Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі
Кіріспе
1 Қол өнер . мол өнер
1.1 Қазақ қолөнерінің тарихы .
Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер бұйымдарын жасау технологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Қол өнер . мол өнер
1.1 Қазақ қолөнерінің тарихы .
Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер бұйымдарын жасау технологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып талай - талай тайпалардың шығармашылығы арқылы қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Бұған Қазақ халқының ерте заманнан бері өздері жасап , пайдаланып келген тұрмыстық бұйымдар дәлел болады.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез , төрт құлақ сағана , ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір сәулеттік ансамбль ретінде айрықша сүйсіндіреді . Бұлардан жекелеген өнерпаздардың шеберлігін ғана емес , күллі бір сәулетшілік үрдісті , өнерді , мәдөниетті көрөміз .
Торғай , Қорғалжын өңіріндегі , Маңғыстау , Қаратау төңірегі , Орталық Қазақстан мен Талас , Шу , Сағыз , Жем алабы , Жетісу , Сыр бойын жайлаған өлкеден Тарбағатай , Алтайға дейінгі аралықта сәулет - ғимарат нұсқаларының әсем үлгілері қазақтардың бір кездегі өресі биік , өресі кең өнері мен мәдениетінің болғандығын дәлелдейді .
Соңғы кезде ежелгі мәдениет орталығы Отырар орнын қазу барысында табылып жатқан заттар , қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің қолынан шыққан әсем бұйымдар қазақ халқының мәдениетін жаңа мәліметтермен байытып толықтыруда.
Қазақстан жеріндөгі бүл ескерткіштердің барлығы дерлік мемлекеттік қамқорлыққа айналып , арнайы зерттеулер жүргізуле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз . Сонау Сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдық байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертеден Сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді . Бұл туралы грек, рим саяхатшысыларының еңбектерінде парсы , араб
жылнамаларында да талай айтылған . Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары Сақтардың мұрагері қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді . Тарих ғылымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мер Қадірбаев тапқан Тасмола қазындысы туған жеріміздің топырағында өркендеп дамыған ата -бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық . Ол аз десеңіз осы үстіміздегі жылы Алтай мен Маңғыстаудан табылған тағы екі алтын адамды қосыңыздар .
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп . Солардың табылмай , танылмай жатқан түрлері де баршылық . Айталық қазақ халқында өрмек тоқу , алуан түрлі кілем , бау , басқұр , алаша , қоржын , аяққап тоқу мен текемет басып , сырмақ сүру , түскиіз жасау сияқты өнер кең тараған .
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай , оны байырғы байлығымыз деп бағалап , халқымыздың түрмыстық қажетін өтеугө тиімді пайдалануымыз керек .
Өзіміз көріп жүрген көне заттардың көпшілігі шеберлердің қолынан шыққанын жақсы білеміз .Бұл заттар адам тұрмысының әр саласына арнап жасалынған . Яғни күнделікті түрмыс қажетін өтейді . Айналамызға дұрыстап , шын көңілмен қарасақ , сол заттардың әдемі әшекейленгенін , оймыштап жасалынғанын , көркем кестеленгенін аңғарамыз . Киім - кешекте , ыдыс - аяқта , күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем де ою - өрнектері мыңдаған жылдар бойы халықпен бірге біте қайнасып келе жатқан бай қазына .
Табиғаттың бай қазынасы - темір , ағаш , тас , балшық , тері , жүн , аң мүйіздерін ата - бабаларымыз өздерінің күнделікті тұрмыстарында кеңінен жарата білді . Тек пайдаланып қана қоймай , жасаған бұйымдарына әртүрлі көркемдік әшекейлер мен оюлар , адамдар мен жануарлардың бейнелерін әсем безендіріп өрнектей білді . Сан ғасырлардан бері қазақ халқының бай қолөнерінің көбісі бізге толық жетпеді , кейбірі ұмытыла бастады . Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің тәжірибелері өздерімөн бірге жоғалып кетіп отырды. Қазіргі қарапайым халық арасындағы шеберлердің өзі саусақпен санарлық . Олардың өзінің тәжірибелері жинақталмайды , жастарға жете бермейді .
Ал жүздеп , мыңдап шығарылатын заттар өнеркәсіптік негізге қойылып халықты қамтамасыз ете алады . Бірақ сол фабрика , зауыттардан шыққан заттар , тауарлар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен сапасы , көркемдігі мен әсемдігі жағынан шебер қолынан шыққан заттармен таласа алмайды .
Қазіргі таңда тұтынушыны қамтамасыз ету , әсемдік аясымен баулу үшін қазіргі өмірімізге , талғампаздығымызға сай кілемдер , ыдыстар мен үй жиһаздары жасалынып жатыр . Осылардың бәрі халық көңілінен шығатын заттар болып үйіміздің төрінен орын алуда .
Ендеше қалық халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ , керісінше жылдан - жылға артып келеді . Бір қуанарлығы білімді , ынталы, талпынып талаптанған жастар саны өсіп келеді .
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып талай - талай тайпалардың шығармашылығы арқылы қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Бұған Қазақ халқының ерте заманнан бері өздері жасап , пайдаланып келген тұрмыстық бұйымдар дәлел болады.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез , төрт құлақ сағана , ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір сәулеттік ансамбль ретінде айрықша сүйсіндіреді . Бұлардан жекелеген өнерпаздардың шеберлігін ғана емес , күллі бір сәулетшілік үрдісті , өнерді , мәдөниетті көрөміз .
Торғай , Қорғалжын өңіріндегі , Маңғыстау , Қаратау төңірегі , Орталық Қазақстан мен Талас , Шу , Сағыз , Жем алабы , Жетісу , Сыр бойын жайлаған өлкеден Тарбағатай , Алтайға дейінгі аралықта сәулет - ғимарат нұсқаларының әсем үлгілері қазақтардың бір кездегі өресі биік , өресі кең өнері мен мәдениетінің болғандығын дәлелдейді .
Соңғы кезде ежелгі мәдениет орталығы Отырар орнын қазу барысында табылып жатқан заттар , қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің қолынан шыққан әсем бұйымдар қазақ халқының мәдениетін жаңа мәліметтермен байытып толықтыруда.
Қазақстан жеріндөгі бүл ескерткіштердің барлығы дерлік мемлекеттік қамқорлыққа айналып , арнайы зерттеулер жүргізуле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз . Сонау Сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдық байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертеден Сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді . Бұл туралы грек, рим саяхатшысыларының еңбектерінде парсы , араб
жылнамаларында да талай айтылған . Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары Сақтардың мұрагері қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді . Тарих ғылымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мер Қадірбаев тапқан Тасмола қазындысы туған жеріміздің топырағында өркендеп дамыған ата -бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық . Ол аз десеңіз осы үстіміздегі жылы Алтай мен Маңғыстаудан табылған тағы екі алтын адамды қосыңыздар .
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп . Солардың табылмай , танылмай жатқан түрлері де баршылық . Айталық қазақ халқында өрмек тоқу , алуан түрлі кілем , бау , басқұр , алаша , қоржын , аяққап тоқу мен текемет басып , сырмақ сүру , түскиіз жасау сияқты өнер кең тараған .
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай , оны байырғы байлығымыз деп бағалап , халқымыздың түрмыстық қажетін өтеугө тиімді пайдалануымыз керек .
Өзіміз көріп жүрген көне заттардың көпшілігі шеберлердің қолынан шыққанын жақсы білеміз .Бұл заттар адам тұрмысының әр саласына арнап жасалынған . Яғни күнделікті түрмыс қажетін өтейді . Айналамызға дұрыстап , шын көңілмен қарасақ , сол заттардың әдемі әшекейленгенін , оймыштап жасалынғанын , көркем кестеленгенін аңғарамыз . Киім - кешекте , ыдыс - аяқта , күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем де ою - өрнектері мыңдаған жылдар бойы халықпен бірге біте қайнасып келе жатқан бай қазына .
Табиғаттың бай қазынасы - темір , ағаш , тас , балшық , тері , жүн , аң мүйіздерін ата - бабаларымыз өздерінің күнделікті тұрмыстарында кеңінен жарата білді . Тек пайдаланып қана қоймай , жасаған бұйымдарына әртүрлі көркемдік әшекейлер мен оюлар , адамдар мен жануарлардың бейнелерін әсем безендіріп өрнектей білді . Сан ғасырлардан бері қазақ халқының бай қолөнерінің көбісі бізге толық жетпеді , кейбірі ұмытыла бастады . Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің тәжірибелері өздерімөн бірге жоғалып кетіп отырды. Қазіргі қарапайым халық арасындағы шеберлердің өзі саусақпен санарлық . Олардың өзінің тәжірибелері жинақталмайды , жастарға жете бермейді .
Ал жүздеп , мыңдап шығарылатын заттар өнеркәсіптік негізге қойылып халықты қамтамасыз ете алады . Бірақ сол фабрика , зауыттардан шыққан заттар , тауарлар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен сапасы , көркемдігі мен әсемдігі жағынан шебер қолынан шыққан заттармен таласа алмайды .
Қазіргі таңда тұтынушыны қамтамасыз ету , әсемдік аясымен баулу үшін қазіргі өмірімізге , талғампаздығымызға сай кілемдер , ыдыстар мен үй жиһаздары жасалынып жатыр . Осылардың бәрі халық көңілінен шығатын заттар болып үйіміздің төрінен орын алуда .
Ендеше қалық халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ , керісінше жылдан - жылға артып келеді . Бір қуанарлығы білімді , ынталы, талпынып талаптанған жастар саны өсіп келеді .
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттары. Алматы, 1984.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. (Оқу құралы).-Алматы,1995.
3. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
4. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
5. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
6. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
7. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
8. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
9. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
10. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
11. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
12. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
13. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
14. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
15. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
16. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
17. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
18. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
19. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
20. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
21. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
22. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
23. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
24. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
25. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
26. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
27. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
28. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
29. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
30. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
31. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
32. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
33. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
34. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
1. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттары. Алматы, 1984.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. (Оқу құралы).-Алматы,1995.
3. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
4. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
5. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
6. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
7. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
8. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
9. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
10. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
11. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
12. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
13. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
14. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
15. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
16. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
17. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
18. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
19. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
20. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
21. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
22. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
23. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
24. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
25. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
26. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
27. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
28. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
29. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
30. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
31. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
32. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
33. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
34. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
Кіріспе
1 Қол өнер – мол өнер
1. Қазақ қолөнерінің тарихы .
Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер бұйымдарын жасау
технологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда
Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын әр дәуірде
өзінің өшпес ізін қалдырып талай - талай тайпалардың шығармашылығы арқылы
қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Бұған Қазақ халқының ерте заманнан
бері өздері жасап , пайдаланып келген тұрмыстық бұйымдар дәлел болады.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез
, төрт құлақ сағана , ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы
өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір сәулеттік
ансамбль ретінде айрықша сүйсіндіреді . Бұлардан жекелеген өнерпаздардың
шеберлігін ғана емес , күллі бір сәулетшілік үрдісті , өнерді , мәдөниетті
көрөміз .
Торғай , Қорғалжын өңіріндегі , Маңғыстау , Қаратау төңірегі , Орталық
Қазақстан мен Талас , Шу , Сағыз , Жем алабы , Жетісу , Сыр бойын жайлаған
өлкеден Тарбағатай , Алтайға дейінгі аралықта сәулет - ғимарат нұсқаларының
әсем үлгілері қазақтардың бір кездегі өресі биік , өресі кең өнері мен
мәдениетінің болғандығын дәлелдейді .
Соңғы кезде ежелгі мәдениет орталығы Отырар орнын қазу барысында
табылып жатқан заттар , қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің қолынан
шыққан әсем бұйымдар қазақ халқының мәдениетін жаңа мәліметтермен байытып
толықтыруда.
Қазақстан жеріндөгі бүл ескерткіштердің барлығы дерлік мемлекеттік
қамқорлыққа айналып , арнайы зерттеулер жүргізуле бастауы халқымыздың
тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз . Сонау Сақ дәуіріндегі
мәдени мұралар мен кейбір материалдық байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы
ертеден Сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді . Бұл туралы
грек, рим саяхатшысыларының еңбектерінде парсы , араб
жылнамаларында да талай айтылған . Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші
С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары Сақтардың мұрагері қазақ халқы
екенін дәлелдеп те берді . Тарих ғылымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан
Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мер Қадірбаев тапқан Тасмола
қазындысы туған жеріміздің топырағында өркендеп дамыған ата -бабаларымыздың
қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық . Ол аз десеңіз осы
үстіміздегі жылы Алтай мен Маңғыстаудан табылған тағы екі алтын адамды
қосыңыздар .
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп .
Солардың табылмай , танылмай жатқан түрлері де баршылық .
Айталық қазақ халқында өрмек тоқу , алуан түрлі кілем , бау , басқұр ,
алаша , қоржын , аяққап тоқу мен текемет басып , сырмақ сүру , түскиіз
жасау сияқты өнер кең тараған .
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай , оны байырғы байлығымыз
деп бағалап , халқымыздың түрмыстық қажетін өтеугө тиімді пайдалануымыз
керек .
Өзіміз көріп жүрген көне заттардың көпшілігі шеберлердің қолынан
шыққанын жақсы білеміз .Бұл заттар адам тұрмысының әр саласына арнап
жасалынған . Яғни күнделікті түрмыс қажетін өтейді . Айналамызға дұрыстап ,
шын көңілмен қарасақ , сол заттардың әдемі әшекейленгенін , оймыштап
жасалынғанын , көркем кестеленгенін аңғарамыз . Киім - кешекте , ыдыс -
аяқта , күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем де ою - өрнектері мыңдаған
жылдар бойы халықпен бірге біте қайнасып келе жатқан бай қазына .
Табиғаттың бай қазынасы - темір , ағаш , тас , балшық , тері , жүн , аң
мүйіздерін ата - бабаларымыз өздерінің күнделікті тұрмыстарында кеңінен
жарата білді . Тек пайдаланып қана қоймай , жасаған бұйымдарына
әртүрлі көркемдік әшекейлер мен оюлар , адамдар мен жануарлардың бейнелерін
әсем безендіріп өрнектей білді . Сан ғасырлардан бері қазақ халқының бай
қолөнерінің көбісі бізге толық жетпеді , кейбірі ұмытыла бастады .
Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің тәжірибелері
өздерімөн бірге жоғалып кетіп отырды. Қазіргі қарапайым халық арасындағы
шеберлердің өзі саусақпен санарлық . Олардың өзінің тәжірибелері
жинақталмайды , жастарға жете бермейді .
Ал жүздеп , мыңдап шығарылатын заттар өнеркәсіптік негізге қойылып
халықты қамтамасыз ете алады . Бірақ сол фабрика , зауыттардан
шыққан заттар , тауарлар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен сапасы ,
көркемдігі мен әсемдігі жағынан шебер қолынан шыққан заттармен таласа
алмайды .
Қазіргі таңда тұтынушыны қамтамасыз ету , әсемдік аясымен баулу үшін
қазіргі өмірімізге , талғампаздығымызға сай кілемдер , ыдыстар мен
үй жиһаздары жасалынып жатыр . Осылардың бәрі халық көңілінен
шығатын заттар болып үйіміздің төрінен орын алуда .
Ендеше қалық халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ , керісінше
жылдан - жылға артып келеді . Бір қуанарлығы білімді , ынталы, талпынып
талаптанған жастар саны өсіп келеді .
1 Қол өнер – мол өнер
2. Қазақ қолөнерінің тарихы .
Кез - келгөн халықтың рухани әлемі ең алдымен оның дәстүрлі өнерінен
қарапайым халықтың іс - әрекеті , қимыл -қозғалысы , қоғамдық және
тұрмыстық болмысы , табиғат пен өмір жанындағы танымы хас (өте дарынды)
шеберлерінің қолынан шыққан көрке туынды шығармаларынан көрініс туып
отырды .
Халықтың өсіп - өніп , есеюі , мұраты мен талпынысы, олардың алғыр ,
ұшқыр ой - қиялдары , ғаламат ақындылығы мен сезімталдығы , күйініші ,
озбырлық пен езгі атаулыға деген қарсылығы әділеттілік пен бостандықты ,
бақытты аңсауы , қоғамдық еңбек тәжірибесі барысында қалыптасқан халық
шығармашылығында тоғысушылық тапты . Халық өнерінің сан ғасырлық
тәжірибесін бойына дарытқан осынау өнер түрлері шындықты көркем пайдалануға
, туындының көркемділігі , оның образдарының шынайылығы , әрі шығарманың
сан - салалығымен ерекшеленеді .
Халық ғасырлар бойына таланттар жасаған туынды -шығармаларды електен
өткізіп , асылын тауып , оны одан әрі қарай да дамытып отырды . Міне,
сондықтан да бүкіл дүние жүзі халықтарының өзіне тән өнері , тұрмысы
секілді , қазақ халқының халық өнері де қашанда сол қалпын жоймайтын
дәстүрлі асыл мұра. Оның бүгінгі өнерге үлгі өнеге боларлық мәні өте күшті
зор.
Алғашқы тұрмыстық күнделікті бұйымдар тіршілік мақсатында дүниегө
әкелінсе , көркемдік ойдың ояна бастауына орай әр заттың өзіне әсемдік нәр
бөретін нақыштау , безендіру , оны әдемі әсерлі күйде көрсету істері
қолданыла бастады . Қазақстан территориясын мекендеген ежелгі тайпалардың
тұрмыста қолданылған қола құрал жабдықтары мен геометриялық өрнекті ыдыс -
аяқтары андронов мәдениетіне саяды . Қыштан құмыра жасау сияқты көзешілік
өнерінің тамаша үлгілері Отырар , Сайрам , Сарайшық , Талғар , Созақ ,
Тараз қалаларына жүргізілгөн археологиялық қазба жүмыстары кезінде танылды
. Үйсін өнері көзешілікті біршама ілгері дамытып , бұйымдарды қалыпқа
бүйымға салып жасау , оны ақшыл , қызыл , қоңыр және солғын қызыл
бояулармен бояу тәсілдерін қолданды . Орталық және Батыс Қазақстан
өңірлерінен табылған көптеген көзелерде үш бүрышты өрнек салу байқалады .
Біздің эрамыздан бұрынғы
2-ші мың жылдықтың соңғы жартысы мен 1-ші мыңжылдықтың бастапқы
кезеңінде Батыс Сібір мен Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың осынау
ежелгі ескерткіштеріннен , әшекей бұйымдарынан металды өңдеу ісімен де
таныс болғандығын аңғаруға болады . Көшпелі тайпалардың қола дәуірінен
кейінгі мәдени өркендеуге сипаттайтын байырғы сақ , үйсін өнерлері халық
өнері бұйымдарының озық үлгілерін дүниеге әкелді . Бұл өнердің түрінде
негізгі сюжет болған - жылқы , түйе , аю , арыстаң қабылан , барыс ,
жолбарыс , бөрі , қанатты жыртқыш қүстар , сонымен қатар бүлан , бөкен ,
киік , елік олардың мінезі , іс -әрекет, қимыл қозғалыстары.
Қазақ халқының бұйымдары мен әшекейлі - өрнектері сол заттың іс
жүзіндегі мән - мазмұны , тұтынушылардың көркемдік , көре білушілігіне ,
талап - талғамына сәйкес келіп отырды .
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда ,
Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бүдан екі мың жыл бұрын пайда болып ,
әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып отырған және талай тайпалардың
шығармашылық ізденісі арқылы қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Қосалқы
өнердің ежелгі ұлттық үлгілері мен дәстүрлері ғасырлар бойы сақталып
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған . Барлық бұйым заттар ұлттық ою
-өрнектермен көркемделіп отырған . Ашық түсті болып келетін әшекей оюлы
кебеже , сандық сияқты , ағаш ұқсату , алтын , зер және жібек шілтерімен
кесте тоқыту , ағашпен сүйекті жақындастыру арқылы көркемдеу , тері ұқсату
және бұрама қапсырмаға көз салу секілді зергерлік бұйымдары тағы басқа .
Қазіргі бізге келіп жеткен "Қүс тұмсық" жүзігі , алқалар мен өңіржиек ,
өңірше, үзбе сырға , шашбаулар мен белдік , ер тоқым кейінгі ұрпақтар үшін
аса бағалы мүра болып табылады .
1.2 Қазақтың зергерлік өнері .
Қазақтың зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын алады .
Өнердің бұл түрінің түп - төркіні мыңдаған ғасыр әріде жатыр . Ата -
бабамыздан қалған қазба байлықтарды зерттеп қарағанда , Қазақстан жерінде
мыс , күміс , қалайы , алтын тағы басқа асыл және түсті металдарға бай кен
орындарын ежелгі замандарда - ақ қолға алғандығы байқалады . Қазба
жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар ежелгі өнердің
көркемдік деңгейінің биік болғандығын айғақтайды .
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығы мен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан .
Үй кәсібінө негізделген үлттық қол өнердің басқа түрлеріне қарағанда
зергерлік өнердің өзіндік жасау ерекшелігіне тән кәсіптік мінездемөсі бар .
Қазақ зергерлері көбіне жеке - дара жұмыс істеп , өз өнерінің қыр -
сырын ұрпақтан - үрпаққа үйретіп отырған .
Олар алдын - ала арнайы дайындықтан өткен белгілі бір құрал-
саймандарды ғана қолданған.
Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп . Оған әйелдердің
әшекейлері , киім - кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдарды , ас , су
жабдықтары киіз үйдің ағаш сүйегіндей ою өрнек жиһаздық заттар , ағаш ыдыс
- аяқ , тері торсық , музыкалық аспаптар , қару жарақтар , ат тұрман
әбзелдері және тағы басқалары жатады .
Бүларды әсемдеу үшін көбіне алтынды әсіресе күмісті молырақ қолданған .
Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы белгілі бір
қалыпта пісірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен оның үстіңгі
бетін қайтадан бипазбен тазалау арқылы жалтырлатып , майда нақыштармен
шекімелеу тәсілімөн өрнектетіп барып тартымды құрпылмалы түске келтіретін
болған .
Сақтар жасаған нешө түрлі әсем мөталл бұйымдары жайлы мәліметтер Гердот
Сторбон , Ктесия сияқты ежелгі грек авторларының жазба ескерткіштерінде
кездеседі .
Зергерлер мен темір ұсталары көркем бұйымдарын металдан негізінен
алғанда күміс пен мыс темірден жасаған . Әсемдік заттарды негізінде қазақ
арасында дәулетті адамдар тұтынған . Оны жасаушы халық арасынан шыққан
шеберлер болған . Күмістен өр тұрманның кейбір бөліктері , қыз
келіншектердің тағар бұйымдары жасалып , ерлердің белдіктері мен күнделікті
тұрмысқа қажетті пышақ , сандық , киім ілгіштер , жүзік , сырға , шашбау ,
тұмарша және тағы басқа неше түрлі зергерлік әшекей бұйымдарды жасап
отырған . Сол замандағы жұрттың көбі діни ұғым бойынша тілден көзден
сақтайды - мыс , әртүрлі кездейсоқ пәле жаладан қорғап жүреді деп бойтұмар
болатын әшекей заттарды жасауға құмар болған . Зергерлік бүйымдардың
көпшілігінің осындай қасиеті болған .
Зергер - шеберлердің жалпы тармағы . Көбінесе жұмысты зергерлер өзінің
жанұясының алдына , киіз үйдің бір шетінде өз шәкіртін ертіп алып "Ел қайда
болса біз сондамыз" деп жайлауда жүріп үй иесінің , халықтың тапсырмасын өз
үйінде жасайтын болған . Кейіннен олардың кейбіреулері өздеріне жұмыс
істейтін орын шеберхана салып алған . Темір ұсташылығы мен зергерлік өнері
атадан - балаға мұра болып , ұрпақтан - ұрпаққа үласып отырған .
Ұсташылықпен ер кісілер айналысу шарт болса зергерлік өнерімен әйелдер де
оның ішінде көбінесе зергерлердің әйелдері айналысатын болған .
Егер зергер кісі дүниеден қайтып , оның жолын қуар ешкімі болмаса ,
кейбір кезде оның зергерлік қызметін әйелдері атқаратын . Шебер
қолынан шыққан түрлі асыл бұйымдарды мұражайларда көріп тамашалаумен қатар
, күнделікті тұрмыста пайдалансақ құба - құп болар еді . Ол үшін халық қол
өнерінің бай мұраларына жаңаша түр - сипат беріп , оларды жасау техникасын
жетілдіру қажет . Қазақ халқының талай ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ ,
олар жасаған өнер туындылары күнделікті ұрпақтан -ұрпаққа уақыт озса да ,
сол қалпында бүгінгі күнге дейін жетті .
Зергерлік өнері ерте заманнан келе жатқан әрі көп тараған сән және
қосалқы өнердің бір түрі : алтын , күміс , асыл тас , сүйекті пайдаланып ,
сән - салтанат үшін әшекейлі жиһаз , бұйым, қару - жарақ, жасау өнері .
Зергерлік заттарды бейнелеп құю , бедерлеу , қалыпқа салып қысу , бір затқа
бір затты оюластыру , кіріктіру , қақтау , күмістеу , төрмелеу , өру ,
бұрау , тоқымалау , әбзелдеу тағы басқа әдістер арқылы жасалады . Оңтүстік
Қазақстан , Сыр бойы , Жетісу Аймағы тағыда басқа жерлердегі обалар мен
қорымдардан табылған көне заман бұйымдары зергерлік өнерінің қазақ
жеріндегі өркендеген сатысын көрсетеді .
Қазақ зергерлері нөгізінен батырлық қару - құралдарын , үй іші
мүліктерін , аңшылық жабдықтарын , музыкалық аспаптарын әсем жасай білген .
Зергерлік өнерінің туындылары жауға айбар , жақынға мақтаныш , аруға ажар
беретін болғандықтан , батырлардың ерлігінө , ақындардың тапқырлығына ,
жүйріктердің бәйгесіне беріліп , сыйлыққа таратылатын болған . Қазақтың
зергерлік өнері заттарында жан - жануарларға байланысты мифтік ұғымдағы
өрнек түрлөрі , көгеріс өрнектер , ұласымды өрнектер , геометриялық
өрнектер кезігеді .
Зергер - он саусағынан өнер тамған шебер ; алуан түрлі сәндік бұйымдар
мен әшекейлі заттарды алтынмен аптап , күміспен күптеп , зерлеп , ажарын ,
сәнін кіргізіп , айшықтап жасаушы . Зергер қазақ тіліне арабтардан ауысқан
, ол тас қырлаушы , оның түр - түсін ажыратушы деген мағына береді
Қазақтың халықтық зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын
алады . Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр .
Археология мен топонимиканың деректеріне қарағанда , Қазақстан
территориясында мыс , қалайы, алтын тағы басқа асыл және түсті металлдарға
бай кен орындарын игеру ісінің ежелгі замандарда - ақ қолға алынғандығын
айғақтайды . Қазба жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар
ежелгі өнердің көркемдік деңгейінің биік болғанын байқатады .
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығымен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан . Үй кәсібіне
негізделген үлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда , зергерлік өнердің
өзіндік жасалу ерекшілігіне тән кәсіптік мінездемесі бар . Қазақ зергерлері
көбіне жеке - дара жұмыс істеп , өз өнерінің қыр -сырын ұрпақтан -ұрпаққа
үйретіп отырған .
Қазақ қол өнерінің басқа түріне қарағанда зергерлік өнердің
жасалуындағы бір ерекшілігі оның кәсіптік сипатына байланысты . Қазақтың
зергерлік ісінің тағы бір өзіндік ерекшелігі - зергерлер ұстаздарынан
үйреніп , содан кейін өздері жеке -жеке еңбектенеді. Олар алдын - ала
арнайы дайындықтан өтетін , белгілі бір құрал -саймандарды ғана қолданатын
. Зергерлер соғатын заттардың түрлері өте көп болған . Оған әйелдердің
әшекейлері , киім -кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары , ас -асу
жабдықтары , киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою - өрнек , жиһаздық заттар ,
ағаш ыдыс - аяқ , тері торсық , музыкалық аспаптар , қару - жарақтар , ат -
тұрман әбзелдері және тағы басқалар жатады . Бұларды әсемдеу үшін көбіне
алтынды , әсіресе күмісті молырақ қолданған .
Зергелер металды өңін ашу шебөрлігін жете білген . Зергерлер күміс
бұйымдарды асыл тастардан және агат , хризопраз , інжу , маржан , жақұттан
көз қондыру арқылы да әсемдей түскен . Түрлі түсті шыныларды жәнө тағы
басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған .
Зергерлік бүйымдарды жұрт көп тұтынатын болғандықтан бұл өнер кең өріс
алған . Сол замандағы жұрттың көбі діни ұғым бойынша тілден , көзден
сақтайды - мыс , әр түрлі кездейсоқ пәле - жаладан қорғап жүреді - міс деп
, бойтұмар болатын әшекей заттарды жасатуға құмар келетін . Зергерлік
бұйымдардың көпшілігі ұзақ уақыт осындай бойтұмарлық роль атқарды .
Бұйымның материалы , түр - түсі , ою - өрнегі діни сенімдер мен аңыздарға
сай алынатын . Зергерлік бұйымдардың көлемі ықшам , көркемдік бейнесі
біртүтас болып келетіні әлгіндей астарлы сырымөн , мән - мағынасымен
тікелей байланысты еді . Бертін келе олардың о бастағы астарлы мәні жойылып
, негізінен декорациялық қызмет атқаратын бұйымдар қалыптасып , мол тарай
бастады .
Металлдан жасалған әшекейлік бұйымдардың қоғамның барлық әлеуметтік
топтарының арасына тарауы зергерлік өнерде көбіне күміс пен оның
қоспаларының пайдалануына әсер етті .
Күміс жұмсақ , қақтауға төзімді , оңай өңделетін металл және де
жарқыраған ашық түсімен көз тартады . Оның осы қасиеттерін зергерлер
барынша пайдаланған .
Металлды көркемдік өңдеудің әртүрлі техникалық әдістері : соғу , қүю ,
басу , қалыптау , оюлау , оқра жүргізу , эмальмен әсемдеу, заттың жиегін
айнала өрнектеу , зерлеу , темірге күміс жалату , алтын жалату қолданылады
. Заттарды әшекейлеу технологиясын зергерлөр бұйымның сыртқы бейнесі мен
формасына үйлестіреді .
Күмісші шебер алуан түрлі бұйымдар жасайтын . Бұлардың ішінде - әйелге
арналған әшекейлік бұйымдар , сыртқы киімнің түймелері , сәндік заттар ,
киіз үйдің керегесін , уық , шаңырағын , есік , ергенегін зерлеу , ағаш
және былғары ыдыс - аяқтың , музыка аспаптарының әшекейлері , сонымен қатар
қару - жарақ , ер - тұрманды әшекейлеу ерекше орын алады .
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлөр жатады . Әшекейлердің бұл түрі тек сән - салтанат үшін ғана емес
, әдет - ғұрып , наным - сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез -
келген әлеуметтік ортаның өкілі өз хал - қадірінше әр түрлі әшекейлер
иемденуге , тағуға тырысқан .
Қазақ әшекейлердің семантикалық мән - мағынасына толық тарқатсақ онда
этнографиялық бұйымдардың әр қилы қасиеттілік астарларының тұтас жүйесін
еркін тарқата алуымыз керек . Зергерлік әшекейлердің түтас тұрқы да ,
тұрпаты да , жекелеген бөлшектері де , материалы мен ою - өрнегі де белгілі
бір мән -мағынаны білдіреді .
Мысалы материалдың - тастың , күмістің , яғни табиғи заттың өзі де
күрделі - құрамды міндет атқарған . Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды
халық әдетте тас немесе көз деп атайды . Бұл , әрине , ешбір астарсыз ,
тура мағынасында атала салмағаны хақ . Көз қондырылған бүйымның көз тиюден
алдын -ала сақтайтын киелік қасиеті бар деген ұғым үстем болған . Асыл
тастардың айрықша қасиеттілігі туралы ұғым Шығыс халықтарының бәріне кең
таралған .
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиетерін сөз ететін ежелгі және
орта ғасырдағы минерологиялық трактаттар біздің заманымызға дейін келіп
жеткен .
Асыл тастың қасиетіне сенушілік қазақ халқының түрмыс дәстүріне әлі де
болса сақталып келеді . Былайша айтқанда яғни
інжу көз қарашығын шел басудан , көз сүйелінен , ноғаладан , ал маржан
дуаның әсерінен немесе азғындаушылыққа ұрынудан сақтайды , сарғылт түрі
тамақ ұрасы мен жемсау ісігін басады , құлпырма тас көз тиюден қорғап , әрі
дұрыс жолға бастайды , ақық мол бақыт әкеледі деген пікірлер кезігеді .
Сердоликті әшекейдің сәндігі үшін ғана емес , оны бақса көз - сұқтан да
сақтайды деп түсінген .
Қазақ халқы ежелден күмістің адамға игі әсер ететін айрықша қасиеті бар
деп білген . Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей , нәрестені шомылдырғанда
суға күміс теңге тастап : Баланың күні күмістей жарық болсын , - деп
жоралғы жасаған .
Көз - сұқтан сақтану үшін арнайы жасалатын тұмарлардан басқа
әшекейлердің киелілік қасиеті онша емес , алайда олардың да тартымды әрі
сәнді жасалуына баса көңіл бөлінген . Кәдімгі сырғаның өзінің де әуел баста
кісіге медөу беретін киелілігі бар деп қабылданып , ежелгі замандардан бері
қарай қыздырға бала жастан тағатын болған
Сақина мен жүзіктің де киелігі мен қасиеттілігіне сену ғұрпы Шығысқа
кең тараған түсінік . Әдетте , бұл халықтар әйелдің қолында міндетті түрде
не жүзігі , не сақинасы болуы керек деп санап , ол болмаған жағдайда оның
дайындаған тамағын арам деп білген . Қазақ арасында да тамақ адал болу үшін
, қолда жүзік болу керек деген мәтел сақталған .
Әйелдердің жасы ұлғайған сайын әшекейдің түр - сипаты да өте
қарапайымданады . Тіпті келе кілт немесе теңгемен алмастырыла салатын шолпы
да әйелдердің үнемі тағып жүретін әшекейі саналады . Халық арасында : Адам
жанының бір үшығы шаш арасын мекендейді деген наным сақталып келгендіктен
қоңыраулы , сылдырмақты шолпыны шашқа бәлө - жаланы маңайлатпайды деп
ырымдап таққан .
Әшекейлердің кейбір жекелеген бөлшектерінің де белгілі бір мән -
мағынасы болған . Мәселен : жыланның стильдендірілген бас пішінін
тұрпаттайтын металдан дәнекерленіп жасалған жылан бас та жебеуші , ықпал
етуші ретінде саналған .
Әшекейлердің көп тараған түрлерінің біріне әдеттегіше бір -бірімен
шашақтала дәнекерленген сымдар арқылы көлбей жалғасқан қоңырау , конус
пішіндес қозалардан тұратын , құлаққа сыңғырлаған қоңырау үнін әкелетін
салпыншақтар жатады . Шығыс пен Орта Азияның басқа халықтары секілді
қазақтарда үзбелі салпыншақтар сылдырымен жын - шайтанды үркітіп отырады
деп түсінген .
Қазақ әшекейлерінің түрлері мен өрнегінің байлығына қарамастан жасалу
тәсілінің , өрнектелуі мен нұсқасының ортақ белгілерін ескере отырып ,
оларды бірнеші стильдік топтарға жіктеуге де болады . Себебі кез - келген
әшекейдің негізгі өркен жайған өңіріне тікелей қатысты қалыптасқан дәстүрлі
көркемдік жүйесі бар .
Мүндай топтың ішінде Батыс Қазақстанда көбірек , ал Оңтүстік
Қазақстанда бұрынғы кездегі бір рулық бірлестікке кірген батыс аймағы
тұрғындарының арасында арагідік ұшырасатын әрі өзінің классикалық бітімінің
ерекше көркемдік пішімін тапқан геометриялық стиль деп аталатын нұсқаны
атауға болады .
Бұл нүсқада жасалған тұрпатты , келісті әшекейлерге сәнділік ,
салтанаттылық тән . Олардың негізгі өрнегі геометриялық формадағы
түйіршіктерден , қалыптау және бедерлеу арқылы түсірілген созылмалы
өрнектерден тұрады . Конструкциялық негізгі көлемді келетін геометриялық
фигуралар алынады .
Әшекейлер арқылы тұтынған кісіге жақсы ырым мен сәттілік тілеудің
кейбір түрлөрі бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да меңзелген . Ұрпақтың
көбею , өсу идөясы түтікше мен үш бұрышты
бөлшектөн құралатын бой тұмарда бар . Көбею , өсу символын білдіретін
бұйымдардың қатарына балық бейнеленген сәнді тоғалар мен қапсырмалар да
жатады . Құс түрінде немесе өрнектелген бүркіт бейнөсінде жасалатын
қаусырмалы тоғалар , Құс мұрын өрнегі үлгісіндегі жүзіктерді өрістеу ,
өркен жаю идеясын білдіреді . Батыс Қазақстан өңірінде жиі үшырасатын , екі
жастың бас қосу ынтымағын білдіретін , қос қанатты етіп , қомақта жасалатын
қүдағи жүзіктерді бойжеткенін үзатқан ана қызының жаңа түскен келініне
сүйеніш болуын , силастықта өмір сүруін ниет етіп сыйлайды . Арнайы
қоңырқай түске келтірілген бұйымдарға қошқар мүйіз үлгісінде түсірілетін
рулық таңбалар , кескін салынатын өрнектің кең етек алған бір түрінен
саналады .
Қошқар мүйіз өрнөгінің қорғаныштық мағынасымен қатар , байлық үғымын ,
мал басының молаюын білдіретін мәні бар . Мүйіз түрінде болып көлетін
өрнектердің әуелгі сенім - ырым мағынасы қолөнерінің бүкіл түрлеріндегі
өрнектік композицияның құрылу жүйесіндегі белгілі бір мәндік - мақсаттық
білдірсе керек .
Көбею , өсу символы - ромб әшекейдің келісімділігін жинақылайтын
сәнділік элементінің негізгілерінің бірі , әрі әшекейдің құрамды бір бөлігі
болып табылады . Ромб формасы өрнектік композицияларға да негіз бола алады
.
Қазақтың ұғымынша , көкөністердің өркенін бейнелеу өзінен тарайтын
ұрпақтың көп болуын тұспалдайды . Сондықтан да өрнектің бүл ырғақтары
тойларда киетін өңіржиекте , сәукеледе көп үшырасады.
Космогониялық өрнектерде де толып жатқан жақсы сенім -ырымға
негізделген түсініктер бар . Айды тұрпаттау нышандары сырғаларда , топсалы
қапсырмаларда , былғары белдіктердің жағаларында молынан ұшырасады .
Әшекейлерде күн іспеттес үлгідө үшырасады , тіпті кейбір жүзік , ілгіш ,
тұтқыш , қапсырма , түйме секілді сәнді бұйымдардың тұтас тұрқының өзі күн
бейнесінде жасалады .
Мұнымен қатар дәстүрлі әшекейлердің бойында діни ұғымның мән -
мағынасымен қатар , жеке кісінің иелігіне немесе оның жас мөлшерін , шыққан
тегін , өскен ортасын білдіретін қасиеттері байқалып тұрады . Заттың
иесінің кім екендігін нөгізінен бұйымның қандай материалдан
жасалғандылығынан , үстіне таққан әшекейлерінің сан - сапасынан , жасалу
техникасының күрделілігі мен жөңілділігінен , көркемдігінің асқақтығы мен
олқылығынан байқауға болады .
Мысалы : бай - бәйбішелердің зергөрлік әшекейлері тұтасымен алтыннан
қалыпталып , асыл тастардан көз қондырылады , материалына сай ісі де ,
көркемдік шешіміде жоғары болып келеді . Егер бай әйел зергерден бір
жаулықты толық қанағаттандыратын әшекейлерді тұтасымен бір - ақ соғып
беруін талап ете алса , кедей - кепшіктің бұйымдары қолына кездейсоқ
себептермен түскен заттардан ғана тұрады .
Сәнді киім - кешек пен бұйымдардың ішінде , әсіресе кеудеге тағатын
әшекейлер айрықша ерекшеленеді . Сондықтан алқаларды қыздар салтанатты
жиындарда , үлкен тойларда ғана тағатын болған .
Өзара бір - біріне шашбау секілді етіп үзбелеп бекітілген бірнеше
үлкенді - кішілі өрнекті алқалардан тұратын салмақты да , тұрпатты өңір
жиектер өзінің сәнділік шешімінің жинақылығымен , әрі үйлесімділігімен ,
өрекшеленеді . Көз қондырылған теңгелердең асыл тастардан жасалған үзбелі
моншақтардың тізбегінен тұратын алқа да өзінің ерекше тартымдылығымен көзге
түседі .
Тамақ алқа бір - біріне тізбектелген асыл тастар арқылы жасалады тік
жаға - барқыттан тігіліп , әрі зерленеді , кейде өрнекті күміс
қапсырмалармен де әсемделеді , тамақша – матадан жасалып , үстіне ақық
тәрізді асыл тастар мен күміс қапсырмалар қондырылады .
Үнемі тағып жүретін әшекейдің бірі - сырға болып табылады. Сырғаның әр
түрлі үлгідегі түрлері мен нұсқалары өте көп . Сырғаның , әсіресе , өрнекті
жалпақ түрлері көң тараған . Бұл нұсқадағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып
келетін ай сырғалар жатады . Сымнан сөмделген шығыршық сырғалардың құрылымы
күрделі болғанымен әр қилы . Жұқа селдір өрнекті сырғалар да жақсы - ақ .
Тас көзді сырғалар болса , өзіне адамды реңктік үйлесімі арқылы тартады .
Шар үлгісіндегі немесе ұзын салпыншақ болып келетін күмбез сырға , қозалы
сырға , қоза сырға , төлме төбө сырғада кезінде кең тараған . Салпыншақты
сырға , сабақты сырға , шашақты сырғалар түрлі формадағы , кейде екі қатар
болып келетін сәндік қозаларымен ерекшеленеді . Жиектері тығыз сым
шиыршықтармен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын , нұсқасы қоңырау
пішінді сырғалар да , әшекейдің ерекше түрлерінің біріне жатады .
Салтанатты жағдайларда ұшы баскиімнің бауына немесе самай шашқа бекітілетін
шекелік , суыртпа болған . Шекеліктер мен суыртпалар бірнешө бөліктерден
тұрады , әрі оларға тағылатын әшекейлер үзбелі болып келөді .
Пластикалық және композициялық тұрғыдан бір жүйеге түскен суыртпаққа
бір - біріне тізбектеле орналасқан тербелмелі , сыңғырлауық салпыншақтар
қыз - келіншектің өңіне көрік қосқандай , ажар бергендей әсер тудырады .
Шашқа тағу , кигізу , қосып өру үшін жасалатын әсемдігімен қатар қыз -
келіншектің шашының үзындығы мен қоюлығын ашып көрсететін әсемдік бұйымдар
әйелдің сәнділігінің бірден - бір қажетті мүлкі боп табылады . Шаш қыздың
сұлулығын білдіріп , тіпті оның тартымдылығымөн басты белгісі ретінде
қабылданған . Шолпы мен шаш теңге бұрымның ұшына ілінеді . Бұлар көбіне қос
тоғыз теңгенің тізбегінен қүралады . Теңгелер бір - бірінөн жоғарыдан
төмен қарай жалғанады . Шашбау бір - біріне сым үзбелер арқылы
жалғасатын , ортасына асыл тастардан көз қондырылған теңгелердің
тізбегініен тұрады . Шашбаудың ұшы сәнді шашбаумен немесе күміс әшекеймен
аяқталады . Шашбау шаш өрімінің түбіне бекітіліп , шаштың ұзына бойына
түсіріледі . Мұнда салпыншақтар бір - біріне төгіліп , шылдырлап ,
сыңғырлап , сүйкімді дыбыстар шығарып тұрады . Сондықтан қазақта
сыңғырлаған күлкісіне сылдырлаған шолпысы үн қосар деген қанатты сөз де бар
.
Әдемі өрнекті етіп жасалып шүйдеге бекітілетін желкелік пен шаш керме
қыздар тағуға арналған әшекейдің арнайы түріне жатады . Мақпалдан жасалып ,
екі жақ басы алтын , күміспен зерделенетін , немесе кестеленетін шашқап
әйелдердің ұстанатын сәндік мүлкі болып табылады .
Білезікті әдетте сыңар қолға , немесе екі қолға екеуін , кейде бір
қолға екеуін бірден тағатын болған . Білезіктің тұтас және құрамды
бөліктерден түратын түрлері дө бар . Екі - үш бөліктен құралған , ал ашпалы
- жаппалы түрін қақпақ білезік дейді . Иіліп істелетін жұмыр білөзіктөрдің
екі қоспасын кигенде жыланның бас пішініне келтіріп , ортанғы бөлігін
жуандау етіп жасайды . Қою шытырман өрнектермен көмкерілгендіктен жүмыр
білезіктер әдетте тартымды , әрі сымбатты болып келеді .
Формасы XX ғасырда қалыптасқан сағат білезік түр ерекшілігімөн
қызықтырады . Бір - біріне қозғалмалы етіп байланыстырылған тас көзді
білезіктерден тұратын тасты білезік те биязы әрі жарасымды көрінеді .
Сыртында күміс немесе алтын шынжырмен шыжымдап қойған бес бірдей сақинасы
бар білезік бір қолдың буын - буынынан түтас қамту арқылы өзінің көркемдік
шешімінің сонылығы , құрылымының күрделілігі арқылы ерекшелене түседі .
Қыздардың тағуы үшін нәзік те сымбатты өрнектеліп жасалатын жұқа селдір
білезіктердің іс - мәнері де арнайы атап өтуге тұрарлық .
Жасы ұлғайған әйелдер салтанатты жиындарға арнайы тағатын салмақты да
салдарлы сақиналардан өзге жүзіктер мен сақиналардың үш - төртеуін әдеттегі
әшекей ретінде күнделікті тұрмыста таға береді . Әсіресе қалың бұқара
арасында тасты сақиналар кеңетек алған . Кей ретте сақина сәнділігі үшін
тастар мен көздердің түстік , реңдік қонымдылығы еске алынып , ал бірде
зергерлік бұйымның тартымды шығуын жалпы тұрқынан ,бітімінен , өрнектелу
мәнерінен іздестіреді . Беті шиыршық өрнекті , бұдырлы болып келетін отау
жүзікте сақинаның айшықты түрлөрінің бірінен саналады . Сырт пішін үйлесімі
түрліше төрт - бөс жүзіктен тұратын жималы жүзіктің құрылымдық шешімінен
ойнақылық , тапқырлық байқалады . Символды түрде күнді бейнелейтін шеңбер
формасындағы сақина басқа жүзіктермен салыстырғанда өз өрнегі мен түрінің
гармониялық үйлесімімен , көркемдік құрылымының толық шешім табуымен көзге
түседі.
Қапсырма немөсө қаптырма ілгек бір - біріне топса арқылы бекітілетін
екі бөліктен тұрады , қапсырма киімнің екі өңірін біріне-бірін қаусырып
тұру үшін белдің тұсына ғана ,кейде жалпы сәндік үшін өңірдің ұзына бойына
бірнеше жерден де тағыла береді . Қапсырмалар түрліше болып келеді . Оның
көлемді және жалпақша түрінде жасалған нұсқалары да бар . Қапсырманың
әшекей - өрнектері әдеттегіше шекімелеу , қалыптау , қүю , қара алалау ,
эмальдау , бедерлеу әдіс - тәсілдері арқылы түсіріледі.
Батыс Қазақстанда жасалған заттардың әшекейлері ауқымды , өрнегі ірі
келеді . Сондықтан бұл бұйымдар асқақ әрі салтанатты көрінеді .
Солтүстік Қазақстан зергөрлік бұйымдарының ерекшілігі –қүрылымның
күрделілігі формаларының әсемдігі салпыншақтарының көптігі және
бұйымдарға ақық, маржан, перезе тағы басқа тастардан көз салу . Орталық
және Шығыс Қазақстан шеберлерінің қарапайымдылығымен , формаларының
айқындығымен әшекейлеу стилінің ықшамдылығымен көз тартады .
Оңтүстік Қазақстанда істелген бұйымдардың өзгешелігі -ою - өрнегінің
нақышының көптігі , әрі күрделілігі , сылдырмақ салпыншақтары мен алтын
жалатқан бөлшектерінің жиі қолданылатындығымен ерекшеленеді .
Осындай зергерлік өнердің шеберлөріне тоқталып өтетін болсақ , Оңтүстік
өңіріндегі қас шеберді Ә . Желдібаевты атап өтуге болады .
Ә . Желдібаев Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы, Қара - Аспан
совхозында 1959 жылы дүниеге келген . 1975 жылы Ж .Жабаев атындағы мектепті
үздік бітіріп . Сол жылы Шымкент қаласындағы Ә . Қастеев атындағы көркем
сурет училищесіне дәріс алуға түседі . Оқу орнын 1979 жылы суретші -мұғалім
мамандығы бойынша бітіріп шығады . Осы сала бойынша туған жері Қара - Аспан
елді мекенінде 1979 - 1980 жылдар аралығында ереулі еңбектер атқарып ,
жұмыс істейді . 1982 жылы Алматы Мемлекеттік көркем сурет институтының
металды -көркемдеу өнері мамандығына түсіп , жоғарғы оқу орнын 1987 жылы
бітіріп шығып , осы сала бойынша еңбек ете бастайды .
Қазіргі таңда Ә. Желдібаев Шымкент қаласындағы Ә.Қастеев атындағы
көркем сурет колледжінде қазақ жастарын үлттық өнерге баулуда . Ә.
Желдібаевтің шебөр қолдарынан шыққан әшекей заттары өздерінің әсемді де ,
әсерлілігімен , жасалу техникасының жоғарылылығымен көзге түседі .
Сондықтан да болар шебердің әсерлі де , әдемі зергерлік бүйымдары көптеген
шетел азаматтарын қызықтырып, олардың жеке 22
коллекцияларында өз орындарын табуда . Сонымен қатар Ә.Желдібаевтің қолынан
туындаған әшекей заттары 1995 - 2001 жылдар аралығында Атырау , Астана
секілді қалаларда өтілген қалалық , облыстық , республикалық , Халықаралық
көрмелерде қойылған . 1996 жылы Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі
құрамына кірген Ә. Желдібаөв , қазақтың көне өнері зергерлік өнерде көз
тартарлық әшекейлі заттарды жасап қана қоймай , қазақ жастарын еңбекке
баулыған , Халықаралық Қазақ - Түрік Университетінің ұстаздары Дүйсебаев
М. , Медетбеков , Үмітбаев сынды шәкірттеріне ұстаз болған .
Қайта жаңғырып , өзінің өзгеше өрнегімен ортамызға сән берген ,
бойымызға әр бергөн , рухымызға нәр берген ұлттық әшекей бұйымдар хас
шебердің , талантты зергердің ғана ұшқыр қиялымен ерен еңбегінің жемісі .
Зергерлік - өнер атаулының ішіндегі құпия сыры мен қыры мол , дәлдік пен
даралықты , әрі даналықты қажет ететін көне кәсіп . Бұл кәсіпті игеру кез -
келген кісінің қолынан келмейді . Өнерді шын сүйген сегіз қырлы - бір сырлы
, талабы мен табандылығы асқан адам ғана игере алады . Осындай өнерлі
жастардың бірі Ә. Желдібаевтің шәкірті -зергерші Сәкен Үмітбаев . Ол соңғы
кездері облыстық көрмелерде жиі көрініп жүр . Ол Төлеби ауданы Тасарық
ауылындағы орта көркем сурет училищесінің зергерлік бөліміне оқуға түсіп ,
оны 1994 жылы аяқтап шықты . Осы кәсібі бойынша қәзіргі кезде зергерлік
бөлімінде үстаздық етуде . Өзін өнерге баулыған ұстазы атақты зергерші Ә.
Желдібаевқа айтар алғысы мол .
Жас талант Сәкеннің халқына берері мол . Қазірдің өзінде оның зергерлік
жүмыстары көптің назарына түсуде . Мысалы күмістен , сердолиттең маржаннан
жасалған әйел әшекейлерінің жиынтығы : құстүмсық , шашбау , білезік ,
қүдағи жүзік , әйел әшекейлерінің жиынтықтары жоғары бағаланып отыр .
Ерлерге арналған күмістен , топазбен , мысық көз таспен , бирюзамен ,
жасанды күміспен және мелхиор , малахит , сердолит секілді тастармен зерлеп
әсемделген пышақ , қамшы секілді тағы басқа жұмыстарын байқауға болады .
Қазақтың зөргерлік бұйымдарының түр - түсі , ою - өрнегі алуан түрлі ,
жасалу әдістері мен көркемдік тәсілдері көкейге қонымды , ою - өрнекпен
әшекейлеуде де басы артық шешімдерге жол берілмейді . Ою - өрнек ең алдымен
бұйым жасалатын материалдың табиғи қасиеттері мен көркін аша түсуге қызмет
етеді.
Бұйымның материалы , түрі , өрнегі толық үйлесім тауып , берік бірлікте
болады , сол арқылы образдың бір тұтастығы бұлжытпай сақталады .
Өткендегі талантты зергерлер жасаған тамаша бұйымдар ұлттық
мәдениетімізге қосылған үлкен үлес болып табылады . Олармен танысу кімді
болмасын қуанышқа бөлейді . Қазақ зергерлерінің өткендегі творчествосын
зерттеп , үйрену қазіргі мамандарымыздың жаңа тартымды туындылар жасауына
жәрдемдеседі .
Қазақтың сәндік әшекейлерін талдап қарастыру халық шеберлерінің
эстетикалық табысымен суреткерлік жетістігі жоғары дәрежеде болғанын
көрсетеді . Әсерлілік қуаты мол , түрі мен өрнегінің айқын үйлесімімен
ерекшеленетін қазақ әшекейлері бұрын соңды өткен талантты зергерлердің
айшықты мүрасы болып табылады , әрі ұлттық мәдениеттің асыл қазынасына
қосылады.
Өткен замандағы қазақ халқының қол өнерінің жете дамыған түрлерінің
бірі - зергерлік өнер ұлттық мәдениетіміздің тарихында өзгеше орын алады .
Бұл өнердің түп тамыры сонау әріде жатыр. Бағзы бір замандардың өзінде
Қазақстан жерінде алтын , күміс , мыс , қалайы , қорғасын тағы басқа
мөталдар өндірілген . Соларды соғу , құю , қалыпқа салу арқылы еңбек
қүралдарын , әшекей заттар мен әртүрлі бүйымдар жасаған . Археологиялық
заттарды зерттеу нәтижелері осыны дәлелдейді. Қазақстан жерінде жүргізілген
қазба жұмыстардың нәтижесінде ертедегі көшпенділер заманында кеңінен
тараған алтын мен күмістен және басқа да түсті металдардан жасаған көптеген
әшекей бұйымдары табылды . Сол табылған заттардың көпшілігі хас шебердің
қолынан шыққан нағыз өнер туындыларының қатарына жатқызуға болады . Мысалы
: Қарғалы көмбесінен табылған бүкіл әлемді таңдандырған сақ алтыны кез
келген тарихи қазыналардың мақтанышы бола алады . Зергерлер күміс
бүйымдарды асыл тастардан , лағыл , сафир , зубіржат , гаухар және агат ,
хрезолит , інжу , маржан , жақұттан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен
түрлі түсті шынылардың және тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге
асырған .
Күміс жұмсақ , қақтауға төзімді оңай өңделетін металл және де
жарқыраған ашық түсімен көз тартады . Оның осы қасиеттерін зергерлер
барынша пайдаланған .Металды көркемдеп өңдеудің әртүрлі техникалық әдістері
: соғу , қүю , басу , қалыптау , зөрлеу , темірге күміс қаптау , алтын
жалату сияқтылары қолданылады . Заттарды әшекейлеу технологиясы зергерлер
бұйымның сыртқы бейнесі мен формасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Қол өнер – мол өнер
1. Қазақ қолөнерінің тарихы .
Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық қолөнер бұйымдарын жасау
технологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда
Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын әр дәуірде
өзінің өшпес ізін қалдырып талай - талай тайпалардың шығармашылығы арқылы
қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Бұған Қазақ халқының ерте заманнан
бері өздері жасап , пайдаланып келген тұрмыстық бұйымдар дәлел болады.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез
, төрт құлақ сағана , ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы
өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір сәулеттік
ансамбль ретінде айрықша сүйсіндіреді . Бұлардан жекелеген өнерпаздардың
шеберлігін ғана емес , күллі бір сәулетшілік үрдісті , өнерді , мәдөниетті
көрөміз .
Торғай , Қорғалжын өңіріндегі , Маңғыстау , Қаратау төңірегі , Орталық
Қазақстан мен Талас , Шу , Сағыз , Жем алабы , Жетісу , Сыр бойын жайлаған
өлкеден Тарбағатай , Алтайға дейінгі аралықта сәулет - ғимарат нұсқаларының
әсем үлгілері қазақтардың бір кездегі өресі биік , өресі кең өнері мен
мәдениетінің болғандығын дәлелдейді .
Соңғы кезде ежелгі мәдениет орталығы Отырар орнын қазу барысында
табылып жатқан заттар , қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің қолынан
шыққан әсем бұйымдар қазақ халқының мәдениетін жаңа мәліметтермен байытып
толықтыруда.
Қазақстан жеріндөгі бүл ескерткіштердің барлығы дерлік мемлекеттік
қамқорлыққа айналып , арнайы зерттеулер жүргізуле бастауы халқымыздың
тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз . Сонау Сақ дәуіріндегі
мәдени мұралар мен кейбір материалдық байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы
ертеден Сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді . Бұл туралы
грек, рим саяхатшысыларының еңбектерінде парсы , араб
жылнамаларында да талай айтылған . Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші
С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары Сақтардың мұрагері қазақ халқы
екенін дәлелдеп те берді . Тарих ғылымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан
Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мер Қадірбаев тапқан Тасмола
қазындысы туған жеріміздің топырағында өркендеп дамыған ата -бабаларымыздың
қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық . Ол аз десеңіз осы
үстіміздегі жылы Алтай мен Маңғыстаудан табылған тағы екі алтын адамды
қосыңыздар .
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп .
Солардың табылмай , танылмай жатқан түрлері де баршылық .
Айталық қазақ халқында өрмек тоқу , алуан түрлі кілем , бау , басқұр ,
алаша , қоржын , аяққап тоқу мен текемет басып , сырмақ сүру , түскиіз
жасау сияқты өнер кең тараған .
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай , оны байырғы байлығымыз
деп бағалап , халқымыздың түрмыстық қажетін өтеугө тиімді пайдалануымыз
керек .
Өзіміз көріп жүрген көне заттардың көпшілігі шеберлердің қолынан
шыққанын жақсы білеміз .Бұл заттар адам тұрмысының әр саласына арнап
жасалынған . Яғни күнделікті түрмыс қажетін өтейді . Айналамызға дұрыстап ,
шын көңілмен қарасақ , сол заттардың әдемі әшекейленгенін , оймыштап
жасалынғанын , көркем кестеленгенін аңғарамыз . Киім - кешекте , ыдыс -
аяқта , күнделікті тұрмысымыздағы заттардың әсем де ою - өрнектері мыңдаған
жылдар бойы халықпен бірге біте қайнасып келе жатқан бай қазына .
Табиғаттың бай қазынасы - темір , ағаш , тас , балшық , тері , жүн , аң
мүйіздерін ата - бабаларымыз өздерінің күнделікті тұрмыстарында кеңінен
жарата білді . Тек пайдаланып қана қоймай , жасаған бұйымдарына
әртүрлі көркемдік әшекейлер мен оюлар , адамдар мен жануарлардың бейнелерін
әсем безендіріп өрнектей білді . Сан ғасырлардан бері қазақ халқының бай
қолөнерінің көбісі бізге толық жетпеді , кейбірі ұмытыла бастады .
Мақтаулы, құнды бұйымдар жасаған қолөнер шеберлерінің тәжірибелері
өздерімөн бірге жоғалып кетіп отырды. Қазіргі қарапайым халық арасындағы
шеберлердің өзі саусақпен санарлық . Олардың өзінің тәжірибелері
жинақталмайды , жастарға жете бермейді .
Ал жүздеп , мыңдап шығарылатын заттар өнеркәсіптік негізге қойылып
халықты қамтамасыз ете алады . Бірақ сол фабрика , зауыттардан
шыққан заттар , тауарлар тұтынушыларды қамтамасыз еткенімен сапасы ,
көркемдігі мен әсемдігі жағынан шебер қолынан шыққан заттармен таласа
алмайды .
Қазіргі таңда тұтынушыны қамтамасыз ету , әсемдік аясымен баулу үшін
қазіргі өмірімізге , талғампаздығымызға сай кілемдер , ыдыстар мен
үй жиһаздары жасалынып жатыр . Осылардың бәрі халық көңілінен
шығатын заттар болып үйіміздің төрінен орын алуда .
Ендеше қалық халықтың қолөнерге деген ынтасы жойылған жоқ , керісінше
жылдан - жылға артып келеді . Бір қуанарлығы білімді , ынталы, талпынып
талаптанған жастар саны өсіп келеді .
1 Қол өнер – мол өнер
2. Қазақ қолөнерінің тарихы .
Кез - келгөн халықтың рухани әлемі ең алдымен оның дәстүрлі өнерінен
қарапайым халықтың іс - әрекеті , қимыл -қозғалысы , қоғамдық және
тұрмыстық болмысы , табиғат пен өмір жанындағы танымы хас (өте дарынды)
шеберлерінің қолынан шыққан көрке туынды шығармаларынан көрініс туып
отырды .
Халықтың өсіп - өніп , есеюі , мұраты мен талпынысы, олардың алғыр ,
ұшқыр ой - қиялдары , ғаламат ақындылығы мен сезімталдығы , күйініші ,
озбырлық пен езгі атаулыға деген қарсылығы әділеттілік пен бостандықты ,
бақытты аңсауы , қоғамдық еңбек тәжірибесі барысында қалыптасқан халық
шығармашылығында тоғысушылық тапты . Халық өнерінің сан ғасырлық
тәжірибесін бойына дарытқан осынау өнер түрлері шындықты көркем пайдалануға
, туындының көркемділігі , оның образдарының шынайылығы , әрі шығарманың
сан - салалығымен ерекшеленеді .
Халық ғасырлар бойына таланттар жасаған туынды -шығармаларды електен
өткізіп , асылын тауып , оны одан әрі қарай да дамытып отырды . Міне,
сондықтан да бүкіл дүние жүзі халықтарының өзіне тән өнері , тұрмысы
секілді , қазақ халқының халық өнері де қашанда сол қалпын жоймайтын
дәстүрлі асыл мұра. Оның бүгінгі өнерге үлгі өнеге боларлық мәні өте күшті
зор.
Алғашқы тұрмыстық күнделікті бұйымдар тіршілік мақсатында дүниегө
әкелінсе , көркемдік ойдың ояна бастауына орай әр заттың өзіне әсемдік нәр
бөретін нақыштау , безендіру , оны әдемі әсерлі күйде көрсету істері
қолданыла бастады . Қазақстан территориясын мекендеген ежелгі тайпалардың
тұрмыста қолданылған қола құрал жабдықтары мен геометриялық өрнекті ыдыс -
аяқтары андронов мәдениетіне саяды . Қыштан құмыра жасау сияқты көзешілік
өнерінің тамаша үлгілері Отырар , Сайрам , Сарайшық , Талғар , Созақ ,
Тараз қалаларына жүргізілгөн археологиялық қазба жүмыстары кезінде танылды
. Үйсін өнері көзешілікті біршама ілгері дамытып , бұйымдарды қалыпқа
бүйымға салып жасау , оны ақшыл , қызыл , қоңыр және солғын қызыл
бояулармен бояу тәсілдерін қолданды . Орталық және Батыс Қазақстан
өңірлерінен табылған көптеген көзелерде үш бүрышты өрнек салу байқалады .
Біздің эрамыздан бұрынғы
2-ші мың жылдықтың соңғы жартысы мен 1-ші мыңжылдықтың бастапқы
кезеңінде Батыс Сібір мен Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың осынау
ежелгі ескерткіштеріннен , әшекей бұйымдарынан металды өңдеу ісімен де
таныс болғандығын аңғаруға болады . Көшпелі тайпалардың қола дәуірінен
кейінгі мәдени өркендеуге сипаттайтын байырғы сақ , үйсін өнерлері халық
өнері бұйымдарының озық үлгілерін дүниеге әкелді . Бұл өнердің түрінде
негізгі сюжет болған - жылқы , түйе , аю , арыстаң қабылан , барыс ,
жолбарыс , бөрі , қанатты жыртқыш қүстар , сонымен қатар бүлан , бөкен ,
киік , елік олардың мінезі , іс -әрекет, қимыл қозғалыстары.
Қазақ халқының бұйымдары мен әшекейлі - өрнектері сол заттың іс
жүзіндегі мән - мазмұны , тұтынушылардың көркемдік , көре білушілігіне ,
талап - талғамына сәйкес келіп отырды .
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда ,
Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бүдан екі мың жыл бұрын пайда болып ,
әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып отырған және талай тайпалардың
шығармашылық ізденісі арқылы қалыптасып , мәдени мұраға айналған . Қосалқы
өнердің ежелгі ұлттық үлгілері мен дәстүрлері ғасырлар бойы сақталып
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған . Барлық бұйым заттар ұлттық ою
-өрнектермен көркемделіп отырған . Ашық түсті болып келетін әшекей оюлы
кебеже , сандық сияқты , ағаш ұқсату , алтын , зер және жібек шілтерімен
кесте тоқыту , ағашпен сүйекті жақындастыру арқылы көркемдеу , тері ұқсату
және бұрама қапсырмаға көз салу секілді зергерлік бұйымдары тағы басқа .
Қазіргі бізге келіп жеткен "Қүс тұмсық" жүзігі , алқалар мен өңіржиек ,
өңірше, үзбе сырға , шашбаулар мен белдік , ер тоқым кейінгі ұрпақтар үшін
аса бағалы мүра болып табылады .
1.2 Қазақтың зергерлік өнері .
Қазақтың зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын алады .
Өнердің бұл түрінің түп - төркіні мыңдаған ғасыр әріде жатыр . Ата -
бабамыздан қалған қазба байлықтарды зерттеп қарағанда , Қазақстан жерінде
мыс , күміс , қалайы , алтын тағы басқа асыл және түсті металдарға бай кен
орындарын ежелгі замандарда - ақ қолға алғандығы байқалады . Қазба
жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар ежелгі өнердің
көркемдік деңгейінің биік болғандығын айғақтайды .
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығы мен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан .
Үй кәсібінө негізделген үлттық қол өнердің басқа түрлеріне қарағанда
зергерлік өнердің өзіндік жасау ерекшелігіне тән кәсіптік мінездемөсі бар .
Қазақ зергерлері көбіне жеке - дара жұмыс істеп , өз өнерінің қыр -
сырын ұрпақтан - үрпаққа үйретіп отырған .
Олар алдын - ала арнайы дайындықтан өткен белгілі бір құрал-
саймандарды ғана қолданған.
Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп . Оған әйелдердің
әшекейлері , киім - кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдарды , ас , су
жабдықтары киіз үйдің ағаш сүйегіндей ою өрнек жиһаздық заттар , ағаш ыдыс
- аяқ , тері торсық , музыкалық аспаптар , қару жарақтар , ат тұрман
әбзелдері және тағы басқалары жатады .
Бүларды әсемдеу үшін көбіне алтынды әсіресе күмісті молырақ қолданған .
Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы белгілі бір
қалыпта пісірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен оның үстіңгі
бетін қайтадан бипазбен тазалау арқылы жалтырлатып , майда нақыштармен
шекімелеу тәсілімөн өрнектетіп барып тартымды құрпылмалы түске келтіретін
болған .
Сақтар жасаған нешө түрлі әсем мөталл бұйымдары жайлы мәліметтер Гердот
Сторбон , Ктесия сияқты ежелгі грек авторларының жазба ескерткіштерінде
кездеседі .
Зергерлер мен темір ұсталары көркем бұйымдарын металдан негізінен
алғанда күміс пен мыс темірден жасаған . Әсемдік заттарды негізінде қазақ
арасында дәулетті адамдар тұтынған . Оны жасаушы халық арасынан шыққан
шеберлер болған . Күмістен өр тұрманның кейбір бөліктері , қыз
келіншектердің тағар бұйымдары жасалып , ерлердің белдіктері мен күнделікті
тұрмысқа қажетті пышақ , сандық , киім ілгіштер , жүзік , сырға , шашбау ,
тұмарша және тағы басқа неше түрлі зергерлік әшекей бұйымдарды жасап
отырған . Сол замандағы жұрттың көбі діни ұғым бойынша тілден көзден
сақтайды - мыс , әртүрлі кездейсоқ пәле жаладан қорғап жүреді деп бойтұмар
болатын әшекей заттарды жасауға құмар болған . Зергерлік бүйымдардың
көпшілігінің осындай қасиеті болған .
Зергер - шеберлердің жалпы тармағы . Көбінесе жұмысты зергерлер өзінің
жанұясының алдына , киіз үйдің бір шетінде өз шәкіртін ертіп алып "Ел қайда
болса біз сондамыз" деп жайлауда жүріп үй иесінің , халықтың тапсырмасын өз
үйінде жасайтын болған . Кейіннен олардың кейбіреулері өздеріне жұмыс
істейтін орын шеберхана салып алған . Темір ұсташылығы мен зергерлік өнері
атадан - балаға мұра болып , ұрпақтан - ұрпаққа үласып отырған .
Ұсташылықпен ер кісілер айналысу шарт болса зергерлік өнерімен әйелдер де
оның ішінде көбінесе зергерлердің әйелдері айналысатын болған .
Егер зергер кісі дүниеден қайтып , оның жолын қуар ешкімі болмаса ,
кейбір кезде оның зергерлік қызметін әйелдері атқаратын . Шебер
қолынан шыққан түрлі асыл бұйымдарды мұражайларда көріп тамашалаумен қатар
, күнделікті тұрмыста пайдалансақ құба - құп болар еді . Ол үшін халық қол
өнерінің бай мұраларына жаңаша түр - сипат беріп , оларды жасау техникасын
жетілдіру қажет . Қазақ халқының талай ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ ,
олар жасаған өнер туындылары күнделікті ұрпақтан -ұрпаққа уақыт озса да ,
сол қалпында бүгінгі күнге дейін жетті .
Зергерлік өнері ерте заманнан келе жатқан әрі көп тараған сән және
қосалқы өнердің бір түрі : алтын , күміс , асыл тас , сүйекті пайдаланып ,
сән - салтанат үшін әшекейлі жиһаз , бұйым, қару - жарақ, жасау өнері .
Зергерлік заттарды бейнелеп құю , бедерлеу , қалыпқа салып қысу , бір затқа
бір затты оюластыру , кіріктіру , қақтау , күмістеу , төрмелеу , өру ,
бұрау , тоқымалау , әбзелдеу тағы басқа әдістер арқылы жасалады . Оңтүстік
Қазақстан , Сыр бойы , Жетісу Аймағы тағыда басқа жерлердегі обалар мен
қорымдардан табылған көне заман бұйымдары зергерлік өнерінің қазақ
жеріндегі өркендеген сатысын көрсетеді .
Қазақ зергерлері нөгізінен батырлық қару - құралдарын , үй іші
мүліктерін , аңшылық жабдықтарын , музыкалық аспаптарын әсем жасай білген .
Зергерлік өнерінің туындылары жауға айбар , жақынға мақтаныш , аруға ажар
беретін болғандықтан , батырлардың ерлігінө , ақындардың тапқырлығына ,
жүйріктердің бәйгесіне беріліп , сыйлыққа таратылатын болған . Қазақтың
зергерлік өнері заттарында жан - жануарларға байланысты мифтік ұғымдағы
өрнек түрлөрі , көгеріс өрнектер , ұласымды өрнектер , геометриялық
өрнектер кезігеді .
Зергер - он саусағынан өнер тамған шебер ; алуан түрлі сәндік бұйымдар
мен әшекейлі заттарды алтынмен аптап , күміспен күптеп , зерлеп , ажарын ,
сәнін кіргізіп , айшықтап жасаушы . Зергер қазақ тіліне арабтардан ауысқан
, ол тас қырлаушы , оның түр - түсін ажыратушы деген мағына береді
Қазақтың халықтық зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын
алады . Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр .
Археология мен топонимиканың деректеріне қарағанда , Қазақстан
территориясында мыс , қалайы, алтын тағы басқа асыл және түсті металлдарға
бай кен орындарын игеру ісінің ежелгі замандарда - ақ қолға алынғандығын
айғақтайды . Қазба жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар
ежелгі өнердің көркемдік деңгейінің биік болғанын байқатады .
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығымен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан . Үй кәсібіне
негізделген үлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда , зергерлік өнердің
өзіндік жасалу ерекшілігіне тән кәсіптік мінездемесі бар . Қазақ зергерлері
көбіне жеке - дара жұмыс істеп , өз өнерінің қыр -сырын ұрпақтан -ұрпаққа
үйретіп отырған .
Қазақ қол өнерінің басқа түріне қарағанда зергерлік өнердің
жасалуындағы бір ерекшілігі оның кәсіптік сипатына байланысты . Қазақтың
зергерлік ісінің тағы бір өзіндік ерекшелігі - зергерлер ұстаздарынан
үйреніп , содан кейін өздері жеке -жеке еңбектенеді. Олар алдын - ала
арнайы дайындықтан өтетін , белгілі бір құрал -саймандарды ғана қолданатын
. Зергерлер соғатын заттардың түрлері өте көп болған . Оған әйелдердің
әшекейлері , киім -кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары , ас -асу
жабдықтары , киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою - өрнек , жиһаздық заттар ,
ағаш ыдыс - аяқ , тері торсық , музыкалық аспаптар , қару - жарақтар , ат -
тұрман әбзелдері және тағы басқалар жатады . Бұларды әсемдеу үшін көбіне
алтынды , әсіресе күмісті молырақ қолданған .
Зергелер металды өңін ашу шебөрлігін жете білген . Зергерлер күміс
бұйымдарды асыл тастардан және агат , хризопраз , інжу , маржан , жақұттан
көз қондыру арқылы да әсемдей түскен . Түрлі түсті шыныларды жәнө тағы
басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған .
Зергерлік бүйымдарды жұрт көп тұтынатын болғандықтан бұл өнер кең өріс
алған . Сол замандағы жұрттың көбі діни ұғым бойынша тілден , көзден
сақтайды - мыс , әр түрлі кездейсоқ пәле - жаладан қорғап жүреді - міс деп
, бойтұмар болатын әшекей заттарды жасатуға құмар келетін . Зергерлік
бұйымдардың көпшілігі ұзақ уақыт осындай бойтұмарлық роль атқарды .
Бұйымның материалы , түр - түсі , ою - өрнегі діни сенімдер мен аңыздарға
сай алынатын . Зергерлік бұйымдардың көлемі ықшам , көркемдік бейнесі
біртүтас болып келетіні әлгіндей астарлы сырымөн , мән - мағынасымен
тікелей байланысты еді . Бертін келе олардың о бастағы астарлы мәні жойылып
, негізінен декорациялық қызмет атқаратын бұйымдар қалыптасып , мол тарай
бастады .
Металлдан жасалған әшекейлік бұйымдардың қоғамның барлық әлеуметтік
топтарының арасына тарауы зергерлік өнерде көбіне күміс пен оның
қоспаларының пайдалануына әсер етті .
Күміс жұмсақ , қақтауға төзімді , оңай өңделетін металл және де
жарқыраған ашық түсімен көз тартады . Оның осы қасиеттерін зергерлер
барынша пайдаланған .
Металлды көркемдік өңдеудің әртүрлі техникалық әдістері : соғу , қүю ,
басу , қалыптау , оюлау , оқра жүргізу , эмальмен әсемдеу, заттың жиегін
айнала өрнектеу , зерлеу , темірге күміс жалату , алтын жалату қолданылады
. Заттарды әшекейлеу технологиясын зергерлөр бұйымның сыртқы бейнесі мен
формасына үйлестіреді .
Күмісші шебер алуан түрлі бұйымдар жасайтын . Бұлардың ішінде - әйелге
арналған әшекейлік бұйымдар , сыртқы киімнің түймелері , сәндік заттар ,
киіз үйдің керегесін , уық , шаңырағын , есік , ергенегін зерлеу , ағаш
және былғары ыдыс - аяқтың , музыка аспаптарының әшекейлері , сонымен қатар
қару - жарақ , ер - тұрманды әшекейлеу ерекше орын алады .
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлөр жатады . Әшекейлердің бұл түрі тек сән - салтанат үшін ғана емес
, әдет - ғұрып , наным - сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез -
келген әлеуметтік ортаның өкілі өз хал - қадірінше әр түрлі әшекейлер
иемденуге , тағуға тырысқан .
Қазақ әшекейлердің семантикалық мән - мағынасына толық тарқатсақ онда
этнографиялық бұйымдардың әр қилы қасиеттілік астарларының тұтас жүйесін
еркін тарқата алуымыз керек . Зергерлік әшекейлердің түтас тұрқы да ,
тұрпаты да , жекелеген бөлшектері де , материалы мен ою - өрнегі де белгілі
бір мән -мағынаны білдіреді .
Мысалы материалдың - тастың , күмістің , яғни табиғи заттың өзі де
күрделі - құрамды міндет атқарған . Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды
халық әдетте тас немесе көз деп атайды . Бұл , әрине , ешбір астарсыз ,
тура мағынасында атала салмағаны хақ . Көз қондырылған бүйымның көз тиюден
алдын -ала сақтайтын киелік қасиеті бар деген ұғым үстем болған . Асыл
тастардың айрықша қасиеттілігі туралы ұғым Шығыс халықтарының бәріне кең
таралған .
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиетерін сөз ететін ежелгі және
орта ғасырдағы минерологиялық трактаттар біздің заманымызға дейін келіп
жеткен .
Асыл тастың қасиетіне сенушілік қазақ халқының түрмыс дәстүріне әлі де
болса сақталып келеді . Былайша айтқанда яғни
інжу көз қарашығын шел басудан , көз сүйелінен , ноғаладан , ал маржан
дуаның әсерінен немесе азғындаушылыққа ұрынудан сақтайды , сарғылт түрі
тамақ ұрасы мен жемсау ісігін басады , құлпырма тас көз тиюден қорғап , әрі
дұрыс жолға бастайды , ақық мол бақыт әкеледі деген пікірлер кезігеді .
Сердоликті әшекейдің сәндігі үшін ғана емес , оны бақса көз - сұқтан да
сақтайды деп түсінген .
Қазақ халқы ежелден күмістің адамға игі әсер ететін айрықша қасиеті бар
деп білген . Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей , нәрестені шомылдырғанда
суға күміс теңге тастап : Баланың күні күмістей жарық болсын , - деп
жоралғы жасаған .
Көз - сұқтан сақтану үшін арнайы жасалатын тұмарлардан басқа
әшекейлердің киелілік қасиеті онша емес , алайда олардың да тартымды әрі
сәнді жасалуына баса көңіл бөлінген . Кәдімгі сырғаның өзінің де әуел баста
кісіге медөу беретін киелілігі бар деп қабылданып , ежелгі замандардан бері
қарай қыздырға бала жастан тағатын болған
Сақина мен жүзіктің де киелігі мен қасиеттілігіне сену ғұрпы Шығысқа
кең тараған түсінік . Әдетте , бұл халықтар әйелдің қолында міндетті түрде
не жүзігі , не сақинасы болуы керек деп санап , ол болмаған жағдайда оның
дайындаған тамағын арам деп білген . Қазақ арасында да тамақ адал болу үшін
, қолда жүзік болу керек деген мәтел сақталған .
Әйелдердің жасы ұлғайған сайын әшекейдің түр - сипаты да өте
қарапайымданады . Тіпті келе кілт немесе теңгемен алмастырыла салатын шолпы
да әйелдердің үнемі тағып жүретін әшекейі саналады . Халық арасында : Адам
жанының бір үшығы шаш арасын мекендейді деген наным сақталып келгендіктен
қоңыраулы , сылдырмақты шолпыны шашқа бәлө - жаланы маңайлатпайды деп
ырымдап таққан .
Әшекейлердің кейбір жекелеген бөлшектерінің де белгілі бір мән -
мағынасы болған . Мәселен : жыланның стильдендірілген бас пішінін
тұрпаттайтын металдан дәнекерленіп жасалған жылан бас та жебеуші , ықпал
етуші ретінде саналған .
Әшекейлердің көп тараған түрлерінің біріне әдеттегіше бір -бірімен
шашақтала дәнекерленген сымдар арқылы көлбей жалғасқан қоңырау , конус
пішіндес қозалардан тұратын , құлаққа сыңғырлаған қоңырау үнін әкелетін
салпыншақтар жатады . Шығыс пен Орта Азияның басқа халықтары секілді
қазақтарда үзбелі салпыншақтар сылдырымен жын - шайтанды үркітіп отырады
деп түсінген .
Қазақ әшекейлерінің түрлері мен өрнегінің байлығына қарамастан жасалу
тәсілінің , өрнектелуі мен нұсқасының ортақ белгілерін ескере отырып ,
оларды бірнеші стильдік топтарға жіктеуге де болады . Себебі кез - келген
әшекейдің негізгі өркен жайған өңіріне тікелей қатысты қалыптасқан дәстүрлі
көркемдік жүйесі бар .
Мүндай топтың ішінде Батыс Қазақстанда көбірек , ал Оңтүстік
Қазақстанда бұрынғы кездегі бір рулық бірлестікке кірген батыс аймағы
тұрғындарының арасында арагідік ұшырасатын әрі өзінің классикалық бітімінің
ерекше көркемдік пішімін тапқан геометриялық стиль деп аталатын нұсқаны
атауға болады .
Бұл нүсқада жасалған тұрпатты , келісті әшекейлерге сәнділік ,
салтанаттылық тән . Олардың негізгі өрнегі геометриялық формадағы
түйіршіктерден , қалыптау және бедерлеу арқылы түсірілген созылмалы
өрнектерден тұрады . Конструкциялық негізгі көлемді келетін геометриялық
фигуралар алынады .
Әшекейлер арқылы тұтынған кісіге жақсы ырым мен сәттілік тілеудің
кейбір түрлөрі бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да меңзелген . Ұрпақтың
көбею , өсу идөясы түтікше мен үш бұрышты
бөлшектөн құралатын бой тұмарда бар . Көбею , өсу символын білдіретін
бұйымдардың қатарына балық бейнеленген сәнді тоғалар мен қапсырмалар да
жатады . Құс түрінде немесе өрнектелген бүркіт бейнөсінде жасалатын
қаусырмалы тоғалар , Құс мұрын өрнегі үлгісіндегі жүзіктерді өрістеу ,
өркен жаю идеясын білдіреді . Батыс Қазақстан өңірінде жиі үшырасатын , екі
жастың бас қосу ынтымағын білдіретін , қос қанатты етіп , қомақта жасалатын
қүдағи жүзіктерді бойжеткенін үзатқан ана қызының жаңа түскен келініне
сүйеніш болуын , силастықта өмір сүруін ниет етіп сыйлайды . Арнайы
қоңырқай түске келтірілген бұйымдарға қошқар мүйіз үлгісінде түсірілетін
рулық таңбалар , кескін салынатын өрнектің кең етек алған бір түрінен
саналады .
Қошқар мүйіз өрнөгінің қорғаныштық мағынасымен қатар , байлық үғымын ,
мал басының молаюын білдіретін мәні бар . Мүйіз түрінде болып көлетін
өрнектердің әуелгі сенім - ырым мағынасы қолөнерінің бүкіл түрлеріндегі
өрнектік композицияның құрылу жүйесіндегі белгілі бір мәндік - мақсаттық
білдірсе керек .
Көбею , өсу символы - ромб әшекейдің келісімділігін жинақылайтын
сәнділік элементінің негізгілерінің бірі , әрі әшекейдің құрамды бір бөлігі
болып табылады . Ромб формасы өрнектік композицияларға да негіз бола алады
.
Қазақтың ұғымынша , көкөністердің өркенін бейнелеу өзінен тарайтын
ұрпақтың көп болуын тұспалдайды . Сондықтан да өрнектің бүл ырғақтары
тойларда киетін өңіржиекте , сәукеледе көп үшырасады.
Космогониялық өрнектерде де толып жатқан жақсы сенім -ырымға
негізделген түсініктер бар . Айды тұрпаттау нышандары сырғаларда , топсалы
қапсырмаларда , былғары белдіктердің жағаларында молынан ұшырасады .
Әшекейлерде күн іспеттес үлгідө үшырасады , тіпті кейбір жүзік , ілгіш ,
тұтқыш , қапсырма , түйме секілді сәнді бұйымдардың тұтас тұрқының өзі күн
бейнесінде жасалады .
Мұнымен қатар дәстүрлі әшекейлердің бойында діни ұғымның мән -
мағынасымен қатар , жеке кісінің иелігіне немесе оның жас мөлшерін , шыққан
тегін , өскен ортасын білдіретін қасиеттері байқалып тұрады . Заттың
иесінің кім екендігін нөгізінен бұйымның қандай материалдан
жасалғандылығынан , үстіне таққан әшекейлерінің сан - сапасынан , жасалу
техникасының күрделілігі мен жөңілділігінен , көркемдігінің асқақтығы мен
олқылығынан байқауға болады .
Мысалы : бай - бәйбішелердің зергөрлік әшекейлері тұтасымен алтыннан
қалыпталып , асыл тастардан көз қондырылады , материалына сай ісі де ,
көркемдік шешіміде жоғары болып келеді . Егер бай әйел зергерден бір
жаулықты толық қанағаттандыратын әшекейлерді тұтасымен бір - ақ соғып
беруін талап ете алса , кедей - кепшіктің бұйымдары қолына кездейсоқ
себептермен түскен заттардан ғана тұрады .
Сәнді киім - кешек пен бұйымдардың ішінде , әсіресе кеудеге тағатын
әшекейлер айрықша ерекшеленеді . Сондықтан алқаларды қыздар салтанатты
жиындарда , үлкен тойларда ғана тағатын болған .
Өзара бір - біріне шашбау секілді етіп үзбелеп бекітілген бірнеше
үлкенді - кішілі өрнекті алқалардан тұратын салмақты да , тұрпатты өңір
жиектер өзінің сәнділік шешімінің жинақылығымен , әрі үйлесімділігімен ,
өрекшеленеді . Көз қондырылған теңгелердең асыл тастардан жасалған үзбелі
моншақтардың тізбегінен тұратын алқа да өзінің ерекше тартымдылығымен көзге
түседі .
Тамақ алқа бір - біріне тізбектелген асыл тастар арқылы жасалады тік
жаға - барқыттан тігіліп , әрі зерленеді , кейде өрнекті күміс
қапсырмалармен де әсемделеді , тамақша – матадан жасалып , үстіне ақық
тәрізді асыл тастар мен күміс қапсырмалар қондырылады .
Үнемі тағып жүретін әшекейдің бірі - сырға болып табылады. Сырғаның әр
түрлі үлгідегі түрлері мен нұсқалары өте көп . Сырғаның , әсіресе , өрнекті
жалпақ түрлері көң тараған . Бұл нұсқадағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып
келетін ай сырғалар жатады . Сымнан сөмделген шығыршық сырғалардың құрылымы
күрделі болғанымен әр қилы . Жұқа селдір өрнекті сырғалар да жақсы - ақ .
Тас көзді сырғалар болса , өзіне адамды реңктік үйлесімі арқылы тартады .
Шар үлгісіндегі немесе ұзын салпыншақ болып келетін күмбез сырға , қозалы
сырға , қоза сырға , төлме төбө сырғада кезінде кең тараған . Салпыншақты
сырға , сабақты сырға , шашақты сырғалар түрлі формадағы , кейде екі қатар
болып келетін сәндік қозаларымен ерекшеленеді . Жиектері тығыз сым
шиыршықтармен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын , нұсқасы қоңырау
пішінді сырғалар да , әшекейдің ерекше түрлерінің біріне жатады .
Салтанатты жағдайларда ұшы баскиімнің бауына немесе самай шашқа бекітілетін
шекелік , суыртпа болған . Шекеліктер мен суыртпалар бірнешө бөліктерден
тұрады , әрі оларға тағылатын әшекейлер үзбелі болып келөді .
Пластикалық және композициялық тұрғыдан бір жүйеге түскен суыртпаққа
бір - біріне тізбектеле орналасқан тербелмелі , сыңғырлауық салпыншақтар
қыз - келіншектің өңіне көрік қосқандай , ажар бергендей әсер тудырады .
Шашқа тағу , кигізу , қосып өру үшін жасалатын әсемдігімен қатар қыз -
келіншектің шашының үзындығы мен қоюлығын ашып көрсететін әсемдік бұйымдар
әйелдің сәнділігінің бірден - бір қажетті мүлкі боп табылады . Шаш қыздың
сұлулығын білдіріп , тіпті оның тартымдылығымөн басты белгісі ретінде
қабылданған . Шолпы мен шаш теңге бұрымның ұшына ілінеді . Бұлар көбіне қос
тоғыз теңгенің тізбегінен қүралады . Теңгелер бір - бірінөн жоғарыдан
төмен қарай жалғанады . Шашбау бір - біріне сым үзбелер арқылы
жалғасатын , ортасына асыл тастардан көз қондырылған теңгелердің
тізбегініен тұрады . Шашбаудың ұшы сәнді шашбаумен немесе күміс әшекеймен
аяқталады . Шашбау шаш өрімінің түбіне бекітіліп , шаштың ұзына бойына
түсіріледі . Мұнда салпыншақтар бір - біріне төгіліп , шылдырлап ,
сыңғырлап , сүйкімді дыбыстар шығарып тұрады . Сондықтан қазақта
сыңғырлаған күлкісіне сылдырлаған шолпысы үн қосар деген қанатты сөз де бар
.
Әдемі өрнекті етіп жасалып шүйдеге бекітілетін желкелік пен шаш керме
қыздар тағуға арналған әшекейдің арнайы түріне жатады . Мақпалдан жасалып ,
екі жақ басы алтын , күміспен зерделенетін , немесе кестеленетін шашқап
әйелдердің ұстанатын сәндік мүлкі болып табылады .
Білезікті әдетте сыңар қолға , немесе екі қолға екеуін , кейде бір
қолға екеуін бірден тағатын болған . Білезіктің тұтас және құрамды
бөліктерден түратын түрлері дө бар . Екі - үш бөліктен құралған , ал ашпалы
- жаппалы түрін қақпақ білезік дейді . Иіліп істелетін жұмыр білөзіктөрдің
екі қоспасын кигенде жыланның бас пішініне келтіріп , ортанғы бөлігін
жуандау етіп жасайды . Қою шытырман өрнектермен көмкерілгендіктен жүмыр
білезіктер әдетте тартымды , әрі сымбатты болып келеді .
Формасы XX ғасырда қалыптасқан сағат білезік түр ерекшілігімөн
қызықтырады . Бір - біріне қозғалмалы етіп байланыстырылған тас көзді
білезіктерден тұратын тасты білезік те биязы әрі жарасымды көрінеді .
Сыртында күміс немесе алтын шынжырмен шыжымдап қойған бес бірдей сақинасы
бар білезік бір қолдың буын - буынынан түтас қамту арқылы өзінің көркемдік
шешімінің сонылығы , құрылымының күрделілігі арқылы ерекшелене түседі .
Қыздардың тағуы үшін нәзік те сымбатты өрнектеліп жасалатын жұқа селдір
білезіктердің іс - мәнері де арнайы атап өтуге тұрарлық .
Жасы ұлғайған әйелдер салтанатты жиындарға арнайы тағатын салмақты да
салдарлы сақиналардан өзге жүзіктер мен сақиналардың үш - төртеуін әдеттегі
әшекей ретінде күнделікті тұрмыста таға береді . Әсіресе қалың бұқара
арасында тасты сақиналар кеңетек алған . Кей ретте сақина сәнділігі үшін
тастар мен көздердің түстік , реңдік қонымдылығы еске алынып , ал бірде
зергерлік бұйымның тартымды шығуын жалпы тұрқынан ,бітімінен , өрнектелу
мәнерінен іздестіреді . Беті шиыршық өрнекті , бұдырлы болып келетін отау
жүзікте сақинаның айшықты түрлөрінің бірінен саналады . Сырт пішін үйлесімі
түрліше төрт - бөс жүзіктен тұратын жималы жүзіктің құрылымдық шешімінен
ойнақылық , тапқырлық байқалады . Символды түрде күнді бейнелейтін шеңбер
формасындағы сақина басқа жүзіктермен салыстырғанда өз өрнегі мен түрінің
гармониялық үйлесімімен , көркемдік құрылымының толық шешім табуымен көзге
түседі.
Қапсырма немөсө қаптырма ілгек бір - біріне топса арқылы бекітілетін
екі бөліктен тұрады , қапсырма киімнің екі өңірін біріне-бірін қаусырып
тұру үшін белдің тұсына ғана ,кейде жалпы сәндік үшін өңірдің ұзына бойына
бірнеше жерден де тағыла береді . Қапсырмалар түрліше болып келеді . Оның
көлемді және жалпақша түрінде жасалған нұсқалары да бар . Қапсырманың
әшекей - өрнектері әдеттегіше шекімелеу , қалыптау , қүю , қара алалау ,
эмальдау , бедерлеу әдіс - тәсілдері арқылы түсіріледі.
Батыс Қазақстанда жасалған заттардың әшекейлері ауқымды , өрнегі ірі
келеді . Сондықтан бұл бұйымдар асқақ әрі салтанатты көрінеді .
Солтүстік Қазақстан зергөрлік бұйымдарының ерекшілігі –қүрылымның
күрделілігі формаларының әсемдігі салпыншақтарының көптігі және
бұйымдарға ақық, маржан, перезе тағы басқа тастардан көз салу . Орталық
және Шығыс Қазақстан шеберлерінің қарапайымдылығымен , формаларының
айқындығымен әшекейлеу стилінің ықшамдылығымен көз тартады .
Оңтүстік Қазақстанда істелген бұйымдардың өзгешелігі -ою - өрнегінің
нақышының көптігі , әрі күрделілігі , сылдырмақ салпыншақтары мен алтын
жалатқан бөлшектерінің жиі қолданылатындығымен ерекшеленеді .
Осындай зергерлік өнердің шеберлөріне тоқталып өтетін болсақ , Оңтүстік
өңіріндегі қас шеберді Ә . Желдібаевты атап өтуге болады .
Ә . Желдібаев Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы, Қара - Аспан
совхозында 1959 жылы дүниеге келген . 1975 жылы Ж .Жабаев атындағы мектепті
үздік бітіріп . Сол жылы Шымкент қаласындағы Ә . Қастеев атындағы көркем
сурет училищесіне дәріс алуға түседі . Оқу орнын 1979 жылы суретші -мұғалім
мамандығы бойынша бітіріп шығады . Осы сала бойынша туған жері Қара - Аспан
елді мекенінде 1979 - 1980 жылдар аралығында ереулі еңбектер атқарып ,
жұмыс істейді . 1982 жылы Алматы Мемлекеттік көркем сурет институтының
металды -көркемдеу өнері мамандығына түсіп , жоғарғы оқу орнын 1987 жылы
бітіріп шығып , осы сала бойынша еңбек ете бастайды .
Қазіргі таңда Ә. Желдібаев Шымкент қаласындағы Ә.Қастеев атындағы
көркем сурет колледжінде қазақ жастарын үлттық өнерге баулуда . Ә.
Желдібаевтің шебөр қолдарынан шыққан әшекей заттары өздерінің әсемді де ,
әсерлілігімен , жасалу техникасының жоғарылылығымен көзге түседі .
Сондықтан да болар шебердің әсерлі де , әдемі зергерлік бүйымдары көптеген
шетел азаматтарын қызықтырып, олардың жеке 22
коллекцияларында өз орындарын табуда . Сонымен қатар Ә.Желдібаевтің қолынан
туындаған әшекей заттары 1995 - 2001 жылдар аралығында Атырау , Астана
секілді қалаларда өтілген қалалық , облыстық , республикалық , Халықаралық
көрмелерде қойылған . 1996 жылы Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі
құрамына кірген Ә. Желдібаөв , қазақтың көне өнері зергерлік өнерде көз
тартарлық әшекейлі заттарды жасап қана қоймай , қазақ жастарын еңбекке
баулыған , Халықаралық Қазақ - Түрік Университетінің ұстаздары Дүйсебаев
М. , Медетбеков , Үмітбаев сынды шәкірттеріне ұстаз болған .
Қайта жаңғырып , өзінің өзгеше өрнегімен ортамызға сән берген ,
бойымызға әр бергөн , рухымызға нәр берген ұлттық әшекей бұйымдар хас
шебердің , талантты зергердің ғана ұшқыр қиялымен ерен еңбегінің жемісі .
Зергерлік - өнер атаулының ішіндегі құпия сыры мен қыры мол , дәлдік пен
даралықты , әрі даналықты қажет ететін көне кәсіп . Бұл кәсіпті игеру кез -
келген кісінің қолынан келмейді . Өнерді шын сүйген сегіз қырлы - бір сырлы
, талабы мен табандылығы асқан адам ғана игере алады . Осындай өнерлі
жастардың бірі Ә. Желдібаевтің шәкірті -зергерші Сәкен Үмітбаев . Ол соңғы
кездері облыстық көрмелерде жиі көрініп жүр . Ол Төлеби ауданы Тасарық
ауылындағы орта көркем сурет училищесінің зергерлік бөліміне оқуға түсіп ,
оны 1994 жылы аяқтап шықты . Осы кәсібі бойынша қәзіргі кезде зергерлік
бөлімінде үстаздық етуде . Өзін өнерге баулыған ұстазы атақты зергерші Ә.
Желдібаевқа айтар алғысы мол .
Жас талант Сәкеннің халқына берері мол . Қазірдің өзінде оның зергерлік
жүмыстары көптің назарына түсуде . Мысалы күмістен , сердолиттең маржаннан
жасалған әйел әшекейлерінің жиынтығы : құстүмсық , шашбау , білезік ,
қүдағи жүзік , әйел әшекейлерінің жиынтықтары жоғары бағаланып отыр .
Ерлерге арналған күмістен , топазбен , мысық көз таспен , бирюзамен ,
жасанды күміспен және мелхиор , малахит , сердолит секілді тастармен зерлеп
әсемделген пышақ , қамшы секілді тағы басқа жұмыстарын байқауға болады .
Қазақтың зөргерлік бұйымдарының түр - түсі , ою - өрнегі алуан түрлі ,
жасалу әдістері мен көркемдік тәсілдері көкейге қонымды , ою - өрнекпен
әшекейлеуде де басы артық шешімдерге жол берілмейді . Ою - өрнек ең алдымен
бұйым жасалатын материалдың табиғи қасиеттері мен көркін аша түсуге қызмет
етеді.
Бұйымның материалы , түрі , өрнегі толық үйлесім тауып , берік бірлікте
болады , сол арқылы образдың бір тұтастығы бұлжытпай сақталады .
Өткендегі талантты зергерлер жасаған тамаша бұйымдар ұлттық
мәдениетімізге қосылған үлкен үлес болып табылады . Олармен танысу кімді
болмасын қуанышқа бөлейді . Қазақ зергерлерінің өткендегі творчествосын
зерттеп , үйрену қазіргі мамандарымыздың жаңа тартымды туындылар жасауына
жәрдемдеседі .
Қазақтың сәндік әшекейлерін талдап қарастыру халық шеберлерінің
эстетикалық табысымен суреткерлік жетістігі жоғары дәрежеде болғанын
көрсетеді . Әсерлілік қуаты мол , түрі мен өрнегінің айқын үйлесімімен
ерекшеленетін қазақ әшекейлері бұрын соңды өткен талантты зергерлердің
айшықты мүрасы болып табылады , әрі ұлттық мәдениеттің асыл қазынасына
қосылады.
Өткен замандағы қазақ халқының қол өнерінің жете дамыған түрлерінің
бірі - зергерлік өнер ұлттық мәдениетіміздің тарихында өзгеше орын алады .
Бұл өнердің түп тамыры сонау әріде жатыр. Бағзы бір замандардың өзінде
Қазақстан жерінде алтын , күміс , мыс , қалайы , қорғасын тағы басқа
мөталдар өндірілген . Соларды соғу , құю , қалыпқа салу арқылы еңбек
қүралдарын , әшекей заттар мен әртүрлі бүйымдар жасаған . Археологиялық
заттарды зерттеу нәтижелері осыны дәлелдейді. Қазақстан жерінде жүргізілген
қазба жұмыстардың нәтижесінде ертедегі көшпенділер заманында кеңінен
тараған алтын мен күмістен және басқа да түсті металдардан жасаған көптеген
әшекей бұйымдары табылды . Сол табылған заттардың көпшілігі хас шебердің
қолынан шыққан нағыз өнер туындыларының қатарына жатқызуға болады . Мысалы
: Қарғалы көмбесінен табылған бүкіл әлемді таңдандырған сақ алтыны кез
келген тарихи қазыналардың мақтанышы бола алады . Зергерлер күміс
бүйымдарды асыл тастардан , лағыл , сафир , зубіржат , гаухар және агат ,
хрезолит , інжу , маржан , жақұттан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен
түрлі түсті шынылардың және тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге
асырған .
Күміс жұмсақ , қақтауға төзімді оңай өңделетін металл және де
жарқыраған ашық түсімен көз тартады . Оның осы қасиеттерін зергерлер
барынша пайдаланған .Металды көркемдеп өңдеудің әртүрлі техникалық әдістері
: соғу , қүю , басу , қалыптау , зөрлеу , темірге күміс қаптау , алтын
жалату сияқтылары қолданылады . Заттарды әшекейлеу технологиясы зергерлер
бұйымның сыртқы бейнесі мен формасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz