Мемлекеттік басқару және Қазақстан экономикасының серпінді дамуын қамтамасыз ету
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық даму түсінігі, түрлері және ринциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ.КҮЙІ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасының даму серпінін талдау ... ... ... ... 30
2.2 Еліміздің экономикасының дамуына мемлекеттік бағдарламалардың
ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ РӨЛІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлін күшейту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Қазақстан Республикасы экономикасын мемлекеттік басқарудың жаңа үлгілерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық даму түсінігі, түрлері және ринциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ.КҮЙІ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасының даму серпінін талдау ... ... ... ... 30
2.2 Еліміздің экономикасының дамуына мемлекеттік бағдарламалардың
ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ РӨЛІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлін күшейту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Қазақстан Республикасы экономикасын мемлекеттік басқарудың жаңа үлгілерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, «Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді».
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы «Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында «Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер» - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, «Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін, дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді».
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы «Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында «Индустриялық даму - бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер» - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды. Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына негізделген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2010.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы // Алматы. – 1992. - 5 б.
3. П.Самуэльсон. Экономика. – М. – 2008. – С. 244.
4. Кубаев К.Е. Теория построения экономического управления // Евразийское сообщество. – 2009. - № 2 – С. 28-38
5. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Гылым, 2008. – 536 с.
6. Назарбаев Н. Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егеменді Қазақстан.
2007. – №28. –2 б.
7. Кубаев К.Е. Инновационная активность и восприимчивость компаний к технологическим и организационным инновациям // Сб. материалов международной научно-практической конференции. – А: «Қазақ университеті». – 2007. – С. 71-75
8. Муканов Д. М. Индустриално-инновационные развития Казахстана: потенциал и механизмы реализации. - Алматы: М-Дайкер, 2008. – 274с.
9. «Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы Заңы.
10. Кутейников А.А. Технологические нововведения в экономике США. – М.: Наука, 2008. – С.96.
11. Сәбден О. Инновациялық экономика. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2009. –т. 1.– 328 б.
12. Барлыбаева Н.А.Национальная инновационная система Казахстана: преспективы и механизмы развития. – Алматы, 2006.- 34 с.
13. Қазақстанның ғылымы және инновациялық қызметі // Статистикалық жинақ. - Астана, 2009. - 88 б.
14. Менеджмент. Учебное пособие. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008.-164 с
15. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2008.
16. Давильбекова Ж.Х. Инновационное развитие экономики Казахстана // АльПари. – 2008. - №4.- С. 25-27.
17. Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығымен бекітілген. – Астана, 2003.
18. Томпсон А. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа. - М: Вильмас, 2008. – 928 с.
19. Тажнияз Ж. «Инвестиционная привлекательность регионов Казахстана» // Қаржы-қаражат. - 2009. - №6.
20. Калимуллин И.М. Инновационное развитие РК на современном этапе // АльПари. - 2008.- №1. - 40 с.
1. Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2010.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы // Алматы. – 1992. - 5 б.
3. П.Самуэльсон. Экономика. – М. – 2008. – С. 244.
4. Кубаев К.Е. Теория построения экономического управления // Евразийское сообщество. – 2009. - № 2 – С. 28-38
5. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Гылым, 2008. – 536 с.
6. Назарбаев Н. Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егеменді Қазақстан.
2007. – №28. –2 б.
7. Кубаев К.Е. Инновационная активность и восприимчивость компаний к технологическим и организационным инновациям // Сб. материалов международной научно-практической конференции. – А: «Қазақ университеті». – 2007. – С. 71-75
8. Муканов Д. М. Индустриално-инновационные развития Казахстана: потенциал и механизмы реализации. - Алматы: М-Дайкер, 2008. – 274с.
9. «Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 наурыздағы Заңы.
10. Кутейников А.А. Технологические нововведения в экономике США. – М.: Наука, 2008. – С.96.
11. Сәбден О. Инновациялық экономика. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ЭИ, 2009. –т. 1.– 328 б.
12. Барлыбаева Н.А.Национальная инновационная система Казахстана: преспективы и механизмы развития. – Алматы, 2006.- 34 с.
13. Қазақстанның ғылымы және инновациялық қызметі // Статистикалық жинақ. - Астана, 2009. - 88 б.
14. Менеджмент. Учебное пособие. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008.-164 с
15. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2008.
16. Давильбекова Ж.Х. Инновационное развитие экономики Казахстана // АльПари. – 2008. - №4.- С. 25-27.
17. Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығымен бекітілген. – Астана, 2003.
18. Томпсон А. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа. - М: Вильмас, 2008. – 928 с.
19. Тажнияз Ж. «Инвестиционная привлекательность регионов Казахстана» // Қаржы-қаражат. - 2009. - №6.
20. Калимуллин И.М. Инновационное развитие РК на современном этапе // АльПари. - 2008.- №1. - 40 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық даму түсінігі, түрлері және
ринциптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..7
1.2 Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ-
КҮЙІ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасының даму серпінін талдау
... ... ... ... 30
2.2 Еліміздің экономикасының дамуына мемлекеттік бағдарламалардың
ықпалын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ РӨЛІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлін күшейту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...57
3.2 Қазақстан Республикасы экономикасын мемлекеттік басқарудың жаңа
үлгілерін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.
Назарбаев атап көрсеткендей, Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін,
дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды
ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты
түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық
қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді.
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған
негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында
өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына
ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын
жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы
үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие
болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса
маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық
бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық
өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық
жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы
индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-
техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында
шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ
ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн
тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан
Республикасы Президентінің 2012 жылғы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық
өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында Индустриялық даму
- бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа
мүмкіндіктер - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық
әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі
мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл
шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте
өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы
салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды.
Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және
өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік
тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы
нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық
инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-
технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге
мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру
жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік
тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына
негізделген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономикалық дамудың теориялық негіздерін
дәлелдеу, индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын талдау және
жетілдіру механизмдерін ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
- Экономиканың дамуындағы мемлекеттік басқарудың теориялық негіздерін
зерттеу;
- Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын талдау;
- индустриялды-инновациялық дамудың теориялық жақтарын зерттеу;
- Республика экономикасының қазіргі жай күйін талдау;
- экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн
экспортқа бағдарланған бәсекеге қабiлеттi өндiрiстерді құрудың басым
бағыттарын талдау;
- Еліміздің экономикасындағы мемлекеттің рөлін бағалау;
- Экономиканың серпінді дамуын мемлекеттік басқарудың жаңа үлгілерін
жасақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыста көрсетілген нәтижелер
бойынша келесідей жаңалықтар ұсынылады:
- экономикалық саясаттың ұлттық жүйедегі қалыптасуы мен дамуының
өзіндік ерекшеліктері талданып, оның қазіргі жағдайы кезеңдер
бойынша топтастырылды;
- экономиканың дамуын және оның нәтижелі жетістігін қамтамасыз ететін
механизм берілді.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын
қамтамасыз ететін бағдарламалары.
Зерттеу пәні – индустриялды - инновациялық дамуды ынталандыруды
қамтамасыз ету бағытындағы экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін экономикалық даму,
мемлекеттік басқару мен реттеу аясындағы шетелдік және отандық ғалым-
экономисттердің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдаулары, Парламенттің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
басқа да нормативтік құжаттары әдістемелік негіз болды.
Зерттеудің ақпараттық базасын экономиканың дамуын ынталандыру
мәселесіне байланысты қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, Қазақстан халқына
Жолдаулары, ҚР-сы Үкіметінің қаулылары мен шешімдері, Қазақстан-2030
даму стратегиясы, ҚР индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының нормативті-
құқықытық актілері құрайды.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Экономикалық даму түсінігі, түрлері және принциптері
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық
бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық
өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық
жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы
индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-
техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму денгейі ғылыми-
техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз
кезінде австриялық экономист Йозеф Алиоз Шумпетер индустриялық дамудың
циклдық үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл
құрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен
байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның
пайда болуын дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуы бойынша, қоғамның
экономикалық даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады.
Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы
айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге
әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын
жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы
түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады [2].
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық
әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның
таралуыныңобьективтінегізгі-социали зімніңкүшеюі мен екі әлемдікжүйелердің
экономикалық жарысы болып табылады.Экономикалық қарқынының проблемасы
имперализнің колониалды жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы
елдердің экономикалық артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық
мемлекеттерде өндірістің өсу қарқынымен байланысты.
Экономикалық даму тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу
теориясының таралуының негізінде терең және ішкі себептердің жатуында:
алдыңғы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының баяулауы,
жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің күшеюі – мұның
бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу проблемарын алға тартты.
Экономикалық даму теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап
айтар болсақ;
1. Харрод-домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы, жаңа теориялары және т.б негізі болып
табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды
арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық
қолданысқа ие деп айту өте қиын.
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін
ағылшын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды.
Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда
мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол
экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі
мультипликатор мен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас
Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш
1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал
кейініректе бұл туралы 1948 – жылы Экономикалық динамика теория кітабында
мәлімдеді [3].
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты.Экономикалық дамудың неокейнстік
теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде пайда болды. Бұл теория
дағдарыс жағдайда экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық прогрестен,
халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа мерзімге
есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін болмай
қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелкілігі қушейе түті. Германия,
Франция, Жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі байқалды.Бұл жағдай
мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай мәселені шешуге
қабілетсіз болды.
Экономикалық даму теориялар әртүрлі коньюктуралық жағдайға жарамды,
жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі.
Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа
жету болуы тиісдейді. Олардың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту
мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі
жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті
негізгі – социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы
болып табылады. Американ экономисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу
проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды жүйесінің
құлауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердіңэкономикалық артта қалуының
алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу темпімен
байланысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр
алдыңғы қатарлы капиталистік елдерде экномикалық даму темпінің баяулауы,
жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюі –
мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық дамудың неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл
концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік
экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті
қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық
ресурстардың толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік
экономиканың тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы
зор тиімді сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы
мемлекеттік реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін
жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы - өткізу проблемасы болып табылады,
яғни егер сұраныстың қозғалуындағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын
қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда болады.
Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның потенциялды
мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі (ұлттық табыстан
сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал қорлануының
фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың өсу темпімен
анықтайды.
Экономикалық дамудың Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен
қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады.
Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты факторы ретінде инвестицияны,
басқаша сөзбен, капиталдың қорлану нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде
өндірістің капитал сыйымдылығын (капиталдың шығарылған өнімге қатынасы)
атайды. Буржуазиялық экономистер бұл коэффициенттің индустрияландыру
кезінде артқанын кемелденген экономика кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал
кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент үнемі тұрақты дейді [4].
Кейнстіктер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды – тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз – техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының
өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды)
инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы
өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда
қолдану проблемасы жинақпен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар
жинақтауға тең болса, онда экономика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың
инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және
жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы
бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция
ұлттық табысты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та
Неокейнстіктер осы 2 – дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі
экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық
талдаулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді.
Мысалы , Э. Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан
кейінгі жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін
автономды күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-
тың бүкіл жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да,
жинақтаудың өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының
жетіспеушілігінен , нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал
сыйымдылығы коэффициенттің төмендеуінен, материялдық өндіріс сферасына
қарағанда капитал сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының
ұлғаюынан көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негізінде циклдік кейнстік
моделі құрылған. Мұндағы негізгі мәселе – сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес
инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің
тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына
психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген
формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады.
Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол
еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп
отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы
шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды
ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның
өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал
салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре
бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы
көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде
капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай
көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс
күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы
қатынас, т.б. жатады.
Жалпы экономикалық әдебиеттерде экономикалық саясат түсінігіне берілген
анықтамалар алуан түрлі. Соның ішінде, неміс ғалымы Х. Гирштың
пайымдауынша, мемлекеттің экономикалық саясаты, экономикалық құбылыстардың
әрекетін реттеуге бағытталады. Мемлекеттік әрекеттерді реттеу жүйесінің
бірнеше жақтары бар. Олар: тәжірибелік және ғылыми болса, тәжірибелік
аспект – мемлекеттік реттеуді дамыту бойынша нақты әрекеттердің жиынтығы.
Ал, теориялық аспект – ұлттық экономиканы нәтижелі дамытуды қалыптастыруға
бағытталған әрекеттер, қызметтер, жүйелі ғылыми зерттемелер болады. Сондай-
ақ, ғылыми әрекеттерге болжамдар мен модельдердің жасақтамалары жатады.
Экономикалық саясаттың ғылыми аспектісінің маңызды тапсырмасы экономикалық
ойларды қалыптастыру.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі,
яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару
саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне
сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру. Экономикалық
саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық құрылыстың сипатымен, елдің
дамуының ішкі және халықаралық жағдайларымен айқындалады. Экономикалық
саясат құрылымдық, инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы
экономикалық,ғылыми-техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
Экономикалық даму дегеніміз- ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар
сапа жағынан жетілдірілуі. Экономикалық даму деп өндіргіш күштердің ұзақ
мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің
ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды. Экономикалық дамудың негізгі
мақсаттары – халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
Я.Тинбергеннің концепциясы қазіргі уақытта әлемдік экономиканы
реттеуде, оның дамуы мен өсуін қамтамасыз етуде қолайлы болып тұрғанын
ескерсек, онда:
- үкіметтік орындар өздерінің экономикалық саясатын қалыптастыруда
мақсат қоюы керек те, одан кейін мақсатты көрсеткіштер пайда болып, ол
әрі қарай дамиды;
- үкіметтік орындар мақсаттардың орындалуын саяси құралдарды пайдалану
арқылы жүзеге асырады;
- саяси әрекеттерді қолайлы жүргізуде экономикалық үлгі қолданылады.
Кеңінен танылған макроэкономикалық жиынтықтың мақсатты көрсеткіштері
түгелдей жұмыспен қамту және инфляцияның төмендеуін қадағалау, ақша мен
фискальдық саясаттың белсенді жүргізілуін қарастырады. Экономикалық
саясаттың құралдары тәжірибе жүзінде түрлі басқарушы орындардың бақылауында
болуы мүмкін. Мәселен, ақша саясаты Орталық банк арқылы реттелсе,
фискальдық саясат – атқарушы және заң орындарының билігінде болады. Ян
Тинбергеннің экономикалық саясатындағы нормативті теорияның негізі әрбір
мақсатты белгіленген құралдар арқылы тиімді басқаруға бағытталған [3].
Басқару теориясының жаңа бір бөлімдеріндегі көзқарасында қоғамның әл-
ауқаттылығын басқару бойынша мемлекеттік биліктің моделін дамыту үшін
жасақталған өзгерістерді басқару, ҚР-ның экономикалық моделінің блогы
енгізілген. Онда Үкіметтік қызметтің нәтижелігін көтеруде, ҚР
экономикасындағы идеал болатын моделінің тәртібін салыстырғанда
мемлекеттік шешімдер жетілдіруде, сондықтан оны әлі де болса қайта
жасақтаудың қажеттігі туындайды. Берілген модель өз кезегінде экономикалық
өсімінің объективтік жағдайдағы қажеттілігін қарастырады, олар: табиғи
ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі капитал, технология және т.б. Оның
құрылымдық бөлігі нарықтық механизмнің инфрақұрылымы болып табылады.
Мемлекеттік билікті жасақтау механизмі макродеңгейдеқалыптастырылып,
онда жоғары саяси билік қоғамның әл-ауқаттылығының қызметі құрылады,
сонымен қатар, олар мемлекеттік реттеудің әлеуметтік бағыттары анықталып,
Үкімет қызметіндегі мақсатты көрсеткіштер бекітіледі. Мемлекеттік билік:
Президент пен Парламент экономикалық дамуды мақсатты көрсеткіштер:
экономикалық өсім, толық жұмысбастылық, инфляцияны төмендету арқылы
басқарса, осыған орай, қолданылатын басқарудың саяси құралдары: фискальдық
– бюджеттік және салық саясаты негізінде жүзеге асырылады, монетарлық
саясат – пайыздық, айырбас курсы, ең аз резервтер арқылы жүзеге асса,
экономикалық – ол амортизациялық және инвестициялық саясат негізінде
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының ағымдағы кезеңінде оларды
мемлекеттік билік экономикалық өсім, инфляция деңгейі және жұмыссыздық
деңгейімен анықтады. Үкімет пен Ұлттық банк тұлғасындағы орындаушы билік
осы мақсатты көрсеткіштерді өздерінің экономикалық саясатындағы
құралдарының көмегімен қамтамасыз етіп, осыған орай, мемлекеттік басқару
қызметі қалыптасады. Осы мақсатты көрсеткіштерді аталған құралдардың
көмегін қолдана отырып басқару экономикалық өсімнің тұрақты дамып өсуіне
септігі тиіп, бұл қоғамның әл-ауқаттылығын басқару кезіндегі мемлекеттік
биліктің нәтижелі дамыту моделін береді.
Мемлекет экономикалық саясатты жасақтауда және дамытуда Үкімет
экономиканы жанама басқарудың фискалдық, экономикалық және монетарлық
тетіктерін пайдаланады. Фискалдық құралдар: салық саясаты, бюджеттік
саясат; экономикалық құралдар: инвестициялық және амортизациялық саясат;
монетарлық құралдар: пайыздық саясат, айырбастық курс саясаты, ең аз
резервтер деңгейі. Нәтижелі салық жүйесінде отандық өндіріс ынталандырылуы
керек те, сонымен бірге, әлеуметтік әділдік ұстанымды дамыту қажет.
Экономикалық өсім үшін салық саясатының маңызды белгісі салық қызметінің
ынталандырылуы болып табылады. Ол алдымен, ынталандыру ставкалары,
инвестицияларға салықтық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация,өндірістік
циклге дейінгі фискалдық салық қызметінің кеңейтілуі.
Сонымен, мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып,
бастамашы және негізгі орындаушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық
реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың
барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұйымдастыра білу [6].
Көп жағдайда ғалымдар Н.Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын
теориясына назар аударып отыр. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында КСРО-ның
шаруашылық конъюнктурасы қозғалысының сұрақтарын талдай келе, Кондратьев
әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысымен біздің экономикамыздың дамуын
сипаттайтын бірнеше экономикалық көрсеткіштерге салыстырмалы түрде талдау
жүргізген. Нәтижесінде, ол капиталистік қайта өндірудің ұзын толқын
концепциясын жасақтаған. Кондратьев көптеген статистикалық материалдарды
жинақтай келе, капиталистік қайта өндіруде (8-10 жылдар аралығында)
белгілі шағын циклдармен бірге, орта мерзіммен 48-55 жылдар уақыт аралығына
созылатын үлкен қайта өндіру циклы да болатын дәлелдеген. Осы екі фазаны
немесе екі толқынды ол: жоғары және төмен толқын деп екіге бөліп
қарастырған. Бірінші жоғары толқын 1787-1792 жылдардан бастап 1810-1817
жылдарға дейін болса, 1810-1817 жылдардан бастап 1844-1851 жылдарға дейін
төмен толқын болған; екінші цикл 1844-1851 жылдардан басталып, 1870-1975
жылдарға дейін жоғары толқын болған да, 1870-1875 жылдардан бастап 1890-
1896 жылдарға дейін төмен толқын болған; үшінші цикл 1890-1896 жылдардан
басталып, 1914-1920 жылдарға дейін жоғары толқын болып, 1920-1940 жылдар
аралығында төмен толқын болған.
Әлем экономикасының даму тәжірибесі бойынша, Кондратьевтік ұзын
толқындар көпшілік қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие. Сондықтан
бұл теорияны көптеген әлем елдері мойындады. 80-90 жылдарда осы теорияға
байланысты халықаралық конференциялар да өткізілді. Осы конференцияда
мынадай тұжырым шығарылған еді: әлемде циклдік заң бар, ол қоғамдық және
табиғи құбылыстардың дамуында бір текті түрде болады. Сонымен бірге,
әлеуметтік және экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық
циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысын құбылыстардың жоғарыда аталған
уақыттарда қайталанып отырғанын тоқталып айтып кеткен болсақ, 1990 жылдары
ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа түрі пайда болды. Ол дағдарыс
КСРО-ның ыдырауына байланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара
экономикалық байланыстарының үзілуімен және егеменді мемлекеттердің
құрылуымен түсіндірілді. Аталған дағдарыстардан кейінгі қазіргі уақытта
болып жатқан дағдарыс – ол әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр.
Бұл дағдарыс құбылысында ұлттық экономиканың төмендеуі ерекшеленіп, соның
салдарынан ішкі және сыртқы экономикада жағымсыз нәтижелер орын алуда.
Жаһандандыру перспективасын дамытуды талдау кезінде ғалымдар мен
саясаткерлер капитализмнің даму идеясына байланысты бірнеше қорытындылар
шығарған:
- экономикаға қатысты болған бірінші қорытындыда, мемлекеттендіру мен
ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген. Социализмнен бас тартып,
монополиялық топтарды құруға бағытталды;
- әлеуметтік ортаға қатысты болған келесі қорытындыда, сәйкестендірілген
кепілдіктер мен міндеттер көлемін қысқарту шешімі қабылданды;
- саяси ортаға қатысты болған үшінші қорытындыда, қызметтегі
буржуазиялық демократияның негізін алу шешімі қабылданды. Бұл
демократия шынайы өзгерістерді талап етті;
- жаңа беталыстардың даму есебіне қатысты болған төртінші қорытындыда,
ғылыми-техникалық революцияның дамуы, қоғамның негізгі топтарының
құрылуы және басшылық бастамалар кезінде бюрократиялық шектеуліктердің
қойылуы қарастырылды;
- бесінші қорытынды халықаралық жағдайға қатысты болып, осыған
байланысты әлемнің дамуына ұйымдастырушы болатын АҚШ болды және ол
пирамиданың ең жоғары биігінде тұратыны анықталды. Сонымен бірге, бір
сызықтағы әлем қалыптасады.
Барлық көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта қазіргі болып
жатқан дағдарысқа алып келді
Әр мемлекет ұлттық экономикасын дамытуда экономикалық саясаттың
нәтижелі жүргізілуін басты назарда ұстайды. Ұлттық экономиканы нәтижелі
дамыту үшін осыған бағытталған әрекеттер, қызметтер мен жүйелі ғылыми
зерттемелерді, экономикалық ойлар арқылы қалыптастыру маңызды. Осыған
орай, экономикалық қызмет, қызмет көрсету, өндірісті дамыту адамдардың
қасиеті және сол қасиеттің шынайы түрде көрінуінен, яғни олардың іскерлік
белсенділігімен сипатталады. Экономикалық саясаттың субъектісі мемлекет
болғандықтан, ол бастамашы және негізгі қызметті атқарушы. Сондықтан,
мемлекет пен іскерлік белсенділіктің әр түрлі қызмет бағытында бірлесіп
жұмыс жасауы еліміздің тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Іскерлік белсенділікке әсер ететін басты шаруашылық
субъектісі кәсіпкерлер болғандықтан, олардың белсенді іс-қимылын мемлекет
өз тарапынан реттеп, оларға қолдау жасап отырады. Ал компаниялар бизнестің
жаңа түрін атап айтқанда, инновациялық бизнесті белсенді түрде дамыту
арқылы еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания
үшін де, мемлекет үшін бәсекеге қабілеттіліктің шынайы потенциалын береді.
Осындай экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенді
топтармен өзара келісуі нәтижесінде жүзеге асады.
Экономиканың бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінің біліктілігінде емес
екенін ескерсек, ол сонымен қатар, әрбір мемлекеттердің өндіретін және
шығаратын әр түрлі тауарлары мен қызметтерінің бәсекелестігінің
қабілеттілігі. Елдің бәсекеге қабілеттілігі оның компанияларының
мүмкіндігі, халықаралық нарықта сала бойынша алда тұруы т.б. мүмкіндіктері
екені белгілі. Сондықтан нарықтық қатынастарда мемлекетпен бірге жаһандық
маңызға ие болатын оның сапа деңгейі, бизнес қызметінің нәтижелігі, яғни
осыған байланысты мемлекет оның дамуына барлық жағдайда себепкер болуы
тиіс. Осыдан шығаратын қорытынды: мемлекет қандай жағдайда болмасын
бизнестің дамуына барынша ықпал жасау керек, өйткені, бизнес қоғамның әл-
ауқатының жақсаруына, тұрғындар өмірінің деңгейінің өсуіне, өндірістің
техникамен қамтамасыз етілуіне тікелей қатысты, қоғамның орнының іскерлік
белсенділікке ие болуында негіз болып табылады.
Кез келген елдің саяси-әлеуметтік жүйесінде шаруашылық және әлеуметтік
қызметтерді атқарады. Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында
нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің
экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да
белгілі. Оның ішіндегі негізгілерін атасақ, монополия, нарыққа
шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары, коммерциялық түсімдердің артық
бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды реттеуде келесідей
тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
- шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды;
- нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәселестік ортаға
бақылау жасайды;
- нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді
(бұл жағдайда прогрессивті салық саясатын жүргізу, жоғары түсімі бар
және тұрмыстық қызметі төмен тұлғаларға қолдау жасайды);
- ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макродеңгейде тұрақты етеді
[7].Үкімет күйзеліске қарсы нәтижелі шешімдердің қабылдануын мақсат
етті. Үкіметтің дағдарысқа қарсы қабылдаған әрекеттердің нәтижелі
жүргізіліп,оның орындалуы 1992-2005 жылдардағы талдау қорытындысы
бойынша Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып өсімге
жеткендігімен дәлелденді, яғни ол күйзеліс тауар-ақша қатынастары
құрылымының бұзылуымен, бәсекелестілікке қабілеттілік деңгейінің
төмендігімен, ақша-несиелік және кеден саясатын жүргізу икемділігінің
жоқтығымен байланысты болатын. Бұл кездердегі мемлекеттің күйзеліске
қарсы жүргізген әрекеттерінің бірі экономиканы либерализациялау болса,
онда мемлекет негізінен өнім мен қызметтер түрінің баға деңгейлерін
реттеп отырды, сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жұмысына мемлекеттің араласуына шектеу қойды, банк және кеден
жұмыстарын ұйымдастырылып, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін
шетел капиталын тарту үшін әрекеттер жасалды.
1. Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік
тәжірибелері
Мемлекеттік басқару Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастарға бейімделіп, дамуы біртіндеп кезеңдік реформалар
арқылы қалыптасты. Алғашқы кезеңде Қазақстан экономикасы әкімшілік-
әміршілдік жүйеден нарықтық қатынастарға өтумен ерекшеленсе, ол кезде
экономикадағы жағдай өндірістік-қаржылық дағдарысында болды. Осыған
байланысты барлық салада күйзеліске қарсы әрекеттердің қабылданып, оларды
дамыту талап етілді. Келесі кезеңде экономиканың даму қарқынында жоғары
беталыстар байқалғанымен, көпшілік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтік-
экономикалық саясаттың қайта жасақталуын талап етіп, осыған байланысты,
Экономикалық саясаттың субъектісі: мемлекет және мемлекеттік емес одақтар,
қоғамдастықтар (жергілікті институционалдық орындар, аймақтық және т.б.).
Экономикалық саясаттың субъектісі ретіндегі мемлекеттік билік ел тұрғындары
мен әр түрлі өндіруші топтардың экономикалық мүдделерін қорғау үшін
пайдаланылады. Экономикалық саясаттың субъектілерінің арасында мемлекеттік
емес сипатта болатын институттар да болады. Олардың қызметі мемлекетаралық
келісім шарттармен байланысты. Ұлттық билік орындары оларға басқару
қызметінің бір бөлігін беріп отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде қабылданғанның бәрі – бұл
бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы мәселелерді шешу [6]. Жалпы алғанда
экономиканы мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер негізінен
түрлі формада болады. Мәселен дамыған елдердің бірі АҚШ болса, оларда
жұмысбастылық, жұмыс орнын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар
бойынша заңдарды жетілдіру қолға алынады, ал келесі бір дамыған елдердің
қатарына Жапония елі жататын болса, онда негізінен нарықтық бәсекелестік
үшін жағдай құруда жұмыстар жасайды.
Құлдырау мен өрлеу, қаржылық дағдарыс пен қайта жандану өнеркәсібі мен
экономикасы дамыған елдерде уақыт бойынша қатарласып жүріп отырады. Осы
экономикалық циклдардың даму компоненттеріне қоғамның өміршеңділік қызметін
қалыптастырушы кәсіпорын мен үй шаруашылығы жатады. Кәсіпорын менеджмент
тұрғысынан алғанда басқару объектісі болып табылып, онда техникалық,
коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілік операцияларды
қалыптастырса, сонымен бірге, ол ақша қозғалысымен байланысты бола келіп,
мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты
даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғары
деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын қорғау, жеке бостандық пен
теңдіктің мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетілдіру болып
табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерді шешуде негізінен
мемлекеттің атқаратын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика
жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өндірістің нәтижелігін,
өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін. Бұл, әрине, өз кезегінде
экономикалық циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресурстарды
пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өндірістің,
сондай-ақ, тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған
байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма – ол қаржыландыру мен ағымдағы
тұтыну арасындағы құралдарды бөлу болып табылады. Егер де аталған
ерекшеліктерді назарға алып, олардың алдын-алып отырсақ, дағдарысты
жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады.
Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып
табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан
шығудын мынадай түрлерін атауда, яғни [8]:
- экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
- инновацияны тарату жағдайларын іздестіру;
- локальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты
анықтау;
- өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып
орналастыру;
- құрылымдық жаңалықтарды ұйымдастыру.
Аталған жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр
түрлі мақсаттарды, механизмдерді, ұйымдастыру көріністерін көрсетіп,
дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясатты анықтап отырса, ол өз
кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өндірістік потенциал
мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам
капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз
етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсенді өнеркәсіп пен әлеуметтік саясат жүргізіп отыру
қажет, сондай-ақ, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән
беріліп отыру керек, өйткені, нарықтық экономика ол болмаған жағдайда
тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сонда мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне
құқықтық негіз қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда
нәтижелі әрекеттер жасау болса, сонымен бірге, мемлекеттің араласуы тек
қана бір қызметті ұйымдастырудан көрінбеу керек, ол – жеке меншікті реттеу,
қаржылық қолдау трансферттік жағдайлар мен қызметтер т.б. болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс-
шараларының күрделі кешенін қажет ететіні белгілі болса, экономикалық
теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары
технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты
объектісі жаңалықтарды енгізетін ұйымдар және оны орындаушылар болып
табылатыны белгілі. Жаһандандырылу құбылысына байланысты және отандық
экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на
өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса,
Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі кезіндегі
тапсырмаларының орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделілігі болуы
тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезекте
ғылым, білім, мәдениет т.б. болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен
дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың
ортасында әлемдегі ірі компаниялардың қатарына, көпшілік тұтынатын
тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл
құрылымда мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып, ол нәтиже мемлекеттік
саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа
мемлекеттің белсенді араласуы қажет [9].
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараларды
белсенді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықаралық
стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын
қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселелердің шешілуіне мән берілу
жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен
мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды
дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру
мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өндірістер құру мәселелерін шешу
арқылы, ірі, шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға көбірек назар
аударылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл
сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта
бизнеске несие беретін шағын несие ұйымдарының жұмысын жандандыруға
байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен
Үкімет бизнеске салынатын салықтардың азайтылуын қарастырып, лицензиялау,
сертификаттау, аккредиттеудің оңтайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз
етті.
Бірақ, қазақстандық кәсіпорындар, инновацияны дамытуға қызығушылық
білдіргенімен, өздерінің ойларын белгіленген себептермен жоғары деңгейде
көтере алмайды. Өйткені негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі.
Бәсекеге қабілетті өнімдерді құру үшін инновациялық технологияларды және
жоғары сапалы ресурстарды пайдалану ұйғарылса, өнеркәсіптік кәсіпорын
негізінен технологиялық модернизацияға дайын емес. Сарапшылардың есебі
бойынша қазақстандық кәсіпорындардың негізгі қорларындағы ескірудің орташа
көрсеткіштері соңғы жылдарда 33-35% деңгейінде. Ал жалпы экономиканың
салаларында негізгі қорлардың ескіруі 50%-ға жақындауда екені белгілі.
Дағдарысқа қарсы бағыттардың негізгі реформасы макроэкономикалық
тұрақтандыруды қамтамасыз ету болса, осы орайда, заң базаларын, қаржы
жүйесін, әлеуметтік сала мен өндірістік секторларды жетілдіріп отырды.
Мемлекеттің жүргізген осындай әрекеттерінің жетістігі макроэкономикалық
тұрақтылыққа әкеліп, өндірістегі тауар мен қызметтердің қысқартылу қарқыны
тоқтатылып, инфляция да төмендетілді.
Жалпы алғанда Қазақстанның экономикалық өсімі дағдарыс кезінде
келесідей факторлар арқылы жүзеге асты:
1. өндірістегі тауарлар мен қызметтердің жартылай немесе толықтай
қалыпқа келтірілуімен ерекшеленген қалыпқа келтірілген өсім.
2. өнеркәсіптік салалардың дамуымен және олардың өніміне деген
сұранысымен байланысуымен ерекшеленген конъюнктуралық өсім.
3. өндірістегі тауар мен қызметтердің жаңа сегменттерін енгізумен
байланысты болған жүйелілік.
4. Қазақстанның Стратегиялық индустриалды-инновациялық дамуы
негізінде жүргізілген инновациялық өсім [10].
Дағдарыс – ол әлеуметтік-экономикалық жүйеде қарама-қарсы болатын және
қоршаған ортаның өміршеңдігіне кері әсер ететін құбылыс.
Дағдарыстың себептері объективті (ішкі себеп-салдар) және олар
модернизация мен реттеу қажеттіліктерінің циклдігімен байланысты болуы
мүмкін. Сонымен қатар, субъективті (сыртқы себеп-салдар) де болып келеді.
Мәселен, дағдарыс фирмалар үшін сыртқы себепті беталыстармен және
макроэкономикалық дамытудың стратегиялық немесе әлемдік экономиканың
дамуымен, бәсекелестік, елдегі саяси жағдайлармен байланысты болса, ал ішкі
салдар тәуекелді маркетингтік стратегиялармен, ішкі дау-жанжалдармен
өндірісті ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен, инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуінен болуы мүмкін.
Дағдарыс түсінігінде тек қана оның себеп-салдарын айқындау жеткіліксіз,
сонымен бірге, оның нәтижесі де маңызды болып табылады. Ол ұйымның жаңаруы
немесе бұзылуы, жаңа дағдарыстың орын алуы, терең және созылмалы да бола
келіп, тізбекті реакция түрінде де болуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық жүйеде дағдарыстар құрылымына қарай бірнеше
түрге бөлінеді:
Макро дағдарыс көлемі мен масштабына қарай, үлкен, созылмалы болып
келеді.
Микро дағдарыс тек қана бір мәселені немесе мәселелер тобын қамтиды.
Экономикалық дағдарыс елдің экономикалық қарама-қайшылығында көрінеді.
Ол өндіріс пен тауар арасында, экономикалық агенттердің арасындағы қарым-
қатынаста, бәсекелестік артықшылықтардың жоқ болуынан байқалады. Осы
қатарда, қаржы дағдарысы болады.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің
қақтығысымен пайда болады.
Ұйымдастырушылық дағдарыс- қызметті интеграциялау мен бөлуде,
қызметтерді қайта бөлуде пайда болады.
Психологиялық дағдарыс әлеуметтік-экономикалық күйзеліс жағдайы
кезіндегі адамдардың психологиялық жағдайымен пайда болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа технологиялық ойлардың пайда болуы кезінде
байқалады.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы қарама-қайшылықтар экономикалық
дағдарыстың негізгі себептері болып табылмайды, сонымен бірге, әр түрлі
кезеңдерге сай болатын құбылыстар да жатады. Егер де экономикалық даму
циклдік сипатта болатын болса және оның негізгісі дағдарыс болып табылса,
онда осыған байланысты басқа да мәселелер туындап отырады. К.Маркстің
тұжырымдамасы бойынша капиталистік экономиканың және экономикалық
күйзелістің басты себебі - өндірістің көпшіліктің сипаты мен оның жеке
нәтижелерінің иеленуі арасындағы ажырамайтын қарама-қайшылықтар болады.
Сонымен, П. Самуэлсон экономика ғылымындағы экономикалық цикл мен
дағдарысты түсіндіретін бірнеше себептерді анықтаған:
- банк несиелерінің экспансиялық (қысқаруымен) циклімен түсіндірілетін
ақша теориясы (Хоутри және т.б.);
- өндірісте маңызды жаңа өнертабыстарды пайдаланумен түсіндірілетін
цикл, яғни жаңалықтарды енгізу теориясы (Шумпетер, Хансен);
- психологиялық теория, яғни ол тұрғындардың көңіл-күйіне байланысты
болатын цикл (Пигу, Беджгот және т.б.);
- шектен шыққан инвестициялау теориясы (Хайек, Мизес және т.б.)[11].
Экономикалық дағдарыстарың орын алу себептері өндіріс пен тұтыну
тауарларының арасындағы қарама-қайшылықтармен анықталатынын айтып кеткен
болсақ, нарықтық экономиканы дамыту әрекеттері бойынша, тауар мен ақша
қатынасы ұлғайып, осындай қарама-қайшылықтардың шиеленісуі байқалады. Бұл
шиеленістер ағымда болатын экономикалық дағдарыстардың басталуына әкеліп
соқтырады. Экономикалық дағдарыс кезінде барлық экономика жүйесіндегі
қызмет бұзылады және төлем қабілеттілігінің қатынасы бойынша тауарлардың
артық өндірілуі көрінеді, көпшілік капиталының қайта өндіру жағдайларының
құбылысы ретсіздікке ұшырап, фирмалар жаппай банкротқа ұшырайды,
жұмыссыздық өсіп әлеуметтік-экономикада басқа да келеңсіз жағдайлар орын
алады.
Экономикалық дағдарыстың болуы мен оның фазаларының көрінуін
экономикалық дамудың циклі сипаттайды. Өз кезегінде, өндірісті дамытудың
құлдырауы мен көтерілуі кезектесіп отыратын күрделі құбылыс.
Сонымен қорыта келе, Қазақстанда дағдарысқа қарсы кең көлемді саясат
жүргізіліп жатыр.Тіпті көршіміз алпауыт Ресейдің өзі біздің жас
мемлекетімізден үлгі алып жатыр. Алайда дағдарыс аясында халықты әлеуметтік
қорғауды жетілдіру керек. Әлем елдерінің дағдарысқа қарсы жүргізіліп жатқан
үздік үлгілерінің тиімді жақтарын көп қолдануымыз керек сияқты.
Мемлекеттік реттеу – мемлекеттің әлеуметтік-эко номикалық өмірге қатысу
нысандарының бірі, мемлекеттің жалпы мемлекеттік ресурстарды бөлуге және
үйлесімділікті қалыптастыруға тікелей немесе жанама түрде ықпал
етуі.Нарықтық және корпоративтік ре ттеумен қатар қазіргі
шаруашылықты экономикалық реттеу жүйесінің құрамдас нышаны болып табылады.
Қазіргі кезде әкімшілік және құқықтық ретте у, тікелей және жанама
экономикалық реттеу түрлері қолданылып жүр.
• Әкімшілік реттеуге үлестеу, контингенттеу, лицензиялау, бағаны,
табысты валюта бағамын, есептеу пайызын, т.б. бақылау шаралары жатады.
• Құқықтық мемлекеттік реттеу азаматтық және шаруашылық за ңдар негізінде
осы заңдармен белгіленетін нормалар мен ережелер жүйесі арқылы жүзеге
асырылады.
• Тікелей экономиканы реттеуде секторларды, салаларды, аумақтарды,
кәсіпорындарды өтеусіз қаржыландырудың алуан түрлері пайдаланылады.
• Бұған қарыз, демеуқаржы, жәрдемақы, бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардан төленетін үстеме ақы, арнаулы
қаржы, жеңілдіктінесие және салық жеңілдіктері жатады.
• Жанама экономиканы реттеуде несие-ақша, салық, амортизация, валюта,
сыртқы экономика, кедендік-тарифтік саясаты сияқты тетіктер
пайдаланылады. Осы тетіктердің көмегімен экономика мүдделер мен
ынталандыруға әсер ете отырып, мемлекет тікелей өндіріс пен тұтынудың
өзіне емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірушілер мен
тұтынушылар ретіндегі іс-әрекетіне ықпал жасайды.
1930 – 1970 жылдары кейнстік пос-тулаттарға негізделген жаңа мемлекеттік
реттеу пайда болды. Мысалы, индикативтік және стратегия жоспарлау, жаңа
қаржылық бюджеттік тетік қалыптастыру, экономиканы тұрақтандыру, жұмыспен
қамту, кезеңдік ауытқуларды жұмсарту сияқты тәсілдер пайдаланылды.
Қазіргі заманда ғылыми техника реттеу үдерісі жүріп жатыр. Ол мемлекеттік
реттеудің “қатаң” амалдарынан “жеңі лдеу” амалына немесе тікелей әсер ететін
әдістерден жанама әсер ететін әдістерге көшу арқылы жүзеге
асырылуда. Қазақстанда нарыққа өту барысында экономика тетіктерді
қалыптастыру мемлекеттік реттеудің басты шарты болды. Мұндай шараларға елде
жүргізілген баға мен сыртқы сауданы ырықтандыру, жекешелендіру,
ақшаны және банктерді реформалау, валютаны реттеу және қатаң қаржы-несие
саясатын жүргізу, жеке меншікті кеңінен енгізу, кәсіпорындарды сауықтыру,
институционалдық өзгерістер жасау сияқты амалдарды жатқызуға болады.
Тұғырлы Тәуелсіздігіміз орнаған 20 жыл ішінде мемлекеттік басқару жүйесін
жетілдіру жұмыстары жүргізіліп келеді. Мемлекеттік басқару теориялық
тұрғыдан қарағанда аясы өте кең тақырып. Жалпы басқару сонау ежелгі
дәуірден бері адамзаттың эволюциялық дамуымен қатар жасасып келе жатқан
құбылыс. Қоғам дамуы барысында тек қана басқарудың типі, әдістері, мақсаты
және түр-пішіндері өзгеріп отыратындығымен, өмірдің сан-саласын басқару
қажеттілігі сақталып келеді. Мемлекеттік басқару коғам дамуының барысында
қоғамдық, қатанастарды реттеу мен тікелей практикалық ұйымдастырудағы
атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік басқару барынша кең
мағынада, мемлекеттің істерін басқару, мемлекеттік органдардың барлығының
қатынасуымен іске асырылады. Мемлекеттік басқару дегеніміз: а) зандарды
орындау барысындағы іс-әрекет; б) объектілер мен адамдарға ағымдағы өкімдік
жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші бар
нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекет.Барынша тар
мағынасында мемлекеттік басқару деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени,
әкімшілік-саяси салаға практикалык және тікелей басшлық жасауға бағытталған
атқару, бөлу, зандық күші бар, бір-біріне бағынышты мемлекеттік басқару
органдарының іс-әрекетін айтуға болады.Мемлекеттік басқарудағы жүйелілік,
оның функциялары мен құрылымы, мемлекеттік басқару мен мемлекеттік билік,
мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік қызмет мәселелері жайында
теориялық сипаттамалар жетерлік. Шағын эсседе бұл салалардың бәрін жан-
жақты қамту мүмкін емес. Менің ойымша, мемлекеттік басқарудағы негізгі
мәселелердің бірі мемлекеттік қызметке дарынды кадрларды тарту, олардың
беделін өсіру. Олардың біліктілігі мен қатар өз еліне, ісіне деген
көзқарасына аса мән беру. Мәселе басқару жүйесінің, жұмыс жасау формасы мен
түрінде емес, жұмысты атқарушылардың біліктілігі мен еңбек
қабілеттілігінде және өз ісіне жауапкершілігінде болмақ. Өзін-өзі басқару
жүйесін дамыту, жалпы халықтың саяси сауаттылығын арттыру да осы саладағы
өзекті мәселелердің бірі деп есептеймін. Мемлекеттік билік беделін арттыру,
мемлекеттік қызметтің оң имиджін қалыптастыру, сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселелері елдің басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу тәжiрибесiн оқып үйрену және
ғылыми қорытындылау мақсаты, оны бiздiң әлеуметтiк –экономикалық
жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы
себептерге байланысты мүмкiн емес:
1) республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтiк –демографиялық, этно - мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленедi;
2) қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк
–жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас
ешбiр ел жоқ;
3) басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және
“революциялық” көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы
мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму “нәтижесi”
болып табылады.
Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi
жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк
реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға
мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң
механизмдерiн “түйiстiруге” мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру
мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Әлеуметтiк – экономикалық процестерге мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп
шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi
экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз “күннен – күнге
өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника
экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады” [32]. Басқаша
айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, “әлсiз экономикалық жүйеге”, барлық
туындайтын қиындықтарға “эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi” үздiксiз ғылыми –
техникалық процесс салдарынан туындайды.
“Ұлы дағдарыс” жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық даму түсінігі, түрлері және
ринциптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..7
1.2 Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ-
КҮЙІ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасының даму серпінін талдау
... ... ... ... 30
2.2 Еліміздің экономикасының дамуына мемлекеттік бағдарламалардың
ықпалын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ РӨЛІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлін күшейту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...57
3.2 Қазақстан Республикасы экономикасын мемлекеттік басқарудың жаңа
үлгілерін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.
Назарбаев атап көрсеткендей, Қазақстанды біз үшін ешкім де өзгертпейтінін,
дүние жүзі қоғамдастығында оған лайықты орын бермейтінін түсіну маңызды
ілгерілеудің концептуальдық бағытын көрмейінше, алыстағы мақсатты
түсінбейінше, олардың стратегиялық байланысындағы нақты бағдарламалық
қадамдарысыз ол бос сөз болып қала береді.
Олай болса, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның мемлекеттік саясаты осыған
негізделу керек. Қазақстан тұңғыш рет өзінің жаңа, әрі жаңарған тарихында
өзін жан-жақты дамытып, өркениетті, бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына
ену үшін ғылыми тұрғыдан негізделген белсенді экономикалық саясатын
жүргізуі объективті қажеттілік, стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан аса мәнді мәселе. Мемлекеттік саясат аса күрделі, көп қырлы
үдеріс. Әсіресе, қоғам мен экономиканың барған сайын ашық сипатқа ие
болуымен байланысты оның түбегейлі құрылымдарын қалыптастыруда ықпалы аса
маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық
бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық
өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық
жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы
индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-
техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында
шикізаттық емес саладағы инновациялық кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ
ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістерді құру күн
тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі екендігі белгілі. Қазақстан
Республикасы Президентінің 2012 жылғы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық
өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында Индустриялық даму
- бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа
мүмкіндіктер - деп, аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық
әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі
мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл
шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте
өндірістің айтарлық құлдырауына әкелді, экономиканың нақты секторы
салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздік сипат алды.
Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және
өңірлік еңбек бөлінісіндегі республиканың тар мамандануы, негізгі әлемдік
тауар нарықтарынан алшақтығы тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы
нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін индустриалды-инновациялық
инфрақұрылымның жеткілікті деңгейде дамымағандығымен шиеленісе түседі.
Осыған байланысты, Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен сервистік-
технологиялық экономикаға көшу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуге
мүмкіндік беретін жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру
жолын таңдап алды.Себебі, қазіргі экономиканың өрлеу сипаты мемлекеттік
тұрғыдан реттелетін өндірістің индустриалды-инновациялық дамуына
негізделген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономикалық дамудың теориялық негіздерін
дәлелдеу, индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын талдау және
жетілдіру механизмдерін ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
- Экономиканың дамуындағы мемлекеттік басқарудың теориялық негіздерін
зерттеу;
- Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын талдау;
- индустриялды-инновациялық дамудың теориялық жақтарын зерттеу;
- Республика экономикасының қазіргі жай күйін талдау;
- экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн
экспортқа бағдарланған бәсекеге қабiлеттi өндiрiстерді құрудың басым
бағыттарын талдау;
- Еліміздің экономикасындағы мемлекеттің рөлін бағалау;
- Экономиканың серпінді дамуын мемлекеттік басқарудың жаңа үлгілерін
жасақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыста көрсетілген нәтижелер
бойынша келесідей жаңалықтар ұсынылады:
- экономикалық саясаттың ұлттық жүйедегі қалыптасуы мен дамуының
өзіндік ерекшеліктері талданып, оның қазіргі жағдайы кезеңдер
бойынша топтастырылды;
- экономиканың дамуын және оның нәтижелі жетістігін қамтамасыз ететін
механизм берілді.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын
қамтамасыз ететін бағдарламалары.
Зерттеу пәні – индустриялды - инновациялық дамуды ынталандыруды
қамтамасыз ету бағытындағы экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін экономикалық даму,
мемлекеттік басқару мен реттеу аясындағы шетелдік және отандық ғалым-
экономисттердің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдаулары, Парламенттің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
басқа да нормативтік құжаттары әдістемелік негіз болды.
Зерттеудің ақпараттық базасын экономиканың дамуын ынталандыру
мәселесіне байланысты қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, Қазақстан халқына
Жолдаулары, ҚР-сы Үкіметінің қаулылары мен шешімдері, Қазақстан-2030
даму стратегиясы, ҚР индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының нормативті-
құқықытық актілері құрайды.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ СЕРПІНДІ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Экономикалық даму түсінігі, түрлері және принциптері
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының халықаралық
бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді дамуындағы тұрақты экономикалық
өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл экономикалық дамуына макроэкономикалық
жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету саласы мен экономиканы
индустрияландыру деңгейі, сондай-ақ инновациялық серпіліс пен ғылыми-
техникалық зерттеулер және т.б. факторлар әсер етеді.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму денгейі ғылыми-
техникалық прогресстің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз
кезінде австриялық экономист Йозеф Алиоз Шумпетер индустриялық дамудың
циклдық үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл
құрайды екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен
байланыстырылады, сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның
пайда болуын дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуы бойынша, қоғамның
экономикалық даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады.
Индустриялық циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы
айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге
әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын
жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы
түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады [2].
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық
әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның
таралуыныңобьективтінегізгі-социали зімніңкүшеюі мен екі әлемдікжүйелердің
экономикалық жарысы болып табылады.Экономикалық қарқынының проблемасы
имперализнің колониалды жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы
елдердің экономикалық артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық
мемлекеттерде өндірістің өсу қарқынымен байланысты.
Экономикалық даму тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу
теориясының таралуының негізінде терең және ішкі себептердің жатуында:
алдыңғы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының баяулауы,
жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің күшеюі – мұның
бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу проблемарын алға тартты.
Экономикалық даму теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап
айтар болсақ;
1. Харрод-домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы, жаңа теориялары және т.б негізі болып
табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды
арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық
қолданысқа ие деп айту өте қиын.
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін
ағылшын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды.
Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда
мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол
экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі
мультипликатор мен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас
Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш
1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал
кейініректе бұл туралы 1948 – жылы Экономикалық динамика теория кітабында
мәлімдеді [3].
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты.Экономикалық дамудың неокейнстік
теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде пайда болды. Бұл теория
дағдарыс жағдайда экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық прогрестен,
халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа мерзімге
есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін болмай
қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелкілігі қушейе түті. Германия,
Франция, Жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі байқалды.Бұл жағдай
мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай мәселені шешуге
қабілетсіз болды.
Экономикалық даму теориялар әртүрлі коньюктуралық жағдайға жарамды,
жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі.
Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа
жету болуы тиісдейді. Олардың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту
мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі
жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті
негізгі – социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы
болып табылады. Американ экономисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу
проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды жүйесінің
құлауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердіңэкономикалық артта қалуының
алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу темпімен
байланысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр
алдыңғы қатарлы капиталистік елдерде экномикалық даму темпінің баяулауы,
жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюі –
мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық дамудың неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл
концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік
экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті
қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық
ресурстардың толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік
экономиканың тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы
зор тиімді сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы
мемлекеттік реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін
жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы - өткізу проблемасы болып табылады,
яғни егер сұраныстың қозғалуындағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын
қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда болады.
Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның потенциялды
мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі (ұлттық табыстан
сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал қорлануының
фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың өсу темпімен
анықтайды.
Экономикалық дамудың Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен
қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады.
Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты факторы ретінде инвестицияны,
басқаша сөзбен, капиталдың қорлану нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде
өндірістің капитал сыйымдылығын (капиталдың шығарылған өнімге қатынасы)
атайды. Буржуазиялық экономистер бұл коэффициенттің индустрияландыру
кезінде артқанын кемелденген экономика кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал
кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент үнемі тұрақты дейді [4].
Кейнстіктер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды – тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз – техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының
өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды)
инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы
өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда
қолдану проблемасы жинақпен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар
жинақтауға тең болса, онда экономика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың
инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және
жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы
бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция
ұлттық табысты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та
Неокейнстіктер осы 2 – дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі
экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық
талдаулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді.
Мысалы , Э. Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан
кейінгі жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін
автономды күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-
тың бүкіл жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да,
жинақтаудың өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының
жетіспеушілігінен , нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал
сыйымдылығы коэффициенттің төмендеуінен, материялдық өндіріс сферасына
қарағанда капитал сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының
ұлғаюынан көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негізінде циклдік кейнстік
моделі құрылған. Мұндағы негізгі мәселе – сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес
инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің
тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына
психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген
формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады.
Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол
еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп
отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы
шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды
ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның
өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал
салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре
бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы
көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде
капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай
көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс
күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы
қатынас, т.б. жатады.
Жалпы экономикалық әдебиеттерде экономикалық саясат түсінігіне берілген
анықтамалар алуан түрлі. Соның ішінде, неміс ғалымы Х. Гирштың
пайымдауынша, мемлекеттің экономикалық саясаты, экономикалық құбылыстардың
әрекетін реттеуге бағытталады. Мемлекеттік әрекеттерді реттеу жүйесінің
бірнеше жақтары бар. Олар: тәжірибелік және ғылыми болса, тәжірибелік
аспект – мемлекеттік реттеуді дамыту бойынша нақты әрекеттердің жиынтығы.
Ал, теориялық аспект – ұлттық экономиканы нәтижелі дамытуды қалыптастыруға
бағытталған әрекеттер, қызметтер, жүйелі ғылыми зерттемелер болады. Сондай-
ақ, ғылыми әрекеттерге болжамдар мен модельдердің жасақтамалары жатады.
Экономикалық саясаттың ғылыми аспектісінің маңызды тапсырмасы экономикалық
ойларды қалыптастыру.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі,
яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару
саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне
сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру. Экономикалық
саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық құрылыстың сипатымен, елдің
дамуының ішкі және халықаралық жағдайларымен айқындалады. Экономикалық
саясат құрылымдық, инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы
экономикалық,ғылыми-техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
Экономикалық даму дегеніміз- ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар
сапа жағынан жетілдірілуі. Экономикалық даму деп өндіргіш күштердің ұзақ
мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің
ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды. Экономикалық дамудың негізгі
мақсаттары – халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
Я.Тинбергеннің концепциясы қазіргі уақытта әлемдік экономиканы
реттеуде, оның дамуы мен өсуін қамтамасыз етуде қолайлы болып тұрғанын
ескерсек, онда:
- үкіметтік орындар өздерінің экономикалық саясатын қалыптастыруда
мақсат қоюы керек те, одан кейін мақсатты көрсеткіштер пайда болып, ол
әрі қарай дамиды;
- үкіметтік орындар мақсаттардың орындалуын саяси құралдарды пайдалану
арқылы жүзеге асырады;
- саяси әрекеттерді қолайлы жүргізуде экономикалық үлгі қолданылады.
Кеңінен танылған макроэкономикалық жиынтықтың мақсатты көрсеткіштері
түгелдей жұмыспен қамту және инфляцияның төмендеуін қадағалау, ақша мен
фискальдық саясаттың белсенді жүргізілуін қарастырады. Экономикалық
саясаттың құралдары тәжірибе жүзінде түрлі басқарушы орындардың бақылауында
болуы мүмкін. Мәселен, ақша саясаты Орталық банк арқылы реттелсе,
фискальдық саясат – атқарушы және заң орындарының билігінде болады. Ян
Тинбергеннің экономикалық саясатындағы нормативті теорияның негізі әрбір
мақсатты белгіленген құралдар арқылы тиімді басқаруға бағытталған [3].
Басқару теориясының жаңа бір бөлімдеріндегі көзқарасында қоғамның әл-
ауқаттылығын басқару бойынша мемлекеттік биліктің моделін дамыту үшін
жасақталған өзгерістерді басқару, ҚР-ның экономикалық моделінің блогы
енгізілген. Онда Үкіметтік қызметтің нәтижелігін көтеруде, ҚР
экономикасындағы идеал болатын моделінің тәртібін салыстырғанда
мемлекеттік шешімдер жетілдіруде, сондықтан оны әлі де болса қайта
жасақтаудың қажеттігі туындайды. Берілген модель өз кезегінде экономикалық
өсімінің объективтік жағдайдағы қажеттілігін қарастырады, олар: табиғи
ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі капитал, технология және т.б. Оның
құрылымдық бөлігі нарықтық механизмнің инфрақұрылымы болып табылады.
Мемлекеттік билікті жасақтау механизмі макродеңгейдеқалыптастырылып,
онда жоғары саяси билік қоғамның әл-ауқаттылығының қызметі құрылады,
сонымен қатар, олар мемлекеттік реттеудің әлеуметтік бағыттары анықталып,
Үкімет қызметіндегі мақсатты көрсеткіштер бекітіледі. Мемлекеттік билік:
Президент пен Парламент экономикалық дамуды мақсатты көрсеткіштер:
экономикалық өсім, толық жұмысбастылық, инфляцияны төмендету арқылы
басқарса, осыған орай, қолданылатын басқарудың саяси құралдары: фискальдық
– бюджеттік және салық саясаты негізінде жүзеге асырылады, монетарлық
саясат – пайыздық, айырбас курсы, ең аз резервтер арқылы жүзеге асса,
экономикалық – ол амортизациялық және инвестициялық саясат негізінде
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының ағымдағы кезеңінде оларды
мемлекеттік билік экономикалық өсім, инфляция деңгейі және жұмыссыздық
деңгейімен анықтады. Үкімет пен Ұлттық банк тұлғасындағы орындаушы билік
осы мақсатты көрсеткіштерді өздерінің экономикалық саясатындағы
құралдарының көмегімен қамтамасыз етіп, осыған орай, мемлекеттік басқару
қызметі қалыптасады. Осы мақсатты көрсеткіштерді аталған құралдардың
көмегін қолдана отырып басқару экономикалық өсімнің тұрақты дамып өсуіне
септігі тиіп, бұл қоғамның әл-ауқаттылығын басқару кезіндегі мемлекеттік
биліктің нәтижелі дамыту моделін береді.
Мемлекет экономикалық саясатты жасақтауда және дамытуда Үкімет
экономиканы жанама басқарудың фискалдық, экономикалық және монетарлық
тетіктерін пайдаланады. Фискалдық құралдар: салық саясаты, бюджеттік
саясат; экономикалық құралдар: инвестициялық және амортизациялық саясат;
монетарлық құралдар: пайыздық саясат, айырбастық курс саясаты, ең аз
резервтер деңгейі. Нәтижелі салық жүйесінде отандық өндіріс ынталандырылуы
керек те, сонымен бірге, әлеуметтік әділдік ұстанымды дамыту қажет.
Экономикалық өсім үшін салық саясатының маңызды белгісі салық қызметінің
ынталандырылуы болып табылады. Ол алдымен, ынталандыру ставкалары,
инвестицияларға салықтық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация,өндірістік
циклге дейінгі фискалдық салық қызметінің кеңейтілуі.
Сонымен, мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып,
бастамашы және негізгі орындаушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық
реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың
барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұйымдастыра білу [6].
Көп жағдайда ғалымдар Н.Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын
теориясына назар аударып отыр. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында КСРО-ның
шаруашылық конъюнктурасы қозғалысының сұрақтарын талдай келе, Кондратьев
әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысымен біздің экономикамыздың дамуын
сипаттайтын бірнеше экономикалық көрсеткіштерге салыстырмалы түрде талдау
жүргізген. Нәтижесінде, ол капиталистік қайта өндірудің ұзын толқын
концепциясын жасақтаған. Кондратьев көптеген статистикалық материалдарды
жинақтай келе, капиталистік қайта өндіруде (8-10 жылдар аралығында)
белгілі шағын циклдармен бірге, орта мерзіммен 48-55 жылдар уақыт аралығына
созылатын үлкен қайта өндіру циклы да болатын дәлелдеген. Осы екі фазаны
немесе екі толқынды ол: жоғары және төмен толқын деп екіге бөліп
қарастырған. Бірінші жоғары толқын 1787-1792 жылдардан бастап 1810-1817
жылдарға дейін болса, 1810-1817 жылдардан бастап 1844-1851 жылдарға дейін
төмен толқын болған; екінші цикл 1844-1851 жылдардан басталып, 1870-1975
жылдарға дейін жоғары толқын болған да, 1870-1875 жылдардан бастап 1890-
1896 жылдарға дейін төмен толқын болған; үшінші цикл 1890-1896 жылдардан
басталып, 1914-1920 жылдарға дейін жоғары толқын болып, 1920-1940 жылдар
аралығында төмен толқын болған.
Әлем экономикасының даму тәжірибесі бойынша, Кондратьевтік ұзын
толқындар көпшілік қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие. Сондықтан
бұл теорияны көптеген әлем елдері мойындады. 80-90 жылдарда осы теорияға
байланысты халықаралық конференциялар да өткізілді. Осы конференцияда
мынадай тұжырым шығарылған еді: әлемде циклдік заң бар, ол қоғамдық және
табиғи құбылыстардың дамуында бір текті түрде болады. Сонымен бірге,
әлеуметтік және экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық
циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысын құбылыстардың жоғарыда аталған
уақыттарда қайталанып отырғанын тоқталып айтып кеткен болсақ, 1990 жылдары
ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа түрі пайда болды. Ол дағдарыс
КСРО-ның ыдырауына байланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара
экономикалық байланыстарының үзілуімен және егеменді мемлекеттердің
құрылуымен түсіндірілді. Аталған дағдарыстардан кейінгі қазіргі уақытта
болып жатқан дағдарыс – ол әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр.
Бұл дағдарыс құбылысында ұлттық экономиканың төмендеуі ерекшеленіп, соның
салдарынан ішкі және сыртқы экономикада жағымсыз нәтижелер орын алуда.
Жаһандандыру перспективасын дамытуды талдау кезінде ғалымдар мен
саясаткерлер капитализмнің даму идеясына байланысты бірнеше қорытындылар
шығарған:
- экономикаға қатысты болған бірінші қорытындыда, мемлекеттендіру мен
ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген. Социализмнен бас тартып,
монополиялық топтарды құруға бағытталды;
- әлеуметтік ортаға қатысты болған келесі қорытындыда, сәйкестендірілген
кепілдіктер мен міндеттер көлемін қысқарту шешімі қабылданды;
- саяси ортаға қатысты болған үшінші қорытындыда, қызметтегі
буржуазиялық демократияның негізін алу шешімі қабылданды. Бұл
демократия шынайы өзгерістерді талап етті;
- жаңа беталыстардың даму есебіне қатысты болған төртінші қорытындыда,
ғылыми-техникалық революцияның дамуы, қоғамның негізгі топтарының
құрылуы және басшылық бастамалар кезінде бюрократиялық шектеуліктердің
қойылуы қарастырылды;
- бесінші қорытынды халықаралық жағдайға қатысты болып, осыған
байланысты әлемнің дамуына ұйымдастырушы болатын АҚШ болды және ол
пирамиданың ең жоғары биігінде тұратыны анықталды. Сонымен бірге, бір
сызықтағы әлем қалыптасады.
Барлық көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта қазіргі болып
жатқан дағдарысқа алып келді
Әр мемлекет ұлттық экономикасын дамытуда экономикалық саясаттың
нәтижелі жүргізілуін басты назарда ұстайды. Ұлттық экономиканы нәтижелі
дамыту үшін осыған бағытталған әрекеттер, қызметтер мен жүйелі ғылыми
зерттемелерді, экономикалық ойлар арқылы қалыптастыру маңызды. Осыған
орай, экономикалық қызмет, қызмет көрсету, өндірісті дамыту адамдардың
қасиеті және сол қасиеттің шынайы түрде көрінуінен, яғни олардың іскерлік
белсенділігімен сипатталады. Экономикалық саясаттың субъектісі мемлекет
болғандықтан, ол бастамашы және негізгі қызметті атқарушы. Сондықтан,
мемлекет пен іскерлік белсенділіктің әр түрлі қызмет бағытында бірлесіп
жұмыс жасауы еліміздің тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді. Іскерлік белсенділікке әсер ететін басты шаруашылық
субъектісі кәсіпкерлер болғандықтан, олардың белсенді іс-қимылын мемлекет
өз тарапынан реттеп, оларға қолдау жасап отырады. Ал компаниялар бизнестің
жаңа түрін атап айтқанда, инновациялық бизнесті белсенді түрде дамыту
арқылы еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания
үшін де, мемлекет үшін бәсекеге қабілеттіліктің шынайы потенциалын береді.
Осындай экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенді
топтармен өзара келісуі нәтижесінде жүзеге асады.
Экономиканың бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінің біліктілігінде емес
екенін ескерсек, ол сонымен қатар, әрбір мемлекеттердің өндіретін және
шығаратын әр түрлі тауарлары мен қызметтерінің бәсекелестігінің
қабілеттілігі. Елдің бәсекеге қабілеттілігі оның компанияларының
мүмкіндігі, халықаралық нарықта сала бойынша алда тұруы т.б. мүмкіндіктері
екені белгілі. Сондықтан нарықтық қатынастарда мемлекетпен бірге жаһандық
маңызға ие болатын оның сапа деңгейі, бизнес қызметінің нәтижелігі, яғни
осыған байланысты мемлекет оның дамуына барлық жағдайда себепкер болуы
тиіс. Осыдан шығаратын қорытынды: мемлекет қандай жағдайда болмасын
бизнестің дамуына барынша ықпал жасау керек, өйткені, бизнес қоғамның әл-
ауқатының жақсаруына, тұрғындар өмірінің деңгейінің өсуіне, өндірістің
техникамен қамтамасыз етілуіне тікелей қатысты, қоғамның орнының іскерлік
белсенділікке ие болуында негіз болып табылады.
Кез келген елдің саяси-әлеуметтік жүйесінде шаруашылық және әлеуметтік
қызметтерді атқарады. Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында
нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің
экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да
белгілі. Оның ішіндегі негізгілерін атасақ, монополия, нарыққа
шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары, коммерциялық түсімдердің артық
бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды реттеуде келесідей
тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
- шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды;
- нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәселестік ортаға
бақылау жасайды;
- нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді
(бұл жағдайда прогрессивті салық саясатын жүргізу, жоғары түсімі бар
және тұрмыстық қызметі төмен тұлғаларға қолдау жасайды);
- ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макродеңгейде тұрақты етеді
[7].Үкімет күйзеліске қарсы нәтижелі шешімдердің қабылдануын мақсат
етті. Үкіметтің дағдарысқа қарсы қабылдаған әрекеттердің нәтижелі
жүргізіліп,оның орындалуы 1992-2005 жылдардағы талдау қорытындысы
бойынша Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып өсімге
жеткендігімен дәлелденді, яғни ол күйзеліс тауар-ақша қатынастары
құрылымының бұзылуымен, бәсекелестілікке қабілеттілік деңгейінің
төмендігімен, ақша-несиелік және кеден саясатын жүргізу икемділігінің
жоқтығымен байланысты болатын. Бұл кездердегі мемлекеттің күйзеліске
қарсы жүргізген әрекеттерінің бірі экономиканы либерализациялау болса,
онда мемлекет негізінен өнім мен қызметтер түрінің баға деңгейлерін
реттеп отырды, сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жұмысына мемлекеттің араласуына шектеу қойды, банк және кеден
жұмыстарын ұйымдастырылып, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін
шетел капиталын тарту үшін әрекеттер жасалды.
1. Экономиканың дамуындағы мемлекеттің рөлі және басқарудың шетелдік
тәжірибелері
Мемлекеттік басқару Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастарға бейімделіп, дамуы біртіндеп кезеңдік реформалар
арқылы қалыптасты. Алғашқы кезеңде Қазақстан экономикасы әкімшілік-
әміршілдік жүйеден нарықтық қатынастарға өтумен ерекшеленсе, ол кезде
экономикадағы жағдай өндірістік-қаржылық дағдарысында болды. Осыған
байланысты барлық салада күйзеліске қарсы әрекеттердің қабылданып, оларды
дамыту талап етілді. Келесі кезеңде экономиканың даму қарқынында жоғары
беталыстар байқалғанымен, көпшілік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтік-
экономикалық саясаттың қайта жасақталуын талап етіп, осыған байланысты,
Экономикалық саясаттың субъектісі: мемлекет және мемлекеттік емес одақтар,
қоғамдастықтар (жергілікті институционалдық орындар, аймақтық және т.б.).
Экономикалық саясаттың субъектісі ретіндегі мемлекеттік билік ел тұрғындары
мен әр түрлі өндіруші топтардың экономикалық мүдделерін қорғау үшін
пайдаланылады. Экономикалық саясаттың субъектілерінің арасында мемлекеттік
емес сипатта болатын институттар да болады. Олардың қызметі мемлекетаралық
келісім шарттармен байланысты. Ұлттық билік орындары оларға басқару
қызметінің бір бөлігін беріп отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде қабылданғанның бәрі – бұл
бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы мәселелерді шешу [6]. Жалпы алғанда
экономиканы мемлекеттік басқарудағы дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер негізінен
түрлі формада болады. Мәселен дамыған елдердің бірі АҚШ болса, оларда
жұмысбастылық, жұмыс орнын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар
бойынша заңдарды жетілдіру қолға алынады, ал келесі бір дамыған елдердің
қатарына Жапония елі жататын болса, онда негізінен нарықтық бәсекелестік
үшін жағдай құруда жұмыстар жасайды.
Құлдырау мен өрлеу, қаржылық дағдарыс пен қайта жандану өнеркәсібі мен
экономикасы дамыған елдерде уақыт бойынша қатарласып жүріп отырады. Осы
экономикалық циклдардың даму компоненттеріне қоғамның өміршеңділік қызметін
қалыптастырушы кәсіпорын мен үй шаруашылығы жатады. Кәсіпорын менеджмент
тұрғысынан алғанда басқару объектісі болып табылып, онда техникалық,
коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілік операцияларды
қалыптастырса, сонымен бірге, ол ақша қозғалысымен байланысты бола келіп,
мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты
даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғары
деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын қорғау, жеке бостандық пен
теңдіктің мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетілдіру болып
табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерді шешуде негізінен
мемлекеттің атқаратын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика
жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өндірістің нәтижелігін,
өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін. Бұл, әрине, өз кезегінде
экономикалық циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресурстарды
пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өндірістің,
сондай-ақ, тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған
байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма – ол қаржыландыру мен ағымдағы
тұтыну арасындағы құралдарды бөлу болып табылады. Егер де аталған
ерекшеліктерді назарға алып, олардың алдын-алып отырсақ, дағдарысты
жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады.
Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып
табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан
шығудын мынадай түрлерін атауда, яғни [8]:
- экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
- инновацияны тарату жағдайларын іздестіру;
- локальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты
анықтау;
- өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып
орналастыру;
- құрылымдық жаңалықтарды ұйымдастыру.
Аталған жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр
түрлі мақсаттарды, механизмдерді, ұйымдастыру көріністерін көрсетіп,
дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясатты анықтап отырса, ол өз
кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өндірістік потенциал
мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам
капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз
етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсенді өнеркәсіп пен әлеуметтік саясат жүргізіп отыру
қажет, сондай-ақ, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән
беріліп отыру керек, өйткені, нарықтық экономика ол болмаған жағдайда
тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сонда мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне
құқықтық негіз қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда
нәтижелі әрекеттер жасау болса, сонымен бірге, мемлекеттің араласуы тек
қана бір қызметті ұйымдастырудан көрінбеу керек, ол – жеке меншікті реттеу,
қаржылық қолдау трансферттік жағдайлар мен қызметтер т.б. болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс-
шараларының күрделі кешенін қажет ететіні белгілі болса, экономикалық
теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары
технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты
объектісі жаңалықтарды енгізетін ұйымдар және оны орындаушылар болып
табылатыны белгілі. Жаһандандырылу құбылысына байланысты және отандық
экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на
өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса,
Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі кезіндегі
тапсырмаларының орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделілігі болуы
тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезекте
ғылым, білім, мәдениет т.б. болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен
дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың
ортасында әлемдегі ірі компаниялардың қатарына, көпшілік тұтынатын
тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл
құрылымда мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып, ол нәтиже мемлекеттік
саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа
мемлекеттің белсенді араласуы қажет [9].
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараларды
белсенді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықаралық
стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын
қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселелердің шешілуіне мән берілу
жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен
мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды
дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жандандыру
мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өндірістер құру мәселелерін шешу
арқылы, ірі, шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға көбірек назар
аударылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл
сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта
бизнеске несие беретін шағын несие ұйымдарының жұмысын жандандыруға
байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен
Үкімет бизнеске салынатын салықтардың азайтылуын қарастырып, лицензиялау,
сертификаттау, аккредиттеудің оңтайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз
етті.
Бірақ, қазақстандық кәсіпорындар, инновацияны дамытуға қызығушылық
білдіргенімен, өздерінің ойларын белгіленген себептермен жоғары деңгейде
көтере алмайды. Өйткені негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі.
Бәсекеге қабілетті өнімдерді құру үшін инновациялық технологияларды және
жоғары сапалы ресурстарды пайдалану ұйғарылса, өнеркәсіптік кәсіпорын
негізінен технологиялық модернизацияға дайын емес. Сарапшылардың есебі
бойынша қазақстандық кәсіпорындардың негізгі қорларындағы ескірудің орташа
көрсеткіштері соңғы жылдарда 33-35% деңгейінде. Ал жалпы экономиканың
салаларында негізгі қорлардың ескіруі 50%-ға жақындауда екені белгілі.
Дағдарысқа қарсы бағыттардың негізгі реформасы макроэкономикалық
тұрақтандыруды қамтамасыз ету болса, осы орайда, заң базаларын, қаржы
жүйесін, әлеуметтік сала мен өндірістік секторларды жетілдіріп отырды.
Мемлекеттің жүргізген осындай әрекеттерінің жетістігі макроэкономикалық
тұрақтылыққа әкеліп, өндірістегі тауар мен қызметтердің қысқартылу қарқыны
тоқтатылып, инфляция да төмендетілді.
Жалпы алғанда Қазақстанның экономикалық өсімі дағдарыс кезінде
келесідей факторлар арқылы жүзеге асты:
1. өндірістегі тауарлар мен қызметтердің жартылай немесе толықтай
қалыпқа келтірілуімен ерекшеленген қалыпқа келтірілген өсім.
2. өнеркәсіптік салалардың дамуымен және олардың өніміне деген
сұранысымен байланысуымен ерекшеленген конъюнктуралық өсім.
3. өндірістегі тауар мен қызметтердің жаңа сегменттерін енгізумен
байланысты болған жүйелілік.
4. Қазақстанның Стратегиялық индустриалды-инновациялық дамуы
негізінде жүргізілген инновациялық өсім [10].
Дағдарыс – ол әлеуметтік-экономикалық жүйеде қарама-қарсы болатын және
қоршаған ортаның өміршеңдігіне кері әсер ететін құбылыс.
Дағдарыстың себептері объективті (ішкі себеп-салдар) және олар
модернизация мен реттеу қажеттіліктерінің циклдігімен байланысты болуы
мүмкін. Сонымен қатар, субъективті (сыртқы себеп-салдар) де болып келеді.
Мәселен, дағдарыс фирмалар үшін сыртқы себепті беталыстармен және
макроэкономикалық дамытудың стратегиялық немесе әлемдік экономиканың
дамуымен, бәсекелестік, елдегі саяси жағдайлармен байланысты болса, ал ішкі
салдар тәуекелді маркетингтік стратегиялармен, ішкі дау-жанжалдармен
өндірісті ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен, инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуінен болуы мүмкін.
Дағдарыс түсінігінде тек қана оның себеп-салдарын айқындау жеткіліксіз,
сонымен бірге, оның нәтижесі де маңызды болып табылады. Ол ұйымның жаңаруы
немесе бұзылуы, жаңа дағдарыстың орын алуы, терең және созылмалы да бола
келіп, тізбекті реакция түрінде де болуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық жүйеде дағдарыстар құрылымына қарай бірнеше
түрге бөлінеді:
Макро дағдарыс көлемі мен масштабына қарай, үлкен, созылмалы болып
келеді.
Микро дағдарыс тек қана бір мәселені немесе мәселелер тобын қамтиды.
Экономикалық дағдарыс елдің экономикалық қарама-қайшылығында көрінеді.
Ол өндіріс пен тауар арасында, экономикалық агенттердің арасындағы қарым-
қатынаста, бәсекелестік артықшылықтардың жоқ болуынан байқалады. Осы
қатарда, қаржы дағдарысы болады.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің
қақтығысымен пайда болады.
Ұйымдастырушылық дағдарыс- қызметті интеграциялау мен бөлуде,
қызметтерді қайта бөлуде пайда болады.
Психологиялық дағдарыс әлеуметтік-экономикалық күйзеліс жағдайы
кезіндегі адамдардың психологиялық жағдайымен пайда болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа технологиялық ойлардың пайда болуы кезінде
байқалады.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы қарама-қайшылықтар экономикалық
дағдарыстың негізгі себептері болып табылмайды, сонымен бірге, әр түрлі
кезеңдерге сай болатын құбылыстар да жатады. Егер де экономикалық даму
циклдік сипатта болатын болса және оның негізгісі дағдарыс болып табылса,
онда осыған байланысты басқа да мәселелер туындап отырады. К.Маркстің
тұжырымдамасы бойынша капиталистік экономиканың және экономикалық
күйзелістің басты себебі - өндірістің көпшіліктің сипаты мен оның жеке
нәтижелерінің иеленуі арасындағы ажырамайтын қарама-қайшылықтар болады.
Сонымен, П. Самуэлсон экономика ғылымындағы экономикалық цикл мен
дағдарысты түсіндіретін бірнеше себептерді анықтаған:
- банк несиелерінің экспансиялық (қысқаруымен) циклімен түсіндірілетін
ақша теориясы (Хоутри және т.б.);
- өндірісте маңызды жаңа өнертабыстарды пайдаланумен түсіндірілетін
цикл, яғни жаңалықтарды енгізу теориясы (Шумпетер, Хансен);
- психологиялық теория, яғни ол тұрғындардың көңіл-күйіне байланысты
болатын цикл (Пигу, Беджгот және т.б.);
- шектен шыққан инвестициялау теориясы (Хайек, Мизес және т.б.)[11].
Экономикалық дағдарыстарың орын алу себептері өндіріс пен тұтыну
тауарларының арасындағы қарама-қайшылықтармен анықталатынын айтып кеткен
болсақ, нарықтық экономиканы дамыту әрекеттері бойынша, тауар мен ақша
қатынасы ұлғайып, осындай қарама-қайшылықтардың шиеленісуі байқалады. Бұл
шиеленістер ағымда болатын экономикалық дағдарыстардың басталуына әкеліп
соқтырады. Экономикалық дағдарыс кезінде барлық экономика жүйесіндегі
қызмет бұзылады және төлем қабілеттілігінің қатынасы бойынша тауарлардың
артық өндірілуі көрінеді, көпшілік капиталының қайта өндіру жағдайларының
құбылысы ретсіздікке ұшырап, фирмалар жаппай банкротқа ұшырайды,
жұмыссыздық өсіп әлеуметтік-экономикада басқа да келеңсіз жағдайлар орын
алады.
Экономикалық дағдарыстың болуы мен оның фазаларының көрінуін
экономикалық дамудың циклі сипаттайды. Өз кезегінде, өндірісті дамытудың
құлдырауы мен көтерілуі кезектесіп отыратын күрделі құбылыс.
Сонымен қорыта келе, Қазақстанда дағдарысқа қарсы кең көлемді саясат
жүргізіліп жатыр.Тіпті көршіміз алпауыт Ресейдің өзі біздің жас
мемлекетімізден үлгі алып жатыр. Алайда дағдарыс аясында халықты әлеуметтік
қорғауды жетілдіру керек. Әлем елдерінің дағдарысқа қарсы жүргізіліп жатқан
үздік үлгілерінің тиімді жақтарын көп қолдануымыз керек сияқты.
Мемлекеттік реттеу – мемлекеттің әлеуметтік-эко номикалық өмірге қатысу
нысандарының бірі, мемлекеттің жалпы мемлекеттік ресурстарды бөлуге және
үйлесімділікті қалыптастыруға тікелей немесе жанама түрде ықпал
етуі.Нарықтық және корпоративтік ре ттеумен қатар қазіргі
шаруашылықты экономикалық реттеу жүйесінің құрамдас нышаны болып табылады.
Қазіргі кезде әкімшілік және құқықтық ретте у, тікелей және жанама
экономикалық реттеу түрлері қолданылып жүр.
• Әкімшілік реттеуге үлестеу, контингенттеу, лицензиялау, бағаны,
табысты валюта бағамын, есептеу пайызын, т.б. бақылау шаралары жатады.
• Құқықтық мемлекеттік реттеу азаматтық және шаруашылық за ңдар негізінде
осы заңдармен белгіленетін нормалар мен ережелер жүйесі арқылы жүзеге
асырылады.
• Тікелей экономиканы реттеуде секторларды, салаларды, аумақтарды,
кәсіпорындарды өтеусіз қаржыландырудың алуан түрлері пайдаланылады.
• Бұған қарыз, демеуқаржы, жәрдемақы, бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардан төленетін үстеме ақы, арнаулы
қаржы, жеңілдіктінесие және салық жеңілдіктері жатады.
• Жанама экономиканы реттеуде несие-ақша, салық, амортизация, валюта,
сыртқы экономика, кедендік-тарифтік саясаты сияқты тетіктер
пайдаланылады. Осы тетіктердің көмегімен экономика мүдделер мен
ынталандыруға әсер ете отырып, мемлекет тікелей өндіріс пен тұтынудың
өзіне емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірушілер мен
тұтынушылар ретіндегі іс-әрекетіне ықпал жасайды.
1930 – 1970 жылдары кейнстік пос-тулаттарға негізделген жаңа мемлекеттік
реттеу пайда болды. Мысалы, индикативтік және стратегия жоспарлау, жаңа
қаржылық бюджеттік тетік қалыптастыру, экономиканы тұрақтандыру, жұмыспен
қамту, кезеңдік ауытқуларды жұмсарту сияқты тәсілдер пайдаланылды.
Қазіргі заманда ғылыми техника реттеу үдерісі жүріп жатыр. Ол мемлекеттік
реттеудің “қатаң” амалдарынан “жеңі лдеу” амалына немесе тікелей әсер ететін
әдістерден жанама әсер ететін әдістерге көшу арқылы жүзеге
асырылуда. Қазақстанда нарыққа өту барысында экономика тетіктерді
қалыптастыру мемлекеттік реттеудің басты шарты болды. Мұндай шараларға елде
жүргізілген баға мен сыртқы сауданы ырықтандыру, жекешелендіру,
ақшаны және банктерді реформалау, валютаны реттеу және қатаң қаржы-несие
саясатын жүргізу, жеке меншікті кеңінен енгізу, кәсіпорындарды сауықтыру,
институционалдық өзгерістер жасау сияқты амалдарды жатқызуға болады.
Тұғырлы Тәуелсіздігіміз орнаған 20 жыл ішінде мемлекеттік басқару жүйесін
жетілдіру жұмыстары жүргізіліп келеді. Мемлекеттік басқару теориялық
тұрғыдан қарағанда аясы өте кең тақырып. Жалпы басқару сонау ежелгі
дәуірден бері адамзаттың эволюциялық дамуымен қатар жасасып келе жатқан
құбылыс. Қоғам дамуы барысында тек қана басқарудың типі, әдістері, мақсаты
және түр-пішіндері өзгеріп отыратындығымен, өмірдің сан-саласын басқару
қажеттілігі сақталып келеді. Мемлекеттік басқару коғам дамуының барысында
қоғамдық, қатанастарды реттеу мен тікелей практикалық ұйымдастырудағы
атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік басқару барынша кең
мағынада, мемлекеттің істерін басқару, мемлекеттік органдардың барлығының
қатынасуымен іске асырылады. Мемлекеттік басқару дегеніміз: а) зандарды
орындау барысындағы іс-әрекет; б) объектілер мен адамдарға ағымдағы өкімдік
жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші бар
нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекет.Барынша тар
мағынасында мемлекеттік басқару деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени,
әкімшілік-саяси салаға практикалык және тікелей басшлық жасауға бағытталған
атқару, бөлу, зандық күші бар, бір-біріне бағынышты мемлекеттік басқару
органдарының іс-әрекетін айтуға болады.Мемлекеттік басқарудағы жүйелілік,
оның функциялары мен құрылымы, мемлекеттік басқару мен мемлекеттік билік,
мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік қызмет мәселелері жайында
теориялық сипаттамалар жетерлік. Шағын эсседе бұл салалардың бәрін жан-
жақты қамту мүмкін емес. Менің ойымша, мемлекеттік басқарудағы негізгі
мәселелердің бірі мемлекеттік қызметке дарынды кадрларды тарту, олардың
беделін өсіру. Олардың біліктілігі мен қатар өз еліне, ісіне деген
көзқарасына аса мән беру. Мәселе басқару жүйесінің, жұмыс жасау формасы мен
түрінде емес, жұмысты атқарушылардың біліктілігі мен еңбек
қабілеттілігінде және өз ісіне жауапкершілігінде болмақ. Өзін-өзі басқару
жүйесін дамыту, жалпы халықтың саяси сауаттылығын арттыру да осы саладағы
өзекті мәселелердің бірі деп есептеймін. Мемлекеттік билік беделін арттыру,
мемлекеттік қызметтің оң имиджін қалыптастыру, сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселелері елдің басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу тәжiрибесiн оқып үйрену және
ғылыми қорытындылау мақсаты, оны бiздiң әлеуметтiк –экономикалық
жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы
себептерге байланысты мүмкiн емес:
1) республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтiк –демографиялық, этно - мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленедi;
2) қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк
–жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас
ешбiр ел жоқ;
3) басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және
“революциялық” көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы
мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму “нәтижесi”
болып табылады.
Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi
жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк
реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға
мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң
механизмдерiн “түйiстiруге” мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру
мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Әлеуметтiк – экономикалық процестерге мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп
шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi
экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз “күннен – күнге
өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника
экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады” [32]. Басқаша
айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, “әлсiз экономикалық жүйеге”, барлық
туындайтын қиындықтарға “эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi” үздiксiз ғылыми –
техникалық процесс салдарынан туындайды.
“Ұлы дағдарыс” жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz