Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
1.3 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері
1.4 Қаржылық жағдайды экспресс талдау
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
1.3 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері
1.4 Қаржылық жағдайды экспресс талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын «қаржылық жағдай» дегеніміз немесе «қаржылық жай-күй» дегеніміз не, сонц анықтап алған жөн. Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов «Кәсіпорын қаржысы (актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер) сипатталады» деп жазған.
Профессор П. А. Русак (3) бүл ғұмыры бойынша анықтайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді».
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы «қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі» деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов (6) қаржы жағдай ұғұмын былай түсіндіреді: «Қаржылық жағдай – қаржылық ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жинағы».
Профессор И. Т. Балабанов «шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу» деп жазады. (7)
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды: «кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау».
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға тигізетін әсенрін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімдіболуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәләндіруі тиіс.
Менің көзқарасым бойынша, сенімділік кәсіпорынның жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктемеге сүйене отыра, мен бұл ұғымды былай анықтауды ұсынамын:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдгі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржылық ресурстарымен қамтамассыз етілуін көрсетеді. Ал кәсіпорын қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты «өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамассыз ететін қаржының жкткілікті болуы» деп түсіндіреді... қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады (6)
Енді біреулер «өз қаражаттар есебінен активтерге (негізгі қорлар, материалды емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарлы жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық субъектілелі қаржылық тұрақты болып табылады» деп жазады (8).
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын «қаржылық жағдай» дегеніміз немесе «қаржылық жай-күй» дегеніміз не, сонц анықтап алған жөн. Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов «Кәсіпорын қаржысы (актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер) сипатталады» деп жазған.
Профессор П. А. Русак (3) бүл ғұмыры бойынша анықтайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді».
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы «қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі» деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов (6) қаржы жағдай ұғұмын былай түсіндіреді: «Қаржылық жағдай – қаржылық ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жинағы».
Профессор И. Т. Балабанов «шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу» деп жазады. (7)
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды: «кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау».
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға тигізетін әсенрін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімдіболуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәләндіруі тиіс.
Менің көзқарасым бойынша, сенімділік кәсіпорынның жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктемеге сүйене отыра, мен бұл ұғымды былай анықтауды ұсынамын:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдгі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржылық ресурстарымен қамтамассыз етілуін көрсетеді. Ал кәсіпорын қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты «өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамассыз ететін қаржының жкткілікті болуы» деп түсіндіреді... қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады (6)
Енді біреулер «өз қаражаттар есебінен активтерге (негізгі қорлар, материалды емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарлы жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық субъектілелі қаржылық тұрақты болып табылады» деп жазады (8).
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы, «Экономика» 2005
2. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» - Алматы, 2003ж.
3. Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
4. Ертісбаев Е.Қ. «Сауда кәсіпорынның экономикасы» - Қарағанды, 2003ж.
5. К.Ә. Китебаева «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Қарағанды 2002ж.
6. Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
7. «Бухгалтер бюллетені» журналы, №3-4, қаңтар 2005ж., «БИКО» баспа үйі
8. «Нормативные акты» - №12 (192),»Қаржы-қаражат», 2003
9. «Библиотека бухгалтера и предпринимателя» - №7 (156), шілде 2003ж., «БИКО» баспа үйі
1. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы, «Экономика» 2005
2. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» - Алматы, 2003ж.
3. Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
4. Ертісбаев Е.Қ. «Сауда кәсіпорынның экономикасы» - Қарағанды, 2003ж.
5. К.Ә. Китебаева «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Қарағанды 2002ж.
6. Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
7. «Бухгалтер бюллетені» журналы, №3-4, қаңтар 2005ж., «БИКО» баспа үйі
8. «Нормативные акты» - №12 (192),»Қаржы-қаражат», 2003
9. «Библиотека бухгалтера и предпринимателя» - №7 (156), шілде 2003ж., «БИКО» баспа үйі
Жоспар
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
1.3 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері
1.4 Қаржылық жағдайды экспресс талдау
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын
қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, сонц
анықтап алған жөн. Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым
әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов Кәсіпорын қаржысы
(актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер)
сипатталады деп жазған.
Профессор П. А. Русак (3) бүл ғұмыры бойынша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары
мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі
деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов (6) қаржы жағдай
ұғұмын былай түсіндіреді: Қаржылық жағдай – қаржылық ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жинағы.
Профессор И. Т. Балабанов шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
–бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем
қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында
өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын
талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық
тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі
өтеу деп жазады. (7)
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды:
кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның
саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен
есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор
қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға
тигізетін әсенрін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімдіболуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәләндіруі тиіс.
Менің көзқарасым бойынша, сенімділік кәсіпорынның жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктемеге сүйене отыра, мен бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамын:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдгі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржылық ресурстарымен
қамтамассыз етілуін көрсетеді. Ал кәсіпорын қаржылық тұрақтылығы нені
білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір
авторлар қаржылық тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану
қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамассыз ететін қаржының
жкткілікті болуы деп түсіндіреді... қаржылық тұрақтылық – меншікті және
қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады (6)
Енді біреулер өз қаражаттар есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалды емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарлы
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілелі қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады (8).
Бұл ұғымды А. Д. Шекемет пен Р. С. Сайфулин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша қаржыоық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
М. В. Радинова мен М. А. Федотова бүл ұғымды келесідей түіндіреді:
кәсіпорынның тұрақты қалыптасқан табыстың шығынынан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып тадбылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып,оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің
үздіксіздігін қамтамассыз ететін,сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және
жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның қаржы ресурстық
жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтамаларды келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы бұл – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын денгейде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны таратупайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурстарының жағдайы.
В. А. Артеменко мен М. В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамассыз ететін және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процессінің үздіксіз болуына
жағдай жасайды. Сондықтанда қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық
қызметі роцессінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады (9). Ал кәсіпорынның жалпы қржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстыңшығыннан артуын қамтамассыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайнда ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айрысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның әріқарай дамуы үшін барлық
есепайрысулар мен барлық міндеттерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңарту жәнеде
әлеументтік клматты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек біз, қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарасын бөле қарастырдық, әйткенмен мен олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймын. Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдалану мен анықталады.
Менің ойымша бұл ұғым А. Д. Шеремет пен В. С. Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу өздерінен қамтамассыз етілуі деп түсіндіреді.
Э. А. Маркарьян мен Г. П. Герасименко да осындай көзқараста (10).
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептеу мүмкіндігі (4) немесе
Сауда, несие және басқада төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатынкәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады (9). Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен
бірге оның оның іздеу жөніндегі сұрақтар да шиеленісе түседі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді:
• Пайд болу орнына дайланысты – ішкі және сыртқы;
• Нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
• Құбылыс бойынша – қарапайым және күрделі;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынның еркне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс техналогиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгңі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұқрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы және құрылымы, олардың басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурстары, соның
ішінде таза табыс қаншалықты көп болса, соншалықты өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге таза табстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату
құрылымы, әсіресе оны өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділікте
өседі – яғыни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ
па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігін қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резерфтерге үлке рөл берілелі.
Жоғарыда айтылғандарды қорта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай факторларды атап өтуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі және олардың ақшалай табыспен салыстырғанлдағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен техналогия, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкімінің салық және несие
саясаты, кәсіпорын қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыру оның өз
контрагенттері мен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өзжинақ қорын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты
төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы
болуы үшін, тек бүгінгі күн ғана емес, болашақтада кәсіпорынның қажылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келеді, ал зйм мерзімі біткен кезде – облигация құнын толвқ өтеуді
талап ететін облигация иелерінеде қатысты. Кез еклген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктерде өз несиелері мен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қандай
мөлшерде деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғаты
кәсіпорынмен келісімшартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдағы,
салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, тек
осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқада міндеттерді уақытылы және толық
төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастардағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынның және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіорынның қаржылық жағдайының абьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдауғ, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді
өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында
байланыстырушы қызметін ақтарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұараққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұлыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықлың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы –
дамуына кедергі жасап, басы артық қорлармен және резерфтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соғуы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндетті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті реттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қкржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің ай
• налымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігі, кәсіпорынның сұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсалюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
денгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақлылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғыни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдай кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қортындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жыйынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қорды құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс
әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсу
мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және
несие қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерйиялық жақтары арасында тығыз байланысы пен өзара тәуелділік бар.
Оыслайша қаржылық қызметтің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату
көрсеткіштері мен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын оның өнімді сатуына, алын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап
тұруына, өнім сапасының қажеткі денгейге сәйкестігіне және оның бір қалыпты
өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғалы сапалы өнімді үздіксіз өндірі және өткізі кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процессінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қыйындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмасайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болды. Еңбек және материалдық
ресурстары шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігінің және кәсіпорынынң қаржылық жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Менің ойымша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорынының активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынынң қаржылық тұрақтылығының абсалюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынынң төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау;
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26-желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтыруы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстанып
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылу тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктемелерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпарат, баға өзгерісінің әсері туралы
мәліметтер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толықтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл
егерде төмендегі көрсетілген үш шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу
үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкелерді орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданып жүрген отандық қаржылық есеп негізгі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандарттарының талаптарына сай келеді,
себебі, ҚР - тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процессі белсенді
жүргізіледі, ол біріншіден, негізін қараушы нарықытық қатынастар болып
табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарында жаңа көзқарастар пайда болады және оның бағыты өзгереді.
Қаржылық есептің мақсаты – бухгалтерлік есепті №2 бухгалтерлік
баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, - бұл қолданушының заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және
оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайда болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады (12).
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субеъктінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы
субъектіге сеніп тапсырған ресурстармен басқарушы орандардың жұмыстарымен
байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін пайдалы ақпараттарды
сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін қажетті барлық ақпарттарды қамтиды. Қаржы есебі
пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша
қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру
уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде,
субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеуге, пайызды
төлеуге, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егерде
қолданушылар тек қана субъектіні қаржылық жағдайын, қызметін және оның
өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын
ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған
болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру
мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ комерциялық құпияны қорғау
туралы заң қолданушылар алатын қаржыылқ ақпаратқа шек қояды, дегенмен
олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар)
өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпарттарға қосымша
ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке
қаржылық ақпараттың басы көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде
қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-
құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына
және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің
ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушылары да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, адиторлар жұмыс процесінде дұрыс ешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп
берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудын бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен
өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын
тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайда талдауды баланстық талдау деп
атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншіктік капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың
динамикасымен жағдайын және кәіспорынның несие қабілеттілігі мен төлеу
қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорының капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау ақпаратының ең қажетті түрі
болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келеді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есептік кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соғады.
Мүліктің түрлері және оның қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері
бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві
мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз
ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер
мен қорытындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай
жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп
аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік – бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы – яғни олардың өтімділік дәрежесіне аз активтерден
өтімділігі көп активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан
төмен бөлімдері мен бабтары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу
деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша
активтің қортынды бабтары ең өтімді айналым қаражаты (ағымдағы активтер)
болып табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп
айырсу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа ақша
қаражаттары.
Баланс посивтің бөлімдері мен бабтары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принциптерге сай құрылады: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі кө бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады. Олардың түсіндермесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған
оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық
көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық
алатын студенттерге, бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған
ағылшын авторының Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: Баланс – бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық
жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз – бұл кәсіпорын нені
иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсететді (немесе активтер – бұл
кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиіс мүлік); пассивтер – бұл
кәсіпорынның біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы
әрқашанда пассивтер сомасына тең болуы тиіс (13).
Ағылшын ғылымдары шығарған бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс – бұл белгііл бір күнге кәсіпорынға тиісті
барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
берілген уақыт мерзімдегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының
бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие
болады және активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер – бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер – бұл басқа біреуге тиісті нәрсе. Пассив термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді.
Капитал – пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса
алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өндеп шығарған Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар оқулыығнда бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: баланстық есеп –
бұл белгілі бір кезеңде жазылған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фото сурет. Қаржыылқ жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан есеп элементтері дегеніміз – бұл активтер, пассивтер
және капитал. Баланстық есеп кәіспорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз
ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол
сондай-ақ, бұл активтерді қарыжыландыру көздері туралы ақпараттан тұрады.
Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті ме.
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері мен элементтері
келесідей анықталады:
Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив – бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәіспорынның ағымдағы
міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алу мен байланысты кәіспорын
ресурстарының шығынына әкеліп соқтырады.
Капитал- бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорының
өзіндік қаражаты.
Көрініп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері
туралы бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша
оқулықтармызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы
бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының
еңбегін алып отыр. Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайы
бағалауымен байланысқан негізгі элементтері – активтер, меншіктік капитал
жәен субъектінің міндеттемесі болып табылатынын айта келе, олар қаржылық
есептің бұл элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер – бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік емес
иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның белгілі бір әрекеті басқа бір тұлғаның
пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және
басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің
қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері (11).
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықттамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есептіқолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай
дәрежеде ашылуы тиіс (12).
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде
құрастырылған (16) бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кесте көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
1-кесте
БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
Активтер Меншік капитал және
міндеттемелер
1 2
І. Ұзақ мерзімді активтер І. Меншікті капитал
Негізгі құралдар: - жарғылық капитал
- дивиденттер
- жер
- құрылыстар мен ғимараттар қайта бағалау сомасы
- машиналар мен жабдықтар - негізгі құралдардың
- инвестицияның
- басқа негізгі құралдар резервтік капитал
- жинақталған тозуы бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
- аяқталмаған күрделі құрылыс
Материалдық емес активтер: Жиыны:
- гудвилл ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- патенттер, тауарлық белгілер - қайтарылуы қамтамасыз етілген
және басқалар несиелер
- материалдық емес активтердің - қайтарылуы қамтамасыз етілмеген
амортизациясы несиелер
Инвестициялар: - негізгі шаруашылық серіктестігі мен
- еншілес серіктестіктерге оның еншілес серіктестерінің
инвестициялар бір-біріне берілетін несиелері
- тәуелді серіктестерге инвестициялар
- басқадай инвестициялар - кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш: Жиыны:
- алынуға тиісті борыштар ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер
- алынған вексельдер - қысқа мерзімді несиелер және
овердрафт
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде- ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы
пайда болған негізгі шаруашылық бөлігі
серіктестігі мен оның еншілес
серіктестерінің арасындағы дебиторлық
борыш
кредиторлық борыш
- акционерлік қоғамның лауазымды - төленуге тиісті вексельдер және
тұлғаларының дебиторлық борышы шоттар
- басқадай дебиторлық борыш
- алдағы кезең шығындары
Жиыны: - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден алынған аванстар
ІІ. Ағымдағы активтер
- тауарлы - материалдық қорлар - салықтар бойынша борыш
- алдағы кезең шығындары - төленуге тиісті дивиденттер
- ақша қаражаттары - негізгі шаруашылық серіктестігі мен
- қысқа мерзімді қаржылық оның еншілес серіктестігі арасындағы
инвестициялар борыш
- Дебиторлық борыш: - акционерлік қоғамның лауазымды
тұлғаларына борыш
- ағымдағы активтерді сатып алуға
қажетті аванстық төлемдер - басқадай несиелік борыштар
- алынуға тиіс шоттар - төленуге берілген шығындар
- алынған вексельдер
- ішкі топтық операциялар
нәтижесінде пайда болған негізгі
шаруашылық серіктестігі мен оның
еншілес серіктестерінің арасындағы - алдағы кезең кірістері
дебиторлық борыш
- Акционерлік қоғамдағы лауазымды - алдын ала қарастырылмаған жағдайға
тұлғалардың дебторлық борышы байланысты бөлінген төлемдер
Жиыны: Жиыны:
Барлығы Барлығы:
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе ттікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қараай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын
– қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан алда емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста
келтірілген мәліметтер оны құрған кезеңдігі шаруашылық қызметінің
нәтижесін көрсетеді. Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және
перспективалық талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет.
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа прогресситік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынынң қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қорытындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауғаболады. Мысалы, екі кәсіпорынның
баланстарындағы материалдар бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншіде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560)-ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда ½ (510), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық қор)
қамтамасыз етеді.
5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім,
тауарлар, дебиторлық борыш және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі есеп мерзімдерінде есептелген баланстың аттас
көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына әкеліп соқтырады. Әрине, ол
сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының
бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының
кәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны
кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік бағасын ғана көрсетеді,
ал осы кезде бұл активтердің нарықтық бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін
және берілген активтің пайдалану мерзімі мен оның баланста көрсетілуі
қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы нарықтық баға арасындағы
айырмашылық соншалықты көп болады.
7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардыңда ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
1.3 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері
1.4 Қаржылық жағдайды экспресс талдау
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын
қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, сонц
анықтап алған жөн. Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым
әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов Кәсіпорын қаржысы
(актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер)
сипатталады деп жазған.
Профессор П. А. Русак (3) бүл ғұмыры бойынша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары
мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі
деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов (6) қаржы жағдай
ұғұмын былай түсіндіреді: Қаржылық жағдай – қаржылық ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жинағы.
Профессор И. Т. Балабанов шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
–бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем
қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында
өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын
талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық
тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі
өтеу деп жазады. (7)
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды:
кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның
саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен
есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор
қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға
тигізетін әсенрін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімдіболуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәләндіруі тиіс.
Менің көзқарасым бойынша, сенімділік кәсіпорынның жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктемеге сүйене отыра, мен бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамын:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдгі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржылық ресурстарымен
қамтамассыз етілуін көрсетеді. Ал кәсіпорын қаржылық тұрақтылығы нені
білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір
авторлар қаржылық тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану
қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамассыз ететін қаржының
жкткілікті болуы деп түсіндіреді... қаржылық тұрақтылық – меншікті және
қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады (6)
Енді біреулер өз қаражаттар есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалды емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарлы
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілелі қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады (8).
Бұл ұғымды А. Д. Шекемет пен Р. С. Сайфулин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша қаржыоық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
М. В. Радинова мен М. А. Федотова бүл ұғымды келесідей түіндіреді:
кәсіпорынның тұрақты қалыптасқан табыстың шығынынан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып тадбылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып,оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің
үздіксіздігін қамтамассыз ететін,сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және
жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның қаржы ресурстық
жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтамаларды келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы бұл – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын денгейде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны таратупайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурстарының жағдайы.
В. А. Артеменко мен М. В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамассыз ететін және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процессінің үздіксіз болуына
жағдай жасайды. Сондықтанда қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық
қызметі роцессінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады (9). Ал кәсіпорынның жалпы қржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстыңшығыннан артуын қамтамассыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайнда ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айрысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның әріқарай дамуы үшін барлық
есепайрысулар мен барлық міндеттерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңарту жәнеде
әлеументтік клматты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек біз, қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарасын бөле қарастырдық, әйткенмен мен олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймын. Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдалану мен анықталады.
Менің ойымша бұл ұғым А. Д. Шеремет пен В. С. Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу өздерінен қамтамассыз етілуі деп түсіндіреді.
Э. А. Маркарьян мен Г. П. Герасименко да осындай көзқараста (10).
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептеу мүмкіндігі (4) немесе
Сауда, несие және басқада төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатынкәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады (9). Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен
бірге оның оның іздеу жөніндегі сұрақтар да шиеленісе түседі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді:
• Пайд болу орнына дайланысты – ішкі және сыртқы;
• Нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
• Құбылыс бойынша – қарапайым және күрделі;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынның еркне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс техналогиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгңі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұқрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы және құрылымы, олардың басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурстары, соның
ішінде таза табыс қаншалықты көп болса, соншалықты өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге таза табстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату
құрылымы, әсіресе оны өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділікте
өседі – яғыни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ
па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігін қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резерфтерге үлке рөл берілелі.
Жоғарыда айтылғандарды қорта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай факторларды атап өтуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі және олардың ақшалай табыспен салыстырғанлдағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен техналогия, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкімінің салық және несие
саясаты, кәсіпорын қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыру оның өз
контрагенттері мен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өзжинақ қорын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты
төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы
болуы үшін, тек бүгінгі күн ғана емес, болашақтада кәсіпорынның қажылық
жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келеді, ал зйм мерзімі біткен кезде – облигация құнын толвқ өтеуді
талап ететін облигация иелерінеде қатысты. Кез еклген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктерде өз несиелері мен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қандай
мөлшерде деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғаты
кәсіпорынмен келісімшартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдағы,
салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, тек
осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқада міндеттерді уақытылы және толық
төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастардағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынның және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіорынның қаржылық жағдайының абьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдауғ, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді
өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында
байланыстырушы қызметін ақтарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұараққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұлыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықлың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы –
дамуына кедергі жасап, басы артық қорлармен және резерфтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соғуы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндетті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті реттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қкржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің ай
• налымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігі, кәсіпорынның сұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсалюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
денгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақлылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғыни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдай кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қортындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жыйынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қорды құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс
әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсу
мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және
несие қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерйиялық жақтары арасында тығыз байланысы пен өзара тәуелділік бар.
Оыслайша қаржылық қызметтің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату
көрсеткіштері мен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын оның өнімді сатуына, алын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап
тұруына, өнім сапасының қажеткі денгейге сәйкестігіне және оның бір қалыпты
өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғалы сапалы өнімді үздіксіз өндірі және өткізі кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процессінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қыйындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмасайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болды. Еңбек және материалдық
ресурстары шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің
үздіксіздігінің және кәсіпорынынң қаржылық жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Менің ойымша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорынының активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынынң қаржылық тұрақтылығының абсалюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерін талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынынң төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау;
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26-желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтыруы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстанып
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылу тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктемелерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпарат, баға өзгерісінің әсері туралы
мәліметтер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толықтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл
егерде төмендегі көрсетілген үш шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу
үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкелерді орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданып жүрген отандық қаржылық есеп негізгі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандарттарының талаптарына сай келеді,
себебі, ҚР - тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процессі белсенді
жүргізіледі, ол біріншіден, негізін қараушы нарықытық қатынастар болып
табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарында жаңа көзқарастар пайда болады және оның бағыты өзгереді.
Қаржылық есептің мақсаты – бухгалтерлік есепті №2 бухгалтерлік
баланс және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, - бұл қолданушының заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және
оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайда болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады (12).
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субеъктінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы
субъектіге сеніп тапсырған ресурстармен басқарушы орандардың жұмыстарымен
байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін пайдалы ақпараттарды
сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін қажетті барлық ақпарттарды қамтиды. Қаржы есебі
пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша
қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру
уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде,
субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеуге, пайызды
төлеуге, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егерде
қолданушылар тек қана субъектіні қаржылық жағдайын, қызметін және оның
өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын
ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған
болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру
мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ комерциялық құпияны қорғау
туралы заң қолданушылар алатын қаржыылқ ақпаратқа шек қояды, дегенмен
олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар)
өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпарттарға қосымша
ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке
қаржылық ақпараттың басы көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде
қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-
құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына
және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің
ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушылары да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, адиторлар жұмыс процесінде дұрыс ешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп
берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудын бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен
өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын
тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайда талдауды баланстық талдау деп
атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншіктік капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың
динамикасымен жағдайын және кәіспорынның несие қабілеттілігі мен төлеу
қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорының капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау ақпаратының ең қажетті түрі
болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келеді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есептік кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соғады.
Мүліктің түрлері және оның қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері
бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві
мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз
ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер
мен қорытындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай
жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп
аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік – бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы – яғни олардың өтімділік дәрежесіне аз активтерден
өтімділігі көп активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан
төмен бөлімдері мен бабтары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу
деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша
активтің қортынды бабтары ең өтімді айналым қаражаты (ағымдағы активтер)
болып табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп
айырсу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа ақша
қаражаттары.
Баланс посивтің бөлімдері мен бабтары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принциптерге сай құрылады: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі кө бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады. Олардың түсіндермесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған
оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық
көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық
алатын студенттерге, бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған
ағылшын авторының Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: Баланс – бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық
жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз – бұл кәсіпорын нені
иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсететді (немесе активтер – бұл
кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиіс мүлік); пассивтер – бұл
кәсіпорынның біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы
әрқашанда пассивтер сомасына тең болуы тиіс (13).
Ағылшын ғылымдары шығарған бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс – бұл белгііл бір күнге кәсіпорынға тиісті
барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
берілген уақыт мерзімдегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының
бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие
болады және активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер – бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер – бұл басқа біреуге тиісті нәрсе. Пассив термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді.
Капитал – пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса
алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өндеп шығарған Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар оқулыығнда бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: баланстық есеп –
бұл белгілі бір кезеңде жазылған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фото сурет. Қаржыылқ жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан есеп элементтері дегеніміз – бұл активтер, пассивтер
және капитал. Баланстық есеп кәіспорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз
ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол
сондай-ақ, бұл активтерді қарыжыландыру көздері туралы ақпараттан тұрады.
Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті ме.
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері мен элементтері
келесідей анықталады:
Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив – бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәіспорынның ағымдағы
міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алу мен байланысты кәіспорын
ресурстарының шығынына әкеліп соқтырады.
Капитал- бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорының
өзіндік қаражаты.
Көрініп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері
туралы бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша
оқулықтармызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы
бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының
еңбегін алып отыр. Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайы
бағалауымен байланысқан негізгі элементтері – активтер, меншіктік капитал
жәен субъектінің міндеттемесі болып табылатынын айта келе, олар қаржылық
есептің бұл элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер – бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік емес
иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның белгілі бір әрекеті басқа бір тұлғаның
пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және
басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің
қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері (11).
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықттамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің
7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есептіқолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай
дәрежеде ашылуы тиіс (12).
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде
құрастырылған (16) бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кесте көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
1-кесте
БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
Активтер Меншік капитал және
міндеттемелер
1 2
І. Ұзақ мерзімді активтер І. Меншікті капитал
Негізгі құралдар: - жарғылық капитал
- дивиденттер
- жер
- құрылыстар мен ғимараттар қайта бағалау сомасы
- машиналар мен жабдықтар - негізгі құралдардың
- инвестицияның
- басқа негізгі құралдар резервтік капитал
- жинақталған тозуы бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
- аяқталмаған күрделі құрылыс
Материалдық емес активтер: Жиыны:
- гудвилл ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- патенттер, тауарлық белгілер - қайтарылуы қамтамасыз етілген
және басқалар несиелер
- материалдық емес активтердің - қайтарылуы қамтамасыз етілмеген
амортизациясы несиелер
Инвестициялар: - негізгі шаруашылық серіктестігі мен
- еншілес серіктестіктерге оның еншілес серіктестерінің
инвестициялар бір-біріне берілетін несиелері
- тәуелді серіктестерге инвестициялар
- басқадай инвестициялар - кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш: Жиыны:
- алынуға тиісті борыштар ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер
- алынған вексельдер - қысқа мерзімді несиелер және
овердрафт
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде- ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы
пайда болған негізгі шаруашылық бөлігі
серіктестігі мен оның еншілес
серіктестерінің арасындағы дебиторлық
борыш
кредиторлық борыш
- акционерлік қоғамның лауазымды - төленуге тиісті вексельдер және
тұлғаларының дебиторлық борышы шоттар
- басқадай дебиторлық борыш
- алдағы кезең шығындары
Жиыны: - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден алынған аванстар
ІІ. Ағымдағы активтер
- тауарлы - материалдық қорлар - салықтар бойынша борыш
- алдағы кезең шығындары - төленуге тиісті дивиденттер
- ақша қаражаттары - негізгі шаруашылық серіктестігі мен
- қысқа мерзімді қаржылық оның еншілес серіктестігі арасындағы
инвестициялар борыш
- Дебиторлық борыш: - акционерлік қоғамның лауазымды
тұлғаларына борыш
- ағымдағы активтерді сатып алуға
қажетті аванстық төлемдер - басқадай несиелік борыштар
- алынуға тиіс шоттар - төленуге берілген шығындар
- алынған вексельдер
- ішкі топтық операциялар
нәтижесінде пайда болған негізгі
шаруашылық серіктестігі мен оның
еншілес серіктестерінің арасындағы - алдағы кезең кірістері
дебиторлық борыш
- Акционерлік қоғамдағы лауазымды - алдын ала қарастырылмаған жағдайға
тұлғалардың дебторлық борышы байланысты бөлінген төлемдер
Жиыны: Жиыны:
Барлығы Барлығы:
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе ттікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қараай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын
– қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан алда емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста
келтірілген мәліметтер оны құрған кезеңдігі шаруашылық қызметінің
нәтижесін көрсетеді. Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және
перспективалық талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет.
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа прогресситік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынынң қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қорытындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауғаболады. Мысалы, екі кәсіпорынның
баланстарындағы материалдар бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншіде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560)-ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда ½ (510), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық қор)
қамтамасыз етеді.
5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім,
тауарлар, дебиторлық борыш және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі есеп мерзімдерінде есептелген баланстың аттас
көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына әкеліп соқтырады. Әрине, ол
сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының
бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының
кәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны
кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік бағасын ғана көрсетеді,
ал осы кезде бұл активтердің нарықтық бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін
және берілген активтің пайдалану мерзімі мен оның баланста көрсетілуі
қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы нарықтық баға арасындағы
айырмашылық соншалықты көп болады.
7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардыңда ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz