Елдің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің мемлекеттік саясаты
Мазмұны
Бет
Кіріспе
1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәнімен рөлі 6
1.1 1.2 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі 13
1.3 Экономикалық өсудің тенденциясы ретінде инновацияляқ даму 21
2 Қақақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік .экономикалық дамытудың жағдайлары мен саясаты
2.1 Қазақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік.экономикалық дамуына талдау жасау 27
2.2 Экономикалық өсудің өзгеру үрдісіне әсер ететін факторлар 39
2.3 Экономикалық өсуге инновацияның ықпалын бағалау 46
3 Қазақстанда экономикалық өсудің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
3.1 Мемлекеттік үдемелі индустриялық.инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері мен болашағы 57
3.2 Қазақстан экономикасының «Еңбек өнімділігі.2020» өсу бағдарламасын орындау 74
Қорытынды 90
Пайдаланылған әдебиеттер 93
Бет
Кіріспе
1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәнімен рөлі 6
1.1 1.2 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі 13
1.3 Экономикалық өсудің тенденциясы ретінде инновацияляқ даму 21
2 Қақақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік .экономикалық дамытудың жағдайлары мен саясаты
2.1 Қазақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік.экономикалық дамуына талдау жасау 27
2.2 Экономикалық өсудің өзгеру үрдісіне әсер ететін факторлар 39
2.3 Экономикалық өсуге инновацияның ықпалын бағалау 46
3 Қазақстанда экономикалық өсудің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
3.1 Мемлекеттік үдемелі индустриялық.инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері мен болашағы 57
3.2 Қазақстан экономикасының «Еңбек өнімділігі.2020» өсу бағдарламасын орындау 74
Қорытынды 90
Пайдаланылған әдебиеттер 93
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, «Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді».
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр [1].
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы «Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында «Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер» - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, «Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді».
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр [1].
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы «Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында «Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер» - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі
1 Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2010.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы // Алматы. – 1992. - 5 б.
3 П.Самуэльсон. Экономика. – М. – 2008. – С. 244.
4 Кубаев К.Е. Теория построения экономического управления // Евразийское сообщество. – 2009. - № 2 – С. 28-38
5 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Гылым, 2008. – 536 с.
6 Назарбаев Н. Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егеменді Қазақстан.
2007. – №28. –2 б.
7 Кубаев К.Е. Инновационная активность и восприимчивость компаний к технологическим и организационным инновациям // Сб. материалов международной научно-практической конференции. – А: «Қазақ университеті». – 2007. – С. 71-75
8 Муканов Д. М. Индустриално-инновационные развития Казахстана: потенциал и механизмы реализации. - Алматы: М-Дайкер, 2008. – 274с.
9 Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Совершенствование механизма трансферта технологий. – Алматы, 2006 – 34 с.
10 «Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы Заңы.
11 Кутейников А.А. Технологические нововведения в экономике США. – М.: Наука, 2008. – С.96.
12 Сәбден О. Инновациялық экономика. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2009. –т. 1.– 328 б.
13 Барлыбаева Н.А.Национальная инновационная система Казахстана: преспективы и механизмы развития. – Алматы, 2006.- 34 с.
14 Қазақстанның ғылымы және инновациялық қызметі // Статистикалық жинақ. - Астана, 2009. - 88 б.
15 Менеджмент. Учебное пособие. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008.-164 с
16 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2008.
17 Давильбекова Ж.Х. Инновационное развитие экономики Казахстана // АльПари. – 2008. - №4.- С. 25-27.
18 Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығымен бекітілген. – Астана, 2003.
19 Томпсон А. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа. - М: Вильмас, 2008. – 928 с.
20 Тажнияз Ж. «Инвестиционная привлекательность регионов Казахстана» // Қаржы-қаражат. - 2009. - №6.
1 Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2010.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы // Алматы. – 1992. - 5 б.
3 П.Самуэльсон. Экономика. – М. – 2008. – С. 244.
4 Кубаев К.Е. Теория построения экономического управления // Евразийское сообщество. – 2009. - № 2 – С. 28-38
5 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Гылым, 2008. – 536 с.
6 Назарбаев Н. Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егеменді Қазақстан.
2007. – №28. –2 б.
7 Кубаев К.Е. Инновационная активность и восприимчивость компаний к технологическим и организационным инновациям // Сб. материалов международной научно-практической конференции. – А: «Қазақ университеті». – 2007. – С. 71-75
8 Муканов Д. М. Индустриално-инновационные развития Казахстана: потенциал и механизмы реализации. - Алматы: М-Дайкер, 2008. – 274с.
9 Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Совершенствование механизма трансферта технологий. – Алматы, 2006 – 34 с.
10 «Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы Заңы.
11 Кутейников А.А. Технологические нововведения в экономике США. – М.: Наука, 2008. – С.96.
12 Сәбден О. Инновациялық экономика. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2009. –т. 1.– 328 б.
13 Барлыбаева Н.А.Национальная инновационная система Казахстана: преспективы и механизмы развития. – Алматы, 2006.- 34 с.
14 Қазақстанның ғылымы және инновациялық қызметі // Статистикалық жинақ. - Астана, 2009. - 88 б.
15 Менеджмент. Учебное пособие. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008.-164 с
16 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2008.
17 Давильбекова Ж.Х. Инновационное развитие экономики Казахстана // АльПари. – 2008. - №4.- С. 25-27.
18 Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығымен бекітілген. – Астана, 2003.
19 Томпсон А. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа. - М: Вильмас, 2008. – 928 с.
20 Тажнияз Ж. «Инвестиционная привлекательность регионов Казахстана» // Қаржы-қаражат. - 2009. - №6.
Мазмұны
Бет
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәнімен рөлі
6
0.1 1.2 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі
13
1.3 Экономикалық өсудің тенденциясы ретінде инновацияляқ даму
21
2
Қақақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік - экономикалық дамытудың жағдайлары мен саясаты
2.1 Қазақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау жасау
27
2.2 Экономикалық өсудің өзгеру үрдісіне әсер ететін факторлар
39
2.3 Экономикалық өсуге инновацияның ықпалын бағалау
46
3
Қазақстанда экономикалық өсудің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
3.1 Мемлекеттік үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері мен болашағы
57
3.2 Қазақстан экономикасының Еңбек өнімділігі-2020 өсу бағдарламасын орындау
74
Қорытынды
90
Пайдаланылған әдебиеттер
93
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді.
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр [1].
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
Тәуелсіздік алған жылдар мерзімінде экономикалық саясаттың мәнін, маңыздылығын салалар мен аймақтар бойынша ашып көрсетуге арналған зерттеу жұмыстары, жекелеген монографиялар да жарық көрді. Алайда, экономикалық саясаттың теориялық, ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жан-жақты талдап, оның тиімділігіне әсер ететін факторларды зерделеуге арналған жұмыстар жеткіліксіз.
Өндірістің индустриалды-инновациялық өсуін қамтамасыз етпей әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру қиын. Қазіргі индустриялды-инновациялық саясат шикізаттық емес салада инновациялық үдерістерді жандандыруға, жаңа технологиялық құрылымдарды енгізуге, өңдеуші өнеркәсіптегі жаңа қайта бөлістерді игеруге, ұлттық ғылыми-технологиялық әлеуетті жандандыруға, ғылым мен өндіріс арасындағы алшақтықты жоюға, индустриялық қызметті ынталандыруға, озық шетел технологиясының нақты трансферті мен халықаралық стандарттарды енгізуді қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Еліміздің индустриалды-инновациялық өсуін ынталандыру мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда шешуді қажетсінуі диссертациялық тақырыптың өзектілігін айқындай түседі
Дипломдық жұмыстың мақсаты - экономикалық дамудың теориялық негіздерін дәлелдеу, индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын талдау және жетілдіру механизмдерін ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
oo мемлекеттің экономикалық саясатының теория-әдістемелік аспектілерін зерттеу;
Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын талдау;
индустриялды-инновациялық дамудың теориялық жақтарын зерттеу;
елдегі индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін факторлар әсерін сипаттау;
экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн экспортқа бағдарланған бәсекеге қабiлеттi өндiрiстерді құрудың басым бағыттарын талдау;
экономиканы әртараптандырудың маңызды сегменттерін айқындау;
сервистік-технологиялық экономиканы қалыптастыру мақсатында индустриялды-инновациялық саясат механизмін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыста көрсетілген нәтижелер бойынша келесідей жаңалықтар ұсынылады:
oo экономикалық саясаттың ұлттық жүйедегі қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктері талданып, оның қазіргі жағдайы кезеңдер бойынша топтастырылды;
oo ұзақ мерзімді экономикалық өсімді қалыптастыруда мемлекет пен инновациялық бизнестің ғылыми-техникалық жасақтамаларын жүзеге асыруды және оның нәтижелі жетістігін қамтамасыз ететін механизм берілді.
Зерттеу объектісі - Еліміздегі мемлекеттің жүргізетін экономикалық саясаты.
Зерттеу пәні - индустриялды - инновациялық дамуды ынталандыруды қамтамасыз ету бағытындағы экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін экономикалық саясат, инновациялық даму, дағдарысты басқару мен реттеу аясындағы шетелдік және отандық ғалым-экономисттердің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Парламенттің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің басқа да нормативтік құжаттары әдістемелік негіз болды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы ұсынылған негізгі тұжырымдардың мемлекеттің экономикалық саясатының дамыту арқылы инновациялық белсенділік, бәсекеге қабілеттілік мәселелерін әрі қарай зерттеуге ықпал ету мүмкіндігінде.
Зерттеудің ақпараттық базасын экономиканың индустриялды-инновациялық дамуын ынталандыру мәселесіне байланысты қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР-сы Үкіметінің қаулылары мен шешімдері, Қазақстан-2030 даму стратегиясы, ҚР индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының нормативті-құқықытық актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы айқындалған.
Бірінші бөлімде мемлекеттік саясат және экономикалық өсудің теориялық аспектілері қарастырылып, экономикалық өсудің критерилері анықталды.
Жұмыстың екінші бөлімінде еліміздің дағдарыстан кейінгі экономикалық дамуына талдау жасалынып, экономикалық өсу үрдісіне әсер ететін факторлар белгіленді.
Үшінші бөлімінде индустриалды-инновациялық даму және "Еңбек өнімділігі 2020" бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері көрсетіліп, жетілдіру бойынша ұсыныстар жасақталды.
Қорытындыда үш бөлім бойынша талдау жүргізілді, проблемаларды шешу жолдары қарастырылды.
1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәні мен рөлі
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму денгейі ғылыми-техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз кезінде австриялық экономист Йозеф Алиоз Шумпетер индустриялық дамудың циклдық үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл құрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуы бойынша, қоғамның экономикалық даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады [2].
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның таралуыныңобьективтінегізгі-социали зімніңкүшеюі мен екі әлемдікжүйелердің экономикалық жарысы болып табылады.Экономикалық қарқынының проблемасы имперализнің колониалды жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу қарқынымен байланысты.
Экономикалық өсу тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептердің жатуында: алдыңғы қатарлы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының баяулауы,жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің күшеюі - мұның бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу проблемарын алға тартты.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын.
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды. Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі мультипликатор иен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш 1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал кейініректе бұл туралы 1948 - жылы Экономикалық динамика теория кітабында мәлімдеді [3].
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты. Экономикалық өсудің неокейнстік теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде паайда болды. Бұл теория дағдарыстың жағдайдағ экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық прогрестен, халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа мерзімге есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін болмай қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелділігі қушейе түті. Германия, Франция, жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі байқалды.Бұл жағдай мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай мәселені шешуге қабілетсіз болды.
Экономикалық өсу теориялар әртүрлі коньюктуралық жағдайға жарамды, жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі. Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа жету болуы тиісдейді. Оладың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті негізгі - социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы болып табылады. Американ экономисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды жүйесінің құлауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық артта қалуының алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу темпімен байлаысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр алдыңғы қатарлы капиталистікелдерде экномикалық даму темпінің баяулауы, жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюі - мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық өсудің неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық ресуртардың толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік экономиканың тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы зор тиімді сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы мемлекеттік реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы- өткізу проблемасы болып табылады, яғни егер сұраныстың қозғалыундағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда болады. Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның потенциялды мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі (ұлттық табыстан сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал қорлануының фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың өсу темпімен анықтайды.
Экономикалық өсудің Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады. Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты факторы ретінде инветицияны, басқаша сөзбен, капиталдың қорлану нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде өндірістің капитал сыйымдылығын (капиталдың шығарылған өнімге қатынасы) атайды. Буржуазиялық экономистер бұл коэффициенттіңиндустрияландыру кезінде артқанын кемелденген экономика кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент үнемі тұрақты дейді [4].
Кейнстітер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды - тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз - техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды) инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда қолдану прлблемасы жинақмен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар жинақтауға тең болса, онда эконмика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция ұлттық табыты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та Неокейнстіктер осы 2 - дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық талдулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді. Мысалы , Э. Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан кейінгі жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін автономды күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-тың бүкіл жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да, жинақтаудың өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының жетіспеушілігінен , нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал сыйымдылығы коэффициенттің төмендеуінен, материялдық өндіріс сферасына қарағанда капиталл сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының ұлғаюынан көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негінде циклдік кейнстік моделі құрылған. Мұндағы негізгі мәселе - сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады. Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы қатынас, т.б. жатады.
Жалпы экономикалық әдебиеттерде экономикалық саясат түсінігіне берілген анықтамалар алуан түрлі. Соның ішінде, неміс ғалымы Х. Гирштың пайымдауынша, мемлекеттің экономикалық саясаты, экономикалық құбылыстардың әрекетін реттеуге бағытталады. Мемлекеттік әрекеттерді реттеу жүйесінің бірнеше жақтары бар. Олар: тәжірибелік және ғылыми болса, тәжірибелік аспект - мемлекеттік реттеуді дамыту бойынша нақты әрекеттердің жиынтығы. Ал, теориялық аспект - ұлттық экономиканы нәтижелі дамытуды қалыптастыруға бағытталған әрекеттер, қызметтер, жүйелі ғылыми зерттемелер болады. Сондай-ақ, ғылыми әрекеттерге болжамдар мен модельдердің жасақтамалары жатады. Экономикалық саясаттың ғылыми аспектісінің маңызды тапсырмасы экономикалық ойларды қалыптастыру.
Экономикалық саясат - мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі, яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру. Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық құрылыстың сипатымен, елдің дамуының ішкі және халықаралық жағдайларымен айқындалады. Экономикалық саясат құрылымдық, инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы экономикалық,ғылыми-техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды. Экономикалық өсудің негізгі мақсаттары - халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Экономикалық саясат теориясының мақсаты - нақты қалыптасқан жағдайларды жан-жақты ескере келіп, дұрыс шешім қабылдауға ықпал ету. Бұл ұшін анықталған кездегі жағдайларды терең зерттеп, осы әдісті экономикалық құбылыстардың алғашқы кезеңінде қолдану маңызды. Ондағы факторлардың саны аз болғандықтан, құбылыстың дамуы да, нақты іс-әрекеттерге бару мүмкіншілігі де жоғары болады. Кең өріс алған экономикалық саясат бір-біріне қарсы келетін қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді зерттеп, оңды дәлелді сипаттамаларды жасауға бағытталады [5].
Экономикалық саясаттың базалық теориясын алғаш рет 50-жылдардың басында голландық экономист Ян Тинберген кешенді түрде талдады. Оның тұжырымдамасы экономикалық саясаттың нормативті теория бағытына негізделгендігінде.
Осы жерден түсінік бере кетсек, экономика теориясында айрықша сала ретінде экономикалық саясаттың нормативті теориясы, сондай-ақ, оның келесі бір бөлімі саясаттанумен қиылысқан позитивті теориясы қатар қолданылады.
Нормативті теорияда тұжырымдар фактілермен расталса, сонымен қатар, кеңес те береді. Келесі позитивті теорияда экономикалық саясаттағы, экономикалық шарттардың өзгерістері өндіріс, баға секілді факторлардың өзгертілуімен түсіндіріледі. Осы арқылы тұжырымдар жасалып, сол тұжырымдар факторлармен сандармен және расталуы немесе жоққа шығарылуы мүмкін.
Я.Тинбергеннің концепциясы қазіргі уақытта әлемдік экономиканы реттеуде, оның дамуы мен өсуін қамтамасыз етуде қолайлы болып тұрғанын ескерсек, онда:
oo үкіметтік орындар өздерінің экономикалық саясатын қалыптастыруда мақсат қоюы керек те, одан кейін мақсатты көрсеткіштер пайда болып, ол әрі қарай дамиды;
oo үкіметтік орындар мақсаттардың орындалуын саяси құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асырады;
oo саяси әрекеттерді қолайлы жүргізуде экономикалық үлгі қолданылады.
Кеңінен танылған макроэкономикалық жиынтықтың мақсатты көрсеткіштері түгелдей жұмыспен қамту және инфляцияның төмендеуін қадағалау, ақша мен фискальдық саясаттың белсенді жүргізілуін қарастырады. Экономикалық саясаттың құралдары тәжірибе жүзінде түрлі басқарушы орындардың бақылауында болуы мүмкін. Мәселен, ақша саясаты Орталық банк арқылы реттелсе, фискальдық саясат - атқарушы және заң орындарының билігінде болады. Ян Тинбергеннің экономикалық саясатындағы нормативті теорияның негізі әрбір мақсатты белгіленген құралдар арқылы тиімді басқаруға бағытталған [3].
Басқару теориясының жаңа бір бөлімдеріндегі көзқарасында қоғамның әл-ауқаттылығын басқару бойынша мемлекеттік биліктің моделін дамыту үшін жасақталған өзгерістерді басқару, ҚР-ның экономикалық моделінің блогы енгізілген. Онда Үкіметтік қызметтің нәтижелігін көтеруде, ҚР экономикасындағы идеал болатын моделінің тәртібін салыстырғанда мемлекеттік шешімдер жетілдіруде, сондықтан оны әлі де болса қайта жасақтаудың қажеттігі туындайды. Берілген модель өз кезегінде экономикалық өсімінің объективтік жағдайдағы қажеттілігін қарастырады, олар: табиғи ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі капитал, технология және т.б. Оның құрылымдық бөлігі нарықтық механизмнің инфрақұрылымы болып табылады.
Мемлекеттік билікті жасақтау механизмі макродеңгейде қалыптастырылып, онда жоғары саяси билік қоғамның әл-ауқаттылығының қызметі құрылады, сонымен қатар, олар мемлекеттік реттеудің әлеуметтік бағыттары анықталып, Үкімет қызметіндегі мақсатты көрсеткіштер бекітіледі. Мемлекеттік билік: Президент пен Парламент экономикалық дамуды мақсатты көрсеткіштер: экономикалық өсім, толық жұмысбастылық, инфляцияны төмендету арқылы басқарса, осыған орай, қолданылатын басқарудың саяси құралдары: фискальдық - бюджеттік және салық саясаты негізінде жүзеге асырылады, монетарлық саясат - пайыздық, айырбас курсы, ең аз резервтер арқылы жүзеге асса, экономикалық - ол амортизациялық және инвестициялық саясат негізінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасының ағымдағы кезеңінде оларды мемлекеттік билік экономикалық өсім, инфляция деңгейі және жұмыссыздық деңгейімен анықтады. Үкімет пен Ұлттық банк тұлғасындағы орындаушы билік осы мақсатты көрсеткіштерді өздерінің экономикалық саясатындағы құралдарының көмегімен қамтамасыз етіп, осыған орай, мемлекеттік басқару қызметі қалыптасады. Осы мақсатты көрсеткіштерді аталған құралдардың көмегін қолдана отырып басқару экономикалық өсімнің тұрақты дамып өсуіне септігі тиіп, бұл қоғамның әл-ауқаттылығын басқару кезіндегі мемлекеттік биліктің нәтижелі дамыту моделін береді.
Мемлекет экономикалық саясатты жасақтауда және дамытуда Үкімет экономиканы жанама басқарудың фискалдық, экономикалық және монетарлық тетіктерін пайдаланады. Фискалдық құралдар: салық саясаты, бюджеттік саясат; экономикалық құралдар: инвестициялық және амортизациялық саясат; монетарлық құралдар: пайыздық саясат, айырбастық курс саясаты, ең аз резервтер деңгейі. Нәтижелі салық жүйесінде отандық өндіріс ынталандырылуы керек те, сонымен бірге, әлеуметтік әділдік ұстанымды дамыту қажет. Экономикалық өсім үшін салық саясатының маңызды белгісі салық қызметінің ынталандырылуы болып табылады. Ол алдымен, ынталандыру ставкалары, инвестицияларға салықтық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация, өндірістік циклге дейінгі фискалдық салық қызметінің кеңейтілуі.
Бюджеттік саясат. Экономикалық қөзқарас бойынша бюджеттік саясаттың маңызды жағы - нәтижелі бюджеттік қаржыландыруды нәтижелі пайдалану және оның трансферттік сипаты түріндегі мәселесі болып табылады. Бір жағынан, өндірісті дамытуда бюджеттік қаржыландыру жағымды жағдайда экономикалық өсімге жиынтық сұраныс шығындарының қызметіне мультипликациялық жағынан әсер етсе, басқа жағынан - бюджеттік механизмдерден тыс қалуы мотивацияны нәтижелі пайдалануын төмендетеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономиканың дағдарыс жағдайын игеруде фискалдық саясат жүргізіледі. Ол бюджет шығындарын шебер пайдалануға негізделеді. Бірақ та, осы фискальдық құралдарды монетарлықпен бірге пайдалану қажеттігін де ескеру керек, өйткені фискалдық әрекеттер инфляциялық құбылыстарға әсер етуі мүмкін.
Инвестициялық саясат. Экономиканы дамытудың қазіргі кезеңіндегі бірден-бір маңызды мәселесі ол - инвестициялық климаттың нығайтылуы және әр түрлі инвестицияның қайнар көзін табудың қажеттігі болып табылады. Көп жағдайдағы негізгі инвестициялар экономиканың шынайы секторларына шетел және отандық инвесторларды қатыстыру, инвестицияға қазақстандық тұрғындардың жинақтарын трансформациялау болып табылады. Осындай инвестициялаудың басты бағыттары - жалпыұлттық инвестициялық қызметті реттеу мен ұйымдастыру бойынша мемлекеттің басым рөліне негізделген болады [4].
Амортизациялық саясат. Бұл әлем тәжірибесінде жасақталған механизм, яғни негізгі капиталды қайта жаңарту. Амортизация инвестициялық саясаттың бір бөлігі болып табылады және онымен ұштасып отырады. Сонымен қатар, экономикалық өсімге ықпал етіп, қаржы-экономикалық әрекеттер жүйесіне кіреді. Жалпы амортизация - бұл өндірістегі оның қызметтерін кезеңдік құны бойынша өндірістік құралдарды қайта жаңарту құбылысы және олардың қайта құрылуын табиғи формада жоғары ғылыми-техникалық деңгейдегі құралдарды қайта құру болса, соңғысы экономикалық өсімнің қалануына негіз болып табылады.
Амортизациялық саясаттың негізгі параметрлері - бұл негізгі қорлар қызметінің мерзімі, амортизацияның мөлшері, негізгі капитал құнын шығарымға жіберу тәртібі.
Негізгі қорлардың амортизациясы бұл экономикалық құбылыс болып табылып, өз ішінен техниканы шығарымға жіберудің соңғы нәтижесі, қызметтер ақысын төлеу үшін өнімдерді дамытуға байланысты құрылған амортизациялық қор, сонымен қатар, техниканы жаңарту, шағын немесе толықтай (реновация) жөндеу болып табылады.
Амортизация негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажетті мөлшері болып келіп, оның өндіретін өнім құнын құрудағы үлестік қатысы - бұл негізгі қорлардағы қайта өндірудің экономикалық салымы болады. Экономикалық категория болса да, амортизациялық құбылыс заңдылығының алғышарттары негізінен өндіріс өнімінен, техникалардың физикалық және моральдық шығындарынан тұрады.
Қорытындылай келе, амортизациялық аударым қоғамдық деңгейге сай келетіндей қажетті мөлшерде жүргізілу үшін, негізгі қорлардың шынайы бағасы болу керек, яғни амортизация нормасы міндетті түрде бұрынғы құнынан шығарып аударылып отыруы керек. Тәжірибе жүзінде амортизацияны бұрынғы құны бойынша аудару қиындау болып келеді, өйткені негізгі қорларды қайта бағалау әдетте 5-10 жылда бір рет жүргізіліп отырады. Сондықтан амортизацияны аударуда оларды алғашқы баланстық құны бойынша аудару қабылданады.
Амортизация нормасы - бұл негізгі қорлар құнының үлесі, оларды тоздыру әрекеті бойынша өнімге тасымалдайды. Ол жұмыс немесе өнім бірлігінің және негізгі құралдар құнының пайызындағы тұрақты ставкасымен бекітілген болуы мүмкін.
2.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға бейімделіп, дамуы біртіндеп кезеңдік реформалар арқылы қалыптасты. Алғашқы кезеңде Қазақстан экономикасы әкімшілік-әміршілдік жүйеден нарықтық қатынастарға өтумен ерекшеленсе, ол кезде экономикадағы жағдай өндірістік-қаржылық дағдарысында болды. Осыған байланысты барлық салада күйзеліске қарсы әрекеттердің қабылданып, оларды дамыту талап етілді. Келесі кезеңде экономиканың даму қарқынында жоғары беталыстар байқалғанымен, көпшілік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық саясаттың қайта жасақталуын талап етіп, осыған байланысты, Экономикалық саясаттың субъектісі: мемлекет және мемлекеттік емес одақтар, қоғамдастықтар (жергілікті институционалдық орындар, аймақтық және т.б.). Экономикалық саясаттың субъектісі ретіндегі мемлекеттік билік ел тұрғындары мен әр түрлі өндіруші топтардың экономикалық мүдделерін қорғау үшін пайдаланылады. Экономикалық саясаттың субъектілерінің арасында мемлекеттік емес сипатта болатын институттар да болады. Олардың қызметі мемлекетаралық келісім шарттармен байланысты. Ұлттық билік орындары оларға басқару қызметінің бір бөлігін беріп отырады.
Сонымен, мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып, бастамашы және негізгі орындаушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұйымдастыра білу [6].
Көп жағдайда ғалымдар Н.Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын теориясына назар аударып отыр. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында КСРО-ның шаруашылық конъюнктурасы қозғалысының сұрақтарын талдай келе, Кондратьев әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысымен біздің экономикамыздың дамуын сипаттайтын бірнеше экономикалық көрсеткіштерге салыстырмалы түрде талдау жүргізген. Нәтижесінде, ол капиталистік қайта өндірудің ұзын толқын концепциясын жасақтаған. Кондратев көптеген статистикалық материалдарды жинақтай келе, капиталистік қайта өндіруде (8-10 жылдар аралығында) белгілі шағын циклдармен бірге, орта мерзіммен 48-55 жылдар уақыт аралығына созылатын үлкен қайта өндіру циклы да болатын дәлелдеген. Осы екі фазаны немесе екі толқынды ол: жоғары және төмен толқын деп екіге бөліп қарастырған. Бірінші жоғары толқын 1787-1792 жылдардан бастап 1810-1817 жылдарға дейін болса, 1810-1817 жылдардан бастап 1844-1851 жылдарға дейін төмен толқын болған; екінші цикл 1844-1851 жылдардан басталып, 1870-1975 жылдарға дейін жоғары толқын болған да, 1870-1875 жылдардан бастап 1890-1896 жылдарға дейін төмен толқын болған; үшінші цикл 1890-1896 жылдардан басталып, 1914-1920 жылдарға дейін жоғары толқын болып, 1920-1940 жылдар аралығында төмен толқын болған.
Әлем экономикасының даму тәжірибесі бойынша, Кондратевтік ұзын толқындар көпшілік қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие. Сондықтан бұл теорияны көптеген әлем елдері мойындады. 80-90 жылдарда осы теорияға байланысты халықаралық конференциялар да өткізілді. Осы конференцияда мынадай тұжырым шығарылған еді: әлемде циклдік заң бар, ол қоғамдық және табиғи құбылыстардың дамуында бір текті түрде болады. Сонымен бірге, әлеуметтік және экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысын құбылыстардың жоғарыда аталған уақыттарда қайталанып отырғанын тоқталып айтып кеткен болсақ, 1990 жылдары ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа түрі пайда болды. Ол дағдарыс КСРО-ның ыдырауына байланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара экономикалық байланыстарының үзілуімен және егеменді мемлекеттердің құрылуымен түсіндірілді. Аталған дағдарыстардан кейінгі қазіргі уақытта болып жатқан дағдарыс - ол әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр. Бұл дағдарыс құбылысында ұлттық экономиканың төмендеуі ерекшеленіп, соның салдарынан ішкі және сыртқы экономикада жағымсыз нәтижелер орын алуда.
Жаһандандыру перспективасын дамытуды талдау кезінде ғалымдар мен саясаткерлер капитализмнің даму идеясына байланысты бірнеше қорытындылар шығарған:
oo экономикаға қатысты болған бірінші қорытындыда, мемлекеттендіру мен ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген. Социализмнен бас тартып, монополиялық топтарды құруға бағытталды;
oo әлеуметтік ортаға қатысты болған келесі қорытындыда, сәйкестендірілген кепілдіктер мен міндеттер көлемін қысқарту шешімі қабылданды;
oo саяси ортаға қатысты болған үшінші қорытындыда, қызметтегі буржуазиялық демократияның негізін алу шешімі қабылданды. Бұл демократия шынайы өзгерістерді талап етті;
oo жаңа беталыстардың даму есебіне қатысты болған төртінші қорытындыда, ғылыми-техникалық революцияның дамуы, қоғамның негізгі топтарының құрылуы және басшылық бастамалар кезінде бюрократиялық шектеуліктердің қойылуы қарастырылды;
oo бесінші қорытынды халықаралық жағдайға қатысты болып, осыған байланысты әлемнің дамуына ұйымдастырушы болатын АҚШ болды және ол пирамиданың ең жоғары биігінде тұратыны анықталды. Сонымен бірге, бір сызықтағы әлем қалыптасады.
Барлық көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта қазіргі болып жатқан дағдарысқа алып келді
Әр мемлекет ұлттық экономикасын дамытуда экономикалық саясаттың нәтижелі жүргізілуін басты назарда ұстайды. Ұлттық экономиканы нәтижелі дамыту үшін осыған бағытталған әрекеттер, қызметтер мен жүйелі ғылыми зерттемелерді, экономикалық ойлар арқылы қалыптастыру маңызды. Осыған орай, экономикалық қызмет, қызмет көрсету, өндірісті дамыту адамдардың қасиеті және сол қасиеттің шынайы түрде көрінуінен, яғни олардың іскерлік белсенділігімен сипатталады. Экономикалық саясаттың субъектісі мемлекет болғандықтан, ол бастамашы және негізгі қызметті атқарушы. Сондықтан, мемлекет пен іскерлік белсенділіктің әр түрлі қызмет бағытында бірлесіп жұмыс жасауы еліміздің тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Іскерлік белсенділікке әсер ететін басты шаруашылық субъектісі кәсіпкерлер болғандықтан, олардың белсенді іс-қимылын мемлекет өз тарапынан реттеп, оларға қолдау жасап отырады. Ал компаниялар бизнестің жаңа түрін атап айтқанда, инновациялық бизнесті белсенді түрде дамыту арқылы еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания үшін де, мемлекет үшін бәсекеге қабілеттіліктің шынайы потенциалын береді. Осындай экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенді топтармен өзара келісуі нәтижесінде жүзеге асады.
Экономиканың бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінің біліктілігінде емес екенін ескерсек, ол сонымен қатар, әрбір мемлекеттердің өндіретін және шығаратын әр түрлі тауарлары мен қызметтерінің бәсекелестігінің қабілеттілігі. Елдің бәсекеге қабілеттілігі оның компанияларының мүмкіндігі, халықаралық нарықта сала бойынша алда тұруы т.б. мүмкіндіктері екені белгілі. Сондықтан нарықтық қатынастарда мемлекетпен бірге жаһандық маңызға ие болатын оның сапа деңгейі, бизнес қызметінің нәтижелігі, яғни осыған байланысты мемлекет оның дамуына барлық жағдайда себепкер болуы тиіс. Осыдан шығаратын қорытынды: мемлекет қандай жағдайда болмасын бизнестің дамуына барынша ықпал жасау керек, өйткені, бизнес қоғамның әл-ауқатының жақсаруына, тұрғындар өмірінің деңгейінің өсуіне, өндірістің техникамен қамтамасыз етілуіне тікелей қатысты, қоғамның орнының іскерлік белсенділікке ие болуында негіз болып табылады.
Кез келген елдің саяси-әлеуметтік жүйесінде шаруашылық және әлеуметтік қызметтерді атқарады. Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да белгілі. Оның ішіндегі негізгілерін атасақ, монополия, нарыққа шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары, коммерциялық түсімдердің артық бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды реттеуде келесідей тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
oo шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды;
oo нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәселестік ортаға бақылау жасайды;
oo нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді (бұл жағдайда прогрессивті салық саясатын жүргізу, жоғары түсімі бар және тұрмыстық қызметі төмен тұлғаларға қолдау жасайды);
oo ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макродеңгейде тұрақты етеді [7]. Үкімет күйзеліске қарсы нәтижелі шешімдердің қабылдануын мақсат етті. Үкіметтің дағдарысқа қарсы қабылдаған әрекеттердің нәтижелі жүргізіліп,оның орындалуы 1992-2005 жылдардағы талдау қорытындысы бойынша Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып өсімге жеткендігімен дәлелденді, яғни ол күйзеліс тауар-ақша қатынастары құрылымының бұзылуымен, бәсекелестілікке қабілеттілік деңгейінің төмендігімен, ақша-несиелік және кеден саясатын жүргізу икемділігінің жоқтығымен байланысты болатын. Бұл кездердегі мемлекеттің күйзеліске қарсы жүргізген әрекеттерінің бірі экономиканы либерализациялау болса, онда мемлекет негізінен өнім мен қызметтер түрінің баға деңгейлерін реттеп отырды, сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмысына мемлекеттің араласуына шектеу қойды, банк және кеден жұмыстарын ұйымдастырылып, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін шетел капиталын тарту үшін әрекеттер жасалды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде қабылданғанның бәрі - бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы мәселелерді шешу [6]. Жалпы алғанда экономиканы мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер негізінен түрлі формада болады. Мәселен дамыған елдердің бірі АҚШ болса, оларда жұмысбастылық, жұмыс орнын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар бойынша заңдарды жетілдіру қолға алынады, ал келесі бір дамыған елдердің қатарына Жапония елі жататын болса, онда негізінен нарықтық бәсекелестік үшін жағдай құруда жұмыстар жасайды.
Құлдырау мен өрлеу, қаржылық дағдарыс пен қайта жандану өнеркәсібі мен экономикасы дамыған елдерде уақыт бойынша қатарласып жүріп отырады. Осы экономикалық циклдардың даму компоненттеріне қоғамның өміршеңділік қызметін қалыптастырушы кәсіпорын мен үй шаруашылығы жатады. Кәсіпорын менеджмент тұрғысынан алғанда басқару объектісі болып табылып, онда техникалық, коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілік операцияларды қалыптастырса, сонымен бірге, ол ақша қозғалысымен байланысты бола келіп, мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғары деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын қорғау, жеке бостандық пен теңдіктің мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетілдіру болып табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерді шешуде негізінен мемлекеттің атқаратын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өндірістің нәтижелігін, өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін. Бұл, әрине, өз кезегінде экономикалық циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресурстарды пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өндірістің, сондай-ақ, тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма - ол қаржыландыру мен ағымдағы тұтыну арасындағы құралдарды бөлу болып табылады. Егер де аталған ерекшеліктерді назарға алып, олардың алдын-алып отырсақ, дағдарысты жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады.
Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан шығудын мынадай түрлерін атауда, яғни [8]:
oo экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
oo инновацияны тарату жағдайларын іздестіру;
oo локальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты анықтау;
oo өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып орналастыру;
oo құрылымдық жаңалықтарды ұйымдастыру.
Аталған жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр түрлі мақсаттарды, механизмдерді, ұйымдастыру көріністерін көрсетіп, дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясатты анықтап отырса, ол өз кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өндірістік потенциал мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсенді өнеркәсіп пен әлеуметтік саясат жүргізіп отыру қажет, сондай-ақ, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән беріліп отыру керек, өйткені, нарықтық экономика ол болмаған жағдайда тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сонда мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне құқықтық негіз қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда нәтижелі әрекеттер жасау болса, сонымен бірге, мемлекеттің араласуы тек қана бір қызметті ұйымдастырудан көрінбеу керек, ол - жеке меншікті реттеу, қаржылық қолдау трансферттік жағдайлар мен қызметтер т.б. болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс- шараларының күрделі кешенін қажет ететіні белгілі болса, экономикалық теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты объектісі жаңалықтарды енгізетін ұйымдар және оны орындаушылар болып табылатыны белгілі. Жаһандандырылу құбылысына байланысты және отандық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі кезіндегі тапсырмаларының орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделілігі болуы тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезекте ғылым, білім, мәдениет т.б. болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың ортасында әлемдегі ірі компаниялардың қатарына, көпшілік тұтынатын тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл құрылымда мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып, ол нәтиже мемлекеттік саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа мемлекеттің белсенді араласуы қажет [9].
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараларды белсенді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықарлық стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселелердің шешілуіне мән берілу жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өндірістер құру мәселелерін шешу арқылы, ірі, шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға көбірек назар аударылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта бизнеске несие беретін шағын несие ұйымдарының жұмысын жандандыруға байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен Үкімет бизнеске салынатын салықтардың азайтылуын қарастырып, лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеудің оңтайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз етті.
Бірақ, қазақстандық кәсіпорындар, инновацияны дамытуға қызығушылық білдіргенімен, өздерінің ойларын белгіленген себептермен жоғары деңгейде көтере алмайды. Өйткені негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәнімен рөлі
6
0.1 1.2 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі
13
1.3 Экономикалық өсудің тенденциясы ретінде инновацияляқ даму
21
2
Қақақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік - экономикалық дамытудың жағдайлары мен саясаты
2.1 Қазақстандағы дағдарыс кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау жасау
27
2.2 Экономикалық өсудің өзгеру үрдісіне әсер ететін факторлар
39
2.3 Экономикалық өсуге инновацияның ықпалын бағалау
46
3
Қазақстанда экономикалық өсудің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
3.1 Мемлекеттік үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері мен болашағы
57
3.2 Қазақстан экономикасының Еңбек өнімділігі-2020 өсу бағдарламасын орындау
74
Қорытынды
90
Пайдаланылған әдебиеттер
93
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді.
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр [1].
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
Тәуелсіздік алған жылдар мерзімінде экономикалық саясаттың мәнін, маңыздылығын салалар мен аймақтар бойынша ашып көрсетуге арналған зерттеу жұмыстары, жекелеген монографиялар да жарық көрді. Алайда, экономикалық саясаттың теориялық, ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жан-жақты талдап, оның тиімділігіне әсер ететін факторларды зерделеуге арналған жұмыстар жеткіліксіз.
Өндірістің индустриалды-инновациялық өсуін қамтамасыз етпей әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру қиын. Қазіргі индустриялды-инновациялық саясат шикізаттық емес салада инновациялық үдерістерді жандандыруға, жаңа технологиялық құрылымдарды енгізуге, өңдеуші өнеркәсіптегі жаңа қайта бөлістерді игеруге, ұлттық ғылыми-технологиялық әлеуетті жандандыруға, ғылым мен өндіріс арасындағы алшақтықты жоюға, индустриялық қызметті ынталандыруға, озық шетел технологиясының нақты трансферті мен халықаралық стандарттарды енгізуді қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Еліміздің индустриалды-инновациялық өсуін ынталандыру мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда шешуді қажетсінуі диссертациялық тақырыптың өзектілігін айқындай түседі
Дипломдық жұмыстың мақсаты - экономикалық дамудың теориялық негіздерін дәлелдеу, индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын талдау және жетілдіру механизмдерін ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
oo мемлекеттің экономикалық саясатының теория-әдістемелік аспектілерін зерттеу;
Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын талдау;
индустриялды-инновациялық дамудың теориялық жақтарын зерттеу;
елдегі индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін факторлар әсерін сипаттау;
экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн экспортқа бағдарланған бәсекеге қабiлеттi өндiрiстерді құрудың басым бағыттарын талдау;
экономиканы әртараптандырудың маңызды сегменттерін айқындау;
сервистік-технологиялық экономиканы қалыптастыру мақсатында индустриялды-инновациялық саясат механизмін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыста көрсетілген нәтижелер бойынша келесідей жаңалықтар ұсынылады:
oo экономикалық саясаттың ұлттық жүйедегі қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктері талданып, оның қазіргі жағдайы кезеңдер бойынша топтастырылды;
oo ұзақ мерзімді экономикалық өсімді қалыптастыруда мемлекет пен инновациялық бизнестің ғылыми-техникалық жасақтамаларын жүзеге асыруды және оның нәтижелі жетістігін қамтамасыз ететін механизм берілді.
Зерттеу объектісі - Еліміздегі мемлекеттің жүргізетін экономикалық саясаты.
Зерттеу пәні - индустриялды - инновациялық дамуды ынталандыруды қамтамасыз ету бағытындағы экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін экономикалық саясат, инновациялық даму, дағдарысты басқару мен реттеу аясындағы шетелдік және отандық ғалым-экономисттердің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Парламенттің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің басқа да нормативтік құжаттары әдістемелік негіз болды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы ұсынылған негізгі тұжырымдардың мемлекеттің экономикалық саясатының дамыту арқылы инновациялық белсенділік, бәсекеге қабілеттілік мәселелерін әрі қарай зерттеуге ықпал ету мүмкіндігінде.
Зерттеудің ақпараттық базасын экономиканың индустриялды-инновациялық дамуын ынталандыру мәселесіне байланысты қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР-сы Үкіметінің қаулылары мен шешімдері, Қазақстан-2030 даму стратегиясы, ҚР индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының нормативті-құқықытық актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы айқындалған.
Бірінші бөлімде мемлекеттік саясат және экономикалық өсудің теориялық аспектілері қарастырылып, экономикалық өсудің критерилері анықталды.
Жұмыстың екінші бөлімінде еліміздің дағдарыстан кейінгі экономикалық дамуына талдау жасалынып, экономикалық өсу үрдісіне әсер ететін факторлар белгіленді.
Үшінші бөлімінде индустриалды-инновациялық даму және "Еңбек өнімділігі 2020" бағдарламасын жүзеге асыру ерекшеліктері көрсетіліп, жетілдіру бойынша ұсыныстар жасақталды.
Қорытындыда үш бөлім бойынша талдау жүргізілді, проблемаларды шешу жолдары қарастырылды.
1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуді қалыптастырудың теориялық негізі
1.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық өсуін қалыптастырудың мәні мен рөлі
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму денгейі ғылыми-техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз кезінде австриялық экономист Йозеф Алиоз Шумпетер индустриялық дамудың циклдық үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл құрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуы бойынша, қоғамның экономикалық даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады [2].
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның таралуыныңобьективтінегізгі-социали зімніңкүшеюі мен екі әлемдікжүйелердің экономикалық жарысы болып табылады.Экономикалық қарқынының проблемасы имперализнің колониалды жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу қарқынымен байланысты.
Экономикалық өсу тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептердің жатуында: алдыңғы қатарлы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының баяулауы,жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің күшеюі - мұның бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу проблемарын алға тартты.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын.
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды. Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі мультипликатор иен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш 1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал кейініректе бұл туралы 1948 - жылы Экономикалық динамика теория кітабында мәлімдеді [3].
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты. Экономикалық өсудің неокейнстік теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде паайда болды. Бұл теория дағдарыстың жағдайдағ экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық прогрестен, халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа мерзімге есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін болмай қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелділігі қушейе түті. Германия, Франция, жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі байқалды.Бұл жағдай мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай мәселені шешуге қабілетсіз болды.
Экономикалық өсу теориялар әртүрлі коньюктуралық жағдайға жарамды, жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі. Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа жету болуы тиісдейді. Оладың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті негізгі - социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы болып табылады. Американ экономисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды жүйесінің құлауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық артта қалуының алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу темпімен байлаысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр алдыңғы қатарлы капиталистікелдерде экномикалық даму темпінің баяулауы, жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюі - мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық өсудің неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық ресуртардың толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік экономиканың тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы зор тиімді сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы мемлекеттік реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы- өткізу проблемасы болып табылады, яғни егер сұраныстың қозғалыундағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда болады. Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның потенциялды мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі (ұлттық табыстан сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал қорлануының фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың өсу темпімен анықтайды.
Экономикалық өсудің Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады. Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты факторы ретінде инветицияны, басқаша сөзбен, капиталдың қорлану нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде өндірістің капитал сыйымдылығын (капиталдың шығарылған өнімге қатынасы) атайды. Буржуазиялық экономистер бұл коэффициенттіңиндустрияландыру кезінде артқанын кемелденген экономика кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент үнемі тұрақты дейді [4].
Кейнстітер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды - тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз - техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды) инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда қолдану прлблемасы жинақмен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар жинақтауға тең болса, онда эконмика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция ұлттық табыты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та Неокейнстіктер осы 2 - дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық талдулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді. Мысалы , Э. Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан кейінгі жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін автономды күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-тың бүкіл жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да, жинақтаудың өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының жетіспеушілігінен , нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал сыйымдылығы коэффициенттің төмендеуінен, материялдық өндіріс сферасына қарағанда капиталл сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының ұлғаюынан көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негінде циклдік кейнстік моделі құрылған. Мұндағы негізгі мәселе - сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады. Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы қатынас, т.б. жатады.
Жалпы экономикалық әдебиеттерде экономикалық саясат түсінігіне берілген анықтамалар алуан түрлі. Соның ішінде, неміс ғалымы Х. Гирштың пайымдауынша, мемлекеттің экономикалық саясаты, экономикалық құбылыстардың әрекетін реттеуге бағытталады. Мемлекеттік әрекеттерді реттеу жүйесінің бірнеше жақтары бар. Олар: тәжірибелік және ғылыми болса, тәжірибелік аспект - мемлекеттік реттеуді дамыту бойынша нақты әрекеттердің жиынтығы. Ал, теориялық аспект - ұлттық экономиканы нәтижелі дамытуды қалыптастыруға бағытталған әрекеттер, қызметтер, жүйелі ғылыми зерттемелер болады. Сондай-ақ, ғылыми әрекеттерге болжамдар мен модельдердің жасақтамалары жатады. Экономикалық саясаттың ғылыми аспектісінің маңызды тапсырмасы экономикалық ойларды қалыптастыру.
Экономикалық саясат - мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі, яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру. Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық құрылыстың сипатымен, елдің дамуының ішкі және халықаралық жағдайларымен айқындалады. Экономикалық саясат құрылымдық, инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы экономикалық,ғылыми-техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды. Экономикалық өсудің негізгі мақсаттары - халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Экономикалық саясат теориясының мақсаты - нақты қалыптасқан жағдайларды жан-жақты ескере келіп, дұрыс шешім қабылдауға ықпал ету. Бұл ұшін анықталған кездегі жағдайларды терең зерттеп, осы әдісті экономикалық құбылыстардың алғашқы кезеңінде қолдану маңызды. Ондағы факторлардың саны аз болғандықтан, құбылыстың дамуы да, нақты іс-әрекеттерге бару мүмкіншілігі де жоғары болады. Кең өріс алған экономикалық саясат бір-біріне қарсы келетін қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді зерттеп, оңды дәлелді сипаттамаларды жасауға бағытталады [5].
Экономикалық саясаттың базалық теориясын алғаш рет 50-жылдардың басында голландық экономист Ян Тинберген кешенді түрде талдады. Оның тұжырымдамасы экономикалық саясаттың нормативті теория бағытына негізделгендігінде.
Осы жерден түсінік бере кетсек, экономика теориясында айрықша сала ретінде экономикалық саясаттың нормативті теориясы, сондай-ақ, оның келесі бір бөлімі саясаттанумен қиылысқан позитивті теориясы қатар қолданылады.
Нормативті теорияда тұжырымдар фактілермен расталса, сонымен қатар, кеңес те береді. Келесі позитивті теорияда экономикалық саясаттағы, экономикалық шарттардың өзгерістері өндіріс, баға секілді факторлардың өзгертілуімен түсіндіріледі. Осы арқылы тұжырымдар жасалып, сол тұжырымдар факторлармен сандармен және расталуы немесе жоққа шығарылуы мүмкін.
Я.Тинбергеннің концепциясы қазіргі уақытта әлемдік экономиканы реттеуде, оның дамуы мен өсуін қамтамасыз етуде қолайлы болып тұрғанын ескерсек, онда:
oo үкіметтік орындар өздерінің экономикалық саясатын қалыптастыруда мақсат қоюы керек те, одан кейін мақсатты көрсеткіштер пайда болып, ол әрі қарай дамиды;
oo үкіметтік орындар мақсаттардың орындалуын саяси құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асырады;
oo саяси әрекеттерді қолайлы жүргізуде экономикалық үлгі қолданылады.
Кеңінен танылған макроэкономикалық жиынтықтың мақсатты көрсеткіштері түгелдей жұмыспен қамту және инфляцияның төмендеуін қадағалау, ақша мен фискальдық саясаттың белсенді жүргізілуін қарастырады. Экономикалық саясаттың құралдары тәжірибе жүзінде түрлі басқарушы орындардың бақылауында болуы мүмкін. Мәселен, ақша саясаты Орталық банк арқылы реттелсе, фискальдық саясат - атқарушы және заң орындарының билігінде болады. Ян Тинбергеннің экономикалық саясатындағы нормативті теорияның негізі әрбір мақсатты белгіленген құралдар арқылы тиімді басқаруға бағытталған [3].
Басқару теориясының жаңа бір бөлімдеріндегі көзқарасында қоғамның әл-ауқаттылығын басқару бойынша мемлекеттік биліктің моделін дамыту үшін жасақталған өзгерістерді басқару, ҚР-ның экономикалық моделінің блогы енгізілген. Онда Үкіметтік қызметтің нәтижелігін көтеруде, ҚР экономикасындағы идеал болатын моделінің тәртібін салыстырғанда мемлекеттік шешімдер жетілдіруде, сондықтан оны әлі де болса қайта жасақтаудың қажеттігі туындайды. Берілген модель өз кезегінде экономикалық өсімінің объективтік жағдайдағы қажеттілігін қарастырады, олар: табиғи ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі капитал, технология және т.б. Оның құрылымдық бөлігі нарықтық механизмнің инфрақұрылымы болып табылады.
Мемлекеттік билікті жасақтау механизмі макродеңгейде қалыптастырылып, онда жоғары саяси билік қоғамның әл-ауқаттылығының қызметі құрылады, сонымен қатар, олар мемлекеттік реттеудің әлеуметтік бағыттары анықталып, Үкімет қызметіндегі мақсатты көрсеткіштер бекітіледі. Мемлекеттік билік: Президент пен Парламент экономикалық дамуды мақсатты көрсеткіштер: экономикалық өсім, толық жұмысбастылық, инфляцияны төмендету арқылы басқарса, осыған орай, қолданылатын басқарудың саяси құралдары: фискальдық - бюджеттік және салық саясаты негізінде жүзеге асырылады, монетарлық саясат - пайыздық, айырбас курсы, ең аз резервтер арқылы жүзеге асса, экономикалық - ол амортизациялық және инвестициялық саясат негізінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасының ағымдағы кезеңінде оларды мемлекеттік билік экономикалық өсім, инфляция деңгейі және жұмыссыздық деңгейімен анықтады. Үкімет пен Ұлттық банк тұлғасындағы орындаушы билік осы мақсатты көрсеткіштерді өздерінің экономикалық саясатындағы құралдарының көмегімен қамтамасыз етіп, осыған орай, мемлекеттік басқару қызметі қалыптасады. Осы мақсатты көрсеткіштерді аталған құралдардың көмегін қолдана отырып басқару экономикалық өсімнің тұрақты дамып өсуіне септігі тиіп, бұл қоғамның әл-ауқаттылығын басқару кезіндегі мемлекеттік биліктің нәтижелі дамыту моделін береді.
Мемлекет экономикалық саясатты жасақтауда және дамытуда Үкімет экономиканы жанама басқарудың фискалдық, экономикалық және монетарлық тетіктерін пайдаланады. Фискалдық құралдар: салық саясаты, бюджеттік саясат; экономикалық құралдар: инвестициялық және амортизациялық саясат; монетарлық құралдар: пайыздық саясат, айырбастық курс саясаты, ең аз резервтер деңгейі. Нәтижелі салық жүйесінде отандық өндіріс ынталандырылуы керек те, сонымен бірге, әлеуметтік әділдік ұстанымды дамыту қажет. Экономикалық өсім үшін салық саясатының маңызды белгісі салық қызметінің ынталандырылуы болып табылады. Ол алдымен, ынталандыру ставкалары, инвестицияларға салықтық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация, өндірістік циклге дейінгі фискалдық салық қызметінің кеңейтілуі.
Бюджеттік саясат. Экономикалық қөзқарас бойынша бюджеттік саясаттың маңызды жағы - нәтижелі бюджеттік қаржыландыруды нәтижелі пайдалану және оның трансферттік сипаты түріндегі мәселесі болып табылады. Бір жағынан, өндірісті дамытуда бюджеттік қаржыландыру жағымды жағдайда экономикалық өсімге жиынтық сұраныс шығындарының қызметіне мультипликациялық жағынан әсер етсе, басқа жағынан - бюджеттік механизмдерден тыс қалуы мотивацияны нәтижелі пайдалануын төмендетеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономиканың дағдарыс жағдайын игеруде фискалдық саясат жүргізіледі. Ол бюджет шығындарын шебер пайдалануға негізделеді. Бірақ та, осы фискальдық құралдарды монетарлықпен бірге пайдалану қажеттігін де ескеру керек, өйткені фискалдық әрекеттер инфляциялық құбылыстарға әсер етуі мүмкін.
Инвестициялық саясат. Экономиканы дамытудың қазіргі кезеңіндегі бірден-бір маңызды мәселесі ол - инвестициялық климаттың нығайтылуы және әр түрлі инвестицияның қайнар көзін табудың қажеттігі болып табылады. Көп жағдайдағы негізгі инвестициялар экономиканың шынайы секторларына шетел және отандық инвесторларды қатыстыру, инвестицияға қазақстандық тұрғындардың жинақтарын трансформациялау болып табылады. Осындай инвестициялаудың басты бағыттары - жалпыұлттық инвестициялық қызметті реттеу мен ұйымдастыру бойынша мемлекеттің басым рөліне негізделген болады [4].
Амортизациялық саясат. Бұл әлем тәжірибесінде жасақталған механизм, яғни негізгі капиталды қайта жаңарту. Амортизация инвестициялық саясаттың бір бөлігі болып табылады және онымен ұштасып отырады. Сонымен қатар, экономикалық өсімге ықпал етіп, қаржы-экономикалық әрекеттер жүйесіне кіреді. Жалпы амортизация - бұл өндірістегі оның қызметтерін кезеңдік құны бойынша өндірістік құралдарды қайта жаңарту құбылысы және олардың қайта құрылуын табиғи формада жоғары ғылыми-техникалық деңгейдегі құралдарды қайта құру болса, соңғысы экономикалық өсімнің қалануына негіз болып табылады.
Амортизациялық саясаттың негізгі параметрлері - бұл негізгі қорлар қызметінің мерзімі, амортизацияның мөлшері, негізгі капитал құнын шығарымға жіберу тәртібі.
Негізгі қорлардың амортизациясы бұл экономикалық құбылыс болып табылып, өз ішінен техниканы шығарымға жіберудің соңғы нәтижесі, қызметтер ақысын төлеу үшін өнімдерді дамытуға байланысты құрылған амортизациялық қор, сонымен қатар, техниканы жаңарту, шағын немесе толықтай (реновация) жөндеу болып табылады.
Амортизация негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажетті мөлшері болып келіп, оның өндіретін өнім құнын құрудағы үлестік қатысы - бұл негізгі қорлардағы қайта өндірудің экономикалық салымы болады. Экономикалық категория болса да, амортизациялық құбылыс заңдылығының алғышарттары негізінен өндіріс өнімінен, техникалардың физикалық және моральдық шығындарынан тұрады.
Қорытындылай келе, амортизациялық аударым қоғамдық деңгейге сай келетіндей қажетті мөлшерде жүргізілу үшін, негізгі қорлардың шынайы бағасы болу керек, яғни амортизация нормасы міндетті түрде бұрынғы құнынан шығарып аударылып отыруы керек. Тәжірибе жүзінде амортизацияны бұрынғы құны бойынша аудару қиындау болып келеді, өйткені негізгі қорларды қайта бағалау әдетте 5-10 жылда бір рет жүргізіліп отырады. Сондықтан амортизацияны аударуда оларды алғашқы баланстық құны бойынша аудару қабылданады.
Амортизация нормасы - бұл негізгі қорлар құнының үлесі, оларды тоздыру әрекеті бойынша өнімге тасымалдайды. Ол жұмыс немесе өнім бірлігінің және негізгі құралдар құнының пайызындағы тұрақты ставкасымен бекітілген болуы мүмкін.
2.1 Мемлекеттік саясаттың экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары, әлемдік тәжірибесі
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға бейімделіп, дамуы біртіндеп кезеңдік реформалар арқылы қалыптасты. Алғашқы кезеңде Қазақстан экономикасы әкімшілік-әміршілдік жүйеден нарықтық қатынастарға өтумен ерекшеленсе, ол кезде экономикадағы жағдай өндірістік-қаржылық дағдарысында болды. Осыған байланысты барлық салада күйзеліске қарсы әрекеттердің қабылданып, оларды дамыту талап етілді. Келесі кезеңде экономиканың даму қарқынында жоғары беталыстар байқалғанымен, көпшілік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық саясаттың қайта жасақталуын талап етіп, осыған байланысты, Экономикалық саясаттың субъектісі: мемлекет және мемлекеттік емес одақтар, қоғамдастықтар (жергілікті институционалдық орындар, аймақтық және т.б.). Экономикалық саясаттың субъектісі ретіндегі мемлекеттік билік ел тұрғындары мен әр түрлі өндіруші топтардың экономикалық мүдделерін қорғау үшін пайдаланылады. Экономикалық саясаттың субъектілерінің арасында мемлекеттік емес сипатта болатын институттар да болады. Олардың қызметі мемлекетаралық келісім шарттармен байланысты. Ұлттық билік орындары оларға басқару қызметінің бір бөлігін беріп отырады.
Сонымен, мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып, бастамашы және негізгі орындаушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұйымдастыра білу [6].
Көп жағдайда ғалымдар Н.Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын теориясына назар аударып отыр. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында КСРО-ның шаруашылық конъюнктурасы қозғалысының сұрақтарын талдай келе, Кондратьев әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысымен біздің экономикамыздың дамуын сипаттайтын бірнеше экономикалық көрсеткіштерге салыстырмалы түрде талдау жүргізген. Нәтижесінде, ол капиталистік қайта өндірудің ұзын толқын концепциясын жасақтаған. Кондратев көптеген статистикалық материалдарды жинақтай келе, капиталистік қайта өндіруде (8-10 жылдар аралығында) белгілі шағын циклдармен бірге, орта мерзіммен 48-55 жылдар уақыт аралығына созылатын үлкен қайта өндіру циклы да болатын дәлелдеген. Осы екі фазаны немесе екі толқынды ол: жоғары және төмен толқын деп екіге бөліп қарастырған. Бірінші жоғары толқын 1787-1792 жылдардан бастап 1810-1817 жылдарға дейін болса, 1810-1817 жылдардан бастап 1844-1851 жылдарға дейін төмен толқын болған; екінші цикл 1844-1851 жылдардан басталып, 1870-1975 жылдарға дейін жоғары толқын болған да, 1870-1875 жылдардан бастап 1890-1896 жылдарға дейін төмен толқын болған; үшінші цикл 1890-1896 жылдардан басталып, 1914-1920 жылдарға дейін жоғары толқын болып, 1920-1940 жылдар аралығында төмен толқын болған.
Әлем экономикасының даму тәжірибесі бойынша, Кондратевтік ұзын толқындар көпшілік қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие. Сондықтан бұл теорияны көптеген әлем елдері мойындады. 80-90 жылдарда осы теорияға байланысты халықаралық конференциялар да өткізілді. Осы конференцияда мынадай тұжырым шығарылған еді: әлемде циклдік заң бар, ол қоғамдық және табиғи құбылыстардың дамуында бір текті түрде болады. Сонымен бірге, әлеуметтік және экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысын құбылыстардың жоғарыда аталған уақыттарда қайталанып отырғанын тоқталып айтып кеткен болсақ, 1990 жылдары ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа түрі пайда болды. Ол дағдарыс КСРО-ның ыдырауына байланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара экономикалық байланыстарының үзілуімен және егеменді мемлекеттердің құрылуымен түсіндірілді. Аталған дағдарыстардан кейінгі қазіргі уақытта болып жатқан дағдарыс - ол әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр. Бұл дағдарыс құбылысында ұлттық экономиканың төмендеуі ерекшеленіп, соның салдарынан ішкі және сыртқы экономикада жағымсыз нәтижелер орын алуда.
Жаһандандыру перспективасын дамытуды талдау кезінде ғалымдар мен саясаткерлер капитализмнің даму идеясына байланысты бірнеше қорытындылар шығарған:
oo экономикаға қатысты болған бірінші қорытындыда, мемлекеттендіру мен ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген. Социализмнен бас тартып, монополиялық топтарды құруға бағытталды;
oo әлеуметтік ортаға қатысты болған келесі қорытындыда, сәйкестендірілген кепілдіктер мен міндеттер көлемін қысқарту шешімі қабылданды;
oo саяси ортаға қатысты болған үшінші қорытындыда, қызметтегі буржуазиялық демократияның негізін алу шешімі қабылданды. Бұл демократия шынайы өзгерістерді талап етті;
oo жаңа беталыстардың даму есебіне қатысты болған төртінші қорытындыда, ғылыми-техникалық революцияның дамуы, қоғамның негізгі топтарының құрылуы және басшылық бастамалар кезінде бюрократиялық шектеуліктердің қойылуы қарастырылды;
oo бесінші қорытынды халықаралық жағдайға қатысты болып, осыған байланысты әлемнің дамуына ұйымдастырушы болатын АҚШ болды және ол пирамиданың ең жоғары биігінде тұратыны анықталды. Сонымен бірге, бір сызықтағы әлем қалыптасады.
Барлық көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта қазіргі болып жатқан дағдарысқа алып келді
Әр мемлекет ұлттық экономикасын дамытуда экономикалық саясаттың нәтижелі жүргізілуін басты назарда ұстайды. Ұлттық экономиканы нәтижелі дамыту үшін осыған бағытталған әрекеттер, қызметтер мен жүйелі ғылыми зерттемелерді, экономикалық ойлар арқылы қалыптастыру маңызды. Осыған орай, экономикалық қызмет, қызмет көрсету, өндірісті дамыту адамдардың қасиеті және сол қасиеттің шынайы түрде көрінуінен, яғни олардың іскерлік белсенділігімен сипатталады. Экономикалық саясаттың субъектісі мемлекет болғандықтан, ол бастамашы және негізгі қызметті атқарушы. Сондықтан, мемлекет пен іскерлік белсенділіктің әр түрлі қызмет бағытында бірлесіп жұмыс жасауы еліміздің тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Іскерлік белсенділікке әсер ететін басты шаруашылық субъектісі кәсіпкерлер болғандықтан, олардың белсенді іс-қимылын мемлекет өз тарапынан реттеп, оларға қолдау жасап отырады. Ал компаниялар бизнестің жаңа түрін атап айтқанда, инновациялық бизнесті белсенді түрде дамыту арқылы еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания үшін де, мемлекет үшін бәсекеге қабілеттіліктің шынайы потенциалын береді. Осындай экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенді топтармен өзара келісуі нәтижесінде жүзеге асады.
Экономиканың бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінің біліктілігінде емес екенін ескерсек, ол сонымен қатар, әрбір мемлекеттердің өндіретін және шығаратын әр түрлі тауарлары мен қызметтерінің бәсекелестігінің қабілеттілігі. Елдің бәсекеге қабілеттілігі оның компанияларының мүмкіндігі, халықаралық нарықта сала бойынша алда тұруы т.б. мүмкіндіктері екені белгілі. Сондықтан нарықтық қатынастарда мемлекетпен бірге жаһандық маңызға ие болатын оның сапа деңгейі, бизнес қызметінің нәтижелігі, яғни осыған байланысты мемлекет оның дамуына барлық жағдайда себепкер болуы тиіс. Осыдан шығаратын қорытынды: мемлекет қандай жағдайда болмасын бизнестің дамуына барынша ықпал жасау керек, өйткені, бизнес қоғамның әл-ауқатының жақсаруына, тұрғындар өмірінің деңгейінің өсуіне, өндірістің техникамен қамтамасыз етілуіне тікелей қатысты, қоғамның орнының іскерлік белсенділікке ие болуында негіз болып табылады.
Кез келген елдің саяси-әлеуметтік жүйесінде шаруашылық және әлеуметтік қызметтерді атқарады. Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да белгілі. Оның ішіндегі негізгілерін атасақ, монополия, нарыққа шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары, коммерциялық түсімдердің артық бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды реттеуде келесідей тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
oo шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды;
oo нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәселестік ортаға бақылау жасайды;
oo нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді (бұл жағдайда прогрессивті салық саясатын жүргізу, жоғары түсімі бар және тұрмыстық қызметі төмен тұлғаларға қолдау жасайды);
oo ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макродеңгейде тұрақты етеді [7]. Үкімет күйзеліске қарсы нәтижелі шешімдердің қабылдануын мақсат етті. Үкіметтің дағдарысқа қарсы қабылдаған әрекеттердің нәтижелі жүргізіліп,оның орындалуы 1992-2005 жылдардағы талдау қорытындысы бойынша Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып өсімге жеткендігімен дәлелденді, яғни ол күйзеліс тауар-ақша қатынастары құрылымының бұзылуымен, бәсекелестілікке қабілеттілік деңгейінің төмендігімен, ақша-несиелік және кеден саясатын жүргізу икемділігінің жоқтығымен байланысты болатын. Бұл кездердегі мемлекеттің күйзеліске қарсы жүргізген әрекеттерінің бірі экономиканы либерализациялау болса, онда мемлекет негізінен өнім мен қызметтер түрінің баға деңгейлерін реттеп отырды, сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмысына мемлекеттің араласуына шектеу қойды, банк және кеден жұмыстарын ұйымдастырылып, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін шетел капиталын тарту үшін әрекеттер жасалды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде қабылданғанның бәрі - бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы мәселелерді шешу [6]. Жалпы алғанда экономиканы мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер негізінен түрлі формада болады. Мәселен дамыған елдердің бірі АҚШ болса, оларда жұмысбастылық, жұмыс орнын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар бойынша заңдарды жетілдіру қолға алынады, ал келесі бір дамыған елдердің қатарына Жапония елі жататын болса, онда негізінен нарықтық бәсекелестік үшін жағдай құруда жұмыстар жасайды.
Құлдырау мен өрлеу, қаржылық дағдарыс пен қайта жандану өнеркәсібі мен экономикасы дамыған елдерде уақыт бойынша қатарласып жүріп отырады. Осы экономикалық циклдардың даму компоненттеріне қоғамның өміршеңділік қызметін қалыптастырушы кәсіпорын мен үй шаруашылығы жатады. Кәсіпорын менеджмент тұрғысынан алғанда басқару объектісі болып табылып, онда техникалық, коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілік операцияларды қалыптастырса, сонымен бірге, ол ақша қозғалысымен байланысты бола келіп, мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғары деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын қорғау, жеке бостандық пен теңдіктің мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетілдіру болып табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерді шешуде негізінен мемлекеттің атқаратын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өндірістің нәтижелігін, өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін. Бұл, әрине, өз кезегінде экономикалық циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресурстарды пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өндірістің, сондай-ақ, тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма - ол қаржыландыру мен ағымдағы тұтыну арасындағы құралдарды бөлу болып табылады. Егер де аталған ерекшеліктерді назарға алып, олардың алдын-алып отырсақ, дағдарысты жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады.
Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан шығудын мынадай түрлерін атауда, яғни [8]:
oo экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
oo инновацияны тарату жағдайларын іздестіру;
oo локальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты анықтау;
oo өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып орналастыру;
oo құрылымдық жаңалықтарды ұйымдастыру.
Аталған жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр түрлі мақсаттарды, механизмдерді, ұйымдастыру көріністерін көрсетіп, дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясатты анықтап отырса, ол өз кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өндірістік потенциал мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсенді өнеркәсіп пен әлеуметтік саясат жүргізіп отыру қажет, сондай-ақ, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән беріліп отыру керек, өйткені, нарықтық экономика ол болмаған жағдайда тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сонда мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне құқықтық негіз қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда нәтижелі әрекеттер жасау болса, сонымен бірге, мемлекеттің араласуы тек қана бір қызметті ұйымдастырудан көрінбеу керек, ол - жеке меншікті реттеу, қаржылық қолдау трансферттік жағдайлар мен қызметтер т.б. болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс- шараларының күрделі кешенін қажет ететіні белгілі болса, экономикалық теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты объектісі жаңалықтарды енгізетін ұйымдар және оны орындаушылар болып табылатыны белгілі. Жаһандандырылу құбылысына байланысты және отандық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі кезіндегі тапсырмаларының орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделілігі болуы тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезекте ғылым, білім, мәдениет т.б. болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың ортасында әлемдегі ірі компаниялардың қатарына, көпшілік тұтынатын тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл құрылымда мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып, ол нәтиже мемлекеттік саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа мемлекеттің белсенді араласуы қажет [9].
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараларды белсенді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықарлық стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселелердің шешілуіне мән берілу жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өндірістер құру мәселелерін шешу арқылы, ірі, шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға көбірек назар аударылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта бизнеске несие беретін шағын несие ұйымдарының жұмысын жандандыруға байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен Үкімет бизнеске салынатын салықтардың азайтылуын қарастырып, лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеудің оңтайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз етті.
Бірақ, қазақстандық кәсіпорындар, инновацияны дамытуға қызығушылық білдіргенімен, өздерінің ойларын белгіленген себептермен жоғары деңгейде көтере алмайды. Өйткені негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz