше қасиеті, оның кез-келген басқа тауарлардың құнын
көрсете алатындығы, оның жалпыға бірдей балама болып жұмыс істейтіндігі,
яғни, алмастырудың жалпыға бірдей құралы екендігінде. Ақшаның тағы бір
ерекше қасиеті құнның сақталуын қамтамасыз ететін күші. Мысалы, кұнды
товарға салса, оның ақшалай көлемі кұн санап азая береді. Өйткені, ол
тауарды сақтау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады. Ал, егер, құн ақшаға
салынса, оңдай шығын болмайды.
Ақшаның мәнін көрсетуші (білдіруші) оның атқарымы болып есептеледі.
Экономиканың кез келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта
қалады. Қазіргі жағдайда да (Нарық жағдайында да) ақшаның атқарымдары
бұрынғыдай:
Ақша құнды өлшеуші ретінде,
Ақша, айналым құралы ретінде.
Ақша төлем құралы ретінде.
Ақша қорлану құралы ретінде.
Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.
Айта кететін нәрсе, көрсетілген атқарымдарды тек ақша ғана орындай
алады. Енді осы атқарымдардың әрқайсысымен толығырақ танысамыз. [
Ақша құн өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның көлемі мен тауардың
өзіндік құны анықталған кезде байқалады. Бұл жерде тауардың өзіндік құны,
оны өндіру жолындағы, қоғамдық қажетті шығынмен тең. Олай болса, тауар
өндіру, болмаса басқаша қызмет көрсету үшін, алдымен еңбек бұйымдарын табу
керек, тек содан кейін, солардың көмегімен, керекті өнім шығарылады,
болмаса, қызмет көрсетіледі. Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың
(көрсетілген қызметтің) өзіндік құны екі элементтен түрады. Біріншісі,
жоғарыдағы айтылған еңбек құралдары мен еңбек бұйымдарының құны. Өйткені,
ол түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің (көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнына ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жұмсалатын тірі еңбек
күшінің құны. Сонымен қатар, жаңа өнімнің өзіндік құнына қосылатын, еңбек
құралдарының және еңбек бұйымдарының құны да, тірі еңбек күшінің құны да
әрбір тауар өндірушілерде бірдей болмайды. Өйткені, барлық тауар
өндірушілердің техника мен жабдықтандырылуы, мамандық дәрежесі және
үнемшілдігі әр түрлі. Сондықтан, әрбір өндірушінің өндірген бір түрлі
тауарларының, өзіндік құны әртүрлі болады. Алайда, кез-келген тауар,
тек қоғамдық қажетті шығынға байланысты сатылады. Өндірушінің тауар
өндірудегі көлемінің көрсеткішін төмендегі кестеден байқауга болады:
№ Көрсеткіштер Бірінші Екінші Сатылу
тауар тауар бағасы
өндірушіөндіруші
1. Еңбек құралдары мен бұйымдарының 150 150 х
ауысылған құны (теңге)
2. Шыққан еңбек күшінің саны (сағаты) 10 13 х
3. Бір сағаттық еңбек күшінің құны (теңге) 50 50 х
4. Тауар шығаруға кеткен еңбек құны (теңге) 500 650 х
5. Шығарылған тауардың өзіндің құны (теңге) 650 800 х
(1жол+4 жол)
6. Тауардың сату бағасы (нарықтық бағасы, х х 700
қоғамдық қажетті шығын)
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей бірінші тауар өндіруші осы тауарды
шығару үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші тауар өндіруші 13 сағат жұмсады.
Тек, осының салдарынан, (басқа да себептер көп қой) бірінші өндірушінің
тауарының өзіндік құны 650 теңге болса, екінші өндірушінің тауарының
өзіндік қүны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800 теңгеге сата
алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге. Осының
нәтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне 50
теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге шығын шекті. Егер осындай
тауардың саны жүздеген, мындаған болса, пайда да, шығын да соншалық
көбейеді. Сонымен қатар, тауардың бағасын анықтағанда төмендегі жағдайларға
көңіл аудару керек.
* тауардың тұтыну құны қандай? Яғни, бүл тауар сатып алушының керегін
қандай дәрежеде қанағаттандырады. Бұл дәреже жоғары болған сайын,
бағада жоғарылауы мүмкін;
* Өндірілген тауардың орнына пайдалануға болатын басқа тауар бар ма? Бар
болса, оның бағасы қандай? Егер бұл тауардың орнына пайдалануға
болатын, өзі арзанға түсетін тауар болса, өндірілген тауардың бағасы
жоғары болмауы керек;
- Бұл тауарды сатып алушылардың төлеу қабілеті қандай? Егер,
халықтың тұрмысы онша жоғары болмаса, табыстары аз болса, өте қымбат
тауарды ешкім сатып ала алмайды. Дәл осындай жағдай, сұралымнан ұсыным көп
болған күнде де тууы мүмкін. Мұндай жағдайда тауардың бағасын төмендету
керек. Әйтпесе, тауар сатылмайды.
Осы айтылғандардың бәрі тауардың бағасын анықтауда ақшаның құн өлшемі
ретіндегі атқарымын көрсетеді.
Ақша, айналым құралы ретінде. Барлық тауарлар, қай жерде шығарылғанына
қарамастан, қандай меншіктің шығарғанына қарамастан, керекті уақытында
сатылуы керек. Яғни, құнның тауарлық нысаны ақшалык, нысанға ауысуға
тиісті. Сонымен қатар, әрбір тауар өндіруші, сатылған тауардан түскен
ақшаға жаңадан құрал саймандар мен еңбек бұйымдарын сатып алады, еңбек ақы
төлейді, және басқа да шаруашылықтың қажеттерін қанағаттандырады. Сөйтіп,
өндіру мен өткізу процесін үздіксіз жалғастырады (ұдайы өндіріс).
Сонымен, ақшаның айналым құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның тауарға,
тауардың ақшаға айналуының толассыз тізбегі болыл табылады. Осылайша ақша
үздіксіз айналымда жүреді.
Бұл атқарымның өзіне тән бір ерекшелігі, ақша мен тауардың біріне-
бірінің қарсы козғалатындығында: ақша сатушыға қарай қозғалса, тауар сатып
алушыға қарай қозғалады.
Айта кететін бір жәй, осы айналымның құралы ретінде істеу, тек ұлттық
ақшаға ғана тән. Заң бойынша елдің ақша айналымында басқа мемлекеттің
ақшасы болуға тиіс емес. Өйткені, олай болған күнде айналымдағы ақшаның
саны көбейіп, сапасы азайып, құнсыздандылуына апарып соғады. Басқаша
айтқанда, айналымда жүрген ақшаның саны (ақшаның көбейуі) осы атқарымның
дұрыс орындалуымен тығыз байланысты. Егер, ақша айналымы тезірек жүрсе,
айналымға керек ақшаның саны азаяды. Керісінше, айналымның қозғалысы
баяулап кетсе, айналымда көбірек ақша жүруі керек. Бүл жөнінде кейінірек
толықтау айтылады.
Ақша төлем кұралы ретінде. Бұл атқарымға тауардың козғалысы мен ақшаның
қозғалысындағы айырмашылық тән. Өйткені, тауар, оны сатып алушының
қарауына, ақшаның, сатушының қарауына түсуіне қарағанда, әлдеқалай кеш
түседі. Егер сатушы мен сатып алушының арасындағы келісім бойынша тауардың
құны алдын ала төленетін болса, ақша сатушыға ертерек түседі. Сөйтіп,
келтірілген екі нұсқада да тауар мен ақшаның қозғалысы екі бөлек.
Тарих түрғысынан қарағанда, ақша төлем құралы ретіндегі атқарымда
тауарды несиеге берумен байланысты пайда болған.
Бұл жөнінде К.Маркс былай деп жазған: "Бір тауардың иесі өзінің қолда
бар тауарын сатады, ал басқа біреу оны сатып алады, тек ақшаның өкілі
ретінде тіпті болашақ ақшаның өкілі ретінде. Сатушы несие беруші болады да,
сатып алушы қарыздар болып қалады".
Ақшаның бұл атқарымы, несие беріп және оны қайтарғанда, қаржы
органдарымен ақшалай қарым-қатынаста (салық бөлімдері), халыққа қызмет
ететін көсіпорындар мен көрсетілген қызметі үшін есеп ажырасқанда, жеке
тұлғаларға еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы, стипендия және басқа да
ақшалай төлемдерді өтегенде байқалады. Көбінесе жоғарыда айтылған төлемдер
қолма-қол ақшасыз, яғни бір шоттан, екінші шотқа аудару арқылы жүргізіледі.
Қолма-қол ақша тек, есеп ажыратушылардың бір жағы (біреуі) жеке тұлға
болғанда ғана қолданылады.
Ақшаның осы атқарымында, қолма-қол ақшасыз есептесетін жеке түлғалардың
үлесі қаншалықты төмен болса, қолма-қол ақшамен есептесетін Заңды
тұлғалардың үлесі соншалықты төмен (егер есеп ажыратудың барлық ережелері
бұзылмаған болса).
Ақшаның төлем құралы ретінде атқарымының жоғарыда айтылған, айналыс
құралы ретіндегі атқарымынан айырмасы, бұл атқарымды, ұлттық ақшамен қатар,
басқа елдердің ақшалары да орындай алады. (сақтың кассаларға ақша салып,
оны қайтып алғанда, экспорттық және импорттық мәмілелер жүргізгенде, басқа
елдермен және олардың азаматтарымен басқа да төлемдер жүргізгенде).
Ақша, қорлану құралы ретінде. Бұл атқарымды, айланыс құралы, болмаса,
төлем құралы ретінде айналыста жүрген ақшалар емес, айналысқа қатынаспай
жүрген ақшалар ғана орындайды. Оның ішінде халықтың қолында жүрген ақша,
банкілердегі есеп шоттарда қалған, жеке және заңды тұлғалардың ақшасы
кіреді.
Ақшаның қорлану құралы ретінде атқарымын орындайтын артық ақша (бос
ақша) табыстың шығынынан көбірек болған күнде ғана пайда болады. Ол ақшалар
алдағы кезде орын алатын (күтулі) көлемді шығындардың қоры ретінде
сақталады. Сонымен ақшаның бұл атқарымы, несиелік қарым-қатынастың пайда
болуына, оның әрі қарай дами түсуіне әсер ететін алдыңғы жағдай туғызады.
Осының арқасында шаруашылықтардың, жеке түлғалардың уақытша артық (бос)
ақшасы, басқа шаруашылықтарға, жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға беріледі
(қарызға беріледі). Сөйтіп ақшаның бостан-босқа пайдасыз жатуына, сонымен
бірге оның инфляцияның әсерінен құнсызданып кетуіне жол берілмейді, Тек
мынандай жағдайларға сүйену керек:
несиеге берілген ақша кедергісіз іске пайдаланылады;
несиенің уақытында қайтарылуына күмән жоқ;
несиеге берген ақшадан жоғарғы деңгейде пайда түседі.
Дүние жүзілік ақша атқарымы. 1976 жылы, ақшаның алтын тепе-теңдігі
жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз, қағаз ақша,
дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келген. Бірақ та,
ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке түлғаларының,
өзара қарым-катынастарына қызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа елдің
шаруашылықтарымен жеке түлғаларымен алып-сату, ол үшін өзара есеп ажырасу,
несие алу оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді. Осыған
байланысты, қазіргі акша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген
пікір, онша дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша атқарымын
орындап келеді. Рас, кез келген үлттық ақша емес, тек еркін айырбасталымды
ақшалар (валюта-лар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар дүниежүзілік
акша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін айырбасталмайтын
елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін айырбасталынатын
ақшаға (доллар, марка, иена сияқты) ауыстырады да, содан соң оны өзінің,
керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз ақша, дүниежүзілік
ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен келісуге болмайды.
Орындайды, тек тежеулі көлемде.
II. БӨЛІМ. Ақша айналымы және ақша айналысы.
2.1. Ақша айналымы, оның маңызы, құрылымы мен құрылысы және ақша
айналысының сипаттамасы
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз
жүргізіледі. Соңғы жағдайда есеп айырысу банкідегі есеп шоттарға тиісті
жазу жасаумен бітеді.
Қазіргі ақша айналымының ерекшелігі - айналымның құнсыздық түрі болып
есептеледі. Айналымның құндылық түрі - бұрынғы, алтын мен күміс ақшаларының
қолданылған күндерінде болған. Олай болатын себебі, жоғарыда талай
қайталанып айтылғандай, алтын және күміс ақшалардың өзіндік құны болды
(оларды шығарумен байланысты шығындар). Ақшаның өзінде көрсетілтен құны,
оның өзіндік құнымен тең. Сондықтан алып-сату кезінде екі құн бір-біріне
баламалы болғандықтан, біріне-бірі қарсы қозғалады.
Қазіргі жағдайда айналымның ең басты аспабы болып, өзіндік құны жоқ
ақшаның, қағаз белгілері істейді. (қағаз ақшаның құны жоқ дейтініміз, оны
шығару үшін тым азғантай шығын шығады, ол шығынды есепке алмауға болады).
Сондықтан қағаз ақша тауар сатушыға қарай қозғалғанда, өзінің құны болмай
тұрып, тек құнды ақшаға еліктенді.
Ақша айналымы, төлем айналымның бір бөлігі болып табылады. Өйткені,
төлем айналымының құрамына, ақша айналымынан баска, чек, вексель,
депозиттік сертификат сияқты төлем құжаттарымен жүргізілетін төлемдер
кіреді.
Ақша айналымының тағы бір ерекшелігі - мұндай айналымға, тек қолма-қол
ақша ғана қатынасады. Ал, қолма-қол емес ақша бұған қатынаса алмайды.
Өйткені, оның қозғалысы тек банкідегі есеп шоттарға жазылып қана
бітеді. Бір жазумен бірнеше тауарлық немесе тауарсыз мәмілелерге қызмет
көрсету мүмкін емес.
Ақша айналымның екінші ерекшелгі - оның айналымда орындайтын
атқарымдарына байланысты. Бұрын ақша, экономикалық санат ретінде бес
атқарым орындайды деген болатынбыз. Ал, айналым процессінде ол тек үш
атқарым орындайды: айналыс құралы ретінде, төлем құралы ретінде және
қорлану құралы ретінде. Олай дейтін себебіміз, ақшаның, құнды өлшеуіші
ретіндегі атқарымы, оның айналымға түспей түрған кезінде орындалады, ал
дүниежүзілік ақша атқарымын, кезінде айтқанымыздай, тек еркін
айырбасталымды валюталар орындайды. Айналымдағы ақша мұндай бола алмайды.
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен (нышандар) сипатталынады.
Оның ішінде ең маңыздысы осы айналымның қызмет көрсететін қарым-
қатынастардың түрі.
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
-Ақшаның есеп айырысудағы айналымы. Бұл айналым заңды және жеке
түлғалардың тауар немесе әр түрлі қызметтері үшін есеп айырысуға
көмектеседі;
-Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және жеке түлғаларға несие
беру, оны қайтару процесстеріне қызмет көрсетеді;
-Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық қарым-
қатынастарына қызмет көрсетеді.
Осы айналымға қатынасатын субъектерге байланысты оны тағы бес түрге
бөлуге болады:
- банкаралық айналым;
- банктер мен басқа занды және жеке тұлғалардың арасындағы
айналым;
- тек занды тұлғалардың арасындағы айналым;
- заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың арасындағы айналым;
- тек жеке тұлгалардың арасыңдағы айналым.
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да түрі, әр
түрлі шаруашылық жүйесіне байланысты өзгеріліп тұрады. Өткен жоспарлы
тарату жүйесінде ақша айналымы тарату қатынастарына қызмет көрсетті. Ол
кезде барлық шығарылған өнімдер (өндіріс құралдары болсын, тұтыну бұйымдары
болсын) әдейі құрылған сауда және жабдыктандыру жүйелері арқылы бөлінетін.
Оның үстіне Үкімет қандай нәрсе үшін қолма-қол акшамен, қандай нәрсе үшін
қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды қатаң белгілейтін: өндіріс құралдары үшін
есеп айырысу тек колма-қол ақшасыз жүргізілетін. Керісінше, барлық тұтыну
бұйымдары үшін, тек қолма-қол ақшамен есептесетін. Бірақ бұл ереженің де
ерекшеліктері болды. Мысалы, кейбір мемлекеттік орындарға (балалар
бақшаларына мектептерге, ауруханаларға, колхоздарға т.с.с.) кейбір өте
қажетті тұтыну бұйымдары үшін белгіленген мөлшерде қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуға рұқсат етілген. Өйткені, материалдық құндылықты сатып алу үшін,
тәртіп бойынша тек 10 сом қолма-қол ақша жұмсауға рұқсат болған. Ал 10
сомға, мысалы, мұздатқыш ала алмайды.
Сонымен ол кезде ақша айналымы бір ғана мемлекеттік меншіктің
шеңберінде ұйымдастырылды.
Қазіргі, нарық жағдайында, ақша айналымын жүзеге асыру мүлде басқаша.
Енді бұл айналым тек нарықтық қатынастарға қызмет етеді. Бұндай
қатынастарға қанша, қашан және қалай қызмет ету жөнінде ешқандай заңдық
шектеулер жоқ. Сонымен қатар бірінші және екінші дәрежедегі банктердің
айналымға ақша шығарудағы атқарымдары шектелген, банктік мультипликатор
жұмыс істейді.
Нарықтық экономиканың тұсында ақша айналымы, өз кезегінде нарықтық
қарым-қатынастың жүйесіне байланысты екі салаға бөлінеді: ақшалық-тауарлы
қарым-қатынас және ақшалық-тауарсыз қарым-қатынас.
Ақшалы-тауарлық қарым-қатынаста тек ақша ғана емес, тауарлық айналым да
болады. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, ақшаның қозғалысы, тауардың
қозғалысымен байланысты, екеуі біріне-бірі қарсы қозғалады. Ал, ақшалық
тауарсыз қарым-қатынаста кұнның қозғалысы болмайды. Тек, ақшаның иесі
өзгереді. Бұны несиелік нарықтан көруге болады. Мұндай, мәлімеге сәйкес,
несие берушінің ақшасы азаяды да, ал несие алушының ақшасы көбейеді.
Сонымен қатар, ақша айналымның әрбір бөлігі, өзінің саласына қызмет етеді.
Бірақ, керек кезінде ақша бір саладан екінші салаға ауыса алады, яғни,
нарықгык экономикаға тең, капиталдық еркін қайта құйылымы мүмкіндік алады.
Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшанын
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол
қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда
қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың (халықтың) ақшалай табыстарының
бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін
қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-
қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен камтамасыз етілсе,
қолма-қолсыз рубль - бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы
экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар
мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың
қандай бағада сатылатыны белгілі болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның
босатылуына, меншіктің мемлекет иелігенен алынуына және т.б. байланысты
жүзеге асыру мүмкін емес болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы
процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде
қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің
арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы - ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі - тауар өндірісі мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс
бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні
түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке
төлемдер аудару үшін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін
қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі - қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның колданылуын шектеу, есеп
айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма-қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына
республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдістерінің алғы-шарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-
зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б.
көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге
болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде
шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға (және керісінше)
өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен
соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша каражаттарына айналады да,
ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып
бөлінеді. Сондай-ақ:
* өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
* тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
* ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және
металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.
2.2. Металл ақша және қағаз ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық-заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар және
казыналық билеттер (қағаз және несие ақшалары) болып екіге бөлінеді. Екінші
ірі коғамдық енбек бөлінісінің нәтижесі - егіншіліктен қолөнер кәсібі
бөлініп шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы
үздіксіз құбылысқа айналғанда ақшаның рөлін орындайтын салмақты металл
заттар жүре бастады. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша
белгісінін салмағын өлшеу жүйесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір
массасы көрсетілген бірақ формасы жоқ металл сынықтарынын орнына әр түрлі
массалы металл кесектері айналымға түскен. Дегенмен, жаңа дәуірге дейінгі
XIII ғасырда кейбір елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста
болыпты. Осыған байланысты казіргі уақытта да көптеген ақша өлшемінің атауы
оның салмақ атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка - "жарты
фунт" деген ұғым. Ал фунт - орыстың бұрынғы 409,5 грамдық өлшеміне тең
екен. Киев Русіндегі ақша өлшемі гривна күмістің фунты деген мағынаны
көрсеткен, ал оның тең жартысы (рубленая пополам) рубль деп аталған.
Металл ақшанын алғашқы түрі - құйма металл, онын формасы да әр түрлі
болған (шыбық, сым, табақша және т.б.). Салмақты металл құймалары айырбаста
алып жүруге және сақтауға өте ыңғайсыз болғандықтан, сауданын баяу жүруіне
әкеп соқтырған.
Біртіндеп металл ақшанын түрі де, салмағы да өзгерген. Мысалы, ертедегі
Римде ақша орнына белгілі бір салмағы бар формасыз мыс құймасы, одан кейін
жолақша сызығы мен нүктелері бар табақша, ең соңғыда екі жағында сурет
салынған массасы 1 немесе 2 фунт болатын дөңгелек ақша пайда болған.
Сөйтіп, металл акшалардың формасының неше түрлі болып өзгеріп, ақырында
дөңгелек түріне келуі тауар - ақша айналымының табиғи даму жолын көрсетеді.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета
түрінде ақша құйыла бастады. Нарықтык қатынастардың дамуына байланысты
тауар сатушылардың арасынан көпестер бөлініп шығып, олар тауар айырбасында
тек делдалдық кәсіппен шұғылданды. Сонымен, монета деген заң жүзінде
құрамындағы белгілі бір металдың салмағын, сыртқы түрін бекіткен тағайынды
формадағы ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын, массасын, типін
эмиссия ережесін және т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағын - аверс, сыртын
- реверс, жиегін-гурт немесе обрез деп атайды.
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ ақша болып бөлінеді.
Толық кұнды ақша деп монетада көрсетілген құн монета соғуға жұмсалған
металдың құнына тең ақшаны айтады. Ондай ақша өзінің пайда болғанынан
бастап жалпы құн эквиваленті болды және ақшаның барлық қызметін атқарды.
Толық кұны жоқ ақша - монетада көрсетілген кұн оны соғуға жұмсалған
металдың құнынан жоғары болатын ақша. Ол толық құнды ақшаның ұсақ бөліктері
ретінде кішігірім төлемдерді атқару үшін майда монета түрінде қолданылады.
Оны билондық монета деп те атайды. Ақша айналысы шапшаң болғандықтан тез
ысылып салмағын, соған байланысты құнын жоятындықтан майда ақшалар алтын
монеталы стандарт кезінде де кембағалы металдардан соғылды. Олар алғашқыда
күмістен, бертін келе және қазір металдар қоспасынан және алюминийден
соғылады.
Ақша айналысында майда ақшаның үлес салмағы аз. Дегенмен майда ақшаны
айналысқа түсіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетада көрсетілген құнмен
оның құрамындағы металдың нарықтық бағасының айырмасына тең.
XX ғ. 70-жылдары алтынға деноминация жүргізілді. Алғашқыда алтын
елдін ішкі ақша айналымында айналыс және төлем құралы ретінде
пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап ол дүнижүзілік ақша қызметін де
орындамайды. Алтын мемлекетті ішкі айналымынан да, әлемдік нарықтан да
қағаз және несие ақшаларымен ығыстырылды.
Металл ақша айналысының объективті заңдылықтары және капитализм тұсында
тауар өндірісінің қарқынды дамуы айналымға қосымша ақшаның қажеттілігін
арттырып, ақшаның дербес құны жоқ ақша таңбаларымен айырбастау мүмкіндігін
ашты. Қағаз ақшаның шығу мүмкіндігі мына себептерге байланысты болды:
біріншіден, ақша құн өлшемі қызметін қолдағы алтын
ақша емес, ойдағы ақша ретінде атқару ерекшелігіне;
екіншіден, ақша айналыс құралы ретінде өз қызметін
шапшаң, ілезде атқару ерекшелігіне, яғни тауар айырбасында ақша делдал
болуына байланысты.
бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz